You are on page 1of 371

MELANKOL

"Normal Bir Anomali"

Serol Teber, Dr. Med. Psikiyatr


(d. 5 Austos 1938, lstanbul - . 12 Kasm 2004, lstanbul)

Haydarpaa Lisesi'ni bitirdi. lstanbul niversitesi Tp Faklte


si'nde okuduktan sonra Nro-psikiyatri Klinii'nde uzmanlk eitimi
ald. Almanya'nn eitli kliniklerinde nro-psikiyatr olarak alt. Son
olarak Dsseldorf niversitesi'ne bal eitim ve retim klinii Lan
desklinik Viersen'de alt. Yazlan Bilim Sanat, Dn, Gr, Felsefe,
Dergi (Almanya) ve Cogito'da yaymland. Ak Radyo' da "Didik Didik
Freud" adl bir program hazrlad.

Balca yaptlan:
ii G ve Davran Bozukluklar (1980)
Nkleer Sava ve Sonras (1985)
Yeni Osmanllar ve Paris Komiin (1985)
Picasso (1990)
Politik Psikoloji Notlar (1990)
ikence Sonras Yaam ve Taplam Kamp Sendromu (1993)
Gmenlik Yaants ve Kiilik Deiimi (1993)
Aiyan'daki Kilin: Tevfik Fikret'in Melankolik Dnyas (2002)
Bilimsel Bir Peri Masal: Fred'un Aile ve Tarihsel Roman (2003)

Say Yaynlan'ndan kan dier yapttan:


Davranlarmzn Kkeni
Doann insanlamas
ilk Toplumlarn Deiimi
Melankoli
"Normal Bir Anomali"

Serol Teber
Say Yaynlar
Psikoloji Dizisi

Melankoli/ Serol Teber

ISBN 978-975-468-215-1
Sertifika No: 10962

Yayn Haklar Say Yaynlar


Bu eserin tm haklar sakldr. Yaynevinden yazl izin alnmakszn ksmen
veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopyalanamaz, oaltlamaz
ve yaymlanamaz.

Yayn Ynetmeni: Asl Kurtsoy Hsm


Arka Kapak Resmi: Serol Teber

Bask: Engin Yaynclk Pazarlama ve


Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.
Gazeteci Erol Demek Sok. No: 5 Kat: 3
Beyolu / stanbul
Tel.: (0212) 612 05 53
-

1. bask: Say Yaynlar, 1997


2. bask: Say Yaynlar, 2001
3. bask: Say Yaynlar, 2004
4. bask: Say Yaynlar, 2009

Say Yaynlan
Ankara Cad. 54/12 TR-34410 Sirkeci-stanbul
Telefon: (0212) 512 21 58 Faks: (0212) 512 50 80
web: www.sayyayincilik.com
e-posta: sayyayinlari@ttmail.com

Genel Datm: Say Datm Ltd. ti.


Ankara Cad. 54/4 TR-34-lto Sirkeci-stanbul
Telefon: (0212) 528 17 54 Faks: (0212) 512 50 80
e-posta: dagitim@saykitap.com
online sat: www.saykitap.com
NDEKLER

GR:
ANTGONE RNEGNDE TRAJK/MELANKOLK
Ki1LICiN ORTAYA IKII 9

1. BLM:
MELENCOLIA l VE ALBRECHT DRER 17
1.1. Melencolia 1 19
1.2. Melencolia J'in Alm 23
1.3. Melencolia /'in Dnsel Temelleri 45
1.4. "Ben, Nrnbergli Albrecht Drer, 28 Yanda Kendi
Kendimi Yarattm." 51
1.5. Melencolia ], Mo11a Lisa, Hamlet, Baudelaire vb. 71

2. BLM:
ANTKAC KLTRLERNDE MELANKOL 77
2.1. Homeros Destanlarnda Melankolik Kiilikler:
Bellerophontes, Aias ve Agamemnon 79
2.2. Homeros Destanlarnda Merkezi Orta Blgenin
Kararmas ve fkelenme 89
2.3. Hippokrat Yaznnda Melankoli 95
2.4. Demokritos ve Herakleitos:
Glen ve Alayan Melankolik Filozoflar 105
2.5. Thepohrast ve Aristoteles:
"Neden Olaanst Kiiler Hep Melankoliktir?" 117
2.6. Antikada Modern Melankoli Anlaylar: 129
Kapadokyal Areteaus 129
Efesli Soranus 132
Efesli Rufus 133
Bergamal Galenus 135
3.BLM:
ORT AAGDA MELANKOL 141
3.1. lmcl Gnah: Acedia / Melankoli 143
3.2. Kronos-Satrn ve Melankoli t likileri: 159

3.3. Ortaada Dind Melankoli Yaklam:


Afrikal Konstantinus: "De Melancholia" 177
3.4. Melankoli-Mzik likisi 189
3.5. Melankoli-Karasevda likisi 207

4.BLM:
AYDINLANMA AGINDA MELANKOL ANLAYII:
-
TOPLUMSAL SU "ZAVALLI DEL" 213

5.BLM:
MELANKOLDEN DEPRESYONA 225

6.BLM:
HLDERLN'N HZNL SUSKUNLUGU 263

7.BLM:
TOPLUMSALLAAMAYAN MELANKOLK 297

KAYNAKLAR 357
Varolma ... kendi hkmetmedii frlatlmln tar .. .
Varolma u anlama gelir: Hiin iine braklma .. .
Hi kkl bir ekilde aa karlmakszn,
kendi olma da zgrlk de yoktur.

Martin Heidegger
Albrecht Drer, Melencolia /, 1514, (24 x 18,6 cm.) Berlin Devlet Mzesi.
GR

ANTGONE RNEGNDE
TRAJK/MELANKOLK KLGN ORTAYA IKII

1.

M elankoli, zellikle toplumsal huzursuzluklann arth d


nemlerde yaanan gvensizlik ortamlannda sklkla sz edil
meye balanan bir yaam tarz, bir ruhsal durum, bir kiilik tipi
dir. inde bulunduu ortamla, dier insanlar ve kurumlarla pek
anlaamayan, zcesi topl111sallaa111aya11 melankolik kiiliklerin
ilk rneklerinin ozanca betimlenii Homeros destanlanna kadar
uzanr. rnein, Sisyphos'w torunu, Bellerophontes, olaslkla
yazl tarihin tespit edebildii ilk melankolik kiiliktir. Aynca,
Troya savalarnn nl komutanlanndan Aias, sonu intiharla
biten hezeyanl (paranoid) melankolinin gene ilk rneklerinden
biri olarak bilinir. Agamemnon, kimi zaman coup kpren, or
tal kasp kavuran, kimi zaman da hznlenip kesine eki
len, kendisine yneltilen en ar eletirileri bile ses karmadan
dinleyen, duygulanm (affektion) dalgalanmalar sergiler.
Homeros destanlarnda anlahlan melankolik kiilikler, Sop
hokles'in, Euripides'in trajedilerinde de aynca ilenmilerdir.

Q
Serol Teber Melankoli

Melankoli zerine ilk kapsaml tbbi aratrmalar gn


mzden iki bin drt yz yl kadar nce, Antika, Kos Adas
Tp Okulu'ndan, Hippokrat yapmtr. Bu ruhsal duruma,
melankoli ad, gene ilk kez Hippokrat tarafndan -olaslkla
Aristophones ve Sophokles'in yaptlarndan esinlenerek
konmutur.
Theophrast/ Aristoteles'in yazdklar "Problemata Physi
ca"nn XXX. kitabnn bandaki "Melankoli" blm, felsefe
ve sanat tarihinde bir dnm noktas oluturmutur. Melan
kolinin ve melankolik kiiliklerin olumland bu "a aan"
almann daha ilk cmlesinde, "Neden, ister felsefede ya da
politikada ister iir ya da sanatta olsun olaanst kiiliklerin hep
si melankoliktir? " diye yazlm. Bu nl betimleme, melanko
liyi iki bin yz yldr, eitli disiplinler arasnda sren tar
tmalarn odak noktas konumuna getirmitir.
Theophrast/ Aristoteles'in son kerte olumlu betimlemele
rinden sonra, pek ok filozof, sanatkar, aydn, yeteneklerini
kantlamak iin, abartmal melankolik grnmler taknm
lar; hatta giderek melankoli, yetenein nkoulu gibi grn
meye balamtr. Bu durumlar irniyle izleyen Cicero,
"Hibir melankolik yanm olmadna gre, nemli biri saylmamn
olana yok" demekten kendini alamamtr...
Ortaa boyunca, melankoliye -ve melankoliklere- ok
kez olumsuz gzle baklm. Antikan, Aristoteles'in ve
hatta Galenus'un savlar yadsnm. Melankoli, "toplum d
manl, dinden ayrl ve tanrya bakaldr " olarak deerlendi
rilmi lmcl yedi byk gnahtan biri olarak grlm
tr. Aydnlanma a'nda, ortaan "gnah " anlay yad
snm. Fakat, melankolikler bu kez de, akln gcne ve b
yklne gvenmeyen, "aklsz deliler" olarak tanmlanp,
ynsal olarak tutuklanmlar ve kliniklere kapatlmlar-

10
Giri

dr... Modernizm (rasyonalizmin irrasyonalleme srecine


uygun olarak), melankoli ve izofren tans konan insanlara
kar, giderek artan bir sertleme iine girmi... rnein, Na
zi Almanyas'nda, melankolikler ve izofrenler toplama
kamplarna gnderilmiler, ldrlmlerdir. Melankolikler
(depresyonlar), gnmzn post-modem koullarnda, bi
yokimyann, molekler biyolojinin ve farmakolojinin emin
ellerine braklmlardr.

il.
Melankolinin gizemini birazck olsun sezinlemek amacyla
"Ariadne'nin ipliini" tutanlar, ou kez antika trajedileri
nin kaynana da yaklatklarn grrler. Melankoli ve traje
di ortak tarihsel/ toplumsal koullardan beslenmilerdir hep.
Hatta Hippokrat ve Sophokles, yaptlarn hemen hemen ay
n tarihlerde yazmaya balamlardr. Melankolinin ve traje
dilerin bu anlaml birlikte ortaya klar, melankolik trajik
insann servenlerini anlamaya karlkl olarak yardm ede
bilir.1
Sokrates, Alkibiades diyalounda, insanlara "kendini tan"
arsnda bulunmu. Sophokles, Kral Oidipus trajedisinde,
bu arya yant verircesine insann kendisini tanmaya al
masnn ne denli byk aclara neden olabileceini gster
mitir. 2 3
Sophokles'in trajedilerindeki grkem insan artr. Oidi
pus'u okuduktan ya da seyrettikten sonra, Camus'nn vur
gulad gibi, "insan, 'olmaz byle ey!' demek ister. Ancak bu
'olmaz byle ey' syleminde, umutsuz bir evetlenme grlr. He
pimiz biliriz byle bir eyin olabileceini... "4 Freud'un biemiyle,
"Akl erdirilemeyen bir yazgnn zorunluluu" grlr. Burada
Hugo Hofmansthal, bize, "Hangi ocuk annesiyle zifaf yatana

11
Serol Teber Melankoli

girmenin zlemini duymamtr" diyen Antik Grek dncesi


ni anmsahr.
Sophokles'in A ntigone trajedisinde Antigone, son kerte
yaln ve zgn kararll ile 2500 yldr insanlar etkiler. An
tigone, lmden korkar. Fakat son kerte kararldr. zgrle
mek isteyen insann yapmas gerekeni yapar. Kulluk/kur-.
banlk arasndaki ikilemi aar. Kararl yaama (Heidegger)
balaynca tanrlar ve tanrsal yazglar ortadan kalkar. z
grleir. Yaam, Hilik'in ve lmn snrnda son kerte an
laml bir zgr varolua dnr. Davranlarnda, kiisel
yazgsn kendi eline alm insanlarn dingin mutluluu g
rlr. Antigone, insann en ilk ve en yce geleneklerini savu
nur. Ancak bunlarn en gncel ve en soylu politik eylemler
den ayrlmad grlr.5
Antigone'nin kardeini gmme konusundaki kararll,
kukusuz "kar,Pe sevgisinin" ok telerine uzanan bir tavr
dr. Burada duyarl bir insann, tiranlara, yasak koyuculara,
ellerine geirdikleri anlamsz glerle bakalarnn yazglar
n belirlemeye alanlara kar dnsz bir bakaldr var
dr. Bu bakaldr olmadan zgrlemenin ve hatta yaama
nn mmkn olamayacan sezinleyen, ancak bakaldrnn
sonucunun da lm olacan bilen insann kararl, zgrce
seilmi tavr ... Bu zgr ve dnsz tavrdr ki insanlar
2500 yldr Antigone zerinde dnmek zorunda brakm
tr. Bu nedenle Antigone son kerte gnceldir. Kiilii, mito
loji ile aydnlanmann hem buluma hem de kesime nokta
sn oluturmutur. Antigone'nin kiiliinin bu gizemli priz
matik zelliinde tm kltr dnyasnn her trl k oyun
larn izlemek olasdr.
nsan iin lm, yaamn en son ve belirleyici snrdr.
Heidegger'in sylemiyle, "Hi'in ve korkunun snrdr"." Tra-

12
Giri

jik insan bu snr grr ve tanr. Korkar. Hem de ok korkar.


Antigone ve tm melankolik kiilikler gibi... Fakat te yan
dan da artk, anlamsz, "sradan gnlk yaamn" (da) bir
anlam kalmaz. Anlaml olmak kouluyla, lmcl sonun
Hilik'in snrlarnda, onurlu var olma ve yaama olanaklar
aranr. nsan burada kendi gereini, korkularn, mutluluk
larn, "anlaml baarszlklarn ", "dorusu olmayan yanllkla
rn" grmenin hazzn yaayabilir. Buradaki korku, insan
hem zbenliine daha ok yaklatrr ve hem de evrenselle
tirir. Mikro ve makrokozmoslar btnleebilir. Bireysel z
benlie zg -son kerte zsel duygular- evrensel genel ge
erlilikler kazanabilirler...
Hlderlin, doa/ tanr ile insann henz ayrmad bu
ilk -tanrlar ile insanlar arasnda ama tanrlara biraz daha ya
kn- durumun (Innigkeit) zlemini eker ve bu yce kiilii
-lgnln- snr olarak grr . .. 7 Platon'un savunduu
"kutsal lgnlk" (alienatio mentis) ... soylu yabanclama...
ya da melankolik yaam tarz.
Antigone'nin tavrnn -yeterince anlayamasak bile- dn
yadaki varoluuna anlam arayan insann tavr olduunu se
zinleriz. Sama... Ama yaplmas gerekeni yapan insann,
soylu, acl, lmcl tavr...
Sophokles'in trajedisinde, melankolik kiiliklerin dn
celerinde son kerte dirimsel rol oynayan yaam, lm, hilik,
pathos gibi konular derinliine tartlr. Antigone'nin dav
ranlarn belirleyen pathos, melankolik kiiliklerin znde
bulunduu varsaylan temel itici gc oluturur.M 9

Hegel, bu durumu, " tutkunun tesinde, znde hakl km


bir gcn, ussalln ve zgrln zsel ierii" olarak tanm
lamtr ... o Bu yaklam, melankolinin dinamiini anlamada
bizlere ok yardm edebilir.

13
Serol Teber Melankoli

Bu trajedi, yazld tarihten beri insanlarn, zellikle de


melankoliklerin ortak pathosunu oluturmutur. Her melan
kolik insann iinde, yaamn gizlerini, acsn, tutkularn,
fkelerini tayan bir "ana-tanra", Antigone vardr.11 12
Ancak grlebildii kadar melankolik pathos/ lgnlk
ile "salkl normalliin" birlikte olamaddr. Buna karn,
resmi politikalarn "mutlu grn" nerilerilerine sorun
karmadan uymu "normaller" ile yasakl olduklar iin, var
lklarn "yar gizli" srdren, hatta intiharlar bile gizlenen
melankolikler ayn gezegen zerinde yaamak zorundadr
lar... Burada melankolik insann narsistik bir utanla hzn
lenip ksp kendi iine kapanmasndan baka yapacak her
hangi olana var mdr? Bilemiyoruz...
Melankolikler, her zaman bilinli olarak ayrdna varama
salar bile, insanlarn benliinin (de) siyasal bir rn olduunu
ve yanl bir hayp tn doru yaanamayacan, bizzat kendi z
benliklerinde sezinlerler. Bunun acsn, utanan ve ruhsal
gerilimini duyumsarlar.
Melankolik kiiliklerde sorun genellikle insann kendi ki
isel yazgsn gene kendisinin belirleme istemi . gibi temel bir
. .

istemde younlamaktadr. Karln yaam pahasna


demek kouluyla da olsa melankolik insan, kendi yaam
na kendisinin bir anlam verebilmesini istemekte, ok kez
bunu baaramad iin de her bir eyden vazgeip, kuku,
dknkl ve hznle kendi iine ekilmektedir. Bu ba
lamda melankoli, sradan bir varolua kar, bireysel ve tek
kiilik de olsa, vazgeen, geri ekilen, yadsyan -Sokrates
ve Antigone rneklerinde olduu gibi, kendisini kar oldu
u insanlara/ kurumlara- dolayl ve dolaysz -ldrten ya
da sklkla intihar eden- anlaml bir bakaldr olarak da
dnlebilir.
Giri

Burada, yaamn tm dzenlemelerinin 'haz ilkesine' gre


kurguland tketim koullarnda/' melankolinin vgs
n yapmay ya da binlerce yldr tek tek yaayan melankolik
lerin bir araya gelip rgtlenmelerini nermeyi dnme
dim ... Homeros destanlarndan bu yana, bu toplumsal, poli
tik-psikolojik fenomen yaam tarz zerine sylenegelenler
den kimi blm balklann yazarak dnmeyi denedim ...
Aynca almann amacn aklamasna biraz daha yar
dmc olabileceini sandm, antikan nl melankolik fi
lozofu, Efesli Herakleitos'un bir cmlesini anmak istiyorum:
"Burada, kendimi aradm ve aratrdm.''14

III.
Melankoli, antikadan beri tbbn ve ruhbilimlerinin tesin
de pek ok trajedinin, romann, iirin, sanat yaptnn konu
su olmutur. Bunlardan, Albrecht Drer'in 1514 tarihinde
yaph, Melencolia 1 adl kk gravrn dn ve ruhbilim
dnyasnda zel, ayn bir yeri vardr. Melankolinin gizini an
lamaya ve anlatmaya Drer'in bu alegorik gravrnn vaz
geilmez katklar olabileceini dnyorum...

15
r
1. BLM

MELENCOLIA I ve ALBRECHT DRER


1.1. MELENCOLIA I

i nsanlarn kiiliklerini, mizalarn anlahnaya ynelik al


malar ortaa sanalnn en temel konularndan birini olu
turmu, bu alanda pek ok yapt ortaya konmutur. Melan
kolik kiilik ve melankolik yaam tarz tm ortaa boyunca
olumsuz karlanm; hatta lmcl bir gnah -"acedia"
olarak tanmlanmhr.
Melankolik insanlarn doast gizil gler, cinler, ey
tanlarla ilikili olduklar dnlm; bu insanlar tutuklan
m, ikence grm, yaklm, ldrlmtr.
Rnesans dneminde balayan hmanist akmlarn etki
siyle melankolik insan mizacna yeni bir anlayla baklmaya
balanmtr.
Bu yeni hmanist akmlar zellikle Floransah filozoflar,
tannbilimciler, dnrler, sanatkarlar araclyla gelitiril
mi ve dnyaya yaylmhr. Melankolik insann mizac." ve
yaam tarz, ancak Rnesans hmanizmi iinde kendine bir
yaam alan bulmaya balamhr.
Bu arada Nmbergli bir Alman sanatkar, Albrecht Drer
(1471-1528), bu hmanist gelimelerin uzantsnda yepyeni
bir anlayla, Melencolia I adl nl gravr yapmtr.
Albrecht Drer'in bir melankoli monografisi kapsamn
daki bu bayapt 1500 yllarnda dinbilimleri, felsefe, sanat,

19
Melencolia 1 ve Albrecht Drer

geometri-matematik, tanr-erdem-gnah vb. gibi konularda


yaplan hesaplamalarn tmn kapsar niteliktedir.
Drer'in, bir geometri teoremi, bir matematik denklemi
gibi kurduu bu gizemli evren, yapld gnden beri -be
yz yla yakn bir zamandr- kendisine bakan tm yorumcu
lara da yeni teoremler ve denklemler kurma olana sun
mutur. Baka bir deyile, Drer'in bu yapt sanat tarihinin
bir sorunu olmutur...
Yaptn bir teorem, bir denklem kadar tamamlanm gibi
grnmesine karn, yeni etkin eletiriler ile srekli olarak
yeniden ve yeniden yorumlanabilecek kadar ak olduu (da)
grlr.
Daha somut: Bu gravr, 1514 ylndan beri yaplan tm
yorumlama abalarna karn bir trl tketilememektedir ...

Her yorumcu kendi almn yapmakta, yorumlamakta son


sz sylediini, son noktay koyduunu sanmakta ... Ancak
bu dnce, yeni bir yorumcu ortaya kana dein srmekte;
o zaman yapt zerine o gne dein pek bir ey sylenmemi
olduu, gravrn ilk gnk gizemini korumakta olduu an
lalmakta d.!f. Umberto Eco'nun sylemini yinelersek, bu
son kerte .,
k yapt, sonluluk iinde sonsuzluk, tamamlanmlk
iinde bir tamamlanmamlk iermektedir. Bu yapt Drer'in,
yorumculara emanet ettii, tamamlanm gibi grnen tam bir ak
yapt rnei sergilemektedir.1
Ben sanat tarihisi deilim; bir Drer aratrmaos ya da
uzman da deilim. Burada sadece, melankoli olgusunu an
lamamzda vazgeilmez niteliini bugn de srdren bu
grkemli melankoli bilmecesini be yz yldr zmlemeye
alanlarn yazdklarndan, okuyabildiklerim iinden, ruh
bilimsel almlara olanak verebilenlerden anlayabildikleri
mi anlatmaya almak istiyorum.2
1.2. MELENCOLIA I'N AILIMI

A lbrecht Drer'in, 43 yanda, yapt Melencolia l gravr


(24 cm x 18,6 cm) en genel izgileriyle belki yle alabilir:3
Gravr, melankolik bir kadn mizacnn alegorik, sembo
lik anlatmdr. Kadn kanatl olarak betimlenmitir. Melan
kolik kadn, mistik alacakaranlk bir zaman dilimi iinde, mi
mari tarzlarn hibirisi iine dahil edilemeyen, penceresi ve
kaps olmayan, kaba tatan rlm bir yapnn merdiven
lerine oturmu olarak grlmektedir.
Yapnn duvarnda terazi, gne ve kum saati, an ve bir
say drtgeni vardr.
Bulunulan yerin corafyasn ve tarihsel dnemini kestir
mek pek kolay deildir. Gezegen zerinde oka bulunan bir
ky yerleim yerinin yakndr. Belki kk bir inaat ya da
yknt alan olabilir. Buras, herhangi bir yer, herhangi bir ta
rihsel dnem iindedir. Daha sonraki yzyllarda, melankoli
zerine yaz-iir yazan dnyann eitli uluslarndan sanat
karlar burasn hep kendi kentleri olarak tanmlamlardr.
Yaptn gerek k kaynan bulmak pek mmkn deil
dir. Ik, gravr zerine son kerte tutumlu bir biimde da
tlmtr.
Melankolik kadnn evresinde anlaml bir dzensizlik
vardr.
Serol Teber Melankoli

Daha ok mimarlarn, marangozlarn yap-inaat ilerinde


kullandklar aletler ve geometri aralar yerlere dalmhr.
Yerde, kadnn ayaklar dibinde bir kpek uyumaktadr.
Biraz daha ileride, bir deirmen tann zerinde -gene- ka
natl olarak betimlenmi bir ocuk (Putto) oturmutur. Yer
de, ortada, merkezi konumda ok yzl bir ta blok (Poly
gen) ve bir kre grlr.
Duvara dayal duran merdivende yedi basamak saylabil
mektedir. Merdivenin basamaklar arasndan -ileride- bir k
y yerleim yeri grlr.
Limanda yelkenli gemiler, kyda evler, kuleler vardr. Su
yun yz durgundur.
Gkyznde, gkkua ve bir kornet (kuyrukluyldz)
grlmektedir. Ve bir yarasann kanatlar arasna gerilmi
panoda Melencolia 1 yazs okunmaktadr.
Gravrn k kayna, olaslkla bu kometten ya da g
rnmey.n bir ay ndan gelmektedir.
Melankolik kadnn bakml uzun salar darukbr. Ba ha
fife sola doru eilmitir. Banda bir elenk vardr. Sol el yum
ruk yaplm, destekler biimde'baa dayanmbr. Kadnn kuca
nda kapal bir kitap vardr. Sa eli bir pergel tutmaktadr.
Kadnn baklar ileride, ufukta bir noktada, olaslkla
bolukta ya da Hilik'te odaklanmtr.
zetlemeye alrsak: Melencolia 1 gravrnde, birbirle
riyle hi ilgisi yokmu gibi grlen pek ok eyin, hibir har
mani oluturma abas ve kaygs olmadan bir araya getiril
dii, kck bir mekana adeta tkld grlmektedir. Gra
vrde yer alan her bir ey, sanki terk edilmi, birbirleriyle
hibir ilikileri yokmu gibi durmaktadr. Salt melankolik
kadn deil, rnein yerdeki eki ve iviler de yapayalnz ve
rpertici bir terk edilmilik iinde sergilenmitir. 5

24
Melencolia I ve Albrecht Drer

Drer uzmanlarndan Wlfflin, Melencolia 1 gravrnde,


melankolik kadnn durumunu Wolfgang Goethe'nin Faust
yaphndaki Doktor Faust'un iinde bulunduu aresizlie
benzetmitir. Anmsarsak: Faust, bir gece yars, yaz masas
nn koltuunda byk bir huzursuzluk iinde kendi kendine
konuur: "Aratrdm, ah, ateli abalarla./Felsefe, hukuk ve tp bi
limini./Bir de, ne yazk ki, ilahiyat./imdi de duruyorum burada,
bir ahmak gibi./Hibir ekilde de akllanm deilim./Yksek unva
nm, doktoram bile var,/( .. .) Bir ey bilemiyeceimizi, sonuta anla
mak iin./Bir eyler bildiime kandramyorum kendimi./Dolaysy
la kendimi byye verdim imdi./Ruhun gc ve belagat/bana ba
z srlar aklasn diye . . "7
.

Drer'in gravrne ne amala baklrsa baklsn, bunda


saygn, bilmecemsi bir danklk, garip bir karmaa ve soy
lu bir dzen grlr. Gravrn kk mekan hem garip bir
boluk iinde, hem de tka basa doludur. Gravrdeki nesnel
tinsel gizem ve psiik gerginlik daha da nemlisi, bir "moral
kalite" hemen sezinlenir.8
Gravre biraz daha yakndan baktmzda: Melankolik
kadn, lSOO'l yllarn modasna, ann beenisine uygun,
pahal, gzel, iyi dokunmu kumatan yapld kans ve
ren, grkemli ve ar bir giysi iindedir.
Ancak oturduu yer pek de rahat.deildir. Arkada gr
len yapnn terasna ya da ta merdivenlerine oturmu, daha
dorusu km gibi grnmektedir.
Ayrca srtndaki kanatlara karn oturduu yere ylp
kalm gibi grnmesi, konumunu daha da elikili hale ge
tirmektedir.
Sol kolunun dirsei, sol dizine dayanm, eli hafif yumruk
oluturmu; sol tarafa doru eilmi ban desteklemekte
dir. Kadnn sol tarafa doru eilmi ba, ancak bu sol elin
yardmyla destekleniyor -gibi- grnmektedir."

25
Albrecht Drer, Melencolia 1, ayrnt.
Melencolia I ve Albrecht Drer

Melankolik insanlarda ban bu konumda tespiti kuku


suz yeni bir ey deildir. Skntl, hznl insanlar tasvir
eden hemen hemen tm ortaa yaptlarnda, bam bir yana
eilmi durumda betimlenmesi geleneksellemitir. Bunun
saysz rnekleri vardr. Geleneksel inanca gre, yumruk ya
plm el, sorunu olan organ gsterir. Burada da kadnn ba
n tutmakta, hatta onun desteksiz duramadn gster
mektedir... Kadn sa eliyle, neredeyse "kullanlmamaktan
eskimi" byke bir pergel tutmaktadr. Sa kolu kucan
dan dar doru kaym, dmek ve bir daha ilgilenilmemek
ve yitip gitmek zere olan, kapal, kaln, gzel ciltli -belki de
kutsal- bir kitaba dayaldr.
lemeli bel kuana bal ve grkemli bol uzun elbisesi
nin kvrmlar arasndan aaya doru bir para kesesi ve bir
anahtar destesi sarkmaktadr. Drer'in Melencolia I yaptnda
belki de en ok tartlan noktalardan biri, bu para kesesi ve
anahtar destesi olmutur.1 Drer'in, bu gravr ile ilgili yap
t bir n almada, "anahtar iddetin, para kesesi gcn sem
boldr, " diye yazmas tartmalar daha da artrmtr.
Gerekten de pek ok ortaa sanat yaptnda, para kesesi
ve anahtar, ynetimi elinde tutanlarn gcn, uyguladklar
iddeti, egemenlii, varsll simgelemek iin kullanlmtr.
Fakat burada durum, belki de tam tersi bir vurguyu iermek
tedir. Melankolik kadn, gerekte tm dnyasal konumlar
yoksamakta; varslla, iddete, gce kar ilgisiz kalmakta;
hatta bunlar yadsmaktadr. Melankolik kadnn grn
mnden varsl bir konumda olduu sezinlenir. Olaslkla,
toplumsal gc ve paras vardr. Ancak o bunlarla ilgilenecek
durumda deildir. Dahas, ilgilenmek istememektedir. rne
in burada, dier ortaa yaptlarnn ounda olduu gibi,
para kesesi ve anahtar destesi, bedene skca asl deildir.
, ...
_,
Serol Teber Melankoli

Tam tersine, bunlar melankolik kadnn eteinden yere, aya


nn yanna kaymhr. Ve kadn bunlarla hi mi hi ilgilen
memektedir. Para kesesi yerde, buna karn kadnn baklan
ok uzaklardadr. Burada bir ey aka grlebilir: Drer'in
gravrndeki melankolik kadn, dnyasal varslla, gce,
iddete kar ilgisizdir. Parann, gcn, egemenliin tesinde
-kendisi iin- son kerte ciddi olan, baka eyler dnmekte
dir. Ama nedir bu dndkleri? Bilemiyoruz . ..
Melankolik kadnn srhndaki kanatlar ile bedensel canl
ln (vitalitenin) azalm konumu, ciddi bir eliki grn
mndedir. Burada bir tr ruhsal tkenmilik ve bedensel
snmlk sz konusu edilebilir.
Kimi aratrmaclara gre, kanatlar gerekte bedenden
ok ruhla ilgilidir. Bunlar bedenin deil, ruhun kanatlandr
lar. Kutsal kitaplarda, sylencelerde anlatlan ve ermilerin,
bilicilerin ruhlarn gkyzne uuran kanatlar olabilir bun
lar. Platon Pretisinin uzantsnda, erdemli insanlarn ruhla
rnn bir an nce zkaynaa-idea'ya, gkyzne umasn
salayacak sembollerdir kanatlar. Ve ortaa sanat gelene
inde bu amala sk kullanlmlardr.
Drer, burada belki de melankolik insanlarn da bu dn
yada tutunamayp bir an nce te bir dnyaya gitmek isteyen,
erdemli, hznl, kukulu, bilge insanlar olduklarn vurgu
lamak istemektedir.
Kadnn yz glgelidir. Ancak bu glgenin evreden
onun yzne yansyan bir glge olabilecei kansna kaplyor
insan. Gerekte kadnn yz, melankoliklere zg, znt
den kararm (faciel nigra) konumunda deildir. Yz ifadesin
de zntden ok gergin bir fke sezinlenmektedir. Melanko
lik kadnn konumunda yalnzlktan ok terk edilmilik, ko.r
kudan ok kuku grlmektedir.11
Melencolia l ve Albrecht Drer

Melankolik kadn uyanktr. Yz ifadesine gre, yorgun


ve uykulu bir durum sz konusu deildir. Arka plandaki ya
rasann haykran durumuna, kornetin dnyaya arpacakm
gibi grnmesine, evrenin, alacakaranln glgelemesine
karn, kadnn gzlerinde ve de zellikle gzbebeklerinde
artc bir parlaklk grlmektedir. Melankolik kadnn tm
bedensel kmlne, evresinin danklna karn,
gzlerindeki bu ak, canl, kl ve hatta enerjik baklar, ya
anan elikili durumu daha da vurgulamakta; trajedinin bo
yutlar zerine kimi ipular vermektedir. Tm yapt ile gz
ler ve gzbebekleri arasnda temel bir eliki vardr. Belki de
antikadan beri, 2500 yldr tartlan melankoli tarz yaa
mn gizi tam da bu temel elikide dmlenmektedir.
Koyu siyah, bakml ama dank salar. D dnyadan
gelen alacakaranln glgeledii yz ... te yandan, beyaz
gzyuvarlarnn ve siyah gzbebeklerinin zerine dardan,
bilinmeyen bir k kaynandan ya da isel bir kaynaktan
gelen gizemli bir beyaz k. antikadan beri "ruhun pen
ceresi" olarak tanmlanan gzlere ok daha derin bir anlam
yklemektedir. Gzlerin gzbebekleri bu denli canl, parlak
bir kiiliin ok eyler duyumsadn, ok eyler dnd
12
n kestirmek zor olmasa gerekir.
Ayrca kadnn baklar evresiyle de ilgili deildir. leri
ye, bolua ynelik. Belki de gerekte kadnn baklar, da
rya, bolua deil de tmyle kendi iine, zbenliine y
nelmitir. Bilemiyoruz.
Belki bir eyi daha kestirmek (daha dorusu kestireme
mek) olas: Melankolik kadnn i dnyas ve dncesiyle,
d dnyann yaam tarz ve zamann ak hz ayn deildir.
Kadn kendi iinde, d dnyadan farkl bir yaam tarz, bir
zaman boyutunu yayor gibi grnmektedir. Kadn olaslk-

29
Serol Teber Melankoli

la ky yerleim yerindeki toplumun gnlk, doal, gelenek


sel hayatnn berlirledii -doalama- dnyadan ok farkl
bir "organik zaman " iindedir...
Melankolik kadnn banda taze dniei ve suteresi
bitkilerinin yapraklarndan olumu bir elenk vardr. Bilin
dii kadaryla bu tr elenkler erdemli insanlarn, kahra
manlarn, bilgelerin balarna konur. Aynca insan.lan hasta
lklardan korumak ya da var olan hastal tedavi etmek
amacyla da kullanlr. 16. yzylda, melankoliklere ila ola
rak, bu otlan alnlarna ince bir bezle balamalar zellikle
salk verilmitir. Burada, elenk iki ayr bitkiden yaplm.
Bunun rastlanh ya da estetik grnm kaygsyla olmad
sanlyor. Drer, daha ocukluk yalarndan beri pek ok ta
ndnn kitaplarna bitki desenleri izmi; bunlarn insan
salna olan etkilerini ok yakndan renmitir. Burada,
zellikle dniei (Ranunculus aquaticus) ile su teresi (Nas
turtium fficinale) bitkilerini izmesinde bu konuda daha
baka bilgileri olduu dnlmekte; bilinli bir sembol ara
ynn sz konusu olabileceine inanlmaktadr.13 elenk ya
plan bitkilerin yeil ve sulu yaprakl olmalar ile antika
dan beri kuru-souk mizal olduklar sylenen melankolik
ler arasndaki eliki yeniden tartlmak istenmektedir belki.
Drer'e gre, belki de melankoliklerin mizalar hi de yle
sanld gibi kuru ve souk deildir. Ya da sulu ve yeil yap
rakl bitkilerden yaplan elenk, melankoliklerin kafalarnda
ki yarahc dncenin canlln sembolize etmektedir.
Gravre n nereden geldiini kestirmek kolay deil
dir. Dahas, olayn gnn hangi saatinde getiini bilmek
de olduka zor. Ne gece ne gndz. Gn batm, alacaka
ranlk, ara bir zaman. Gn tmyle bitmemi; gece tam gel
memitir.
Melencolia J ve Albredt Drer

Gravre k belki grnmeyen bir Ay'dan ama olaslkla


arka plandaki kometten gelmektedir. Aynca durgun suyun
y zeyi, ortadaki ok yzl ta blok ve hatta krenin bir y
z de k kayna gibi ilev grmektedirler. Belki, gnn ar

ta kalan klar da bunlara eklenmektedir. Kesin belirgin bir


k kayna grlmemektedir. Bu koullarda gravr, siyah
tan ok koyu gri rengin etkisinde kalmaktadr.
Ruhbilimleri asndan, siyah, insanln ilk gnlerinden
beri ar bir hznn, matemin ve lmn rengidir. Bu yany
la siyah rengin tavn ve grnm ak ve nettir. Buna karn
gri -zellikde, koyu gri-yaygn ve youn bir belirsizlii, he
yecanszl, her trl tinsel/ ruhsal eilimden yoksunluu
simgeler. Gri, ne renklidir ne de renk.siz. Gri, kan-kurumu,
fantasmagorik, belirsiz glgeli bir blgenin rengidir. Gri,
nesne-zne, dsal-isel eilimlerden tmyle yanszdr. Ne
ruhsal bir gerilimi belirler, ne de geveklii. Canl yaamn
olmad bir blgenin rengidir.14
Gravrn bu tr bir gri rengin etkisi alhnda olmas, anla
hlmak istenen yaam tarznn ciddiyetim daha da belirgin
letirmektedir.
Yaptta ikinci canl varlk, kpektir. Kpek, en eski sy
lencelerden, masallardan beri, bilgelerin, ermilerin gelenek
sel yardmas, arkada, can yoldadr.
Drer'in gravrnde de melankolik kadna kpek yol
dalk etmektedir.
Burada, kpein belki biraz zayflam, belki biraz bakm
sz olduu sylenmitir... Ama kpek dingin grnmektedir.
Kendi varl iine kvrlm yatmaktadr. Gzleri kapal gi
bi. Uyuyup uyumad kesin belli deildir... Byk bir olas
lkla, gzleriyle olmasa bile dier duyularyla melankolik ka
dn izlemektedir.
Serol Teber Melankoli

1
Drer'in simgesel dnyasnn olumasnda Hmpollon ijj;
yeroglif yazsnn etkisi olduu sklkla sylenmektedir.
Bu ilgin, gizemli hiyeroglif, A tika Grek ve Eski Msr
biliminin ortak bir rn olarak Romallarn Msr' igal et
meleriyle gncellemitir. Herapollon Hiyeroglifi, Msr Hiye
roglif yazsndaki ekillerin, simgelerin anlamsal yorumlan
nn Antik Grek dilinde yazlmasyla ortaya kmtr."
Bu anlam-yorum yaz, 15. yzylda Bizans'tan talya'ya gel
mitir. talyan hmanistleri, zamann gizemli yaam iinde, bu
yorum-simge yazsna ok nem vermilerdir. Herapollon Hiye
roglif yazsndan bir tr bulmaca-dili ortaya karmlardr.16
Drer, bu bulmaca-diline, anlam-yorum yazsna yabana
deildir. Onun bu gizemli yazy -{)laslkla- arkada Konrad
Celtis'ten rendii sanlmaktadr. Herapollon Hiyeroglif ekil
lerin anlamlarnn yorumu, bu yorumu yapan insann bilgelik,
ermilik dzeyine braklan bir zgrlk iermektedir.17
Her ermiin, kendi yorumunu yapmas ve kendi hakikati
ne yaklafuas olas klnmtr. Yanl ya da eksik/fazla yo
rum, ermiin/bilgenin kendi zgrlk sorunu olmutur.
Bylece birbirine yakn ermilik-bilgelik dzeyindeki insan
lar, birbirlerine benzer -bir tr ortak lehe- ortak bulmaca-di
li ile konuabilme olana yaratmlardr. Belki de melanko
likler (Homo melancholicus) byle bir bulmaca-dili ile konu
an-dnen insanlardr. Bu bulmaca-diline Satrn merkezli
astroloji yorumcularnn da ilgisi ok olmutur. Drer'in ya
ptn bu bulmaca-diline gre yorumlayanlarn kansna gre,
pergel bir Satrn simgesidir. Melankoli ile Satrn gezegeni
arasndaki ilikiyi gstermektedir. Satrn, l sanatnn,
harmoninin, geometrinin tanrsdr. Ancak Satrn ayn za
manda alma, emek, zaman, varsllk, gzellikle ilgili eski
bir "altna tanrs"dr. Bu balamda kadn, pergel ve kitap
dnen, bilge insan-kadn simgelemektedir.18
Melencolia l ve Albrecht Drer

Melankolik kadnn evresindeki eyalarn dzensizlii


ayn bir anlam-yorumu gerektirmektedir. Burada gerekten
anlaml bir dzensizlik, hatta bir tr karmaa vardr.
Melencolia J'deki bu karmaa ile Drer'in gene ayn yl
yapt Aziz Hieronymus adl gravrnde grlen donmu ve
talam ar dzen karlatrmas zerine yaplan tart
malar (da) srp gitmektedir.
Aziz Hieron11mus, hcresinde byk bir tinsel/ ruhsal din
ginlik iinde ncil evirisiyle uramaktadr. Yznde ne
kayg, ne kuku, ne de korku ifadesi vardr. te yandan, me
lankolik kadn, son derece karmak bir ortamda, son derece
gergin, kukulu ve ciddi bir kayg iindedir.
Melankolik kadnn evresini, 1500 yllarndaki bilimin,
teknik gelimelerin getirdii bir karmaa kuatmtr. Aynca
bu bilimsel-teknik aletler, melankolik kadnn durumundan
da anlald gibi, insana hi de huzur ve mutluluk verme
milerdir. Ancak belki gene de tek umut bunlardadr. Drer,
bu konuda da bizlere hibir sr vermemektedir.
nsann birazck olsun mutlu olmas, tinsel/ ruhsal din
ginlie kavumas iin yaam boyu hibir kuku duymadan
salt dinsel kitap okumas, ncil evirisiyle mi uramas gere
kir? Mutluluk, ruhsal dinginlik bu denli byk bir zveri so
nucunda m elde edilebilecektir? Sorun nerede yatmaktadr?
Bu giz nasl yorumlanabilir? Bilemiyoruz ...
Melankolik kadnn evresinde yerlere salm gibi gr
len eyalar, genellikle mimarlarn ve marangozlarn kullan
dklar, rende, testere, kerpeten, cetvel, drt tane ivi, eki,
kurun ya da tutkal kaynatmak iin kullanlan kk bir po
ta, bir mrekkep kab, kadnn eteklerinin altndan ucu gr
len krk gibi aletlerdir.
Serol Teber Melankoli

Burada salt kadnn deil, eyalarn grnmleri de bir


tr terk edilmilik sergilemektedir...
Bazlar salt grnmelerinin tesinde de, baka eyleri d
ndrmektedir insana. rnein, drt ivi, eki ve kerpe
ten, Hristiyan kltrndeki armha gerilme olaym -passi
on- artrmaktadr. Burada -kendi han kendi iinde ta
maya mahkum- erdemli, bilge insann ruhunun armha
gerilmesi akla gelmektedir.
Melankolik kadnn arkasnda, bann hemen stndeki
yapnn duvarnda, bir kum ve gne saati durmaktadr.
Kum ve gne saati simgesi, ortaa gravrlerinin ounda
v ar dr. Zamann akp getiini, yaamn sonlu olduunu
anmsatr insana srekli olarak.
Drer de bu kum saati simgesini almalarnda ska kul
lanrnhr. Ayrca, 1514 ylnda yaph, "Hieronymus", "val
ye, lm ve eytan" ve "Melencolia I" lemesinin hepsinde
de yaptlarn en grlr yerlerinde kum saati vardr.
Melankoli gravrndeki kum saatinin metal ats, canu,
iindeki her bir kum tanesi ne!edeyse saylabilir bir doru
luk ve mikroskopik bir ayrntyla betimlenmi. Burada kum
saati, o denli bir simetri ve harmoni iinde yaplmhr ki ki
mi aratrmaalarn vurguladklar gibi, neredeyse bal ba
na bir sanat yaph nitelii oluturmutur.1"
Melankolik kadnn bann stnde duran kum saatinde
zaman, yar yarya gemitir. nsan, mrnn ortalk bir ye
rindedir. Kum saatindeki zaman gemile gelecek, iki za
man dilimi arasnda, tam da melankoliklere zgn bir ara
zaman dilimini simgeler. Gemi artk yoktur. Gemitir.
Gelecek, henz gelememitir. Tm kahrediciliiyle ve bir
trl gemek bilmeyen tal amlyla imdiki zaman y a
anmaktadr.
Melencolia 1 ve Albrecht Drer

Duvardaki dier bir l-tart aleti, terazidir. Terazi de tam


dl!ngede durmakta hibir arl, sapmay gstermemekte
dir, Terazde de donmu kalm bir denge grlmektedir.
Duvardaki dier bir gizemli simge, kty iyiye, olumsu
zu olumluya dntrdne inanlan ]piter Drtgeni
(Mensula Jovis)dir. Olaslkla Arap astrolojisinin etkisiyle or
taa Avrupasna yansm nl majik drtgen.
Kimi zamanlarda ve yerlerde, Satrn gezegeninin melan
kolik etkisini dengelemek amaayla, bu tr Jupiter majik
drtgenleri kullanlmtr. Matematiin dengesiyle Sa
trn'n olumsuz etkileri giderilmeye allmtr.
14. yzylda bir yazar, "kim bu maiik drtgeni tar, olum
suzluklar olumluya dnr; iyiler ok daha iyi olur," diye yaz
mtr. Paracelsus da, bu majik drtgeni tayanlarda, "tm
giriimler mutlulukla sonulanr, tm kederler ve korkular ortadan
kalkar," diye vurgulamtr.2c
Buradaki Jupiter drtgeninde de tam bir simetri, eitlik
vardr. Drtgenin soldan saa, yukardan aaya saylarnn
toplam hep 34 eder. Bu 34 says zerine de pek ok tarhma
yaplmaktadr. Kimilerinin kansna gre 34, sa'nn ya. Ki
milerine gre 34, Drer'in bu gravr yapt zamanki 43 ya
nn tersinden okunuudur ... Ancak pek ok aratrcnn
kansna gre 34, Drer'in annesinin lm tarihi olan
14.5.1514'n gizemli bir toplamn(m?) sergilemektedir.21
Duvarda asl duran dier bir zaman leri, andr. Her an
almas beklenen ama zellikle melankolikler iin, "imdiki
zamann getiini" ya da gemesi gerektiini belirten ve sesi
bir trl duyulmayan an... Gravrde, an sanki hi alma
yacakm gibi durmaktadr. Her bir l aleti tam bir simet
ri, denge, harmani iindedir. Ancak bu olaanst simetri,
denge ve harmoni, zaman da dondurmu gibidir.
Serol Teber Melankoli

Melankolik kadnn yaad ortamda zaman durmu. so.


luk almak bile neredeyse olanakszlamtr.
Bu durumlarn, bu tr anlarn nasl ac verdiini, insilJll
nasl kahrettiini ancak melankolikler bilebilir. Drer, budu
rumu yaam boyunca ok iyi bilenlerden biridir ... Belki de
bu nedenle Drer bu durumu salt yaamakla kalmam, gra
vr haline getirip sonsuzlahrmtr.
Sonsuz kutsal denge... Kutsal kitabn yazd, Drer'in
ok sk kulland: "tanr her bir eyi dzenli kld," saptamas,
melankolik kadnn dnyasnda ete-kemie brnmektedir.
Kum saati, terazi, majik drtgen, an; gemi, gelecek hep si
metrik, harmonik, geometrik, matematik dengede durmak
tadr. Drer bu ok acl an, antsal bir biimde betimlemi.
Gravrde bulunan nc canl, byk deirmen tann
zerine serilmi gzel bir rtnn zerine oturmu, kk
bir ocuk (Putta) ... Kanatl olarak tespit etmitir.
Gene ne olduu ve nasl bir balamda yapt iinde yer al
d bell deildir ve gizemini 500 yldr korumaktadr. o
cuk mu? Melek mi? Melankolik kadnn ardndan gelen sa
lkl insanlar kuann simgesi mi? Yoksa yeni bir melanko
li aday m? Drer'in ocukluk dnemi mi? Bilemiyoruz.
Kanatl ocuun-melein gzlerini gremiyoruz. Kuku
suz uyumuyor. Gzleri elindeki yaz tahtasna doru bak
yor. Yazk ki,"ruhun penceresi" olan gzleri, Drer, bu me
lek-ocukta gstermemi bizlere.
Gelimenin n aamasndaki bu ocuk, eitli aletler ara
snda mkemmele doru evrimleme gcn bir potansiyel
olarak tamakta m? Aynca, gelimesinin ne yana doru ola
ca, onun ileride mutlu olup olamayaca (da) bilinmemek
tedir. Drer, zellikle Melencolia l gravrn simgeler ile an
latmakla kalmam, ayrca pek ok simgeyi deiik ilikiler
iinde, deiik anlamlarla da yklemitir.

J6
Melencolia I ve Albrecht Drer
------ ----- -------

Sonunda alegori iinde alegori ve tam bir bulmaca-dili


knutr ortaya ... Herkesin kendi gelimilik dzeyine gre
yorumlayabilecei; hakikate yaklaabilecei bir dil... 1500
yllarnda, Nmberg hmanistlerinin kendi aralarnda olu
turduklar bir tr hiyeroglif lehesi...;; Her bilge hmanistin
kendi gelimilik-ermilik dzeyine gre yorumlamakta,
okuyup-konumakta zgr olduu bir Rnesans lehesi...
Arkada duvara dayal duran merdivenin bu gravrde an
lamn, ilevini kestirmek son derece zor. Yedi basamak sa
ylmakta. Basamaklar arasndan, arka plandaki ky yerleim
yeri grlmekte. Simgesel olarak, ortaa geleneksel inan
anda merdivenin erdemli ruhlarn gkyzne kmalarna
ara olabilecei dnlmtr. Merdivenin burada, belki
byle bir anlam olabilir. Ya da bitmemi inaatn, "tamam
lanmam proje"nin (Habermas),23 tamamlanmasna katks
olabilir gnn birinde. Kim bilir?
Tm ortaa boyunca melankoli, uykusuzluk, yarasa ve
Satrn gezegeni arasndaki ilikiler zerinde durulmutur.
Bu alanda saylamayacak kadar ok ve eitli varsaymlar
vardr. rnein uzun yllar, Satrn gezegeninin yarasa kan
ierdii; Satm'n tm gece kularyla ilikisi olduu anla
tlmtr. Ortaada, alrken uyuklayanlara, gndz uyku
larna eilim gsterenlere, onlar gndz cinlerinden koru
mak iin, yarasa kalbinden yaplm muskalar salk verilmi
tir.24 Burada yarasa olumsuz bir yaratk, eytan benzeri bir
garip cindir. Drer'in gravrnde, yarasa gkten geliyor.
Az ak, dileri grlyor. Olaslkla baryor. Aynca kuy
ruu, gene ortaa motiflerinin ounda grlen canavar
cinlere, eytanlara zg zikzakl grnmde. Bu grn
myle yarasann yorumlanmas daha da zorlayor. Aynca
kanatlarnn arasnda gravrn adn tayor.

37
Serol Teber Melankoli

Kimi psikanaliz ynelimli arahrmaolar, yarasann ge


yarasa olmadn, bunun kertenkeleye ok benzediini sy.
yarlar. Bunlara gre, bu hayvan gerekte "sezgiyi" simgeli
Ne memeli ne de ku, iki arada kalm, "babasz domu"
canlnn konumunu gsteriyor olabilir. Yarasa ikili bir c
Hem san, hem ku.3 Ya da ne biri ne de teki... Bu ba!
da melankolik kadnla benzerlikleri olabilir. Kadn da mel
mi, bilge mi? Sradan bir insan ya da olaanst bir kiilik
Yoksa bilici mi? Byc m? Bilemiyoruz ... Bir anlamda m
lankolik kadn da yarasa gibi "babasz toplumun" yesi. Bab
y, mutlak' inkar etmi, bunlara kukuyla bakmaya bala
bilgelie, zgrle karn, "koruyucusuz kalmann" acs
da yklenmek zorunda kalm. Oysa Aziz Hieronymus n
cil' inden kukuya dmeden mutlu yaamaktadr...

Drer'in gravrnde, suyun yz ok durgun olmasna


karn, gkyz ok huzursuz, hatta saldrgandr. Yarasann
hemen yannda bir kornet grlr.
Buradaki kornet, bir Satrr; korneti mi, yoksa Satrn'n
bizzat kendisi mi, kestirilemiyor. Pek ok alegori i ie. Ko
rnet, Drer dnemi Avrupa'snda sz en ok edilen felaket
simgelerinden biri. rnein, 1499-1525 yllar arasnda, bu
konuda zellikle Gney Almanya'da 130 dolaynda kitap ya
zld tespit edilmitir.26
Kornet burada bir felaket getirici mi, yoksa k kayna
m, gene kestirmek zor. Bunu zaman gsterecek.
1 500 yllar astronomisine gre kornet ve gkkua ile il
gili hemen hemen hibir somut bilgi yok. Bu konular zerine
sylenenlerin tm varsaymsal.
Ortaa bilgisine gre gkkuann su basknlar, sel fe
laketi getirebilecei dnlyor. Arka plandaki kornet dn-
Melencolia l ve Albrecht Drer

Albrecht Drer, Melencolia 1, ayrnt, yarasa.

yaya arpacak, gkkua sel felaketi getirecekmi gibi gr


nyor... Yarasa neredeyse haykryor ...
Yerleim yerindeki insanlarda -ise- hibir hareket yok.
Olaslkla uyuyorlar.
Bu karmak ortamda, yerleim yerindeki tm insanlar
uyuyorlar. Salt melankolik kadn uyank. Tm aclar, korku
laryla tek bana, yapayalnz.
Gravrn ortasnda garip, ok keli bir ta blok duruyor.
Bunun kadna doru bakan yz, ksmen k kayna olarak
da ilev gryor. Ancak bu ta bloun gerek anlam ok
baka olsa gerek. Tan kadna bakan yznde belli belirsiz
bir kafatas grnts seziliyor. Az ak, gz ukurlan ok
byk ... Ama kadn bu yne doru bakmyor bile. lmn
simgesi kafatas u an rahatsz etmiyor onu. Belki de imdi
lik sadece potansiyel bir tehlike. Bir gizem. Ancak, ta blok-

39
Serol Teber Melankoli

tan gelen hafif k, ksmen de olsa, kadnn yzn aydnla


tyor.27
Yerde grlen kre, hem bilicilerin hem de byclerin
kulland bir simge olabilir. Geometrik bir ekil mi, gemi
in ve gelecein renilebilecei bir ayna m? ... Bilemiyoruz.
Bir yz aydnlk. Bu aydnlk yz, kadndan ve kanatl o
cuktan yana. Gene bu yzyle ksmen bir k kayna olarak
kullanlm.
Melencolia I panosundaki "I" says ya da iareti zerine
yapla.n tartmalarn da ard arkas kesilmek bilmez. Bu ko
nuda da pek ok varsaym ileri srlmtr. Giohlow'un
balath genel kanya gre, bu "I"in olumasnda Ficino
retisinin yannda baka bir Rnesans hmanisti, Agrippa'nn
"Occulta Philosoplia " kitabnn byk katks olmutur. Ger
ekte Agrippa'nn kitab, 1533 ylnda baslmtr. Ancak bu
kitabn el ,Yazmalarndan yaplan oaltmalar 1510 yllarn
dan itibaren hmanist evrelerin ellerinde dolamaya bala
mhr. Ficino ve Agrippa retilerinden karlan anlamlara
gre, melankolik insanlarn kiiliini oluturan "karm"
homojen bir yapda deildir. Bu mikrokozmik karm, zel
likle eitli makro kosmik olaylarn-glerin etkisiyle deiik
hiyerarik dzeylerde ortaya kar. Bunlar balca byk
kmede younlarlar. I. melancholia imaginationis, II. me
lancholia rationis, III. melancholia mentis. 1.m gelem gcnn
yksek olduu, melancholia imaginationis grubu I. aamay
oluturur. Bu gruba giren melankolikler sanata, ressamla,
mimarla, teknik alanlardaki yarata etkinliklere ynelme
eilimindedirler. II. aamay oluturan, melancholia rationis
grubuna girenlerin doa bilimlerine, biyolojiye, tbba, politi
kaya eilim gsterdikleri ngrlmtr. III. grubu oluturan
ve sezgi gc yksek olduu dnlen melancholia mentis

40
Albrecht Drer, Hieronymus, 1514, (24 x 18,6 cm.)
Berlin Devlet Mzesi.
Serol Teber Melankoli

grubundakilerin tanrsal gizemi anlamaya, sezinlemeye ba


lam byk din bilgelerinden, peygamberlerden oluan son
derece az saydaki yetkin, bilge kiiyi kapsad varsaylm
tr. Drer'in melankolisinin bu aamalardan ilkini "I", imge
lem gc yksek olan sanatkar, filozoflar grubunu kapsad
dnlmtr.28
Winterstein gibi analitik ynelimli aratrmaclar, < D
rer' in kiiliine ve Melencolia I gravrne ayrca retici ve
ilgin almlar getirmilerdir. Bunlara gre, gnlklerinden,
mektuplarndan ve arkadalarnn onun hakkndaki izlenim
lerinden de rendiimiz gibi- Drer, yaam boyu yalnzlk
ekmi -yalnz kalm- bir insandr. Drer'in insanlarla olan
ilikileri hep souk ve mesafelidir. Drer'in kadn-erkek ili
kileri, sevgi gibi konularda olumlu deneyimleri olmamtr.
Drer, bu tr ilikilere hep korku ve fkeyle yaklamtr.
Drer'in sanatta srarla mutlak gzeli arama abas, ar bi
imcilii, yaad -Faust (Goethe) benzeri- bilinalt karma
kl, :l'eus-Kronus-Satm atmasna benzer, gncel-ben
lik ile ideal-benlik atmasn/ ikilemini dengeleme abas
olarak deerlendirilmitir.
Drer'in kendi resimlerinde, narsistik erotik eilimleri,
gizil ecinsellii ve zellikle babasna kar, passif-feminin
Oidipal bir kiilii yanstt dnlmtr. Drer'in Me
lencolia I gravrnn, yitirdii ana-baba sevgi objelerine kar
, kendisine ynelik ar bir eletiriyi (de) sergiledii savu
nulmaktadr.
Melencolia I'de Drer, olaslkla annesinin lmnden son
raki duygularn gravre yanstm. Analitik aratrmaclarn
kanlarna gre, kanatl kadn, ideal bir anne simgesidir. Ka
dnn sa elindeki pergel, erkek cinsel organ (phallus) simge
sini oluturmaktadr. Pergel, ayrca tanry (tanr babay) sim-

42
Melencolia l ve Albrecht Drer

!emi olabilir. Anmsanaca gibi ortaada hmanistler,


tanry hep elinde pergel, dnyay yeniden dzenlerken gs
termilerdir. Buna karn yerdeki kre, kadnn (anann) rah
minden yere yuvarlanm, yeniden yaratc etkinlii kazan
may, oalmay bekleyen yumurtay, kadn cinsel organn
simgelemektedir. Uyuyan kpein, Drer'in babasna kar
duyduu sululuk duygusunu anlath dnlm. Arka
plandaki su-deniz Drer'in doum, ana rahmi, yeniden ana
syla birlikte olma fantezilerini. .. gkyz babay, kametten
dklen klar, babadan dalan tohumlar, spermleri ... Gk
kua, ana-baba-ocuk ilikilerinin yeniden mutlu birleme
sini ... Buna karn yarasa, genellikle geceleri gelen kt bir
haberciyi simgelemi olabilir (Winterstein) ...
B i r kez daha toparlamaya alrsak D rer, gravrnde
olaslkla melankolik insann genel yaam tarznn iinde
zel bir kritik anda dncelerinden geenleri, yaanan a
resizlii, karmakl tespit etmek istemi olabilir. Sonsuz
luk iinde sonluluun, hi'in bilincine varlan bir an iin
de ... z mszln, gszln, terk edilmiliin, frla
tlp atlmln sezinlendii bu son derece ac veren duru
mu melankolik insan(lar) aabilirler mi? Yoksa bunun sonu
intihara m gider? Bilinemiyor. Melankolikler "rgtlene
medikleri" iin her melankolik, bu karar tek bana vermek
zorundadr.
Ancak bir insann, melankoliin Aziz Hieronymus gibi s
nacak bir hcresi, valye gibi iine girebilecei bir zrh ve
arkasn dayayabilecei toplumsal kurumlar olmadan, ban
sokacak bir yapnn iine giremeden, plak yaamn iinde,
gkyznden -bile- bu denli olumsuzluklarn geldii bir or
tamda, duyumsad acy, gvensizlii, huzursuzluu a
mas olduka zor grnmektedir.
Serol Teber Melankoli

Drer' in yapt alegorik bir anlahmdr. Faust-Mefistoteles


ilikisini bir kez daha anmsarsak, bu alegorik bilmeceyi z.
mek iin yaplan her bir giriim, yeni bilmeceleri ortaya Q
karmaya mahkumdur.
Yeniplatonculuk ve zellikle de Marcilo Ficino'nun, Drer
zerinde etkileri tartlmaz. Drer' in Ficino' da en ok nem
se d ii nokta, onun melankolik insanlarn bilinli bir korku iinde
bulunduklarn vurgulamas olmutur. Drer' in gr a v rnde de
melankolik kadn Ficino'nun tanmlamalarna benzer, bilin
li bir korku iinde betimlenmitir. Drer, melankolik mizata
ki insann gcnn srurlanru, sonluluunu sezinlemeye ba
lad anda duyumsad aay, korkuyu, huzursuzluu sap
tamaya almtr. Aynca ruh ve beden yaamn arl al
tndadrlar. Bundan ka yoktur. Kanatlar melankolii, "ru
hun kalesine" tamaya yetmez. Gkyzne umak, idea / tin
ya da tanryla btnlemek olanakszdr. Bu kanatlar, bu
arl tayamazlar.
r
1.3. MELENCOLIA I'IN DNSEL TEMELLER

S okrates'in Alkibiades diyalou, antika Grek kltrnn


ulat doruk noktalarndan biridir. Sokrates bu -belki de en
nemli- diyalounda, insanlara "kendine zen gster", "kendi
ni tan" arsnda bulunmutur.30
Sokrates, tm yaamn adad "insan bulma " yolunda
byk bir adm atm, dnmenin arlk noktasn, d
dnyadan i dnyaya, doadan insana kaydrmaya alm
tr. Sokrates'in bizlere, insann ilk bilgilenme, ilk aratrma
konusunun bizzat kendisi olmas gerektiini vurgulamas
nn nemi byk olmutur.31' 32
Bu arada sanatn -mziin, resmin, yontunun, yaznn
insann zbenliini aratrmasnda en nemli yntemlerden
biri olduu grlmtr. Rnesans hmanizmi ve sanat, ge
limesini bir anlamda Sokrates'in balatt bu noktadan de
vam ettirmitir.
Yeniplatoncular, zellikle Plotinus (MS- 205-270) ve son
ra da Augustinus (354-430) dinbilimini derinletirmek, insa
nn iindeki tanry bulmak amacyla da olsa, insann zben
liini aratrma konusu yapmlardr. Augustinus, Yenipla
tonculuk ile Hristiyanlk arasndaki balanty kurabilmek
iin, insan tanmakla tanry tanmann ayn eyler olabilece
ini sylemi, tanr-insan yaknlamasn tartm, insann
Serol Teber Melankoli

varlnn iyzn anlamaya ve anlatmaya almtr. Au


gustinus, varoluu anlayabilmek iin ruhun derinlikleriJ11
inmek gerektiini grm. Bu nedenle de bizzat kendi benli
ini aratrma konusu yapm, zben'in kendi i yapsnn
topografisini bulmaya, kendi benliini analiz etmeye al
m, zaman sreci iinde kendi "z ruhunun evini " arta bir
itenlikle irdelemitir. Augustinus, ansz ruhun tarihsiz ka
lacan dnm ve tm ayrntlaryla kendi anlarn yaz
maya almtr. Anlarn srekliliinde kimliinin glen
diini grm; anlarn akndaki dzensizliin, gelecein
beklentilerinde de aksakla neden olacan dnm; an
larn insann "organik zamann " belirlediini ve zamann,
anlarn bulunduu yer olduunu ileri srmtr. Bu ama
la Augustinus, bir tr "ie-bak " yntemi gelitirmi ve insa
nn dnyadaki zaman ak iindeki ruhsal durumunu, heye
canlarn, korkularn, sevgisini, fkesini, istemlerini irdele
meye \.almtr.33 :
Augustinus, 1600 yl ncesinden, M arcel Proust'un, varo
luuluun, fenomenolojinin ve hepsinden nemlisi psikana
lizin ncl olmutur. Augustinus'un aratrmalar, melan
kolik mizac biraz daha yakndan tanmamza, zellikle de
melankoliklerde grlen zaman akn, gemi, imdiki ve
gelecek zaman alglama ve deerlendirme huzursuzluklar
n anlamamza yardma olmutur.
15. yzylda, Medici Ailesinin ynetimindeki Floransa,
sklkla Perikles dnemi A tina'syla karlatrlmtr. Dn
yann pek ok yerinden gelen aydnlar, sanatkarlar bu kent
te toplanmlar ve yeni bir dnya grnn, Rnesans H
manizmi'nin kltrel temellerini oluturacak yaptlar ver
meye balamlardr. rnein 1 439 ylnda, Osmanl Sultan
il. Murat'n tehdidinden kaan Bizansl Georgios Gemistos

46
Meler colia 1 ve Albrecht Drer

Plethon (1355-1450) Floransa'ya gelmi. Cosimo de Medici


.a.rafndan Floransa'da Platon Akademisi'ni kurmakla g
J'C'Ylendirilmitir. Bu akademi, izleyen yzyllardaki Avrupa
kltr yaamna son derece nemli etkilerde bulunmutur . ..
Bizansl Gemistos Plethon'un, Platon zerine verdii kon
feranslar byk bir ilgiyle izlenmi. Marcilio Ficino, Pico del
la Mirandolla gibi talyan, Melancton ve Reuchlin gibi Al
man hmanistler burada eitim grmler, almlardr.
Cosimo, 1444' te, Avrupa' da ilk kez kamuoyuna ak Me
dici kitapln kurmu. Bundan esinlenen Vatikan, 30 yl
sonra Va tikan kitapln halkn kullanmna amtr.:.
Floransa' daki Medici kitaplnda daha ilk elde on bini
son derece deerli, ou antika el yazmalarndan oluan,
yetmi bin kitap toplanmtr. Bu kitaplk sonradan, San Lo
renzo Manastr'na ait bir yapya tanm; yeni kitapln
planlar 1 524-34 yllar arasnda Michelangelo tarafndan ya
plmtr. 3
Cosimo de Medici, nl talyan hmanisti Marcilio Ficino
ile yapt bir szlemeyle, Platon'un tm yaptlarnn Latin
ceye evrilmesini istemitir. Cosimo, lmeden ilk evirileri
grm. Ficino, 1463-1468 yllar arasnda, Platon'un yaptla
rnn tmn Latinceye evirmi. 1491 ylnda, Platon'un
tm yaptlarnn Latince evirisi bitmi ve hemen sata su
nulmutur.311
Marcilio Ficino, Cosimo'nun lm zerine, "Platon 'a ok
ey borluyum; ama Cosimo 'ya daha azn deil; onun sayesinde
Plato 'u rendim" demitir.39
Rnesans hmanistlerinin en nde gelenlerinden olan Fi
cino (1433-1 499), "insanm kendisini tanmas " yolunda, insan
ta nr ilikilerini tartrken, insann ruhsal dnyasnn da bir
kk evren, bir mikro-kozmos olduunu ve insann benli-
Serol Teber Melakoli

inde tanrnn byk evreninin makro-kozmosun tm ye.


kinliini topladn sylemitir.
Ficino'nun mikro-kozmos anlay, Rnesans hm anil:
minde insan-evren b tnlnde nemli rol oynamtr.
Ficino Platon -zellikle de Plotinus- felsefesiyle Augusti
nus mistiini birletirme denemesinde, lncil ile Platon'un Ti
mios diyalou btnlemesinde ve "tanrsal sanatkar" tanm
lamasnda somutlamtr. Burada Ficino, insann ruhsal
dnyasnn ve zellikle de melankolik mizacn olduka ay
rntl tanmn yapmtr.
Ficino, yaratc insan etkinliini tanrnn yaratsyla kar
latrm; zellikle Aristoteles geleneini srdrp, yeni bir
"yaratc kiilik" (dahi) konsepsiyonu gelitirmi. Melankolik
mizacn, ruhsal ac ekmenin, korku duyumunun bilgeliin
bir uzants olduunu sylemitir.
Ficino, ayrca melankoliklerde istem, b ilme ve yapma
arasnda b i r yark olutuunu ve bu yarn melank?lik in
sanda bir.tr ruhsal karmaaya (konfzyona) neden olduu
nu vurgulamtr. Ficino, arkada Ciavanni Cavalcanti'ye,
1475 tarihinde yazd bir mektupta, iinde bulunduu bu
.
tr ruhsal durumu tm itenli iyle yle anlatmtr: " Byle
zamanlarda ne istediimi bilmiyorm, belki bildiimi hi istemiyo
rum, bilmediimi istiyorum. Balk burcunda duran fpiter'den sa
na verilen gven, aslan burcunun etkisindeki Satrn 'n olumsuz
luklarnda bana verilmiyor " Ancak Ficino, Cavalcanti'den
...

bekledii yant alamam. Cavalcanti, Ficino'yu bir Hristi


yan ve bir Platon uzman olarak, yldzlarn, insanlarn ruh
sal dnyalarn etkilemelerine inanmasndan dolay eletir
mi . . . Ficino, her eye karn iinde bulunduu ruhsal du
rumdan pek ok kez yaknm. Ve Cavalcanti'ye yazd ba
ka bir mektubunda, " Bana hak vermiyorsun; ama ben bu du-

48
Melencolia l ve Albrecht Drer

rmdan bir k yolu bulacam. Ya senin istediin gibi. melanko


lli Satrn gezegeninin etkisinde ortaya kmadn gsterece
ifM. Ya da. Aristoteles 'in de syledii gibi, melankolinin tanrsal
bir veri olduunu kantlayacam" demi;.o ve bir sre sonra,
1489 ylnda ciltlik nl Libri de Vita Trplici ( Yaam zeri
IW Kitap)'n yazmn tamamlam. Rnesans hmanistle

rini uzun yllar etkileyen bu kitaplar, 1505 ylnda yaymlan


maya balamtr.
Ficino'ya gre bilge kiilikler, ruhsal huzursuzluklar, h
znleri, ruhsal aclar, felsefi deneyimleriyle bilinli olarak
alglamaya balarlar.
Felsefe bu tr acl bilinlenmeyle balar. Ve bilinlenme
nin artmasyla (da) ruhsal ac duyusu younlar. Ancak bu
acy amann tek yn (de) bu bilinlenmeyi gelitirmekten
geer. Ficino'ya gre, duyumsanan ruhsal acy aabilmek
iin insann kendi bedeninin sorunlarn duymayacak kadar,
tm bilincini ruh / tin zerinde younlatrmas gerekir. Bu
aamaya gelindiinde ruhsal ac, mutlulua dnebilir. n
sann ruhu artk bir tr kla beslenmeye balar. Bu duru m
ruhun uzanabilecei e n yksek aama, tanrya yaklama d
zeyidir. Bu aamada, dnyaya en uzak, tanrya en yakn ko
numda bulunan Satrn gezegeninin yardm olabilir. Ruhun
tanrya yaklamas Satrn aamasdr. Bundan sonra ruh, ge
limesini srdrebilirse, "ruhun kalesi" olan tanrya daha da
yaklaabilir.
Ficino, bu noktada hemen ok nemli bir tehlikenin altn
izmi; insann, bu znelleme ve zgrleme srecinde,
dnyay ve gnlk yaam tmyle yitirme korkusunun or
taya kabi leceini anmsatmtr. Ve gene bu sre iinde in
sann, toplumdan ve pratik yaamdan uzaklap yalnzla
debileceini, "ruhun kalesi" zerine ok dnmenin de

9
Serol Teber Melankoli

insan fanteziler, hezeyanlar, sanrlar ve bir tr psikoz iine


sokabileceini belirtmitir .. '2
Ficino, entelektel almalarn getirebilecei ruhsal tehli
kelere dikkat eken belki de ilk bilge olmutur. Ficino'ya g
re, ruhsal aclardan kurtulmann yolu, gnlk yaamdan
arnma, temizlenme, ycelme ve evrenin merkezi "kaleye"
ulamakhr. Ancak bu durum olaanst bir abay ve yara
tc kiilii gerektirmektedir. Ficino, ozanlar, filozoflar, din
bilimciler gibi yaratc kiiliklerin Satrn gezegeninin, buna
karn politik yanlan ar basan kiiliklerin (ratio) Jpiter ge
zegeninin etkisi altnda olduklarna inanmtr. Ficino, me
lankolinin Satrn etkisindeki kiiliklerde ar bastn sa
vunmu ve "melancholia generos"a durumunu, yarata insan
olarak tanmlamtr. Ficino, bu tr yaratc kiiliklerde uvku
uyanklk gibi doal ritimlerin abuk bozulduunu, bu in
sanlarda gece-gndz farknn yitirildiini, uyku-uyanklk
srelerinin birbirlerine kartn ve bu durumlarn kimi za-
..
manlar ciddi salk bozukluklarna dein vardn svle-
mitir.'3
Ficino, kendisinin de Satrn etkisinde bulunduunu, s
rekli korku krizleri iinde yaadn ve Satrn'n bu olum
suz etkisini dengelemek iin Jpiter gezegeniyle ilgili bir ta
lisman-muska tadn ve bunu bakalarna da nerdiini
yazmtr.
Bu konularn uzmanlarnn hemen tmnn birletikleri
ortak nokta, genel olarak Rnesans Alman hmanizminin,
zel olarak da Albrecht Drer'in kiiliinin olumasnda, Fi
cino'nun yaptlarnn etkisinin byk olduudur.

50
1.4. "BEN, NRNBERGL ALBRECHT DRER,
28 YAINDA KEND KENDM YARATTIM."

A lbrecht Drer, 21 Mays 1471 tarihinde, ayn ad tayan


baba Drer ile anne Barbara Holper'in nc ocuklar ola
rak, Nrnberg' de dnyaya gelmitir.
Baba Drer, mr boyu ok alan, ancak bu almas
nn sonucunu alamayan, az kazanan usta bir kuyumcudur.
Drer ailesi 1 455 ylnda Macaristan'n "Ajtas" yresinden
Almanya'ya, Nmberg'e g etmilerdir. Ajtas, Macarca Aj
to, Almancada "Tr" ya da "Dr" olarak sylenegelmitir.
Ailenin soyadnn olaslk.la bu "Dr" den kaynakland sa
nlmaktadr.
Drer'in dedesi de kuyumculuk renmi bu meslek bir
anlamda dededen babaya ve sonra da toruna gemitir.
Albrecht Drer, ok ksa sren bir temel okul eitiminden
sonra, babasnn yannda kuyumculuk renmeye balam.
Drer'in olaanst yan hemen grlmtr.
Drer'in, (1484) ylnda 13 yandayken, aynaya bakarak
yapt kendi resmi bunun en somut kant olarak deerlen
dirilmitir. Drer, burada Macar soyundan gelmenin kalt
olarak deerlendirilen elmack kemiklerindeki hafif kntla
r vurgulamay bile grmezlikten gelmemitir. Viyana Mze-

.=;
Serol Teber Melankoli

si'nde bulunan bu resim, salt 13 yanda bir ocuun yapt


bir alma olarak sanat tarihinin deil, bir insann kendisini
bu denli itenlikle ve ayrntlaryla da vurmaya almas
nn bir rnei olarak ruhbilim tarihinin de nemli yaptlarn
dan biri saylr. Drer, yaamnn sonraki yllarnda da ruh
sal bunalma dt zamanlar sklkla kendi kendisinin
resmini yapm; bu bunalml an'larn olanca ayrntlaryla
tespit etmeye almtr. Ruhbilimleri Drer'in bu yaptla
rndan ok eyler renmitir. Alman resminin ncl.say
lan Drer'in bu yalansz-itenlikli tavr sonraki yzyllarda
da pek ok sanatkar etkilemitir. rnein, Beckmann, Otto
Dix, Ernst Ludwig Kirchner, Oskar Kokoschka, Arnold
Schnberg vb. gibi sanatkarlar ruhsal bunalmlara dtkle
ri zamanlar sklkla o anlardaki zbenliklerinin resmini yap
ma geleneini srdrmlerdir.
Drer, 30 Kasm 1 486 tarihinde, Nmberg'in en nde ge
len ressam Micha I Wolgemut'un yannda almaya bala
m. Bu eitimi 1 489 ylna dein srmtr.
1 490 ylnda Avrupa'nn eitli kentlrini kapsayan eitim
gezisine km. 1491-92 yllar arasnda ann en nde ge
len kltr merkezlerinden biri olan Basel'de tahta basklar
zerinde alm. Sonra Strasburg'a gemi. 1494'te Nrn
berg'e geri dnm. 18 Mays ya da 7 Temmuz 1494 tarihin
de, ailesinin de istei zerine Agnes Frey ile evlenmitir.
Bu evlilikte her iki taraf da aradklarn bulamamlar. Ag
nes Frey, usta bir sanatkar kuyumcuyla evlendiini sanm,
ancak kocas dahi bir ressam km. Drer de kltr dzeyi
olduka mtevazi olan Agnes Frey' de dledii kadn bula
mamann bunalmn yaamtr. Drer'in yaamyksn
yazanlardan, Agnes Frey'i, Sokrates'in kars Xanthippe'ye
Albrecht Drer'in kendi resmi 1484, (27,5 x 19,6 an.),
Viyana Sanat Mzesi.
{
.
-

...
.,

--
Melencolia I ve Albrecht Drer

benzetenler olmutur. Drer-Agnes Frey evlilii ocuksuz


srm; bu durum olaslkla birlikteliin skntlarn daha da
artrmtr. 1 528 ylnda, Drer' in biraz erken ve beklenmedik
lmne kars Agnes Frey pek de zlmemi; hatta Drer' in
kimi arkadalarnn kansna gre, "Drer'in bu ani ortadan
kalkn" biraz da sevinerek karlamhr.+. ..,
1494 ylnda, Nrnberg'de byk bir veba salgn km.
Drer, bu durumu da frsat bilerek, yaamna ok nemli de
iiklikler getiren ilk talya gezisine km. Venedik'e git
mi. Rnesans'n byk ustalarnn resimlerini grm. An
tika sanatn biraz daha yakndan izleme olanan bul
mutur.
Drer, daha ilk talya gezisinde, kendisi gibi bir kuzeyli
nin talya Rnesans sanat dzeyinde resim yapacak biriki
me sahip olmadn, kendi "kltr" daarcnn bu konu
da olduka mtevazi olduunu anlam.'6 Kusursuz gzel
lie ulamak iin baka bir yntem aratrma gerektiini
dnm. Bunun iin de insan vcudunun perspektif ve
anatomi almalarna nem vermesi gerektiine karar ver
mitir.
Alman kltr, ne talya ne Fransa ne ngiltere ve hatta
ne de Hollanda kltr gibi evrensel stiller oluturamam.
Buna karn, birey-insann ruhsal irdelenmesinde nemli ge
limeler yapmtr.'7 Alman kltrnn bu zel durumu ze
rine pek ok varsaymda bulunulmutur. Belki de Alman
Ulusal Birlii'nin, Alman Devleti'nin ge kurulmas, bireyin
kendisini srekli kriz halinde ve bolukta duyumsayp daha
ok kendi bireysel trajedisiyle ilgilenmesine neden olmutur.
Bu konuda bavurulabilecek en temel yapt hi kukusuz,
Walter Benjamin'in Alman Yas Oyununun Kkeni adl klasik
Serol Teber Melankoli

almasdr. Bu balamda Alman resim sanah modem ruh


bilimlerinin ortaya kmasnda byk katklarda bulunmu.
Bu gelimeler psikanalizin ortaya kmasnda daha da so
mutlanmtr.
Drer, 1505-1507 yllar arasnda, 18 ay kadar ikinci kez
1talya'ya gitmi. Venedik, Roma, Floransa kentlerinde kal
m. Olduka kapsaml bir eitim olana bulmu. zellikle,
Leonardo, Michelangelo, Reffael gibi byk ustalarn yapt
larndan ok etkilenmi. Yaamnn sonraki blmlerinde s
rekli olarak proporsiyon zerine alm. Drer'in yaam
sonraki yllarda olduka yaln ve sakin gemi. Bu ara bir iki
ksa gezi dnda, 1520-21 arasnda gene grece ksa sren bir
Hollanda gezisi olmu. Buna karn, sklkla ruhsal bunalm
lar geirmitir. Drer, bu tr bunalml dnemlerinde kendi
sinin son derece gereki resimlerini yapmtr. rnein,
1522 ylnda yapt kendi resminde iinde bulunduu ruh
sal durumu Mlm itenliiyle sergilemitir.
Drer' in hmanist kiiliinin olumasnda yakn arkada
larnn byk etkisi olmutur. Drer'i etkileyen Nmberg
hmanistleri arasnda, Willibald Pickheimer, Sebastian
Brant, Konrad Celtis, Dr. Hartman Schedel, Yarg Peter
Danhauser ncelikle anmsanan isimlerdir.
Bunlar Drer' e, mitolojiyi, antika felsefesini ve sanatn,
zellikle Yeniplatoncuu tantmlardr. 1 490 yllarnda
Nrnberg kent kitaplnda, ounu antika klasiklerinin,
Platon'un, Cicero'nun, Diogenes Laertios gibi yazarlarn
oluturduu 371 cilt kitabn bulunduu sylenir. Bu biriki
min ol duka mtevazi grnmesine karn, kitapln 1500
yllarnda Nmbergli hmanistlerin gelimesine katks b
yk olmutur.

56
Melencolia J ve Albrecht Drer

Latince sanat anlamna gelen ars szc, ngilizce ve


Franszcaya art olarak gemitir. Drer'in anadili Almancada
ars'n karl "kunst" dur. Kunst szc, "kennen" (bilmek)
ve "knnen" (yapmak) kklerinden gelir. Alman kltrnn
gizini de iinde tayan bu son derece nemli tanmlama, sa
natn ancak bilmek ve yapabilmek birliktelii iinde sz konu
su olabileceini vurgular. Bu anlaya gre iyi bir sanatkar
olmak iin salt bilgi ya da salt yetenek yetmez.'H
Drer'in gelimesinde byk katks olmu ozanlardan,
nl Deliler Gemisi yaptnn yazar Sebastian Brant, matema
tik bilmeden gzel resim yaplamayacan savunmu; D
rer de" Yetenekli, ama bilgisiz bir ressamn, srlanmam-parlatl
mam bir aynaya benzetilebileceini" sylemitir.
Ortaa banazlndan k yollar arayan Drer' e gre,
tanry en iyi grebilen ve anlayabilenler sanatkarlardr. Ger
ek sanatkarlar, tanrnn yaratc gcne benzer bir yetenek
le gzel yaptlar verebilirler. Bu tr sanatkarlar, tanrya en
yakn insan-tanrlardr. Tanrsal yarat ile sanatsal harmoni,
simetri, geometri, matematik, astronomi arasnda byk ya
knlklar vardr. Gzel sanat yaptlar, tanrsal yarahdan son
ra hemen onu izleyen yaratlardr.
Yaratc insann yeteneklerinin tanrsal olduu gr
hem Hristiyan dinbilimlerini ve hem de Rnesans hrna
nistlerini etkilemitir. Plotinus, bu iki eilimi ortak bir payda
altnda toplamaya alm ve tanrsal baary "taklit ederek",
gzellikler yaratarak tanrsallamak nerisini getirmitir. Bu
tr bir balam iinde, zellikle resim-heykel sanatlan insan
tanrsallamaya gtren en somut ve soylu yol olmutur. Bu
rada sorun hi kukusuz d grnmle birlikte ruhsal duru
mun canlandnlmasnda dmlenmitir.

57
Serol Teber Melankoli

Hmanistler, saldrgan norm sistemlerinin egemen oldu


u bi r dnyada, barl, sevecen, mutlu bir dnya / topya
dleyen insann ruhsal zelliklerini yanstmaya ayrca zen
gstermilerdir. Rnesans hmanistleri, doabilimlerini, ge
ometriyi, matematii alarnn en devrimci silahlar olarak
kullanmlardr.
Drer de bir insann kiiliini yanstmada teolojinin tutsa
olmaktan kurtulup, geometrinin, matematiin, doabilim
lerinin bilinmesinin gerektiine iten inanm; bunu sanati
nn nkoulu saymtr. Drer'e gre, hmanizmin temelin
de sevgi vardr. Sevgi gzelliktir. Ve byle bir sevgi-gzellik
ancak geometri, matematik, simetri ve harmoniyle anlatlabi
lir. Drer, ancak bu yoldan alhnan ar gzelliinin kavra
nabileceini dnmtr.
Drer' in hmanist anlayna gre, hakikate ulamak sanat
araclyla olabilir. Sanat, hakikate ulamann en somut yolla
'"
rndan biridir. Sanatkar, hakikate en yakn insandr. Hakikate
ulamann aralar, geometri, matematik, simetri, proporsi-
yondur. .
Drer, Rnesans talyasnn byk ustalarnn etkisiyle,
tanrsal yaratyla geometri, insan bedeninin simetrisi, pro
porsiyon arasndaki ilikileri aratran drt cilt kitap yazm.
Bu kitaplarn son dzeltmeleri zerinde alrken, 1528 y
lnda, 57 yandayken lmtr. Bu drt ciltlik proporsiyon
aratrmalar Drer' in lmnden ksa bir sre sonra basla
bilmi tir.
1500 yl, Avrupa dn tarihinde bir dnm noktas ol
mutur. Bu tarihten sonra ortaa, hi olmazsa dnce d
zeyinde iyiden iyiye gerilerde kalm, dnyada yeni bi r ta
rihsel a balamtr.

58
Melencolia I ve Albrecht Drer

1500 yl, Drer iin de son derece nemli olmutur. Bu ta


rih ncelikle Drer'in yaamnn hmanist sanatsal evri
minin olgunlama noktasn belirlemitir.
Mutlakiyeti dnya grlerine kar liberal burjuva dev
rimlerinin, reformasyonlarn balad bir dnemde Drer,
tm bu gelimeleri, yapt kendi resminde somutlatrm
tr. Bu yapt insann zgrleme sreci tarihinde nemli bir
srama ta olmutur denebilir.
Drer'in, 1500 ylnda yapt kendi resmi, hem kendi ya
amnda hem de sanat ve ruhbilim tarihinde son derece yaz
g belirleyici nitelikte olmutur.
Burada Drer, kendisini sa gibi resimlemitir. Hristiyan
dinbilim retisinde, teden beri sa benzeri bir yaam,
sa'ya yknme, "salama", insann sa denli zgrleme
si ... yaradln en yce aamas, insann olaanst zgr
lemesi olarak tanmlanmtr. Bu retiden, sa'ya benzeme
"imitatio Christi" ya da "Christomorpho Gestaltung",
"Christustypus" dnceleri, inanlar olumutur.'9
Ancak ortaan koyu dnemlerinde, sa'ya yknmeler
-Conformitas- bir tr gnah saylm.
Fakat Rnesans'n balamas, talyan hmanisti Fici
no'nun makrokozmos-mikrokozmos ilikisini yeniden yo
rumlamasyla yaam yeni boyutlar kazanmtr.
Ficino, Platon'un iki bin yl nce "mutlak gzele mantksal
matematikle ulalabilir" ngrsn gelitirmi ve ncil'deki
"Liber Sapientia" ilkesinde " Sen her bir eyi l, say, arlk
ile dzenledin," eklindeki tespi tten hareketle, idea, tin, tanr
gibi bilinemezlerin saylar ve izgilerle gsterilebileceini
yazmtr. 50
Ficino'nun savlarnn kkenleri eskilere uzanr. Hristiyan
dini yazmalarnda sa iin, "sen insanlarn en gzelisin, " diye

59
Serol Teber Melankoli

yazlmtr (45. Psalm). Hristiyan dinbilimleri sa'da bulun


duunu ngrdkleri kusursuz tinsel / ruhsal-bedensel g
zellii tanmlamaya alm. Bunu sanatkarlardan istemi
lerdir. Ancak sa' daki bu gzelliin yanstlabilmesi iin baz
nemli ilkeler ne srlmtr. Bunlar kmede toparla
nabilir.51
a) Btnlk, drstlk: Konunun btn sa'nn driis tl
ne uygun, eksiksiz ve kusursuz -mkemmel- biimde ta
mamlanm olmaldr. Onun doasnda bulunan hibir ey
eksik olmamaldr. Ayrca onun bu nitelikleri daha da geli
tirilerek sergilenmelidir.
b) Proporsiyon, oran, simetri: Kusursuzun tasviri, eitlilik
ve ayrntlar iinde btnl verebilen tam bir harmoni ile
gsterilmelidir . . .
c) Arlk, aklk: Onun isel, tinsel doas, e n uygun, e n g
zel ekiller, dQSenler, renklerle yanstlmaldr. Bu ilkelere
uygun olarak ba'nm resminin yaplabilmesi Augustinus'a
gre "iirsel ihtiam dzeni" (Splendor Ordinis), Plotinus'e
gre "eidos" "tanrsal ideay" resimlemek demektir .52
Bu "kusursuz gzelliin" nasl bir yntemle, teknikle ya
pta aktarlaca sorusu; saylarn, ekillerin, majik gizemli
gcyle . . . diye yantlanmtr hep.
Ortaa sanatnda "yaratmm dzenine" matematik ve
geometri ile ulalabilecei varsaylm. Tanrnn gizeminin,
saylarn ve ekillerin gizemiyle yanstlabilecei dnl
mtr.
Konu yle toparlanabilir belki: Hristiyan dinbilimsel
merkezli dnceye gre tanr, kusursuzu, anl, akl,
aydnl, effafl simgeler. Tanr, her zaman evrensel har
moninin kaynadr. sa, bu tanrsal gzelliin, evrensel har-

60
Melencolia I ve Albrecht Drer

moninin insan biimindeki grnmdr. lsa'nn resimle


rinde tm bu nitelikleri, insansal organlarda, ellerde, yzde,
gzlerde gstermek gerekir ... sa, tanr ile insan arasndaki
balanty, kpry oluturur... Sanatkar, sa araclyla tan
rya ulaabilir . . . j3
Paulus, Korintlilere yazd ikinci mektupta, "Aynaya ba
kan insan, tanrnn peesiz yzn grr. . . " (3 / 1 8) demitir. Pa
ulus'un bu tespiti, Rnesans sanatkarlarnn temel ilkelerin
den biri olmutur ..."'
Drer, bu hmanist birikimden hareketle insann kendi
iinde sakl bulunan tini / ideay / tanry, kendi yznde yan
starak zgrleebileceini dnm ... Bu mertebeye eri
mek, zgrlemek iin de, insann kendisini geometri, simet
ri, harmoni kurallar iinde -ve kadn-erkek llerini birbir
leri iinde kaynatrp- resmedebileceini ngrmtr.
Drer, bu savdan hareketle, 1500 ylnda yapt kendi
resminde, tanr ile yaratc insan arasndaki ilikiyi ve ben
zerlii (hatta zdelii) kendisinde somutlatrmt r. Antik
a felsefesi ile Hristiyan dinbilimini birletirme denemesi
ne giren Drer, bu resminin zerine, " Ben, Nrnbergli Alb
recht Drer, 28 yanda, kendi kendimi yarattm" diye bir not
dmtr.;5
Drer'in bu tr bir yntemle, kendi-zbenliini resimle
mesi, dnyann dnm noktalarndan olan 1500 ylma, -in
sann zgrlemesi yoluna- yeni bir boyut daha eklemitir.
Drer'in bu yaptnda, zellikle Kuzey Avrupa ve Alman
kltrnn yeni bir hmanist erdem anlayna ulat kabul
edilmitir.
Drer uzmanlarndan Winzinger, Drer'in uygulad
yntemi ortaada bilinen geometrik ember-gen-drtgen

bl
Albrecht Drer'in kendi resmi (1 500). Ihlamur aac zerine yal boya (67 x 49
cm.) Mnih Eski Resim Mzesi (Aite Pinakothek). Resmin sa st kesindeki
yaz: "Ben, Nmbergli Albrecht Drer, 28 yanda kendi kendimi yarathm".
Melencolia 1 ve Albrecht Drer

emalaryla gerekletiini nefis bir aratrmayla bizlere gs


termitir. Winzinger'e gre, sa zerinden tanry belirlemek
iin, geometrik ekiller, kutsal gen ve drtgenler kullan
mak gelenei Bizans ikonagrafi ustalarndan talya'ya ge
mitir. Floransal Giotta ( 1266-1337), Padua'da, Arena Kapel
las tavanna 1306 ylnda yapt sa'y bu tr geometrik
ember-gen-drtgen teknikleri kullanarak resimlemitir ...
Ancak, bu teknii gelitiren, Jan van Eyck (1390- 1441) olmu
tur. Eyck'in 1438 ylnda yaph sa resmi, bunun somut r
neidir. Drer'in Eyck'in tekniini gelitirerek kullanm
olabilecei dnlmektedir. .. "'
20 Eyll 1 502'de Drer'in babas lm. Babasnn lm
Drer'i ok etkilemi. Gnlne, "Babamn lm beni byk
aclara drd," diye yazm. Annesi Barbara, Drerlerin ya
nna tanm, birlikte yaamaya balamlardr. Yine bu ara
Drer' de ciddi melankolik krizler, ruhsal dalgalanmalar g
rlm.
1512 ylnda, Kaiser Maximilian, 3-1 3 ubat tarihlerinde
Nrnberg' e gelmi. Drer'le grmler. Kaiser, Drer' e
vglerde bulunmu. Yeni yaptlar smarlam, aynca ylda
100 Gulden -gelire- balamhr.
Drerlerin ekonomik durumu artk biraz dzelir gibi ol
mu. evresinde, onun sanatn kabul edenlerin says oal
m. Fakat izleyen yllarda Drer'in kendisinde ve annesin
deki melankolik krizler yeniden artm. Drer'in iine girdi
i bu ruhsal durumu, nl Alman hmanisti Melanchton,
"melancholia generosissima Dreri" diye tanmlamtr.''
Drer, 1 9 Mart 1 514' te annesinin olaanst gereki bir
resmini yapm. Barbara Drer'in yznden ruhunun aclar
iinde kvrandn -bu resme bakan herkes- duyumsayabilir.

63
. ,,


..

.j

J

"
Jan van Eyck, Berlin, [sa
\ \ n7-ner "' Durl' r ' n fl... rn nl' .c.l't ardo! \'n \'tlfllH
...
"

..

- - ---'.
. . resmi' 15_14, (42, 1
Albrecht D rer' in annesnn x 30 cm )
..
Beriin Devlet Muzes.
\ l lrr.:h 1 lurr n th1 re ... n . 1 1,.r / ,/r'\"' \ "i"

; 1 lirtrwn .tn. \ 1 lu.


r.
(- - -
.. :
'
'

,..

. '

'(

Albrecht Drer, A c eken Adam, 1 522, Bremen Sanat Mzesi.


Serol Teber Mel1111koli

1 6 Mays 1514'te Drer'in annesi Barbara Drer lm.


Drer yeniden byk aclar iinde kalm. Gnlne, "Din
dar anam 18 ocuk dourdu, bunlar bytt, vebaya yakaland,
dier baka ar hastalklar geirdi... ar yoksulluk ekti. ok
olumsuz koullarda yaad, ok ac ekti. . . anamn ls saln
dakinden ok daha rahat ve sevimli grnyor . " diye yazm
. .

tr.58
Drer, 1 5 1 3 / 14 yllar arasnda, sanatnn doruk noktasn
oluturan "valye, lm ve eytan ", "Aziz Hieronym us " ve
"Melencolia l " gravrlerini yapmtr.
Melencolia l gravr ile annesinin lm ve kendi ruhsal
krizleri arasndaki balant hep tartlagelmitir.
Analitik ynelimli ruhbilimciler, bu balanty -Freud'un
nl aratrmasndan da esinlenerek- Leonardo da Vinci ile
annesi ve Mona Lisa arasndaki ilikiye benzetmilerdir.
Kaiser Maximilian'n 1 51 9' da lm, Drer'i olumsuz
ynde ok etkileP'li. Drer, gnlne, "Drer'in durumu k
t," diye yazmtr. Reformasyona ve Martin Lu ther'e byk
umutlar balam; Luther'le grme olanaklar aram. An
cak banaz boyutlarda melankoli ve melankolik insan kar
t Martin Luther ile Drer'in yz yze gelip konuma ola
naklar yaratlamamtr. Drer' in bu son derece skntl, bu
nalml ve kendisini olaanst yalnz ve terk edilmi du
yumsad yllarda Rotterdaml Erasmus onun en gvenilir
dostu olmutur.

70
1.5. MELENCOLIA l, MONA LSA, HAMLET,
BAUDELAIRE vb.

D rer' in alegorik gravr Melencolia /'in gizemli etkisi,


salt Rnesans dneminde deil, aydnlanma dnemi ve mo
dern alarda da srmtr.
nl Alman ressam, reformist, Drer'in ada, Martin
Luther' in yakn arkada, Lucas Cranach (1472-1553), D
rer'den etkilenmi, kendine zg biemiyle, melankoli konu
sunu pek ok kez resimlemitir. "'
Cranach, 1528 ylnda zellikle Drer'in lmnden sonra,
sanki melankolinin ne demek olduunu dnyaya yeniden an
latmak istercesine, melankoli ad alhnda pek ok alma yap
mhr. Olaslkla Martin Luther ile olan dostluklarnn da uzan
hsnda, Cranach'n resimlerindeki melankolik kadnlarn, D-.
rer'in gravrne oranla ok anlaml boyutlarda "dnyevi" ki
ilikler olduklar grlr.6() Kukusuz Cranach'n almalar da
antsal yaptlardr. Fakat bunlarn ruhbilimcilere olan etkileri,
Drer'e oranla grece mtevaz konumda kalmlardr.
Drer' in Goethe zerinde zel bir etkisi olmutur. Goethe,
Melencolia l' deki "zgrlne kavuma srecinde aclar iinde
kvranan bu Rnesans tanrasnn etkisiyle bylenmitir" . Goet
he, Faust yaptnda Drer'in kiiliindeki Faustik eleri di
zelerinde sergilemitir. Goethe, Drer'in yaptlarnn "Salk-

i' 1
Serol Teber Melankoli

l insan beynini sarstgm, onun altn stne getirdigini" syle


mitir.61
Goethe'nin melankoli zerine olan dizeleri, Drer'in gra
vrnn belki de en gzel yorumunu yapmtr:

" Gkkuag gibi duygulu iir,


ancak karanlk bir temelden karlr,
bu yzdendir ki, dehasma airin,
melankolik geler katlr."

Aynca Goethe'nin Gen Werther'in Istraplar romannn


yapt etki -Werther'in melankolik kiilii ve intihar " Wert
-

her sendromu" olarak iki yzyla yakn zamandr hp ve yazn


dnyasnda tartlmaktadr.
Goya'nn yapt Kapris'te (Los Capriches) (1 775-79), D
rer'in etkisi tm grkemiyle sergilenir.
Robert Burton, 1 621 tarihinde yaymlad antsal yapt
..
Melankolinin Anatomisi ile melankoli konusunda dnyay sar-
san bir etki yaratmtr. Bu byk yapt, vazgeilmezliini
gnmzde bile korumaktadr. Robert 6urton'un Melankoli
nin Anatomisi almas, Drer'in ngiliz dn dnyasna
girmesini kolaylatrmtr.
Bu etkinin zellikle John Ruskin' de somutland anmsa
nabilir. Ruskin, Drer'in doduu kenti, sanatn, onun tek
niini biraz daha yakndan tanmak istemi. 1 858 ylnda D
rer'in kenti Nmberg'e gitmi. Nrnberg zerine eitli de
senler yapmtr. Tumer, Drer'e zel ilgi duyan ngiliz sa
natkarlar arasnda saylmtr.
Pek ok ozan, kendi bulunduu kenti Drer' in gravrn
deki karanlk-gri yerleim yeri ile karlatrp melankoli
zerine iirler yazmlardr. Bunlardan James Thomson'un
Melercolia 1 ve Albrecht Drer

Karanlk Gecede Kent ( 1870-74) en ok anmsananlardan bi


ridir.6
Aydnlanma dnemi Paris atlyelerinde, insan ruhunun
zgrleme, bireyselleme srecinde geirdii acl serven
ok kez Drer'in Melencolia I gravr ile birlikte arumsan
mtr. Casper David ile Eugene Delacroix bunlarn arasnda
en nde gelenler olmulardr.
Delacroix, 1 825 ylnda, Goethe'nin Faust'unu desenleme
yi dnrken, en byk esin kayna ve yardmas D
rer'in gravrleri olmutur.
Aydnlanma kltrnde, insan ruhunun, melankolinin
anlalmasnda Faust'un; Faust'un anlalmasnda da, D
rer'in gravrnn nemli katklar olmutur. Bu iki bayapt
birbirlerinin anlalmalannda, birbirlerine katalizatr etki
sinde bulunmulardr.
Delacroix, Faust ve Wagner'i kale kapsnn nnde bir
likte desenlerken, Goethe sanki Drer'in gravrne bakarak
konuur gibidir ...

"Bu yanlg dellizidell,


kabileceilli umut edene e mutlu.
Tam da bilmediklerin gerekli olur,
ve bildiklerin ie yaramaz.

Al, tinin kanatlar yle kolayca


dnemez ki gvdenin kaatlarma."63

Aydnlanma dneminden modemizme doru gelimeler


srdke, aydnlar arasnda da iyimserlikten ktmserlie
ve hatta nihilizme ve ksknle doru eilimler artmtr.
Bu gelimelere ynde, Theohile Gautier 1 834'te "Melanko-

73
. ,. .
:
..
. _, -
,.

. ,, tir. ,11;,,11.

Edouard Manet (1832-1 883), Charles Ba udelare portresi, de-.. r ' " "'' ' aama.
Melencolia I ve Albrecht Drer

Iia" adl uzun iiri yazmtr. Gene bu koullarda Victor Hu


go'nun Drer'e kar zel bir ilgisi olmu. Hugo, Drer'in
gravrne bakarken, Hamlet'i anmsadn sylemi. Alb
recht Drer ile William Shakespeare, Melencolia 1 ile Hamlet
arasndaki artc birliktelie deinmitir. 64
Victor Hugo'nun Drer hayranl Jules Michelet'i etkile
mi. Michelet, Drer zerine pek ok olumlu yaz yazmtr.
Michelet'in Drer zerine yazdklar bu kez Charles Baude
laire'i ayn konu zerinde tartmaya gtrmtr. Eduuard
Manet, nl Baudelaire portresini yaparken ( 1866) resmin al
tna, Drer' in gravrndeki yarasann kanatlar arasnda du
ran panonun benzerini izmi. Birka yarasann tad pa
nonun zerine, Melencolia J'in ok benzeri bir biimle "C. H.
Baudelaire" yazmtr. 6 66
Walter Peter, bu kez Leonardo da Vinci'nin ( 1452-1519)
nl yapt Mona Lisa (1502) ile Drer'in melankolisi arasn
daki gizil benzerlie dikkat ekmi.
Birinin glmsemesine ve dierinin hznl durmalar
na karn tarihin bu iki nl kadnnn (Femme Fatale) tin
sel / ruhsal yaknlklar tartlmaya balanmtr.67
Melencolia 1 ile birlikte Mana Lisa ve Hamlet .. Tarihin bu
.

byk gizemli kiilii zerine yaplan "aklama abalar" bu


gne dein bir trl bitmek tkenmek bilmemitir. Umberto
Eco'nun balangta deindiimiz tanmlamasn yinelersek,
bu byk yapt bugne dein bir trl tketilememi/erdir...
Burada, Drer'in gravr ile ilgili olarak, Walter Benja
min'in benzer dorultudaki baz dizeleri bir zdeyi gibi
anmsanabilir: "Alegori, dalan bir dnyann, eylerle anlamn
birbirinden koptuu bir dnyann biimidir. . . Kltr bir btn de
il, bir enkazdr ve enkazdan ancak paralar kurtarlabilir " ... ve
"Hakikati zihinsel bir btnden ok, ykntlarda, eski sistemlerden
arta kalanda, krk dkk paralarda aramak gerekir".6/l

75
2. BLM

ANTKAG KL TRNDE
MELANKOL
2.1. HOMEROS DESTANLARINDA MELANKOLK
KLKLER: BELLEROPHONTES, AAS ve
AGAMEMNON

"Ama bir gn tan rlar tiksindi Bellerophontes'ten


Aleion ovasnda kald o tek bana
insan randan uzakta, yedi kendi kendini."
( llyada. 6, 200-203)

H omeros destanlar1 2 salt iir-yazn ve tarih dnyasnn


deil, ruhbilim almalarnn da vazgeilmez bayaptlar
dr. Ruhbilim aratrmalarnn ilk yazl kayna, Homeros
destanlarndaki kahramanlarn, tanlann servenleridir. Bu
kahramanlarn, tanrlarn konumalar, dleri, dzenleri,
sahtekarlklar, fkeleri, heyecanlan, hezeyanlar, hastalkla
r ve hatta tedavi nerileri, binlerce yldr ruhbilimcilerin te
8
mel bilgilenme kaynan oluturmutur.3 4 ' 6' 7
Melankolik insan mizaann anlatlma ve anlalma serve
ni de Homeros destanlarna kadar uzanr. Daha somut sy
lersek, melankolik insan mizacnn yazl kltrde betimleni
i ilk kez Homeros destanlarnda grlr.

79
Serol Teber Melankoli

Homeros destanlarnda melankoli szc / tanm he


nz kullanlmaz. Ama Homeros'un baz kahramanlarndaki
melankolik davranlar ve melankolik miza, olaanst bir
yetkinlikle sergilenir.
Homeros destanlarndaki kahramanlar arasnda melan
kolik durumun rnekleri olarak ncelikle Bellerophontes ile
Aias gsterilir. Ayrca, Agamemnon'da da, zaman zaman da
olsa, melankolik kiilie zg ruhsal dalgalanlar grlr.
Homeros destanlarnda genellikle tanrsal gazaba ura
m insanlarda grlen mitolojik melankoli / psikoz rnekle
ri sergilenir. Bu durum, tarih boyu tanr-insan ilikilerini an
lamada son kerte nemli ipular verir.
Homeros'un mitolojik destan kahramanlarndan Bellerop
hontes, nedeni pek bilinmez biimde tanrlarn gazabna u
rar. Tek bana, yapayalnz bir yaama mahkum edilir. Kalbi
aclar iinde yer bitirir kendisini. Aias ise urad hakszlk
sonucu ortaya ldin fke ve hezeyanlarla ldrr; intihar eder.
Antikan melankoliye yaklamn anlayabilmek iin bu
iki melankolik insann servenlerini biraz daha yakndan ta-

nmann yardm olabilir.


Bellerophontes, yazl din d tarihin tespit ettii ilk me
lankolik kiilik, ilk arke-tip'tir. Bu grkemli, mitolojik, me
lankolik kiilik, Homeros'un //yada destannn 6. blmnde
anlahlr.10
Troya nlerinde, Diomedes ile Glaukos teke tek savar
larken birbirlerine ilgin gelirler; savamaya ara verip, nere
den gel ip nereye gittiklerini, hangi soylardan olduklarn so
rarlar. Glaukos, lyada destannn en ilgin yklerinden bi
rini anlatmaya balar.
Bellerophontes, Sisyphos'un torunudur. Dedesi Sisyphos
da tanrlarn gazabna uram, mr boyu, sonu gelmez
Antika Kltrnde Melankoli

-sama- (A. Camus) bir ii yapmaya mahkum edilmitir. To


run, Bellerophontes'in yazgs belki bundan da beterdir. Bel
lerophontes, sylenceye gre, kusursuz bir insan gzelidir.
Yrekli, onurlu, erdemli. Tanrsal Antenia tutulur ona. Bir
likte olmak ister. Bellerophontes kaytsz kalr bu tek yanl
sevgiye. Antenia, bu kez kocas Kral Proilos'a yalan syler.
Bellerophontes'in zorla kendisinin koynuna girmek istedii
yalann uydurur.
Kral Proilos, kyamaz Bellerophontes'i ldrmeye. Ona
son bir olanak tanmak ister. ifreli bir mektup veri p eline,
kaynpederi Lykia kral lobates'in yanna gnderir. Lykia
kral tre gerei, nce onu bir gzel arlar; sonra berabe
rinde getirdii ifreli mektubu okur. Onun kahramanln
bir kez daha snamak ister. Bellerophontes, bu snav iin de
Khimaria ile, Solymalarla, Amazonlarla savar. Yener hep
sini.
Bu kez, Lykia kral kendi kzn verir Bellerophontes'e. Ve
Bellerophontes, kars ve ocuuyla mutlu bir yaam sr
meye balar ... 11 12
Fakat, destann tam burasnda, Homeros birden,

"Ama bir gn tanrlar tiksindi Bellerophontes'ten


Aleion ovasnda kald o tek bana
insan randan uzakta yedi kendi kendini." diye yazar.
(ilyada, 6, 200-203)

Neden tiksinmilerdir tanrlar Bellerophontes'ten? .. Ne


den tanrlar terk etmitir onu ve neden insanlar uzak durur
ondan ... Bilemiyoruz. Homeros bu konuda sr vermez bize.
Bilebildiimiz tek olgu, Bellerophontes yalnzla mah
kum olmutur ... Ve kalbi ac iinde yer bitirir kendini...

81
Serol Teber Melankoli

Kukusuz alegorik bir anlatmdr bu. Bu ilk mitolojik me


lankolik durumun felsefi, toplumsal, ruhbilimsel boyutlar
nn tartlmas bugne dein sregelmitir.
Eurpides, bu serveni ayn ad tayan trajedisinde ile
mitir aynca.
Homeros'un suskunluuna kar, genel kanya gre Belle
rophontes, lmsz tanrlar dzeninden kuku duymaya
balamtr. Bellerophontes, tm tanrlardan nefret eder. Da
has bu tanrlar dzenini ykmak ister. Mitolojinin nl ka
natl at Pegasus'un zerine binip onu Olympos dana s
rer. Zeus kzar onun bu davranna. Gkten aaya atar.
Bellerophontes, Aleion ovasna der ve balar yapayalnz
yaamaya. Keder ve aclar iinde. 1 3 1
Bu durum, insann tannlar dzenine bakaldnsn yans
tr gerekte. Bellerophontes, olaslkla tanrlar dzenine ba
kaldrd iin, melankolik bir yaama mahkum edilmitir.
Bellerophontes'in bu tavr, insann tanrlarn boyundu
ruundan kli rtulma ve zgrleme abasnn rktc bir
rneidir. Ve melankoli, daha Homeros destanlarndan bu
yana, tanrsal dzenlere bakaldrmaya alan insanlarn
yazgsn sergiler bir anlamda. Bellerophontes, insan tanr
lara tutsak eden yazgdan kurtarmaya alm ve -ayrca
sradan- insanlar tarafndan da terk edilmitir. .. Bellerop
hontes'in durumu, olaan st insanlara zg bir davran
ve gene olaanst insanlara zg bir yaam tarzna
mahkumiyetini gstermitir. Bu serven, melankolinin tek
nedeni olmasa d a en nemli bir nedeni zerine ciddi ipu
lar verebilmektedir.
/!yada destannda anlatlan Bellerophontes' in bu yk
snden sonra, Diomedes ile Glaukos birbirleriyle dost olma
ya karar verirler. Brakrlar silahlarm. Ancak iki insann dost

82
Antika Kltrnde Melankoli

olmasn -bile- tanrlar yine kskanrlar. Ve hemen yeniden


dzen kurarlar, insanlarn akllarn balarndan alrlar:

"Degielim gel siltihlarm,


bellesin Akhalar, Troyallar
atalarmzn konuk kardei olmakla vndgm.
Byle konuup, atladlar arabalarndan
ei skp and itiler.
Ama Kronosoglu, Zeus, tam o sra,
Glaukos 'un akln bandan ald,
Tydeus oglu Diomedes 'le degiti siltihlarn
altn tunla degiti,
yz kzlk siltih dokuz kzlk siltihla. "
(/lyada, 6, 228-237)

Ancak buradaki eylemlerin tm tanrlara m, yoksa gene


-bizzat- insanlarn kendilerine mi aittir, bilemiyoruz. Home
ros, bilgece bir kuku drr iimize hakl olarak. Olaslk
la insanlarn bireysel bencil eylemlerini, ok kez tanrlara
ykleme, tanrlar sorumlu tutma alkanl daha mitolojik
dnemde balam ve bu durum Homeros'un gznden ka
mamh. Homeros, Hegel'in vurgulad gibi, tanrlara yk
lenen karakterleri bireylerde, onlarn i yaamlar olarak a
a karmaya alm. En azndan bunu bize sezinletmitir.
Bylece Homeros'ta, tanrlar bireysellemi grnrlerken in
sanlar tanrlamlardr!5 Hegel' e gre Homeros'ta tanrlarn
ve insanlarn eylemleri srekli olarak birbirleriyle kesierek
devam etmi; tanrlar insanlara yabanc olan eyler ortaya
karyor grnseler de yine de yanlzca insann isel yrei
nin tzn oluturan eyi edimsel olarak etkin klmlardr.
Homeros'ta tanrlar bamszlklarn yitirmiler ve insan y-

83
Serol Teber Melankoli

reine zg gler, duygular olarak ortaya kmlardr. Bu


durum, onlarn hem ciddiyetlerini ortadan kaldrm hem de
"tapnmann ironisini" oluturmutur. Bu balam iinde, Ho
meros destanlarnda insanlarn kendi isel duygularyla tan
rsal etkilerin ayn kaynaktan tredii grlmtr. (Hegel)
Homeros destanlarnda dier bir hezeyanl melankolik
psikoz rnei, Salamis Kral Telamon'un olu Aias'n ser
venleridir.
Aias, Troya savalarnn Akhilleus'tan sonra gelen en yi
it savasdr. Gzellii ve yiitliiyle grenlerin gzlerini
kamatrr. Gnller alr. Ayrca, llyada destannn en erdem
li yiidi olarak grlr.
Akhilleus ldkten sonra, onun silahlarnn doal sahibi
nin Aias olmas beklenir. Herkes gibi Aias da bunu umar.
Hakkn ister. Ancak tanrlar katnda yeni bir hile dzeni ku
rulur. Agamemnon ile Menelaos, Akhilleus'un silahlarn
Odysseus'a verirler.1
Aias, bu durumu onuruna yediremez. Dertlenir, hznlenir.
Tarifsiz aolar i Qnde kalr. Ar sinir krizleri geirir. Tanna At
hena bir kez daha yanltr Aias'. Gzlerini kamahnr, grmez
yapar ve ldrhr onu. Aias, hezevanlar>iinde Akha ordusu sana
rak bir sr srsne saldrr... Sonra iin ayrdna varr. Yaph
yanll, iine dt olumsuz durumu grnce dayanamaz
ve kendi klo zerine atar kendini, intihar eder.11 K
Sophokles, bu konuyu Aias Trajedisi'nde ayrca anlatr ve
olayn gerek gizi zerine son derece nemli ipular verir..
Sophokles'e gre insan, insanln hudutlarn aan boyutlar
da dnrse, tanrlar onun bana felaket yadrrlar. Aias
da byle yapm ve insanlnn hudutlarn aan boyutlarda
dnm ve konumutur. rnein savaa giderken babas,
Aias' a, "Olum, savata galip gelmeye al; ama daima tanrlarn

84
Antika Kl trnde Melankoli

110rdm11la." demi. Aias ise, "baba, tanrlarn yardm olduktan


.
.

sonra deersiz bir insa11 da zafer elde edebilir. Benim ise tanrlar ol-
madan da bu zaferi kazanacama gvenim var" diye yant ver
mi. (Sophokles, Aias, dize 754-69). Ve bu szlerle vnm
tr. Ve baka seferinde tanra Athena kendisini, ldrc
elini dmanlara evirmeye zendirirken Aias u mthi, ii
tilmemi yanb vermi: Kralie, sen teki Akhalarn yam na git;
11

dman benim bulunduum taraftan hatt asla yaramaz. " Bu sz


lerle Aias insanlk haline uymayan tarzda dnd iin
tanrann dehetli fkesine uramtr. (Dize 770-780) ...
Sophokles'e gre Aias, dt yanlgdan sonra, dnya
da hibir deerinin kalmadna, insanlar ve tanrlarla tm
ilikilerinin koptuuna inanm. Kendisine kar yaplan bu
hileyi bir trl iine sindirememi. Kendisini bolukta du
yumsam. Yaad isel huzursuzluk ve korku tm ruhsal
ve mantksal dzenini bozmu, datmtr. Sonunda heze
19 20
yanlar iinde ldrm. ntihar kanlmaz olmutur.
Odysseus, nl servenleri srasnda, ller lkesi Ha
des'e indiinde, Akhilleus'un ruhundan sonra Aias'n ru
huyla da karlar. Ancak Aias'n ruhu, Hades'te bile uzak
ta durur Odysseus'tan. Odysseus, yalvarr banalun diye ...
Ama Aias dinlemez bile onu ... Geer gider ...
Homeros, grkemli bir dille anlabr b u karlamay:

"Gm gitmi llerin daha baka ruhlar


keder iinde durup anlatyorlard dertlerini,
bir Telamonolu Aias'n ruhu vard yanamayan,
uzakta durmu, bana yenildiini unutamamt bir trl,
ben kazanmtm gemilerin yannda yaplan yarmada
Akhilleus'un silahlarn, ulu anas Thetis 'in verdii,
ve Troyallarn kzlaryla Pallas Athene'nin bana balad.

85
Serol Teber Melankoli
.

Keke kazanmasaydm ne olurdu byle bir dl,


nk bu silahlar yznden yuttu toprak bu ba,
gzellikte ve yiitlikte, kusursuz Akhilleus 'tan sonra,
geerdi Aias br Danaolar tekmil.
Bal gibi tatl szlerle seslendim ona, dedim ki:
-lm ken de mi unutmayacaksn, Aias, Telamon 'un olu,
o silahlar yznden bana olan kinini ?
Bu uursuz silahlar tanrlar ortaya
Argoslulara bela olsunlar diye koymadlar myd:
Yitirdik seni yitirmekle biz en nemli kalemizi,
biz Akhalar nasl yandysak Akhilleus 'un lm ne,
yle aladk senin lmne de, yle yandk,
daha da dinm i deil y reimizdeki ac
ama sen bunu bizden bilme sakn,
Zeus, karg salan Danaolara dman kesilmiti,
o yzden bu korku n kadere arpt seni,
ne olur, bu raya .gel, dinle beni efendim,
,
dinle de bastr ulu yreinin fkesini. -
Ben byle dedim, ama o karlk vermedi, gitti
gemi gm llerin ruhlaryla, Erbos 'a doru. "
(Odysseia, 1 1, 541-567)

Tanra Athena, Aias'n akln kartrp onu ldrtnca,


Aias lmcl yazgsn sezinler ve yzne melankoliklerin
nl ironik glmsemesi gelir . . . "Aias gl" nlenir. Bu
lmcl ironik gl, melankolik kiiliin ayrlmaz paras
21
olarak bellenir bugne dein.
Agamemnon, llyada destannn en ilgin ve renkli kiilii
dir. Helene'nin tanmlamasyla, "hem iyi bir kral hem de
gl bir savadr" . Krallar kraldr.22 Ve yrei hep fke
doludur.23 Agamemnon' u yle tanmlar Homeros:

86
Antika Kltrnde Melankoli

Kalkt hrsla
11

gc yaygn Agamemnon, yiit Atreusolu,


kapkara bir fkeyle doluydu yrei,
yanyordu iki gz yalm yalm. "
(/lyada, 1, 102-105)

Agamemnon srekli fkelenir, kprr, kzar, kinlenir...

"Bir zaman fkesini yenerse de unutamaz kinini,


dar vurana dek tar yreinde onu. "
( llyada, 1, 78-79)

Ancak Agamemnon'un davranlarnda, gerekten de bir


birini tutmayan ocuksu bir yan, "bir sakarlk" vardr. Bir ya
nyla krallar kraldr, bir y an y la ocuk. Hem hemen fkele
nir hem hemen geri ekilir. Yaptna zlr. (Erhat) rne
in, Akhilleus yle eletirir Agamemnon'u:

"Ey doymak bilmez adam ... Seni gidi edepsiz, karna dkn
yrek... Seni arap fs, seni it gzl, seni geyik yrekli... Halkn
kemiren bir kralsn sen" ...
( llyada, 1, 122)

Tm bu ar eletirilere karn Agamemnon sesini kar


maz. Sakin sakin durur . . . Belki kendi kendine tm bu syle
nenlere hak bile verir ... zlr ... fakat sonra gene fkelenir...
kprr ... rnek bir manik-melankolik miza sergilenir bu
rada. Antikan nl hekimi Kapadokyal Aretaus, olaslk
la Homeros'un Agamemnon tanmlamasn da rnek alarak
kendi zgn mani-melankoli yaklamn gelitirmitir. Are
taus' a gre, baz melankoliklerde fkeli ve saldrgan davra-

87
Serol Teber Melankoli

rularda bulunma istei, znt ve korku duygularn bast


m. Melankoli, bir anlamda fke nedeniyle ruhun ve i organ
larn kararmas okunun-acrun b irbirlerine karmasdr.24

88
2.2 . HOMEROS DESTANLARINDA MERKEZ
ORTA BLGENN KARARMASI ve
FKELENME

H omeros dnemi Grekesinde melankolik kiilii ve me


lankoli belirtilerini tanmlamak iin, "bedenin orta blgesi",
"kararma", "fkelenme" gibi, kimi son derece nemli ve kap
0
saml szckler kullanlmtr. . 2 3 4
Bu tanmlamalar / szckler, ne salt tin / ruh ne de salt be
den ile snrldrlar. Bunlar ruh / beden btnln kapsar
lar.
Bu szcklere biraz daha yakndan baklabilir:

1. cppw merkezi organ-orta blge anlamnda kullanlm


tr. Bu szck, her bir eyden nce tanrsal bir orta noktaya
gnderme yapar. Bu nokta insan bedeninde gs ve st-ka
rn blgesini kapsar. Organsal-tinsel-ruhsal bir ekim yeri
dir. Homeros yaznnda daha ok topografik bir orta yeri
vurgular. Soluun kaynakland, "yedinci duygunun" bu
lunduu blge olarak dnlr. Bu szck, syleyenin ve
anlayann yorumuna gre, kalp, tin / ruh, bedensel-tinsel ekir
dek olarak da dnlr; ayrca bilin ve bellek olarak da an
lalr. Gs, st-karn blgesindeki akcierler, kalp ve zel
likle de diyafram ve mide gibi birka organ birden kapsar.

89
Serol Teber Melankoli

Szcn znde bedensel arlkl bir vurgu varm gibi


grlr. Ancak gnlk yaamda yaanan olaylarla, bu bl
genin durumu, ilevleri ve hatta yaps (anatomisi) da dei
ebilir. nemli yaantlarla birlikte bu blgede gene nemli
bir eyler olmakta; salt anatomik, topografik blge olmann
tesine kmakta; tm bedeni ve ruhu etkileyen zellikler ka
zanmaktadr. Ayrca kozmik dnya ile insan bedeni arasn
da ilikinin kurulabildii bir blgedir buras.6
Homeros, <ppw szcnden baka, ruh anlamna gelen
bir szck kullanmamtr.7
Bu szck de tam bir ruh / beden btnln kapsamak
tadr. Bu nedenle de Homeros yaznnda -ve o dnemin An
tik Grek kltrnde- melankolik mizacn, melankolik davra
nlarn ruh / beden btnlnden kaynaklandna inanl
dn dnmek yanl olmaz.8

2. Homeros Y;Znnda konumuz ynnden nemli bir di


er szck au<pEA.ava dr.
Bu szck de eitli anlamlara gelir. Szcn tam kar
l "kararma" demektir. acpEAava, kararma szcyle
bedenin grnmeyen i kesimlerinin kararmas anlatlmak
istenmektedir. Bu szck, fkelenme sonucu bedenin orta
blgesinin kararmasn ierir. Daha somut sylemek gerekir
se, fkelenme sonucu ortaya kan duygusal younlama so
nucu, ruhun, bedenin, iorganlarn imesini, kararmasn
kapsar... organlarn imesi ve kararmas darya yanstl
mayan duygu toplanmas sonucu ortaya kmaktadr. Kor
kular, heyecanlar, hzn, kayg, bedenin orta yerinde birik
mekte ve bu blgevi karartmaktadr.9 10
Bu szckte de hem bir ruh/ beden btnl ve hem de
ruh / beden ayrm vardr. Kararma, hem gs ve kamn st

90
Antika Kltrnde Melankoli

blgelerinde kann ve safrann toplanmasyla ortaya kar


hem de heyecan, fke vb. gibi duygu birikimleri sonucu g
rlr. Anatomik, fizyolojik, psiik bir kararmadr bu ... rne
in, Homeros destanlarnda ska sz edilen, "kalbin karar
mas ", can sknts, kzgnlk, korku, kayg sonucu ortaya
kabilir . . . 1 1
Tek bir tmcede toparlamaya alrsak, "orta blgenin ka
rarmas " organ bozukluklarndan ok, yaanan olaylar sonu
cu ortaya kmaktadr.

3. Homeros destanlarnda ska kullanlan nc bir


nemli szck, xoA.o, fke' dir. Gene ift anlaml bir szck
tr. Bu szck, bedenin orta yerinin imesine, kararmasna
neden olan duyguyu belirler. Bu fke nedeniyle bedenin or
tas, akcierler, kalp, diyafram, safrakesesi, karacier, mide
ve dalan bulunduu -orta- blge imekte ve armakta
dr.12 J
fke duygusu, zellikle danya yanstlmad zamanlar
bedenin orta yerinde toplanmakta, buralan iirmekte, ka
rartmakta ve nemli davran bozukluklanna ya da bedensel
rahatszlklara neden olmaktadr. Homeros yaznnn bu
mant, bugnn ruhbilimlerinin dncesine de dayanak
oluturmaktadr. 14 15' 16
Homeros, llyada destannda, Hektor'un duruunu u di
zelerle tanmlamtr:

"Da banda bir ylan vardr da


deliinde bekler durur insan,
zehirli otlarla beslenmi, fke sarmtr iini,
reklenmi deliin nne, bakar yalm yalm
Hektor da tpk onun gibi ite

91
Serol Teber Melankoli

sndrlmez bir fkeyle yana yana,

ylece bekledi."
(llyada, 22, 93-99)

Homeros bu dizeleriyle Hippokrat ve sonrasnn ve hatta


bugnn tbbnn, ruhbilimlerinin gelimesine k tutmu,
humoral patolojinin temelini oluturmutur.
Akhilleusda Hektor'un ardndan, fkenin bir duman gibi
insann iine girmesini, bedenin orta yerinde toplanmasn,
insann iini karartmasn -ayn zamanda- bu durumun
-"bal damlas gibi"- haz ve coku iinde insann akln ban
dan almasn anlatr bize.

"tanrlarda, insanlarda yok olsun o kavga,


akl banda adam bile elen o fke,
bir bal damlas gibi akar insann iine,
sarar gsn b'r duman gibi,
beni de byle kard ileden."
(llyada, 1 8, 107-1 1,1 )

Hektor'un anas Hekabe de gene fkeden Akhilleus'un ci


erini i i yemek ister.

"lsrmak isterim o zorbann cierini,


bir gese elime, koparr yerim i i."
(/lyada, 24, 214-215)

Homeros destanlarnda fke ile safra ilikisi bir kez Ak


hilleus'un yoldalarna kar yapt sylevde sz konusu
edilir:

92
Antika Kltrnde Melankoli

"Kat yrekli Peleusolu diyorsunuz bana,


diyorsunuz anan seni safrayla m besledi,
u gemilerin yannda tutuyorsun yoldalarn zorla.
Byle kt bir fke srp gidecekse yreinde."
(llyada, 1 6, 203-206)

(Homeros 'un lyada'da fke ve etkileri zerine ayrca bkz.


llyada, 2, 326; 9, 675; 13, 660; 1 4, 50; 14, 207; 1 4, 306; 1 6, 6 1 6;
20, 29.)

Mitolojik sylencelerde, kahramanlar ok kez deiik ve


elikili ruhsal durumlarda grnmlerdir. Kahramanlarn
davranlar genellikle, korkulu fkelenme ile saldrma-geri
leme kutuplar arasnda salnr. rnein, llyada da kahra '

manlarn davranlarnda da coma, fkelenme, gerileme,


bakaldr istei, tanrsal cezalandrlma korkusu, nder ol
ma duygusu, tek bana kalma korkusu gibi kutuplamalar
sklkla grlr. nsan onurunun yaralanmas sonucu ortaya
kan fkelenme -ve sonras ruhsal gerilim- yazl dnya ta
rihinde ilk kez Homeros'ta grlr. Bu durum salt sanatn
deil, ruhbilimlerinin de balangcdr.
Homeros destanlarnn bu saptamalar, Hippokrat, The
ophrast, Aristoteles ruhbilimlerinin temellerini atmtr.

93
2.3. HPPOKRAT YAZININDA MELANKOL

"Korku ve hzn uzun srerse eer,


melankolik bir durumdan sz edilebilir".
Hippokrat1

1.

A ntik Grek dncesinde melankoliye yaklamn kapsa


mn kestirebilmek iin, Homeros destanlarndan Hippokrat
Okulu' na gelene dein -M 8-5. yzyllar arasnda- yonya
kl tr dnyasnn, mitolojiden doa felsefesine dnm
n anmsamak gerekir.
yonya kltr, bu yzyllk dnem i inde, hem eski
uygarlklarn tinini korumu hem de Homeros' un iir / des
tan dnyasnn havasn solumutur. yonya'daki bu dne
min gizi tek tmceyle sylenmeye allrsa, M 8-5. yzyl
lar arasnda yonya' da, ne yeryznde ne de gkyznde
despot vardr ... 2 Bu dnem, yonya -hatta tm Anadolu- ta
rihinin oldum olacak en zgn ve en zgr dnemini olu
turmutur.
Bu ok zgn koullarda grece zgrleen insan, ilk kez
doay tanmaya alm. Sonra da bizzat insann kendisini
aratrmaya, gzlem konusu yapmaya balamtr.

95
Serol Teber Melankoli

Bu dnemde mitsel e, gelimekte olan ussallama kar


snda gerilemi ama tmyle yitip gitmemitir. Bu boyut
varln bugne dein korumutur. Hep sylendii gibi,
f yonya felsefesi -belki- ar bir felsefe olamam. Fakat her e
ye karn, dnyaya ve insana ussal bir yaklamda bulunma
ya alan ilk Grek felsefe giriimi olmutur (Copleston).

il.
Hippokrat (M 460-377) ve okulu, Sokrates ncesi fyonya
doa felsefesinin etkisi altnda ortaya kmtr. Romal Ce
sus'un tanmna gre Hippokrat, f yonya felsefesinin yeni
balad bu dnemde, tbb felsefeden ayrmaya alm.
Aynca zgn bir bilimsel tp anlay ve tp yazn dilini ge
litirmitir.'
Hippokrat, hekimlik mesleinde dnsz ampirik bir
gzlemci, usu, tan koyucu olmaya almtr. Tbbn bilim
sel nitelik kazmasna, tanrlarn bilgileriyle, insanlarn bil
gilerinin birbirlerinden ayrlmasna katkda bulunmutur.
Hippokrat ile birlikte hekimler -artk- doa bilimcilerinin
doay incelerken gsterdikleri ussal gzlem yntemini, bi
rey-insann bedensel-ruhsal sorunlarnn anlamnda ve
zmlemesinde de kullanmlardr. Din, batl inan, majik d
nce, ussal dnce karsnda, tp alannda (da) kendi ko
numlarn yeniden belirlemek zorunda kalmtr.
Hippokrat ve okulu, insan ve insann ruhsal dnyasn
tanrlar dnyasndan kurtarmaya ve ussallatrmaya, insa
nn ruhsal rahatszlklarn, genel bedensel rahatszlklar,
hastalklar dizgesi iine entegre etmeye almtr. Bu d
nemde, tin ile madde arasnda ciddi bir ayrm olumad
iin, yaptlarn ounda anlalr nedenlerden, maddeden
alnan terimler, kavramlar kullanlmtr. Ancak tm eksik-
Antika Kltrnde Melankoli

liklere kar, giderek yeni bir "zgr-orijinal" insan anlay


ortaya kmaya balamtr. nsanlarn genel olarak ruhsal
rahatszlklar ve zel olarak melankolik davranlar zerine
tartmalarn balamasyla klasik trajedinin gelimesinin ay
n tarihsel dnemlere -5. ve 4. yzyllara- denk dmesi rast
lant deildir.
Ayrca gnmze dein ulaabilmi az saydaki yapttan
Sophokles'in Aias, Euripides'in Bellerophontes ve Herakles
gibi trajedilerinde zellikle melankolik kahramanlarn ser
venlerini anlatmalar da son derece nemli ve reticidir.
Melankoli, ok genel bir anlamda, insann d dnya kar
snda yetmezliini, eksikliini sergilemi. nsann varolu
unun insanlama sreciyle birlikte ortaya kan bu garip
"normal anormallik " ya da "erdemli rahatszlk" durumunun
sorgulanmasn iermitir.
Melankoli olgusunun tartlmaya balanmas, bir anlam
da -arhk- insann kendisinin {de) dnlmeye balanmas
nn tarihini kapsar. Ayrca melankolinin tartlma kalitesi,
insann byle bir yaam tarzna yaklam, o toplumun kl
trel evrim dzeyini de gsterebilir. . .
Romal hekim Galenus (129-200), Antik Grek dncesin
de, Hippokrat' n, insan bedeni / ruhu zerindeki bilgilerde
derinlemesiyle, Platon'un "dea" (Tin) zerinde younla
mas arasndaki ilikiye daha iki bin yl ncesinden dikkat
ekmitir.3

111.
Hippokrat'n elde bulunan Tm Yaptlar (Corpus Hippokrati
cum) 62 balk altnda, 74 kitaptan olumaktadr. Bunlarn
Grekeden evirileri byk boy on ciltlik "Hippokrat, Tm Ya
ptlar " olarak yaymlanmtr.6

97
Serol Teber Melankoli

Ancak elde bulunan Hippokrat Tm Yaptlar'mn ne kada


rnn gerekten Hippokrat'n kendi elinden kt kesinlikle
bilinmemektedir. Bu konu bugn bile gizemini korumakta
dr. Darenberg gibi tm yaamn bu konuya adam nl
Hippokrat aratrmaclar bile kkrtmac yaklamlarla,
"acaba Hippokrat gerekten hi kitap yazm . myd ? " diye sor
maktan kendilerini alamamlardr.'
Hippokrat'n Tm Yaptlar olaslkla onun lmnden
sonraki yllarda Kos Adas zerinden skenderiye Kitapl
'na gemi, oradan da bat dnyasnn eline ulamtr.
Genel kanya gre, Hippokrat'n daha yaarken kazand
olaanst saygnlktan dolay, Kos Adas Kitaph'nda
bulunan tm tbbi yaptlar onun sanlp, Hippokrat Yaptlar
olarak tannmtr. Ancak gerein bu olmad dnl
mektedir.
Galenus, Antik Grek tbbnda byk tp okulu -tp ko
rosu- bulundujiunu syler. Galenus'a gre bunlar, Kos Ada
s Okulu, Knidos Okulu ve Sicilya Tp Okulu' dur. Byk bir
olaslkla Kos Adas'nda bulunan yaptlarn nemli bir bl
m, Knidos Tp Okulu'nun, Trakya blgesi ve yakn adalarn
tp okullarnn ve Sicilya' daki hekimlerin yaptlarn kapsa
maktadr. rnein Hippokrat '111 Tiin Yaptlar ndan en az 12
kitabn Knidos Tp Okulu'na ait olduu ve bunlarn sonra
dan Kos Adas Kitapl'na getirildii dnlmektedir.
Ancak Hippokrat'n damad Polyboys'un toplad yaz
larn Hippokrat'a ait olduklarna kesin gzyle baklmakta
dr. Bunlar zellikle, M 400 yllarnda yazlan "nsann Do
as Uzerinc ", "Epidemiler Uzerine", "Aforizmalar" ve dier ba
z traktatlar kapsamaktadr.
Antik Grek felsefesi ve tbbn okuyan herkesi hem by
leyen hem de korkutan konu, hi kukusuz -"kara safra"-

98
Antika Kl trnde Melankoli

melankoli olmutur. Grek hekimlerinin melankoli olgusuna


nasl geldikleri yeterince bilinmemektedir. Melankoli szc
ne, tanmlamasna ilk kez M 430-410 yllar arasndaki
Hippokrat yaznnda -damad Polybos'un derledii insann
Do8as kitabnda- rast gelinmitir." Hippokrat bu tanmlama
y yaamnn zellikle son yirmi ylnda yazd yaptlarnda
kullanmhr.10 11 Ancak bu tanmlama sistematik olarak kul
lanlmam; eitli blmlerde paralar / fragmanlar olarak
deinilmitir. rnein kara safra, melankoli ba ars, ba dn
mesi, ate, epilepsi nbetleri, konuma azalmas ya da hi konma
ma, bacaklarda kaslmalar, ishal ... yapabilmektedir, eklindeki
12
tespitlerin, eitli yaptlarnda yer ald grlmektedir.
Hippokrat'n, Epidemiler VI yaptnda, "melankolinin ok
kez epilepsi, epilepsinin de ok kez melankoli ile birlikte grld
"
ne deinilmektedir.13
Ancak gene de melankoli tanmlamasnn Hippokrat ya
znna ve hp sylemine nereden geldii bilinmemektedir.
Bir olaslk, halkn zaten birlikte kullanageldii "lgnlk"
ve "melankoli " szcklerini, nl komedi yazar, Aristopha
nes 423 ylnda yazd, sofistleri ve zellikle de Sokrates'i
eletirdii Bulutlar yaptnda kullanmtr. Aristophanes -

Bulutlar' da, "demek senin deliliin bu karasevdallara (melanko


liklere) inanacak hale geldi?" diye yazm." Ayrca Grek yazn
nn ve sylencelerinin eitli yerlerinde bir "kara hastalktan "
sz edilmekte. 1 5 B u hastalarn, kara maya gibi kustuklar,
kusmuun baz kereler kanl, arap posas ya da mrek
kepbal salgs gibi kara, eki ve keskin olduu ... kusanla
rn azlarnn, boazlarnn yand anlatlmaktadr . . . ''
Sophokles, Trakhis Kadnlar trajedisinde melankoliyi isim
olarak deil, "kara safra gibi ... " diye sfat olarak kullanm
tr. Sophokles' e gre melankoli bir olgu deil, durumdur.

99
Serol Teber Melankoli

Hippokrat, d avranlarn dzenlenmesinde beyne zel


bir nem vermitir. rnein Hippokrat:
" insanlarn mutlu, neeli, akac ya da hznl, acl, keyifsi,
alar konumlara gelmelerinde. . . dnmelerinde, anlamalarnda,
grmelerinde, iitme/erinde, gzel ya da irkin, iyi ya da kt ol
malarnda beyinlerinden baka kaynaklar yoktur. . . Gene beyin ile
cokulu, hezeyanl, korkulu, kaygl, uykusuz, unutkan, yanlgl
oluruz. . . Normal deil de scak ya da souk, kuru ya da kara safra
l olunduunda beyin normal almaz, bu durumda insanlar l
gn, hezeyanl olabilirler. . " diye yazmtr.17 Ancak tm gr
.

kemli tanmlamalara karn, Antik Grek tbbnda ve zeHik


le de ruhbilimlerinde, "bedenin orta blgesi"nin, beyinden
ok daha fazla nemsenmesinin gizi yeterince anlalm de
ildir.
Hippokrat yaznnda melankoli kara safra tanm temel
de, "ieride ", "gsn iine gml ", "ikin " (Immanez) beden
sel bir salk bo,u kluu -hastalk- durumunu anla hr. 1 8
Safrakesesinin salglad safrann suyunun kurumas,
koyulamas, aclamas -bir tr zehir niteliine dnmesi

sonucu ortaya kan bir salk sorunudur bu durum. Kos


Adas Okulu'nun grne gre, m, soumu, suyu
kurumu safrakesesinin salglad kara safra, bedenin dier
zsularnn karmn bozabilmektedir. Bu koullarda beden
zehirlenmekte, ba, m ide-barsak-karacier arlar, bilin
bulanklklar ortaya kabilmektedir.
Melankoliklerde uykusuzluk, korku nbetleri, evresin
den uzaklama, dalgnlklar, fke krizleri, hzn grlr. Bu
insanlar konumak istemezler. Sorulduunda ksa ve istek
siz yantlar verirler. Melankoliklerin gs blgeleri zellik
le hassas ve arldr. Kusmalar olur. drar, dk koyu renk
almtr. 19

------ oo ------
Antika K ltrnde Melankoli

Hippokrat, baka bir yaptnda yle tanmlar melankolik


insann durumunu: kkn, umutsuz, tm cesaretini yitir
ni bir durum. zntl. Ac iinde kvranma. Iktan ve in
dan kama. Karanl sevme ... Konumaktan, herhangi
bir eye, soruya muhatap olmaktan kanma. Karn ve diyaf
ram blgesinin darya doru km gibi grnm ... Bu
blgeye dokunulduunda burasnn arl olduu grlr.
Bu insanlar korkulu bir ey grmek, zntl bir haber duy
mak istemezler. Hastalk genellikle ilkbaharda ortaya kar.
Hastalar ok halsiz grnrler. ok az yemek yerler ... Bu tr
hastalara -karaboynuzotu (Helleboruz, Nieswurz) iirilir.
Kusma ve ishal salanr. Eek st ile ok y al, ok baharat
l, ok tuzlu olmayan hafif yemekler verilir. Bu hastalarn a
rap imeleri iyi deildir. Su ya da sulandrlm arap -arap
l su- verilmelidir. Bu durumda bedensel yorgunluk iyi de
ildir. Hastaln uzamas ya da tekrarlamas ldrc olabi
lir.20
Hippokrat, Aforizmalar' da melankoliklerin barsaklar
nn bol bol boaltlmasnn gerekirse de kusturulmalannn
nemini vurgular. Hippokrat, aynca melankoliklerde hemo
roitlerin ortaya kmasnn hastal iyiletirdiini tespit et
mitir.
Boyuzotu bitkisi, binlerce yl melankoli tedavisinde kul
lanlm. Sylenceye gre, ilk bulunuunda bir obann yar
dm olmu. oban, karaboynuzotu yiyen keilerinin stn
den ien melankolik insanlarn iyiletiklerini grm. Sonra
ayn kei stn, hastal dillere destan olan Protios'un k
zma da iirmi; bu melankolik kzn da salna kavumas
n salamhr. zellikle Protios'un kznn iyilemesinden
sonra karaboynuzotu bitkisinin melankoliyi saaltc etkisi
nlenmi, kullanm yaygnlamtr. Dalarn kuru toprakl,

------- 101 -------


Serol Teber Melankoli

serin haval yamalarnda byyen karaboynuzotu trleta


zellikle deerli grlm. Buralardan toplanan bi tkilerde
elde edilen sv-eksrakt (zt) ok fazla bekletilmeden _.
lankolik hastalarn tedavisinde kullanlmtr. Antikacf\'.
zellikle Antikya blgesinin karaboynuzotlar ok nlenntl
O dnemlerde, biraz hznl grnenlere yaplan akalar.; 1
da, "Antikya'da yaamaya hak kazand", "Antikya 'ya yelken a
ma zamanlarnn geldii" sylenmitir.11
Antik Grek tbbnda insanlarn mizalarn belirleyen drt.
temel zsuyun varl ngrlmtr. Bunlar, kan, sal
g/phlegma (ya da balgam), sar safra ve kara safra' dr. B u drt
l ema, yonya doa filozoflarnn, evrenin, toprak, su, hava
ve ate gibi drt temel maddeden olutuu yolundaki savla
rndan esinlenerek dnlmtr.
Antika tbbnn melankoli anlayna gre, bu temel z
sularn doal / normal bir karmda bulunmalar insanlarn
salkl beden / ruh durumunu belirler. Ancak bu zsulann
"karmn n " "icelik ve niteliindeki deime, insanlarn be
densel ve ruhsal salklarn bozabilir. Hastalk durumlan
ortaya karabilir. Burada melankolik mizacn, bir tr beden
sel / ruhsal eilim, yatknlk (predipozisyon) olarak deer
lendirilmesi sz konusudur. Ayrca Hippokrat, melankolik
durumu, bir duygulanm (affekt) bozukluu olarak deil,
ruhsal yeteneklerde azalmaya neden olan bedensel bir rahat
szlk (hastalk) durumu olarak deeriendirmitir. Hippok
rat' n kansna gre burada, kara safrann, dier zsularla ka
rm (oran) bozulmutur. Kara safrann nitelii deimi,
koyulam, aclamtr. Ayrca nicelii de oalmtr.22
Kara safrann, nicelik ve niteliinin deimesi, Antik Grek
tbb dncesinde yenilen yemeklerle de ilikili grlm
tr. Hippokrat bu konuya ok nem vermi. Bu nedenle de

- 1 02
Antika Kltrnde Melankoli

salkl beslenmeyi, perhizi, midenin, barsaklarn srekli


tutulmasn srarla nermitir. Ancak melankoli hastal
aun salt yenilen besin mad deleriyle ortaya kmad, bun
da daha baka d etkenlerin de nemli belirleyici etkilerde
bulunduu dnlmtr. rnein Hippokrat, yazn-son
baharda esen kuru kuzey rzgarlarn kara safral melanko
lik mizalar iin olumsuz grm; kuru kuzey rzgarlarnn,
sulu, nemli safrakesesini kuruttuunu, safrann koyulama
sna, niteliinin deimesine neden olduunu dnm
tr.23
Hippokrat, melankolide yapsal bir eilim ile evresel de
imelerin etkisini dnm, drt mevsimden zellikle
sonbaharn, souk ve kuru gemesinin melankolik mizalar
da, melankoli hastalnn ortaya kmasna neden olabilece
ini ng rmtr.
Bura da, Antik Grek toplumlarnda, 5. yzylda yaz mev
siminin henz drdnc bir mevsim olarak ayrlmadn,
sonbahar-yaz ya da meyve-yaz olarak, sonbaharn bir bl
mn oluturduunu anmsamak gerekir. Yaz, sonraki d
nemlerde ayr bir mevsim olarak tanmlanmtr.
Hippokrat, ayrca makrokozmos-mikrokozmos etkileimi
iinde, makrokozmostaki yldzlarn, planetlerin deiimleri
nin de insann bedeninin zsularn ve bunlarn karmn
etkileyerek, zellikle melankolik mizalarda, melankoli has
taln balatabileceini dnmtr. Hippokrat'n yapt
lar salt tp dnyasn deil, felsefeyi de eitli biimlerde et
kilemitir. rnein, Hippokrat'n dnce tarz ve termino
lojisi, Platon'a nemli esin kayna olmutur.
Platon'un, Hippokrat'n yazlarn asllarndan okuyup
okumad bilinmiyor. Olaslkla, baka Koslular zerinden
Hippokrat' n yaptlarndan haberdar olduu dncesi ar-
Serol Teber Melankoli

lkldr. Kos Tp Okulu'nun, burada anmsatlan "evre" ta


nm, Platon felsefesine "niversum" olarak getii ngrl
mektedir. Ayrca Hippokrat'n evre-insan ilikisi de Pla
ton'da insan ruhu-niversum-idea ilikisi olarak ifade bul
mutur.24
Hippokrat Kos Okulu'nun dncelerini zetlemeye al
rsak: Kara safrann e tkiledii bedensel zsularm karmna
sahip melankolik mizal insanlar, y aaml a r boy u n ca d ei
ken davranlar gsterebilirler. Bunlar, kimi kez hznl,
korkulu, kimi kez heyecanl, okuludurlar. .. Davranlarn
daki bu d ei kenl i k, salt mevsimsel deildir. . . Melankolik
mizal insanlar bir gnlk zaman dilimi iinde bile, kimi za
man hznl, kimi zaman heyecanl olabilirler.
Bu tr davranlar birbirleriyle ok elikili olmayan in
sanlarda, byk bir heyecan p otans i yel i bul unabilir . Bunlar
. .

arasnda ok ynl, yetenekli -hatta dahi tip li-kii li kl e r g


rlebilir . . . Vurgulamak gereki rse, bu tr melankolik mizal
insanlardan genlikle melankoli hastal deil, olaanst
kiili kler ortaya kabi l ir. . .

Hippokrat'n olduka yaklat melankoli ile olaanst ki


ilik ilikisi sonraki y llarda, Theophrast ve Aristoteles'in ya
ptlarnda giderek sornlap tm dn d nyasn binlerce
yl etkileyecek tespitlere neden olmutur.
2.4. DEMOKRTOS ve HERAKLETOS:
GLEN VE AGLAYAN MELANKOLK
FLOZOFLAR

A ntikan efsaneleen iki melankolik kiilii Demokritos


ile Herakleitos'tur. Demokritos glen, Herakleitos alayan
melankolik filozoflar olarak tanmlanmlardr. Bir olaslk,
bu iki filozofun yz ifadeleri, trajedi ve komedi tiyatrolarnn
simgesi olmutur.
Demokritos (M 460-370) Trakya' da, Abdera'da domu.
Daha ocuk yatayken evlerinin arka bahesine kendisi iin
kk bir kulbe yapp orada tek bana yaamaya balam,
"garip kiilii " hep dikkat ekmitir. Gen yata babasndan
kalan kalhn tmn paraya evirmi. O zamann koullar
na gre byk bir servet olduu sylenen 100 talent tutarn
daki bu parayla Demokritos, ocukluundan beri dledii
byk bir geziye km. Msr'a, Mezopotamya'ya, ran'a
-olaslkla- Hindistan'a gitmi. Kendi anlatmyla "Gkyz
ile yeryz arasnda ok yer grm, pek ok bilgeyle konumu" .
Astronomi, fizik, hp, corafya, geometri, teoloji gibi konular
da ok eyler duymu, renmi . 1 ..

Bu arada Atina'ya gitmi. Olaslkla Atina'da Demokritos


ile ilgilenen pek olmam. Fakat Sokrates, Demokritos Ati
na'ya gelmi olsayd, onu mutlaka tanyacan sylemitir.

------- 105 ------


Serol Teber Melankoli

Sonunda parasz kalp geriye Abdera'ya dnm ve son de


rece yaln bir yaam srdrmeye balamtr. Cicero, bu ge
ziyle ilgili olarak, " Demokritos, dnyann yarsn gezmi ama
-olaslkla- aradn bulamamtr," demitir.3
Demokritos, giderek yalnzla kaym. Tek bana, fakat
kendi kendine yeterli (autarkie) bir yaamn iine girmitir.
Bu ara Demokritos'un yznde garip bir glmseme belir
mi. Abdera'da geleneksel cemaat hayat srdren yaknlan,
bu garip glmsemeye bir anlam veremedikleri iin, De
mokritos'u n yaygn hekim, Koslu Hippokrat'a gsterme
ye karar vermiler.
Kimileri, "Demokritos ve yzndeki garip glmsemey
le ilgili olarak, genelde 'budalalarn' (diotlarn) yaad Ab
dera doumlu biri iin bunun -'normal bir anormallik'- hi
de hayret verecek duru m olmadn sylemiler," kimileri
onun ldrdn sanmlardr . . . ;
Hippokrat il"Demokritos'un karlamalar dnce tari
hinde nemli bir olay olmutur. Aralarnda uzun sreli b
yk bir dostluk balam. Bir olaslk, yllarca birbirleriyle
'
mektuplamlardr.
Demokritos ile Hippokrat'm karlamalarn Bizansl bil
ge Iohannes Tzetzes, olas bir belgeye dayanarak yle ta
nmlamtr:
Hegesistratos 'un olu,/Leukippos ile Melissos 'un rencile
ri./Hakikati ve iyiyi bilen, her bir eyin filozofu/yaamn lgnl
na glen Demokritos 'u/Hemerileri Abderallar deli olduuna
inandlar/1 0 Talentlik hediye ile Hippokrat'a gtrdler./ Ve
Kos 'lu hekimden, onu iyiletirmesini istediler./Fakat tersi oldu, he
kim almad gibi paray/Demokritos 'u grdkten sonra/Daha ok
kendisi tedavi oldu/Tedavi edeceinden fazla./Abderallara teekkr
etti/Byle bir bilge insanla tantrdklar iin . . . (Rutten, 139)

- 1 06
Antika Kltrnde Melankoli

Hippokrat, Demokritos'un hasta deil, byk bir bilge ol


duunu, glmsemesinin bir tr savunma yntemi ilevi
grdn, glerek iindeki fkeyi azaltmaya altn
sylemi.
Demokritos, bu arada ok eitli konularda pek ok kitap
yazm. Kitaplar, dnceleri, garip yaam tarz, ironisi ve
yzndeki garip glmseyiiyle "glen filozof" olarak nlen
mitir.
Hippokrat'n sylediine gre Demokritos, salt kendisiy
le birlikte tbbi almalarda bulunmakla, hayvanlarn, me
lankoliklerin otopsilerine katlmakla kalmam, ayrca me
lankoli zerine bir de kitap yazm. Yazk ki pek ok kitab
gibi, Demokritos'un bu yapt da kaybolmutur. Dnyann
atomlardan ve boluktan ibaret olduu sav ylesine ilgi gr
mtr ki Platon, tm yazlarnda onun adn bir kez olsun
anmam. Ve sylendiine gre, "Elinden gelse, bu denli mater
yalist Demokritos 'un tm yaptlarn toplayp yok etmeyi dle
mitir" .. 7
.

Platon'un bu dncesinde hi de haksz olmadn za


man gstermi. Platon'un savlan idealizm dnyasnda ne
denli etkili olmusa, Demokritos'un atom kuram da modern
doa bilimlerinin gelimesinde o denli byk rol oynamtr.
Ancak Demokritos'un atom kuram kadar onun kiilii ve
yzndeki glmseme de ok nlenmitir. Demokritos'un kii
lii ve glmsemesi zerine pek ok tartma yaplmtr. rne
in, ortaan bitiminden sonra bile nl Gne Devleti (1643)
yazan Tommaso Campanella (1568-1639) Engizisyon Mahke
mesi tarafndan, Demokritos'a benzer bir yaam tarz srdr
meye yknd iin 27 yl hapis yatmaya mahkum edilmitir.
Nasl olmu da Demokritos'un gl, dnya tarihini bu
denli ilgilendirmitir?
Serol Teber Melankoli

"Saglam bir teori bulmay Pers kral olmaya yeglerim," diyen


Demokritos, gerekten Abderal bir Prens Mikin, bir diot
(Dostoyevski) mudur? Yoksa Hippokrat'n bile tan koymak
ta zorland bir "glen melankolik" mi?
Bu konuya yaklamak iin onun yaamyksne biraz
daha yakndan bakmak son derece retici olabilir.
Demokritos'un baz ngrleri, bilici yanlan yurttalar
nn ok ilgisini ekmi. rnein, bu "saf grnml" Abde
ralnn kularn tlerinden onlann ne demek istediklerini
anladn sylemesi ya da itii stlerin hangilerinin kara
keilerden saldn b ilmesi, evresindekilerce, onun atom
kuramndan ok daha nemsenmitir. Ayrca Hippokrat'n
karlat bir hanm, ilk kez "gnaydn gzel kz!", ertesi
gn, "gnaydn gzel hanm!" diye selamlamasnn nedeni
ni soranlara, bu iki gn iinde, gen kzda baz nemli eyle
rin deitiini sylemi ... Gerekten de gen kzn, o gece ilk
kez bir erkekle kelld anlalm. Gene evresindekiler Ab
deral Demokritos'un bu tr eyleri bilebilmesine hayran ol
mular. armlar. Ancak Demokritos, tm srarlara karn,
gen kadnn bu ilk sevgilisinin kim old uunu sylememi ...
Olaslkla, dostu Hippokrat' ele vermek istememitir. De
mokritos, yalandnda kendi isteiyle gzlerinin nne g
m kaplamal bir metal plaka koydurmu. Gzleri grmez
olmu. Daha dorusu, grmesini kendi elleriyle nlemi.9
Kendi kendisini kr etmi ... Bunun nedenini soranlara, bede
niyle / gzleriyle grmektense ruhuyla grmek, ruhsal grme
yeteneini gelitirmek istediini sylemitir. Yurttalar
onunla gene alay etmiler, Abderal Demokritos'un artk
yalandn ve gen kadnlan grmeye dayanamad iin
gzlerini kr ettiini sylemilerdir. Oysa Demokritos'u bu
tr davranlarda bulunmaya iten ruhsal dinamikler, olas-
Antika Kltrnde Melankoli

tkla ok daha baka yerlerden kaynaklanmtr. Decimus La


berius, Demokritos'un bu trajik davrannn gizini, bu konu
da yazd ksa bir iirinde ksmen de olsa sezinletmeye al
0
r bizlere: 1

Abderal fiziki Demokritos, koymutu bir zamanlar,


gnein douuna kar bir ilt,
o parlyan cevher gzlerini kamatrsn diye.
Bylece krletirdi grme gcn gne nlarnda,
grmemek iin kt yurttalarnn iyi yaadn.

Demokritos, sknt, yoksulluk, yalnzlk iinde uzun ya


am. Fakat Demokritos sklkla uzun yaamann, gerekte
uzun lmek olduunu sylemitir. Giderek ok az yemek ye
meye balam. Sonunda hi yemez olmu. Tam lmek ze
reyken bu kez kz kardei, eer hemen lrse kentte yaplan
enliklere katlamayacan sylemi. Bunun zerine, De
mokritos, birka gn daha yaamak zorunda olduunu gr
m; scak ekmek getirtmi; ekmeklerin ilerini ap yzne
kapam. Bylece gn daha yaamasn salam. Kz kar
deinin enliklerin bittiini sylemesi zerine Demokritos,
ekmekleri yznden ekmi ve hemen lmtr. Onun bu
davrann Diogenes Laertios yle tanmlar: 1 1

Kim kyaslanabilir onun bilgelii ve byk yeteneiyle.


Kim vard, Demokritos gibi bilgili her alanda?
Oydu, lm gn evinde tutabilen.
Ve scak ekmek kokularyla besleyen ...

Demokritos'un anlalmaz glmseyiinin ve "garip kiili


inin" gizi olaslkla, M 399 tarihinde Sokrates'in ldrl-
------- 1 09 -------
Serol Teber Melankoli

mesi olaynda dmlenmitir. Ayrca, bir sre sonra, me


lankolinin, fkeli glmseme, ironi boyutlarnn daha yakn
dan tannmas, Demokritos'un konumuna "Abderal oluu
nun" tesinde biraz d aha fazla aklk getirmitir.
Sokaklarda, pazar yerlerinde, yalnayak, yoksul, a, garip
grnm ve konuma tarzyla "hakikati arayan " Sokrates'in,
ok ak bir hakszlkla Atina ynetimince ldrlmesi, tarihin
dnm noktalarndan birini oluturmutur. Sokrates, srarla
politikayla ilgilenmediini sylemi, buna karn gene srarla,
insanlar erdemli olmaya amutr. Sokrates, bir anlamda,
Sophokles'in Antigone trajedisindeki Krenon karsndaki An
tigone tavrm koymutur. Ancak onun ciddi bir ironiyle poli
tikaya kar olduunu sylemesi, Atina yneticilerini huzur
suz etmi; politikaclar kendilerini tehdit altnda duyumsa
mlardr. Gerekten Sokrates byk bir pathos rnei sergile
mi; politikayla ilgilenmeyip erdemi savunarak, etkileri gn
mze dein uzanan, son derece ciddi bir politika yapmtr.
Hegel'in tespillfyle Sokrates, Atina Kent Ynetimi'ni yk
m -ya da ykmaya alm- Atina Ynetimi de onu ldr
mtr. Bir yanyla sorun bu kadar ba.sittir. Burada, felsefe,
bir yandan insann ussal gcnn enginliini, te yandan
gene insann gnlk yaam iindeki artc gszln,
yetersizliini, aresizliini gzler nne sermitir.
Sokrates'in ldrlmesinden sonra filozoflar, kendi ko
numlarn ve yaam tarzlarn bir kez daha dnmek ve ye
niden belirlemek zorunda kalmlardr.
Aynca olaylarn gelimesi, salt Sokrates'in ldrlmesiy
le de kalmam ... Perikles'in yakn dostu olmasna karn
Anaxagoras'n lmden zor kurtulup Atina'y terk etmek zo
runda kalmas; Demokritos'un hemerisi, dier bir Abderal
Protagoras'n, " insan her bir eyin lsdr... tanrlar hakknda

l l ll -------
Antika Kltrnde Melankoli

11" ey syleyecek durumda deilim, varlar m yoklar m bilmiyo


ru m", demesi . . . ve znel dnceyi, kozmik yasalarn bile
nne koymaya alh gerekesiyle mahkeme nne ka
nlp lm cezasndan kl pay kurtulmas. .. tm felsefe-d
n dnyasn altst etmitir.
Bu duruma kar en sert tepki Sokrates ardl Kynik akm
ya da Kynik Okulu'ndan gelmitir. Kynik adnn, kpek gibi
yaayanlar anlamna gelen "kyon" szcnden gelmedii,
daha ok bu akma katlanlarn, Atina surlarnn hemen d
nda, Ilissos rma yaknlarnda, kente alnmayan yabanc
rencilerin eitim yaptklar Kynosargen Gymnasium'unda
toplanmalarndan kaynakland dnlmektedir.12
Sokrates'in dostlar, zgr dnceli insanlar, filozoflar
iin yeni bir yaam tarzn savunmulardr. Burada her bir
eyden nce bilge bir insann, yurtsuz (atopos), dnya vatan
da olduunu bilmesi ve aynca, yalnzla, ala trajik bir
yaama alkn, kendi kendine yeterli (autarkie) bir yaam
tarz srdrmesi gerektiini savunmulardr. Kendi kendine
yeterli olabilmesi (autarkie), insann kendi kendisini koruya
bilmesinin erdemli kalabilmesinin gvencesinin nkoulu
olarak grlmtr. Bu tr bir balam iinde Sinoplu Dioge
nes, kendisini yurtdnda yaamaya -yurtsuzlua- mah
kum eden mahkeme yelerine verdii yantta, "Sinoplular be
ni, yurdumdan uzakta yaamaya mahkum ederse, ben de onlar,
mrleri boyu yurtlarnda yaamaya mahkum ediyorum," demi13
ve mr boyu yersiz yurtsuz, tek bana yaamtr.
Sokrates, yakarmayan, alamayan, szlanmayan, konu
mundan ikayet etmeyen ve fkesini nl ironisiyle d dn
yaya anlatmaya alan bir yaam tarz sergilemitir. Sokra
tes'in ardllar, onun bu yaam tarzn daha da pekitirerek
srdrmlerdir.

------- 1 1 1 -------
Serol Teber Melankoli

Kynikler, erdemli bir yaam tarzn srdrmek pahasna


her trl zveriyi gze almlardr.
Doa yasalarndan baka her trl deer sistemini ve ya
salan yadsyan bu filozoflar, hem zgrlemenin hazzn
hem de tm deer llerinden uzaklamann getirdii bo
lukta kalmann acsn ve korkusunu duyumsamlardr. iro
ni ve anlamsz gibi grnen trajik glmsemeler bu zgrle
menin bedeli ve simgesi olarak ortaya kmtr ok kez.
Bu koullarda, Kyniklerin glmsemeleri ve ironileri son
derece politik bir anlam iermitir. Doa verileri dnda, her
bir eyi yadsma, kendi kendine yeterli konuma gelme ve
iinde biriken fkeyi glmseyerek topluma yeniden yanst
ma, bir tr dnsz muhalefetin -mutluluun, zgrln
ve acnn- simgesi olmutur.
Demokritos'un glmsemesi, olaslkla Sokrates'in, Dio
genes' in ironilerinin devam olmutur. Bu ironi ve glmse
me melankolinin tarhlmasna da yeni boyutlar katmhr.14
Sokrates'in, Kyniklerin, Demokritos gibiJerin bu tr iro
nik glmsemeler iinde politik deilmi gibi grnen, an
cak ar eletiriler ieren politik tavrlar, ortaada pek ok
manashr rencisine ve aydna esin kayna olmutur. An
cak bu duru m kilisenin gznden hi mi hi kamamtr.
Melankoli, ister glen ister alayan grnmyle olsun, d
zene kar kuku ve byk bir bakaldr olarak tanmlanm
ve lmcl gnahlardan biri -acadia- iinde deerlendiril
mitir. Kilisenin bu tutumu, 4. yzyldan 1 7. yzyla kadar,
1 300 yl insanlarn ne gnl dolusu glmelerine ne de ala
malarna olanak tanmtr. Hznlenmek, hem din hem de
devlet tarafndan bu kadar uzun yllar yasaklandktan sonra,
insanlar arhk gerekten de hznlenilmesi gereken yerlerde
bile hznlenemez olmulardr. Bunun somut rnei, gn-
Antika Kltrnde Melankoli

nz koullarnda yaanan byk trajediler karsnda (bile)


insanlarn byk bir kesiminin, youn bir ilgisizlik ve bir tr
"moral anestezi" durumu sergilemelerinde gzlenebilir."" 16
Tm bu toplumsal gelimelerle birlikte, Theophrast, Aris
toteles, Aretaus ve bakalar, melankolinin sessizlik, korku,
donakalma ile coku, ekstaz arasndaki kutuplarda gidip ge
len -salnml- ruhsal bir fenomen olduunu tespit etmiler
dir.
Bu ruhsal durumdan (da) gene kara safra sorumlu tutul
mu. Ancak burada safrann soumas ya da kanla karp
snmas da sz konusu edilmitir.
Buradaki bir tr s dalgalanmasna, Klibanski ve arkada
lar, "thermodynamischen amphiobolie" termodinamik ok
ynllk adn vermilerdir!7
Antikada savunulan bu bedensel s dalgalanmasna
yemeklerin, iklimlerin, yan, gkyznn, yldzlarn, geze
genlerin, ksacas makrokozmosun da etkili olabilecei d
nlmtr. Sonuta gene beden zsularnn karmnda bir
deiim olabilecei ngrlmtr. Buna gre karmn,
kanl, scak safral konuma kaymasyla melankolinin zel bir
tipi ortaya kmaktadr. Kanl-canl ya da "sangunik melanko
li" durumunda insanlar fkelerini ou kez gizleyebilmekte
dirler. Bunlar sevecen, abuk sinirlenen, cokulu, kzgn,
kavgac, insan canls grnmleri sergileyebilmektedirler.
Bu tr melankolilere, "sangunik melankoli " ya da Demok
ritos'un glmsemesinden esinlenerek "glen melankolikler"
denmitir. Zaman iinde ve toplumsal deiikliklere kowt
olarak, "glen melankolik/erin", "alayan melankolik/erden " hi
de az olmad grlmtr. 18
Antikada "glen melankolik" Demokritos'un tersine, He
rakleitos "alayan melankolik" olarak tanmlanmtr.
Serol Teber Melankoli

Herakleitos, Efes-Kuadas'nda, aristokrat kkenli bir ai


leden dnyaya gelmi. Olaslkla, M 540-470 yllar arasn
da yaamtr.
Kentin bu soylu ailesinin -basileus- unvann tama hak
k babasndan Herakleitos'e gemi. Ancak Herakleitos, bu
nu kabul etmeyip, kardeine devretmitir. Onun salt bu tav
r bile, kiiliini anlamaya ynelik kimi ipular verir nitelik
te grlm ve uzun tartmalara neden olmutur.
Kalabalklar iinde yaamaktan holanmayan, yalnzl
seven, huysuz, somurtkan, ask suratl Herakleitos'i evre
sindekiler hep "liizl Herakleitos " diye tanmlamlardr.
Herakleitos, mr boyu, soylu, bilge ve yalnz bir insan
olarak yaamtr. Herakleitos olaslkla dzenli bir eitim
grmemi, kendi kendisini yetitirmitir. Ussal filozoflarn
en nde gelenlerinden biri olan Herakleitos, zellikle yaa
mnn son yllarna doru, tmyle yalnz bir yaama ekil
mi. Kendisini d dnyadan yaltlamtr. Artemis Tapna
'na kapanm. ok az yemek yemeye, salt tahl ve suyla ya
amaya balam. Tek yanl beslenmesi nedeniyle vcudun
da alk demleri olumu. Bu kez de vcudunda toplanan
bu suyu kurutma dncesiyle bir tandnn nerisi zeri
ne, bir ahrn iine kapanm ve gbrelerden kan snn v
cudundaki suyun kurumasna yardm edeceini ummutur.
Yaam boyu hekimlere kar hibir sempati duymam. Ola
bildiince hekimlerden uzak durmaya almtr.
Herakleitos bilinen filozoflarn en ktmserlerinden biri
dir. Tm yaam sresince lme bu denli vg dzen filo
zof az grlmtr. Bu alanda Nietzsche'ye, Schopenhauer'a
nclk eder. Herakleitos, insann yaamak iin doduunu,
ancak doduu andan itibaren lm -ya da dinginlik- zle
mi iinde olduunu yazmtr. Herakleitos'un bu tespiti,
Antika Kltrnde Melankoli

2500 yl sonra Freud'da "lm igds"nn savunulmas


na nemli lde katkda bulunmutur. Herakleitos, dnya
y pek ok gcn etkisinin boy lt bir sava alan ola
rak tasarlam ve bu sava alannda, kendisini srekli olarak
zgn, hznl, korku iinde duyumsamtr. Bu dnyann,
ne tanr ne de insanlar tarafndan yaratldm, her eyin deiim
ve hareket halinde olduunu syleyen Herakleitos, en gzel ya
amn, plansz programsz bir yaam olduunu savunmu
tur. Herakleitos, savan her eyin babas olduunu, ancak
zaferin de bunu kazanann intihar olduunu ngrmtr.
Binlerce yldr tm dnen insanlarn esin ve umut kay
na, ussal filozoflarn en ussah olan Herakleitos, ktmser
filozofl arn da en ktmseridir. Herakleitos, yaam boyu ka
labalklardan nefret etmi, insanlardan kamtr. Antikan
melankolik filozofu dendiinde ilk akla gelen Herakleitos,
yalnzlk, ktmserlik, umutsuzluk iinde M 470 ylnda
tek bana lmtr.
Antikan bu nl alayan ve glen filozoflar zerine
pek ok aratrma yaplm, yaz, iir yazlmtr. Montaigne,
Denemeleri'nde Herakleitos ile Demokritos'un konumlarn
tarttktan sonra, insann salt glen deil, gerekte gln
bir hayvan olduunu yazmhr. Seneca'nn Grek Antolojisi'ne
ald, fakat yazarnn kim olduunu kesinlikle bilmediini
syledii kk bir iir, bu iki filozofun tm alar iinde
gncel olan konumlarn belki de en iyi anlatanlardan biri ol
mutur.

"Ala bu yaama Herakleitos, ala daha ok!


Yaam hi bu denli alanas olmamt.
Gl bu yaama Demokritos, gl eskisinden daha ok!
Yaam hi bu denli rezilcesine-gln olmamt.

------- 1 1 5 -------
Serol Teber Melankoli

Ben aranzda durup size bakp soruyorum kendime:


Sizin ardnzdan m aglayaym ? Sizinle birlikte mi gleyim?

Theophrast'm "kara safral", melankolik filozof dedili


Herakleitos'un geride brakt yazlarnn okunmas, anla
lmas, hatta zmlenmesi, konunun uzmanlar iin bile
Drer'in gravrn anlamaktan hi de -daha- kolay olma
mtr.
Anektotlara inanmak gerekirse Euripides, Sokrates'e bir
gn Herakleitos'un bir yazsn okumu ve ne anladn sor
mu ... Sokrates, yazy inceledikten sonra, "Tabii" demi,
"kukusuz anladm, hibir ey anlamadgm " ve eklemi "En
...

iyisi bunu Delphi'deki biliciye bir gsterelim ... "

------- 1 1 6 -------
2.5. THEOPHRAST/ARiSTOTELES:
"NEDEN OLAGANST KLER
HEP MELANKOLiKTR?"

"Neden, ister felsefede ya da politikada, ister iir ya da sanatta


olsun olaganst kiilerin hepsi melankoliktirler?" ...

ristoteles'in (M 384-322), Sorunlar (Problemeta Physi


A ca) adl yap hnn, XXX. Kitab'nn bu ilk cmlesi, 2500
yl boyunca tm antika, ortaa ve sonras yllarn insanla
nru, hbbru, felsefesini, sanahn gene olaganst bir biimde
etkilemitir. Yazl tarihte pek az cmle, dn dnyasnda
bu denli uzun sre tarhma konusu olmutur.
Diagones Laertos'a gre, Aristoteles'in Sorunlar yapbrun
nl, XXX. Kitab'ru, rencisi Theophrast (M 372-288) yaz
mhr. Theophrast, melankoli zerine aynca bir kitap yazm,
ancak bu kitap, sonraki yllara ulamamhr. Fakat, Theoph
rast'n melankoli zerine olan yazlarndan Cicero'nun, Sene
ca'run ve zellik.le de Galenus' un haberi olmutur.1
Theophrast-Aristoteles, neden byle bir konuda konu
mak, tarhmak ve kitap yazmak gereini duymulardr? Ne
den olaanst kiilerin melankolik durumlanru bir sorun
olarak grmlerdir? .. Kesinlikle bilemiyoruz.
Bunun yanh olaslkla Antik Grek trajedilerinde buluna
bilir. Kolayca anmsanabilecei gibi, Antik Grek trajedileri-
Serol Teber Melankoli

nin nemli bir blm, olaanst melankolik kiilerin yaa.


myklerini, yazglarn konu edinm iti r. Bu d u rum, zellik.
le Sophokles'in yaptlarnda akca grlr.
Sorun (problem ) tanmlamasn, Grek Aydnlanma a
'nda, sofistler ska kullanmlardr. Bu konuda ilk rastge
linen yazl metinlerden birinin Platon'un, "Sofist" diyalou
olduu sanlmaktad r. Burada bu tanm, evresi d uvarla sa

rh bir yerin, bir siperin almas anlamnda kul lanlmakta...


byle bir benzetmeyle, ierii yeterince bilinmeyen bir olgu
yu, evresini saran gizemli ortamdan syrp, anlalr konu
ma getirmek amalanmaktadr. Bir anlamda, toplumsal, ruh
sal / tinsel kltrel olaylar, evrelerini kuatan bilgisizlikler
den "bylerinden arndrmak " abas sz konusudur . .. 2

Bu konuda Platon'un "Sofist" diyalounda retici bir


blm vardr:
"THEAITETOS, . . . karmza kard her sorun, kendisini ya
kalamaya varmamzdan nce, almas gereken bir kaledir. im
di yokluk yo,'t r diyerek nmze gerdii duvar aar gibi olur ol
maz, hemen karmza baka birini dikiyor. . .
YABANCI, . . Atalar sz niin dtdii gibi, byle bir kahraman
.

kaleyi alncaya kadar sabah olacaktr. Azizim, madem ki imdi de


diim ispat sonuna getirdik, yleyse almas gerekli en zor du
var atk demektir: Bundan sonras daha kolay, daha az nemli
olacaktr."3

Kukusuz, yantlanmas gereken her ey, burada vurgu


!anmak istenen dzeyle sorun kapsamna girmez. Ayrca her
yant da sorunu zmek anlamna gelmez. Sorunlam bir
olgunun znn anlalmas, kapsaml bir almay -belki
de tarihsel bir gelimeyi- beklemeyi gerektirir. Eer bu kap
saml alma gsterilmez, tarihsel gelimilik dzeyine u la-
Antika Kltrnde Melankoli

lmaz ise, sorunun evresindeki koruyucu, rtc duvar


,.Uamaz ve sorunlar olduklar gibi, sarm olarak kalrlar.
Filozofun, sofistin grevi (daha somut, varlk nedeni), so
runlar ayrntlarna kadar irdelemek, bunlara ussal akla
malar getirmek ve bir anlamda, problemi zmektir.
Bu balam iinde filozoflar, toplumsal, tinsel, ruhsal, kl
trel. "kuatmalar" kaldran insanlardr. Filozoflar olma
yan toplu mlar, tarihleri boyu, toplumsal, tinsel / ruhsal, kl
trel ku;;atmalar altnda yaamaya mahkum olmulardr.
Sorunlar bal altnda yaptlar veren ilk filozofun De
mokritos olduu sanlmaktadr. Demokritos, pek ok doa
fenomenini sorun olarak grm ve bu konu lar zerine soru
lar sormu, uygun yantlar aratrmtr...
Sorunlar XXX. Kitab, hi kukusuz melankoli ve kara saf
ra zerine yazlm, bize kadar ulaabilmi, monografi niteli
inde ilk ve en kapsaml bayapttr. Theophrast / Aristote
les'in bu yapt iinde yer alan ve zetlemeye alacamz
grlerine gre, kara safra her insanda vardr. Fakat insan
lar bu nedenle de kendilerini her zaman rahatsz ya da hasta
hissetmezler.
Kara safra, yemekler, iklim, ya vb. gibi nedenlerle niteli
ini deitirebilir. Ancak melankolik miza ile melankolik
hastalk birbirlerinden ayrlr. Melankolik mizaca, melanko
lik hastala oranla daha ok rastlanr. Sradan insanlarda
melankoli hastal grlr. Doalar gerei melankolik -mi
zata- olanlar hasta deillerdir. Bunlar, zgn bir ahlik (ethos)
ve znde hakl km tutkulu bir gle heyecanlanabilme (pathos)
yeteneinde insanlardr .. Bunlar sradan inscnlardan farkldr
.

lar. Buradaki farkllk ve olaanstlk, olumlu anlamdadr.


Bu durumda, kara safra hastalk yapmaz, fakat mizac belir
ler. Burada, dnce merkezlerine yakn yerlerde toplanan

------- 1 1 9 ------
Serol Teber Melankoli

kara safra, insanlarn yeteneklerini uyarr. Melankolik mi


zalarda, normal koullarda bask alhnda tutulan yetenekler
ve yarahc gler zgn koullarda serbest kalr. Psiik etki
ler ruhsal yapy harekete geirir. Normal koullarda insan
larn varlndan haberdar olmad olanak.lan, yetenekleri
ortaya kar. Melankolik miza ile melankolik hastal ara
snda her zaman belirli bir snr koymak (da) kolay deildir.
Bu snr zaman zaman alabilir. Gerekte melankolik miza,
olaanst psiik boyutlaryla ok az ortaya kar.
arap da -melankolik mizallara- benzer etkiler yapar.
arabn insan ruhu zerine olan etkilerini kara safrann etki
siyle karlatrmak olasdr. arabn psiik etkisi insan hem
neelendirir, hem de hznlendirir konukan, okulu ya da
donuk, ilgisiz yapabilir. arap pek ok --olaanst- psiik
durumu ortaya karr. Fakat kara safrann etkisinden farkl
olarak, arabn etkisi geicidir. arap insan ksa sreli "ola
anst" yapar. Doal kara safral miza, insan mrboyu
r
olaanst klar. Burada "normal bir anormallikten " sz etmek
olasdr.
Kara safrann durumunu her bir eyden nce, scak ve so
uk koullar etkiler. Burada scakln deimesiyle balan
tl olarak, insan kiiliini belirleyen dinamik bir nedensellik
vardr. Klibansky ve arkadalarnn tanmlamalaryla, termo
dinamik ikilem (thermodynamische ambivalenz) durumu sz
konusudur.'
Bu ok nl ve bir anlamda "tarih yazan" melankoli mo
nografisinin asl metninden alntlarla ksa bir zetini ver
mek son derece yararl olabilir.6
"Neden, ister felsefede ya da politikada, ister iir ya da sanatta
olsun, olaanst kiilerin hepsi melankoliktir? Hem de bu ylesi
ne iddetlidir ki, kara safradan ileri gelen hastalk belirtileri bile
------- 1 20 -------
Antika Kltrnde Melankoli

terirler; rnein kahramanlar arasnda Herakles'in bandan


enlerde anlatld gibi... "
"Ayrca akln tamamen yitiren Aias ile yalnzla snan Bel
ophontes iin de durum ayndr."
"Daha sonraki dnemlerde ise Empedokles, Platon, Sokrates ile
nl birok kiinin, ayrca ozanlardan byk bir blmnn adla
nn sayabiliriz ... "
"Bu kiilerin birounun vcudunda bir tr karmdan ileri
gelen hastalk grlmekte, dierlerinin yaradllar ise bylesi has
talklara yatkn olma eilimi gstermemektedir."
Yazarlar, burada melankoli ile alkol alm insanlar arasn
da karlahrma yaparlar.
"ok miktarda iilen arabn, insan, melankoliklere isnat etti
gimiz duruma getirdii meydandadr. arap insanda deiik ruh
halleri yaratr; rnein, insan fkeli, iyiliksever, yufka yrekli ya
da gzpek yapar...
ok fazla arap insan gszletirir ve ahmaklatrr... Melan
koliklere ok yakn duruma sokar. Belirli miktarda arap ien kii
lerin ruh halleri nasl deiiyorsa, bazlarnn ruh halleri (daha do
utan) byledir...
Bunlar zaman zaman ok duygulu, lsz ya da suskun bir e
kilde davranrlar. Bazlar da tamamen susarlar, zellikle vecde ge
len melankoliktir. Ama arap insann sevgi eilimi duymasna da
neden olur...
Demek ki arap, olaanst bir durumun uzun sre deil, sa
dece ksa bir sre domasna neden olmaktadr; ama yaradl s
reklidir, insan yaad srece devam eder. Nitekim kimi doutan
saldrgan, bakas suskun, teki yufka yrekli, bir dieri korkaktr...
Btn bunlar scaklk kapasitesinin deimesinin sonucudur.
Pek ou sarho olduktan sonra intihar eder. Melankolik/erden
bazlar da iki itikten hemen sonra depresyon geirirler. arabn

121
Serol Teber Melankoli

scakl doal scakl sndrr. Vcudun, dnmemizi ve umut


etmemizi salayan ksmna yakn yerindeki scaklk ise bize keyifue
rir, bizi neelendirir. Bu nedenle de herkes ierek sarho olma eg;.
/imindedir, nk ok miktarda arap, tpk delikanllar, genler gi
bi, herkesi dnyaya umutla baktrr. nk yallkta umut etmek
zordur, ama genler umut doludur. Ayn nedenden dolay bakala
rnn itikten sonra geirdii depresyonlar kimileri daha ierken
geirirler. Depresyon geirenler, eer scaklk kaybolmusa, kendile
rini hemen asmak isterler. lte bu yzden genler, yallara gre,
kendilerini hemen asmak isterler. nk yallk, scaklk kayb sag
lar, ama bu durum yallarda doaldr ve scaklk kendiliinden
kaybolur. Ama bazlarnda ise, (eer scaklk) birdenbire azalrsa,
(depresyonlar grlr), ve bunlarn ou intihar eder, daha nce
herhangi bir belirti grlmedii iin de herkes bu ie aakalr.
Demek ki, kara safradan kaynaklanan karm ok souk olursa,
dediimiz gibi, eitli depresyonlarn meydana kmasna neden
olur, ama scaksa o .zaman keyif verir, neelendirir.
,
insanlarn birou cinsel ilikiden sonra da depresf olurlar...
Kimileri de iddetli depresyonlar geirir; bunlar cinsel ilikiden
sonra, vcutlarndaki gerekli scaklk oluturucu geler eksildii
iin, hemen sourlar. . . "

zetlersek: Kara safrann etkisi dzensiz olduu iin, me


lankoliklerde bir kararda deildir. Kara safra hem ok souk
hem de ok scak olabilmektedir. Kara safra ruh hallerini et
kiledii iin -nk scaklk ve soukluk ncelikle ruh halle
rimizi etkiler- tpk arap gibi vcutla az ya da ok miktarda
karmasna gre zerimizde etki yaratr; bizler ruh halleri
miz bakmndan deiik mizalara sahibizdir...
Btn melankolikler, hastalk sonucu deil, yaradllar
sonucu olaanst kiilerdir...

------ 1 22 ------
Antika Kltrnde Melankoli

Problemata Physica, Aristoteles'in en ok ilgi eken yaptla


rndan biridir. Yazl tarz, soru-yant biimindedir. Konu
nun ustas soruyu sormakta, sonra da buna uygun yantlar
aranmaktadr. Canl bir sylei biimidir.
Aristoteles'in, Sorunlar yaptnn -Problemata Physica
onun lmnden sonra yazl hale getirildii sanlmaktadr.
Bu yapt olaslkla Aristoteles'in rencisi ve yapbn nl
melankoli blmnn -XXX. Kitap- yazar Theophrast'n,
M 288 ylnda lm zerine, okulun ynetimine gelen
Lykon'n, M 272-228 yllar arasndaki yneticilik dne
minde yazlp kitap haline getirilmitir.'
Theophrast/ Aristoteles'in Sorunlar yaptnn XXX . Kita
b'nda sz edilen olaanst ve melankolik insanlardan Bel
lerophontes ile Aias'n servenlerine daha nce deinmeye a
lhk. Platon ve Sokrates'in durumlarnn tarblmasnn ba
lbana ayr bir alma konusu olabileceini dnyorum ...
Ancak burada, Herakles ve Empedokles'in yaamykle
rini ksaca anmsamamak olanaksz ...
Herakles ( Latin yaznnda / sylencelerinde, Hercules),
mitolojinin en trajik kahramanlarndan biridir. Olaanst
gcne, yeteneklerine karn, gene olaanst acl bir yazg
s vardr. Herakles'in trajedisi, daha ana-rahmine dt an
balar. Zeus, dzen kurarak Alkmene'nin koynuna girer ve
kendi kanndan tm insanlara egemen olacak bir insann do
acan syler. Fakat ayn anda, tanra Hera kskanr bu
durumu. Zeus'un doacak ocuuna kar eitli dzenler
kurmaya balar. Herakles, her eyden nce tanrsal bir baba
dan ve dnyevi bir anadan doar. Bu ikilem, yaamboyu
onun elikilerinin, hezeyanlarnn temel nedenlerinden biri
ni oluturur. Herakles'in tm yaam, bitmez tkenmez ser
venler, ruhsal bunalmlar iinde geer. Herakles, ne tanrdr
---
1 23 --
Serol Teber Melankoli

ne de sradan insan. Garip bir alacakaranlk ortamda, srek


li kiilik ve kimlik krizleri iinde yaar. Yaam boyu hibir
arkada, yolda olmaz. Tanra Hera, ldrtmaya, aklm al
maya alr Herakles'in. Ve bu tr lgnlk zamanlannd"
alacakaranlk ortamlarda, Herakles'in bilmeden, grmeden.
kendi z ocuklarn bile yedii olur.8 9
Herakles, ne tanrlar dnyasndan ne de insanlar arasn
dan yaamna dayanak noktalan bulur. Zeus'un ne zaman
kzaca ne zaman sevecei, arka kaca belli olmaz. Hera
ise, srekli nefret eder ondan. .. Herakles' in yazgs hep iki
10
arada kalr. Bu iki ar adalk, ldrhr onu.
Herakles, hep bilmedii yerlerde, bilmedii zamanlarda
yaar. Olaanst gc, gszl olur. Hibir yerde
kendisini yurdunda, evindeymi gibi duyumsayamaz. Tam
bir yurtsuzluk rnei sergiler. Olaanst gcyle hep d
vr durur. Kahramanlklarn hep aresizlikten, zorla ya
par. Herakles, tti.m y aam boyu, hep hznl, mutsuz, aa
lar ve hezeyanlar iindedir ... Sonunda kendisini yakarak,
tmyle ortadan kaldrmaktan baa bir seenei kalmaz.
Sophokles'in trajedisinde yaamyks ayrntlaryla anla
tlr.
Ancak acl yazgsnn, intihar etmesinden sonra da sr
dn, Homeros, Odysseus destannda anlatr.
Odysseus, ller lkesi Hades'te dolarken Herakles'i
grr.

"Sonra da Herakles'in gcne iliti gzm,


ama kendisi deildi bu, grntsyd Herakles 'in.
lendeydi kendisi, lmsz tanrlar arasnda."
(Odysseia, il, 603-605)
Antika Kltrnde Melankoli

Ruhbilimleri asndan olaanst bir betimlemedir bu.


lmnden sonra bile Herakles'in ruhu baka bir yerde, be
deni baka bir yerdedir.
Bu olaanst kahraman, intiharndan sonra bile ruh-be
den btnln bir trl salayamaz.
Odysseus, srdrr gzlemlerini:

"ller uuuyordu evresinde, yrtc kular gibi lk la,


oturmutu Herakles, bir kara gece gibi" ...

"Gzleriyle grr grmez Herakles hemen tand beni. "


"Sen de mi o kara baht srklersin, sen de mi
bir vakitler gnein altnda benim srek/ediim gibi?
Ben Kronos'un torunu ve Zeu 'un oluyken
ne sonsuz aclar ektim gene de, bir dn" ...
(Odysseia, il, 605-61 1 )

Antika ozanlar, "Olaanst insanlarn mutsuzluklar


tanrlarn kskanlndan kaynaklanr," demiler. Aristoteles
yaptlarndan birinde anmsatr bu trajik tanmlamay. Bu,
zdeyi niteliindeki tespit Herakles'in yaamna ve acl
lmne de ok uygun der.
Empedokles, olaslkla M 492-430 yllar arasnda yaa
mtr. Antikan en renkli kiiliklerinden biridir. Tm ara
trmaclar, onun ok parlak bir beyni olduu konusu zerin
de birleirler. Empedokles pek ok konuda olaanst bir ki
ilii sergilemitir. Empedokles, filozof, hekim, ozan, doa
bilimci, fiziki, gizemci, demokrat, devrimci, siyasal gmen
olmu ... Sk sk ruhsal bunalmlara, melankolik krizlere gir
mi . Ve, 60 yanda intihar etmitir. 1 1
Serol Teber Melankoli

Empedokles, soylu ve nl bir aileden gelmitir. Dede


Empedokles, 71. Olimpiyat Oyunlan'nda en iyi hayvan ye ..

titiricisi olarak birinci seilmi. Empedokles ad tm Grek


dnyasnda nlenmitir. Empedokles daha on alt yanday

ken, Herakles Tapna'nda Ksenophanes'i dinlemi.11 K


numarun sonunda Empedokles, Ksenophanes'e, "bilge bir
insan nasl tannr?" diye sorunca Ksenophanes, bunun iin
"tanmak isteyenin kendisinin bilge olmas gereklidir," diye yant
vermi ... Empedokles, bundan byle mr boyu bilge insan
aramaya balamtr. Empedokles ok ynl, hareketli, heye
canl kiiliiyle hibir felsefe okulunun srekli ve disiplinli
bir rencisi olamam. Ancak zamannn en iyi doabilimci
si, fizikisi ve hekimi olarak nlenmitir. Uzun sreler koma
da kalm, soluu bile duyulmaz olmu bir hastay salna
kavuturmakla nlenmi . . . nsan anatomisi zerine ok
nemli yaptlar vermitir. Tam bir Dr. Faust (Goethe) tavnr
la, bir yandan tlnatomi, fizyoloji aratrmalarna devam eder
ken, bir yandan da Msr ve dier Kuzey Afrika lkelerinden
gelen bilicilerden ve byclerden. hipnoz, ruhlarla konu
ma, dnceyi okuma gibi ilgin konular renmeye merak
salm ... Bu nedenle, bir ara arlatanlkla suland bile ol
mutur.12
Empedokles, aristokratlarn despotik davranlarna kar
yaad kentin halkn ayaklanmaya kkrtm. Ayaklanma
baaryla sonulanm. Empedokles bu konuda (da) ok n
lenmi. Kendisine kentin tiran olmas nerilmi. Empedok
les, bu neriyi yadsyp, grece mnzevi yaama ekilip do
abilimleri ve zellikle de fizik zerine almalarn youn
latrmtr. Empedokles, antikan en byk ozan-filozofu
olarak tannmtr. Pek ok iir yazm. Homeros tarz, hexa-
Antika Kltrnde Melankoli

metran uvakl "Annma arklar"ndan birinin 5.000 dizeli ol


duu sylenir. Aristoteles, Empedokles'in en az 43 trajedi
\azdn sylemitir. Ayrca Empedokles'in ok iyi ark
besteledii ve syledii bilinir. Ancak bir gn, bir hznl
anda, Empedokles kz kardeine, "tm bu yazlar yakver
mesini" rica etmi ... Yaptlarnn byk blm yanm, yi
tip gitmitir.
Empedokles, dnyann toprak, su, ate, hava ve de tm
bunlar bir araya getiren sevgiden olutuunu sylemitir.
Onun retisi sonraki bin yllarn temel dncesini belirle
mitir. Ancak sevgi boyutu ok kez grmezlikten gelinmi,
hatta srarla yadsnmtr.
Empedokles, doann, tinin, znenin, kendisinin gc
nn nerede balayp nerede bittiini bir trl kestiremeyen,
snr bilmeyen bir olaanstlkte almtr.
Dnyann bir kre biiminde olduunu ilk kez Empedok
les dnm; havann ayr bir tz olduunu gstermi;
merkezka gcn, bitkilerin de cinsiyetlerinin olduunu;
ayn yansyan bir k kaynandan aydnlandn sylemi
tir. .. Aynca rzgarlar denetleyebilmek iin planlar yapm,
hipnoz zerine alm, ruh arm, anatomi-fizyoloji ki
taplar yazm, otopsi yapm, iir/ trajedi yazm, sonra bun
larn tmn yakm; ark sylemi, sk sk hznlenmi ve
-belki de artk yapabilecei baka bir ey kalmadn sand
bir an- 60 yanda intihar etmitir . H
Empedokles'in olaanst kiilii yaarken d e ldkten
sonra da efsanelemitir. ntihar ile ilgili pek ok sylence
anlatlmtr. Kimilerine gre, yatanda yatarken tannrun
sesini duymu, gitmi ve bir daha da geri dnmemitir. Ki
milerine gre, kendisini bomu ya da kzlck dalna asm
tr. Ona en uygun grlen sava gre Empedokles, yaamn

------- 1 27 -------
Serol Teber Melankoli

temel esi olan atein iinde eriyip arnarak byk evrensel


harmaniye kavuabilmek iin, kendisini Etna ya nardann
kraterinden aaya atmtr.
Sonraki yzyllarda, zellikle de Aydnlanma ve Roman
tik alarda, Empedokles'in ok ynl olaanst kiilii
zerine bir tr at niteliinde pek ok yaz yazlmtr. Bun
larn iinde en nemlilerinden biri, Alman romantik yaznn
da en nde gelen ve kendisinde de Empedokles'e benzer bir
yazg sergileyen Hlderlin'in Empedokles 'in lm adl traje
disidir.13
Hlderlin'in Empedokles 'in lm adl ayr bir ksa iirini
buraya almadan yapamadm . . .

EMPEDOKLES

Yaam aryorsun, aryor, ve parlyor ve tayorsun


Yerin derilerinden seni eken tanrsal ate,
Ve sen rpertici istekle
Etna'nn alevlerine atyorsun .kendini.

Kabarcklar byle erir arapta, cokunun


Kraliesinin; ve ama sen!
Ah air, salt kendi zenginliine,
Keke kurban etmeseydin kendini,
O iinde kaynayan kadehte!

Kutsalsn sen gene de benim iin,


Seni bizden alan, yiite ldren dnyann gc gibi!
Ve izlemek isterdim, o derinlie dein,
O kahraman, tutmasayd ak beni.

------ 1 28 ------
2.6. ANTIKAGDA MODERN MELANKOLi
ANLAYILARI

Kapadokyal Aretaus
Efesli Soranus
Efesli Rufus
Bergamal Galenus

A ntikada modern ruhbilim / psikiyatri anlayna uygun


yaptlar verenlerin banda Kapadokyal A retaus gelir. Ka
padokyal Aretaus'un yaamyks zerine -yazk ki- pek
fazla bir ey bilinmiyor. Aretaus, olaslkla ikinci yzyln ilk
yarsnda yaam; yaptlar daha ok Cornelius Celsus ve
Galenus zerinden Latince'ye evrilmi, yaygnlatrlm ve
nlenmitir.' 2
Aretaus, felsefe ve tp yaznnda ilk kez melankoli ve
maninin kapsaml bir tanmn yapm ve bu iki ruhsal ra
hatszlk durumunun, ayn hastaln farkl grnmleri ol
duklarn sylemitir. Aretaus'un bu tespiti, iki bin yl son
ra gnmzn modern psikiyatrisinin kurucularnn ve
zellikle de Emil Kraepelin'in ( 1 856-1 926) almalarnn
ncl olmutu r. Bu balamda Aretaus, antika ile mo
dern psikiyatri arasndaki kprnn temelini atan balca
filozof-hekimlerden biri olarak tan mlanmtr. Tpk, e-
Serol Teber Melankoli

mokritos'u n atom kura mnn, modern fiz iin nc l oldu


u gibi.1
Aretaus, "lnsanda fke, hiiziin, kknlk grld zaman,

onn bu durumuna melankoli tans konur. . . Melankoli, ok kez k


sa sreli bir man i kriziyle balar ve sonra gene ksa bir mani kriziy
le sonlanr. . " d iye yazm. Melankoliklerde grlen
. fkenin
ok kez ar bir hzn ve umutsuzlukla birlik te ortaya k
masna karn, manilerdeki fkenin hastalar keyiflendirdii
ni tespit etmitir. Aretaus, ayrca melankolinin, umu tsuzluk
ve hezeyanlarla baladn, maninin de benzer belirtilerle
ortaya kabileceini . . . melankolinin ileri bir aamada mani
ye dnebileceini... manide de bir sre sonra melankolinin
ortaya kabileceini ngrmtr.
Aretaus'a gre, benzer nedenlerle ortaya kan lgnlk,
melankolide sakin, kkn grnmlerle; manide ise coku
lu, heyecanl hareketlerle grlr.
Aretaus, melankolinin ve maninin ortaya k nedenini,
antika geleneine uygun olarak, bedenin ve safrann kuru
masna balafntr. Aretaus'a gre, melankolide ate grl
mez; ancak uykusuzluk, korku, boluk duygusu yannda,
duygulanm (affekt) bozukluklar bulunur. (Tallenbach)...
Kunyan safra, bedenin orta blgelerinde toplanr... Mani
krizlerinde ise kara safra kana karr; kanl-ka ra-safra kar
m zsular beyni etkiler. Melankoliklerde, kknliin ve
unutkanln artt dnemlerde intiharlar grlr... Gen
erkeklerde intihar olaylarnn kadnlara oranla daha fazla ol
duu tespit edilir 4...

Kapadokyal Aretaus, melankoli-mani hastalnn geli


mesinde balca aama tespit etmitir... Hastalk, genellik
le uykusuzluk, ba ars, kulak nlamas, mide-barsak i
kayetleri, gzlerin nnde renkli ekillerin uumas, hzn,
Antika Kltrnde Melankoli
-

korku ya da ar heyecan vb. gibi bedensel, ruhsal belirtiler


le bal amakta, bu srada hastalarn, nedeni aklanamayan
bir kknlk, fke, umutsuzluk iinde olduklar grlmek
ted ir. . . kinci aamada, hastalarn youn bir korku ya da
abartmal bir canll k, heyecan artmas, hareketlilik, ar cin
sel istek, anlamsz cimrilikler veya ar-savurgan davran
lar gsterdikleri tespit edilir ... nc aamada, hastalarda
korku, insanlardan ve aydnlktan kama eilimi, ierii ve
nedeni anlalmayan yaknmalar, yeme ime bozukluklar,
yaamlarn hie sayan davranlar, gzlerin kzarmas, deri
nin kara-sar renk almas grlr. Bu belirtilerin uzun sr
mesi durumunda, intiharlar ya da kendiliinden lmler or
taya kabilir.'
Aretaus, melankoliklerde ve manilerde, hezeyanlarn san
rlarn ortaya kabileceini... melankoliklerin kara, manile
rin krmz renkli resimler-ekiller grdklerini ... manilerin
ayrca borazan seslerine benzer sesler duyduklarn ... melan
koliklerin, boluk duygusundan yaknmalarna karn, mani
lerin iddetten ikayet ettiklerini... bu her iki tip ruhsal rahat
szlk iin de yaamn bir anlam i fade etmediini, ancak ma
nilerin salt kendilerinin deil, bakalarnn yaamlarna da
saygl davranmadklarn vurgulamtr ...
Aretaus, "maniakoli" adn verdii, batl inanl hezeyan
larn grld bir mani-melankoli tipi tanmlamtr. Bu
psikoz, batl inanlarn kkten dindarlarn egemen olduu
blgelerdeki gnmz ruhbilim pratiinde de sklkla grl
mekted ir.
Aretaus, sevgi-ak nedeniyle ortaya kan melankolik du
rumlar anlatan ilk hekim olmutur. Kapadokyal, muayene
ettii bir gen adamn, sevgilisine ulaamad iin melanko
li krizi iine girdiini, yaplan tm tedavilerin baarsz kal-
Serol Teber M:lakoli

dn, gencin, ancak sevdiine kavumasndan sonra melan


kol ik belirtilerin getiini sylem itir. Bu anlatlanlarn ger
ek bir melankolik du rumu yanstp yanstmadn yeterin
ce bilemiyoruz, ancak konuyu bu boyutlaryla da gndeme
getiren ilk hekimin Aretaus olduunu gryoruz.
Kapadokyal Aretaus'un, melankoli tedavisine getirdii
en nemli boyut, hekimin hastaya yaklamndaki temel
yntemsel yenil ik olmutur. Aretaus' a gre, melankolik in
sana hibir eyi zorla yaptrmaya almamak gerekir. Ku
kusuz, hafif yemekler yemesi, arap imemesi, barsaklarn
boaltmas gibi nlemler salk verilebilir. Ama hekim, bunla
r zorla yaptrmaya kalkmamaldr. Ayrca hastalar, kendi
lerini yalnz ve terk edilmi gibi duyumsayacaklar, duvarla
r plak, byk odalarda yatr lp ted avi edilmemelidir.
Hastalarn yatt odalar, ne ok byk ne de kk ol mal
dr. Bu alanda en uygun l, insann kendisini rahat du
yumsayaca byklkte ve dzenlemedeki mekanlar olma
ldr ... Hastalarn cirfsel iliki kurmalarna olanak tannmal
dr. Aretaus'a gre, sevgi ve cinsel iliki tedavide unutulma
mas gereken nem l i noktadr. Kapadokyal Aretaus, ayrca,
.
melankolik hastalarla konuup, onlarn sorunlarn anlama
ya a lmann tedavinin en nemli yann oluturduunu
sylemi, psikoterapinin nemini vurgulamtr ... Cornclius
Celsus, Kapadokya l Areta us'u antikan en hmanist heki
mi olarak tanmlamtr. 7
Efesli Soranus, "akut ve kronik hastal klar" zerine yaz
d kitaplaryla nlenmitir. Birinci yzylda yaad san
l.:10 Soranus'un yap tlarn, Coelius Aurelianus, 5. yzy lda
Latince'ye evirmi, yaygnlamasn salamtr.
Antikan ilk dnemlerinde etkili olan -bedensel zsula
ra dayal- humoral pa toloji, yerini doku-organ bozu kluklar-

1 32 -------
Anlika Kltr nde Melankoli

na dayal solider patolojiye brakmaya balamtr. Soranus,


bu akmn savunucularndan olmutu r. Soranus'a gre me
lan kol i, karn ve diafragma blgesinin yap / yaradl gerei
bozukluuna bal bir hastal -phrenitis-dr. Sorams, ayr
ca phrenitislerin salt gs blgesinde deil, beyin, kal p ve
yaygn olarak dier organlarda da grlebileceini dn
mtr.'"
Hastalk, birden -akut- olarak balarsa, ok kez ate ve bi
lin bulankl ile birlikte ortaya kabilir. Bu tr grnm
lerin gidiat -prognozu- kt olabilir. ok kez hastalar yi ti
rilir.
Efesli Soranus, Kapadokyal Aretaus'tan farkl dnm
ve melankolinin gs yresi, maninin ise beyin blgesi has
talklar olduklarn sav unmutu r. Soranus da an gelenei
ne uygun olarak, melankolide kara safrann kuruduunu, ko
yulatn dnm. Ancak, Soranus, melankolide gerek
hLtstalk nedeninin kara safradan ok, gs-karn blgelerin
deki organlardaki -kimi- dokusal / yapsal bozukluklar oldu
unu sylemitir. "
Efesli Soranus, melankolik hastalarn tedavisine nem li
neri ler / katklar getirmitir. rnein, bu hastalarda grlen
uykusuzlua kar ila verilmesi yerine, hastalann tiyatroya,
konserlere, syleilere gtrlmesini salk vermitir. Soranus
ayrca hekimlerin, hastalarnn yaam tarzlarna, meslekleri
ne uygun olarak konumalarnn nemini vurgulam; rne
in kyllerle tarlalar, hayvanlar; gemicilerle gemiler, gezi
ler, servenler zerine konumann gereini anmsatmtr.
Bu balamda, Efesli Soranus, modern psikoterapinin nko
ullarn haz rlam tr. 11
an dier nl bir filozof-heki mi Efesli Ru fus'tur. Ru
fus, olaslkla 2. yzyln ilk yarsnda yaam ve melankoli
Serol Teber Mel1111koli

zerine nl bir kitap yazmtr. Antika ve ortaa tbb,


Rufus'un yaptlarna ok sahip kmlar. zellikle Arap he
kimler -ou kez onun adn anmaya bile gerek d uymadan
Rufus'un yaptlarn kendi ders kitaplar olarak okutmular
d r. Rufus, ayrca keskin bir klinik gzlemci olarak da nlen
mi; melankolik belirtilerin balamasn ve gelimesini ayrn
tlaryla anlatm; artc klinik tespitlerde bulunmutur. r
nein Rufus, melankolik hastalarda, gs blgesinin ikin
grnmne karn, alt karn blgesinin inceldiini, derinin
koyu renk aldn, bedendeki kllarn seyrelip dkldn,
sesin inceldiini, melankoliklerin konuurlarken dillerinin
hzl titreimler yaptn ve bu nedenle de bunlarn baz sz
lerinin anlalmasnda zorluk ekildiini yazmtr... Ayrca
hastalarda ruhsal olarak, kararszlk, nedensizmi gibi gr
nen endie, korku, kayg, yemeklerden ve insanlardan tiksin
me, yanlz kalma ve lm zerine konuma istei bulundu
unu, -daha somu t olarak- bu tr insanlarn "topraa doru
laktklar" sylemitir... Bunlarda, herhangi bir eye kar
ar dknlk, fke, hzn, sabrszlk, huzursuzluk, kor
11
kulu dler ortaya kabileceini tespit etmitir ...
Ru fus, melankolik insanlarn t n bu ruhsal, bedensel ra
hatszlklarna karn, gerek bir tehlike karsnda, en doru
yntemi bulmada ve uygulamada olaanst beceriler gs
terdiklerini gzlemitir. Ruf us' un, bu balamda Aristote
les'in sylemine ya klat ve melankoli ile olaanst kii
likler ve davranlar arasnda kimi iliki leri kurmaya alt
dnlmtr.1,
Rufus, ayrca kavrama yetenei gl ve duygulu insan
larn, imgelemlerinin de gl olduunu ve bunlarn kolay
ca heyecanlanabildikleri iin de gene kolayca melankolik ruh
haline girebildiklerini sylemitir.15
---
----- 1 34 --
Antika Kltrnde Melankoli

Efesli Rufu s da kara safrann insann tm bedenini ve d


fGneelerini kararttn, sar safrann ise insanlarda, vahi
hayvanlara benzer ar hareketlere neden olduunu yazm
tr.
Rufus, melankolinin tedavisinde, dier klasik nlemlere
ek olarak, srekli cinsel ilikiyi nermitir. Efesli Rufus'un
savna gre, cinsel iliki (coitus) vahi hayvanlarda bile, bel
li bir sre de olsa grece bir sakinlemeye neden olmakta
dr... Bu nedenle ruhsal huzursuzluu artm -agitata- me
lankoliklere nerilmesi uygundur . . . Efesli Rufus'un melan
koli tedavisine getirdii bu yeni boyut, kendisine gnmze
dein sregelen art bir n salamtr . . . '" 1 7 1 8
Antika dnnde, melankolinin hekimsel bir gzle
son nemli deerlendirmesini yapan kii Bergamal Galenus
(129-200) olmutur. Galenus, ncelikle tp ve felsefe eitimi
grm, sonra zmir, Korent ve skenderun'a gitmitir.'" 28
yanda Bergama'ya geri dnm. Gladyatrlerin hekimi
olarak almaya balamtr.20
Ancak bu dnemlerde, artk dnya kltrnn younla
ma yerleri Ege Denizi kylarndan talya yarmadasna do
ru kaym.
Galenus da 1 62 yl sonbaharnda Roma'ya gitmi; yaam
boyu Roma' da almtr. Galenus'un asl parlak dnemi
Roma'da gemitir. Antik Grek tp literatrnn Latince'ye
kazandrlmasnda Galenus ok nemli abalar gstermitir.
Pek ok nemli kaynak, onun abalar sonucu Latince'ye ev
rilm i, yitip gitmekten kurtulmutu r.
Galenus, Roma'ya yerletikten sonra da uzun sreler
gladyatrlerin hekimi olarak alm. Melankoli konusuna
dolayl yollardan deinmi; daha ok Antik Grek bilgilerini
deerlendirmi; yeniden sistematize etmeye almtr.
Serol Teber Ml'lrko/i

Galenus, beslenmeyle ok i lgilenmi. Beslenmenin insa


!arn bedensel ve ruhsal sal zerine olan e tkilerini aratr
m. Bu a rad a melankoli i le beslenmen in il ikisi zerinde
durmutur.
Galenus'un m ide-barsak ikayetleri i le melankoli ara
sndaki il ikilere arlk veren gr temelde, Diokles'ten
kaynaklanmtr. Mide blgesinde ikinlik, gaz bi rikimi,
sanc gibi ra ha tszl klarla melankoli a rasnd aki balan ty en

ay rn tl tartan a ntika hekimi Diokles olm utur. Kuku


suz Hi ppokrat, Hastalklar iizeri11e y a p t n d a (Vll 1 08 kap 72),
kederli d n celer i i nde ki i ns a n la rda m i d e ve b a rs a k i
kinlikleri ol d u un u ve bunlarda m i d e b arsak b lgel e ri nde
-

arlar n ortaya ktn yaz m t r. Ancak Diokles bu konu


21

yu Hi ppo krat t a daha a y rn t l b ii m lerde i r d elem i t ir


' .

Diokles, olaslkla, M 4. y zy l n orta larnda y a a m .

P laton A k a dem i s i ne gi t m i ; gene bir olasl k, A ristoteles'le


'

tanmtr. Diokles, y aa d dnemlerde "gen Hippokrat"


olara k da nlenmitir.22
Dioklcs, bl. n m a dd e ler i y le ruh sal ara s n da k i ilik ile
ri aratrm . . . Souk yenen besin ma d de lerini n midenin iin-
deki scakl a l d n , ka r n blgesini souttuu nu,
_ zor haz
med i l i r besin maddelerinin mide-karn b l gel e ri nde ikin
l iklere ve arlara neden olduunu yazmtr. Diokles, ayrca,
i i
mide-karn blgesi ile melankoli a ras ndaki i l k yi tartm .
Bir o l as l k, lypoclondre ta n m n tp yaznna i l k kez Di okles
kazand rmt r' 2

Galenus, Diokles' in etkisi a l tnda, mide-karn blgesine


lokalize olan melankoliler, hypochondriler zerinde srarla
durmutur...
Galenus, melankolini n a lnan besin maddeleriyle kanda,
y
kara safra orannn art ma s l a ortaya kacan d nm
Antika Kltrnde Melankoli

ve bu savdan hareketle, temel melankoli tr tanmlam


tr. Bunlar genel izgileriyle yle zetlenebilir:
Kara safral kann bedende topland melankolik rahat
szlk durumlar,
Kam safral kann beyin blgesinde topland melan
kol ik rahatszlar,
Mide blgesinden, sindirim organlarndan balayan ve
beyne yaylma olasl gsteren melankolik hypochond rik
raha tszlklar. Hipokondirik melankoli ...2' 26
Galenus'a gre, hazmszl k ve mide ikinlii, genellikle
melankolinin balang ikayetlerini oluturmaktadr. Bu bl
gelerde ortaya kan kara safrann beyin blgelerinde toplan
mas durumunda hezeyanlar ortaya kmaktadr. Galenus,
Hippokrat'n da vurgulad gibi, melankolik hastalardaki
kayg ve bezginlik duygularnn artn ayrca nemsemitir.
nsanlarda kayg ve bezginliin artmas durumunda, kara saf
rann beyin blgesinde toplandn, bunu n sonucu olarak he
zeyanlarn ve intihar dncesinin ortaya kmasna neden
olduunu sylemitir.
Galenus, melankoli tedavisi iin, tm antika geleneini
de kapsayan uzun ve ayrntl bir liste yazmtr. Bunlar a ra
snda, kusturucu ilalarn verilmesi, barsaklarn boaltl
mas, kollarn st tarafna, ban aln blgesine hacamat ya
plmas, slk yaptrlmas gibi nlemler vard r. Ayrca
hastalara soF;uk dular, ya banyolar, tm bedeni kapsayan
masajlar yapl mas nerilmitir.
Melankolinin genellikle gereinden ok ve uygunsuz ye
mek imekten ve az hareket etmekten kaynakland yolun
daki -klasik- gr, Galenus'ta da ar basmtr. Bunun iin
de melankoli eilimi tayanlara u zun bir diyet listesi sunul
mu. Bunlarn banda, mide-barsak blgesinde ikinlik,
Serol Teber Mt.!lakoli

kaynama yapmas olas besi maddelerinin kstlanmas ya da


bsbtn yenmemesi nerilmitir. Bu nedenle de zellikle
kara safrann ve d ier kara beden zsularnn yapmn artr
mas olas, koyu-kara renkli ve eki besi maddelerinin yen
mesi ve iilmesi tavsiye edilmemitir. rnein melankolikle
re kei, s r, eek, deve, tavan, yabandomuzu, tilki, kpek
etleri, kara ekmek, yeil mercimek, kaar, koyu krmz arap
vb. gibi besi maddelerinin yenmesi ve iilmesi salk veril
mez. Bu tr kara renkli besi maddelerinin insanlara hzn
ve korku verdii -ruhlarn karartt- d nlm ... Buna
karn taze, ak renkli, hafif yiyeceklerin yenmesi -zorunlu
kalnd durumlarda ok su katlm arabn iilmesi- ne
rilmitir. 27
Melankolik insanlara ve hastalara mzik dinletilmesi eski
bir gelenektir. Galenus da bunu ok nemsemi, bu tr so
runlar olanlara srarla mzik dinlemelerini salk vermitir.
Antika kltrnde mzik eiti minin ok zel bir yeri
f,
olmu; mzi , dnyay ve insa n karmaadan ve kaostan
ku rtarp, evrensel harmoniyi kurabilecek bir (ya da tek) sa
nat olarak tanmlanmtr. Pythagoras, mziin, as tron omi,
geometri, matematik, insan ruhu ve evren arasndaki harmo
niyi kurabi leceini savunmutur. Pla ton, dnya ruhunun ev
rensel harmoniyi ierd iini, mziin, makrokozmos ile mik
rokozmosu en gzel ve en erdemli biimde birleti rip, insa
nn hakikati anlamasna yardm edebileceini dnm
tr.2"
Sanatlar iinde sadece mziin insan ruhunun en derin
noktalarna kadar ulap, en youn duygular bile evrensel
harmoniyle btnletirebi lecei ngr lmtr.
Antikada sal k, erdem, dostluk, sanat, felsefe gibi, bil
ge insanlara zg niteli klerin hep bu bi reysel-evrensel har-

----- 1.18 -----


Antika Kltrnde Melankoli

moninin deiik grnmleri olarak ortaya ktna inanl


m ve dzenli mzik dinlenilmesi, en eski ruh eitim yn
temlerinden biri olarak kullanlmtr. 2
Melankolik insanlara dzenli mzik tedavisi en azndan
Theophrast / Aristoteles dneminden beri srarla ngrl
mtr. Bu tedavi uygulanmas ayr ton / art dzenlemeleri
ni de kapsamtr. rnein, Caelius Aurelius'un belirttiine
gre, hznl insanlara Frigya melodileri, dzene pek uy
mayan safa insanlara Dor mzii dinletilmesi ngrlm
tr. Ruhsal huzursuzluk iinde olanlara iyonya tipi (fis
Moll), gene ar duyarl ocuklarn eitimleri iin de Likya
tipi (Es Moll) mzik dinletilmesi salk verilmitir ... '"
3. BLM

ORT AACDA MELANKOLi


3.1. LMCL GNAH: ACEDIA/MELANKOLI

"Melankolik kafa eytann banyosudur. "


Martin Luther (1566)

"Melankoli eytann s tniesidir. "


Ortaa zdeyii

A ntikadan ortaaa geile birlikte yaamn tm alanla


rn kapsayan nemli deiiklikler olmutur. Bunu, konumu
zu da gz nne alarak tek tmcede sylemek istersek, bu
sre iinde Antik Grek felsefesinden, Hristiyan teolojisine
geilmitir, diyebi1iriz.
Ortaada Hristiyan dncesi, insann tm yaamn,
dinbilim-inan merkezli bir felsefe, doabilimi, hukuk ve tp
sistematii iinde yeniden yourmaya balamtr.
Bu arada Aristoteles'in melankoliye yaklam ortaan
din-inan anlayna ters dm. Dlanm. Unutulmaya ve
unutturulmaya allmtr. Melankoli, Hristiyan dinbilim
cilerince, kiilik ve yaam tarz olarak deil, inanszlk, tan
rsal dzene bakaldr ve bunun karl olarak da bir tr
tanrsal cezalandrma olarak tanmlanm. lmc l bir g
nah olarak deerlendirilmitir.

------- l B -------
Serol Teber Me/nkoli
------ - - - - - - -

Ortaa ynetim leri ve Hristiyan dinbilimlcri, neden me


lankoliye ve melankoliklere kar bu denli kat ve iddetli
davranma gereksinimi duymulardr sorusunun yan tn tek
tmcede zetlemeye alrsak: Ynetimler melankolik d
zeyde bile olsa, toplumsal-bireysel muhalefeti ortadan kal
drmak istemilerdir, d iyebi liriz.
Grnr-bilinir politik kartlarla klasik yollardan mca
dele edilmi; bunlar elden geld iince ortadan kaldrlmtr.
Ancak pol itik hibir rgtlenme iinde olmayan, gnlk
yaamdan syrlm, geri ekilmi, kendi iine kapanm, h
znl insanlarn davranlar (bile), bir tr bakaldr ve ba
ka bir dzen zlem i olarak grlm ve bu melankolik tavr,
dolayl yollardan da olsa, ar bir toplumsal kritik -dzene
muhalefet- olarak deerlendiri lmitir. Ancak bunun salt or
taada deil, Aydnlanma dneminde, modernleme sre
cinde de baka yntemlerle de olsa sregeldiini sylemek
gerekir. Kukusuz bu arada norm sistemleri deimi. Tanr
ya inanmak-irr.tnmamak sulamas yerine, akla-teknie g
venmek-gvenmemek dncesi gelmi:;; . Fakat melankolik
ler iin deien pek bir ey ol mamtr. Melankolikler, rahip
ler yerine bu kez de hakimler ve hkimler araclyla psiki
yatri kliniklerine kapatl mlardr.
Melankolik insan, her ada iinde bulund uu toplu msal
koullardan mutlu olmadn -olamadn- yaama bir an
lam veremediini, topluma uyum salayamadn, daha so
mutu, toplumsallaamadm, bunun iin de bir tr "i-g
le" kendi iine geri-ekilerek ruhunun bir ksmn olsun kur
tarmaya altn sylemitir ...
Ortaada melankoliklerin yaama anlam verememeleri,
mutluluu kendi ilerinde aramaya al:;; m alar, tanrya kar
gvenin yitirilmesi, hatta tanrya kar inanszlk, dahas
byk bir bakaldr ve gnah olarak kabul edi lmitir.

------ 1 44 ------
Ortaada Melankoli

Hristiyan dnyasnda, yzl yllardan, Aydnlanma a


'nn balad, bin yedi yz yllarna dein, 1400 yl boyunca
mela nkoliyle ilgili tartmalar inan-din-gnah kapsamna
alnm. Melankoli, lmcl yedi byk gnahtan drdnc
s olarak kabul edilmitir. Melankoli ya da o dnemde ayn an
lama gelen acedia, ortaa boyunca din ve devlet adamlar, hu
kukular ve hekimler ve hatta Dante A lighieri (1 265-1321) gibi
sanatkarlar tarafndan bile tartlm ve yarglanmtr.
Melankoliklere kar alman tavr, din ve devlet politikas
olarak benimsenmi, melankolikler izlenmi, kovuturul
mu. Melankoli / acedia tans / yargs konanlardan "gnah"
sa b it gr lenlerin byk bir blm ldrlmlerdir.1
Acedia szcnn kkeninin antikaa, Grekeye dein
uzand izlenmitir. Bu szck temelde "sorn olmayan
rhsal d rm " anlamnda kullan lmtr. Ancak bu "sorunu
olmayan ruhsal durum" ile "sormsz", "son msz" ruhsal
durumlar ikili anlamda birbirleriyle kartrlarak kullanl
mtr. Cicero, olaslkla ilk kez olumsuz anlamda, hibir e
yi kendine sorun yapmayan -sorunsuz ve sorumsuz- gam
sz, anlamlarnda kullanm. Zaman iinde szcn olum
suz anlamda kullanm artm. Giderek sal t olumsuz anlam
larda kul lanlmaya balc1nmtr.1
Acedia szc -Cicero'dan sonra- tembel, uyuuk,
enge, almasn sevmeyen, enerjisi-vital itesi tkenmi,
toplumsal yaamdan geriye, kendi kabuuna ekilmi insan
lar tanmlamak iin kullanlmtr. zcesi bu tan mlamalar
la, bir tr Oblomov yaam tarz anlatlmak istenmitir!
Ortaam balangcnda acedia, nceleri birbirinden ayrt
edilmesi olduka zor, hatta ok kez olanaksz, ayr anlam
da kullan lmtr. Bunlar: 1) Tembellik ve engelik, 2) Cin
bilimcilii, spiritel deneyimler, 3) Melankolidir. '

1 -t <; -------
Serol Teber Melarkoli
-

Zaman iinde ayrntlar silinmi. Acedia genel olarak, ge.


imini salayamayan, toplumsal ve d insel grevlerini yap
makta kusur gsteren, hznl melankolik i nsanlar anlam
nda kullanlmtr. Ayrca i ve d etkilerle ortaya km, s
knt, aresizlik, kederli duru mlarla ilgisiz, yorgun, canndan
bezmi, tkenmi mizalar / kiilikleri tan mlamak iin de
hep acedia szc kullanlmtr.6
Tembcllik-iie11ge/ik ya da acedia 'nn da iinde yer ald
ortaan nl yedi byk lmcl gnah yle sralan
maktadr: Grr, lrs-tamah, elvet diiknlii, lziinl tem
bcllik-iiegelik (acedia), oburlk, kska11lk, fke .. ." u

Ortaa H ristiyan ahlakna gre, inanc tam ve doru bir


insann melankoliden uzak yaamas gerekmitir. Ancak me
lankolik hzn, almama (ya da alamama), tembellik,
aylaklk, sonraki butjuva dnemi iinde de gnah ve ahlak
szlk olarak grlmtr. Max Weber'in son biimini verdi
i kapitalis t / p rotestan ahlak kuram, melankolik yaam tar
z gibi hz rinl aylaklklar ar ekillerde eletirmi, sula
mt r. Modern dnemlerde bu tavr daha da sertlemi, bu
tr insanlar asosya l olarak tann;nlan p toplama kamplarna
-bile- gnderi l milerdir.
H ristiyan dnyasnda, A lbrecht Drer' in Melecolia 1 gra
vrn yapt 16. yzylda bile toplum iinde ta m bir "ey
tan edebiya t" yaygnlamas izlenmiti. rnein, aile ii ya
am bozan "aile eyta111 ", erkekleri d insiz imansz eden "pm
tolo eyta ", kadnlarn gebe kalmalarn nleyen ya da sa
layan "gebelik eyta ", avclar elleri bo dndren "av eyta-
111"..vb. gibi pek ok eytan t r tanmlanmtr."
Fakat bunlarn iinde en nemlisi, insanlar tembelleti
ren, hznlendiren ve sonunda lme gtren "melakoli
eytan " olmutur. "Melankoli eytan" zerine tam bir lite ra-

1 -16 ------
Ortaada Melankoli

tr pa tlamas grlm. rnein, "tembellik tii m g11ahlar111


lagcdr", "tembel eytam yastdr", "melankoli lmn
-;egilisidir," gibi ortaa zdeyileri bu dnemlerin rnleri
olarak ortaya kmlardr.
Melankolik hzn, eytann insan zerinde tanryla yar
mas ve sonunda zafer kazanmas olarak yorumlanmtr.

il.
Hristiyan dnyasnda melankoli / acedia zerine almalar
-grece- erken dnemlerde balamtr.
Daha yzl yllarn sonlarna doru manastrlarda -as
kese- yaayan keilerde, ilecilerde melankoli benzeri ruh
sal durumlarn sklkla grlmeye balamas zerine, nl
dinbilimci Evagrius Pontikos durumu aratrm. Bu konuda
ilk kapsaml bilgileri vermitir.12
Evagrius Pontikos (345-399), Kuzey Karadeniz'de, eski
Ponhs devletine bal Ibora' da domu. Babas da nl bir
din bilgini olan Evagrius Pontikos, Kapadokya yresi din
okullarnda yetimi. Sonra 1stanbul'a gitmi. 381'de topla
nan nl Konsl'e katlm. Sonra da olaslkla sonu hzn
le biten bir ak serveni nedeniyle stanbul' dan ayrlp ileci
bir yaama balamak zere ilk kez Kuds'e gitmi. Burada
hastalanm. Alt ay kadar lmcl skntlar iinde yatm.
Sonra, skenderiye kentinin 50 km. gneydousunda Kellia
blgesindeki nl l manastrlarnda kendini tanmak, tan
rya yaklamak, lsa'nn dnyaya yeniden geliini karlamak
iin, ileci yaama balam. D
Msr' daki bu l manastrlar o zamanlar ok nlenmitir.
Buralarda Hristiyan dininin ilk ncleri olaanst koullar
da yaayp hem kendilerini hem de dinsel ilkeleri snamlar.
Deneyimlerini arhrmlar ve birbirlerine aktarmlardr.
---

1 -17 --
Serol Teber Melankoli

mezler, haft<larca hcrelerinden kmadan, uzun sre.


ler birbirleriyle olsun konumadan, kendi benliklerin i tana
maya a lmlar. Ayda bir yaplan kk grup toplantlar.
da, birbirlerine bu "sessiz-suskun" dnemlerinin bilgi b
kimlerini aktarmaya almlardr. Bu l manastrlannc.
yaayan ileci din adamlar tm Hristiyan dnyasnda say
gn "l Babala r" olarak tanmlanmlardr.
Fakat bu l manastrlarndaki kat ileci yaam koullar.
buralarda kalan pek ok din adam nda ermiliin yannda.
nemli ruhsal sorunlarn ortaya kmasna neden olmutur.
Bunlarn nemli bir kesiminde, toplu a lmalara, dinsel t
renlere katlma isteinin azald, disi plinli ileci yaama
kar ilgisizliin a rtt, kend i salklaryla bile ilgilenemez
konumlara geldikleri tespit edilmitir. Bu keilerde zellik
le scak yaz gnlerinde le uykularnn uzad ve sonunda
hznl, isteksiz, ilgisiz bir ruhsal durum iine girildii ve
sklkla intihar ed ildii grlmtr.
Kat disiplin ve yasal dzenlemeler getiren tm nlem ve
cngellenelcr, lfo melankoli benzeri ruhsal duru mlarn n
lenmesine ya da azalmasna yetmem i, tersine bun lar arttr
mtr.
Zaman iinde hem bu l manastrlarnda, din okullarnda
ve hem de sivil kurumlarda benzer ruhsal du rumlarn gide
rek artmas, H ristiyan dnyasnda ciddi bir sorun olmaya
balam. Kilise bu konuyu sistematik olarak inceleme gerei
duymutur.
Hristiyan dnyasnda bu konuyu dzenli biimde ilk
aratran d inbilimci de Evagrius Pontikos olmutur.14 o
Pontikos, m anastrlardaki din adamlarnda, mezlerde
ortaya kan "/iiziit l tembellik duru m " bir tr "ci11 arp
mas " olarak dnmtr. zellikle de bu insa nlardaki
Ortaada Melankoli

uylcul arnn uzamas gz nne alnarak, bu rahatsz


lkUln n.r yk1 1s cleri11 111 " sorumlu olduklarn varsay-
mflr.
Cin-bilimcilii Arap aratrmaclarnn da etkisiyle, Orta-
dou blgesinde hep aratrlr, tartlr bir konu olmutur.
Bl(;langta tanrnn yaratt bir ey kt olmaz, savndan
hart'ketle, cinlere hi de olumsuz gzle baklmamtr.
Pontikos da cinlere olumsuz gzle bakmam. Bunlarn
olumsuz etkilerinin, kendilerine ve tanrya yabanclam in
sanlarda ortaya ktn dnmtr.
Pontikos, burada insanlar gnahkarla gtren acedia
yoluna nasl gird iklerini, kend ilerinde ne gibi deiiklikler
balad, ruhsal dnyalarnn nasl etkilendiini anlatan n
l yaptlarn vermeye balamtr.
Melankolik kiiliin ve melankolik yaam tarznn ar bir
gnah saylmas olay bu dnemde balam . Ve artarak, ge
lierek srm. Johannes Cassia (360-435) ve zellikle de Bo
naverture (1217-1 274) dneminde en gelimi, kat, banaz
biimini almtr . '
..

111.
Hristiyan Kilisesi, fyonya filozoflarnn doa bilimleri anla
ylarn da gz nne alan, inan-dinbilim merkezli sistema
tik bir dnya gr oluturabilmek iin byk abalar harca
mtr.
Bu inan-dinbilim merkezli sistematik iinde, gene yon
yallarn ve Empcdokles'in ngrdkleri, toprak, su, hava ve
ateten oluan drt temel element ve bunlarn oluturdukla
r karn temel alnm . Ancak bu kar1111111 oluumu ve geli
imi Hristiyan dinbilim anlayna gre ok karmak bii m
lerde, yeniden yorumlanmtr.
Serol Teber Mela11kvli

Bu balamda insan yaamnn ana-rahmindeki ilk an.


rndan lmne dein geirdii her aamas, ruhsal-beden.
sel yaps, kiilii, toplumsal il ikileri hep bu inan-dinbilirn
merkezli yaplanma iinde ayrntl betimlemelerle yerli yeri
ne oturtulmaya allmtr.
Gene bu sistematikler iinde dnen Hristiyan ruhbilim
cilerinin melankoliye yaklam -Hristiyan dinbilim manh
asndan- son derece retici zellikler sergilemitir.
Bu konuda en kapsaml ve kalc almalar Bonaventura
yapmtr.
Bonaventura'nn kuramnn odak noktasn antikada
olduu gibi insann zn belirleyen zsularn "karm"
oluturur.
Karm -complexio- szc Hristiyan dinbilimlerinde
son derece nemli bir yer almtr. Dinbilginleri, binlerce yl
bu kavram yeniden ve yeniden tanmlamaya ve yorumla
maya almlardr.
Bonavetltura'nn kuramna gre, her eyin temelini mad
de oluturur. Madde, ilk nce "plak" olarak ortaya km,
yaratlmtr. Bu ilk "plak" maddenin biimi yoktur. Bu
madde iin her trl olaslk s konusu olabilir. Buna, bii
me girmemi madde "materia informis" (ungeformten Mate
rie) denilir. Bu madde, da rdan etkilenmeye uygun bir ya
pdad r. Varoluun ilk temel ta bu biimlenmemi madde
dir. Bu maddenin iinde eitli biimlere girme eilimi (dis
potion) ve al (appetitus) vardr.11
Bu "plak" madde, geliebilir ve mkemmelleebilir. Son
ekline gelmemi madde henz bilinsiz (confuse permixta)
bir aamada bulunuyor demektir.
Maddenin bu bilinlenme aamalar canl insan embriyo
sunun gelimesinde izlenebilir.

------- 1 50 -------
Ortaada Melankoli

Embriyon ana rahminde ili.. olumaya balad anda bii


me girmemi madde dzeyindedir. Ancak bu maddenin ge
lime eili m vardr. Fakat gelimesinin ne yne doru olaca-
8' ve hangi aamaya ulaaca belli deildir. Embriyonun pa
sif durumdan aktif duruma gemesini gksel gler (tanr,
tin, kutsal ruh ) etkiler. Embriyon toprak, su, hava ve gky
znn etkisinde olumaya balar. Biimlenmemi madde,
ana rahmindeki suyun iinde gkten gelen uyarmn etkisiy
le geliir. Toprak, bedenin temelini oluturan elementlerdir.
Bu elementler, embriyonun, toprak / dnya / yeryz bl
mn ol utururlar.
Ana rahminde yeryz suyu ile gkyz suyunun zel
bir karm iinde embriyon gelimeye balar. Bu savn te
mel dayana, "Tanr insan bir damla sudan yaratt" szdr.
Ana rahminde, yersel ve gksel gler birleirler. Biimlen
memi madde, biimlenmeye balar. Burada scaklk, souk
luk, nemlilik ve kuruluk nemli rol oynar. Embriyonun ge
limesinde drt niteliin uygun ve ll karm sz konu
sudur. Embriyonun olumasn belirleyen toprak, su ve hava
tesinde, atein etkisi, yldzlar, gezegenler gibi gksel cisim
ler zerinden gelirler. Tm bunlar, basit bir canl madde
nin / bedenin gelimesi iin gerekli nkoullardr. Gksel ya
p, bu aa dzeydeki bedenin gelimesi iin yardm eder.
Etkide (influenz) bulunur. Bu etki, gkyznn ve yeryz
nn ana karnnda cmbiryonda buluma noktasnda gerek
leir. Embriyon olumaya balad andan itibaren yaratc
gkyznn etkisi altndadr. Embriyonun aydnl, effaf
l, parlakl bunun kantdr. A ncak tanrnn bulunduu
bir yer bu denli aydnlk, parlak, effaf olabilir. Burada
nemli olan nokta udur: Gksel g, kendisinin bir paras
n embriyona vermez. Bir anlamda onun gelecei konusunda
Serol Tcbcr Mdko/i ,

dolaysz sorumluluk almaz. Sadece onu etkiler. Embriyonun


geliip, kendisine uygun biimi bulmasna, yeni bir yaamn
gereklemesine yardm eder.'"
insan bedeni zel bir karmdr. Bu zel karmn m
kemmele ulama olasl vardr. Gerekte Adem ve Havva'ya
"ilk gnah"tan nce mkemmele ve lmezlie ulama olana.
ieren bir karm verilmitir. Ancak "ilk gnah" tan sonra bu
k11r1111 bozulmu. insan geici olarak bedensel ve ruhsal bir
sefalet durumunda (status miseriae) kalmtr. insan cenneten
karldktan sonra bedeni ve nhu yedii besinlerle de aynca
bozulmutur. Fakat insan bugn iinde yaad sefil durumu
mkemmel ve grkemli bir duruma -"iyi bir karma"- d
ntrebilir. "llk gnah"tan sonra insann karm deimi.
Gnahkarla eilim (Laster) artmtr. Fakat gl bir tanr
sevgisi, inan ve irade gcyle bu kt karm mkemmele
doru deiebilir. Buna karn kukulu, inansz, iradesi zayf
insanlarda gnahkarla eilim ya da gnahkarlk, melankoli
(acedia) kanlmaz olur (Bonaventura).
Ortaan dinbilim merkezli ruhbilimlerinin balang
noktas, insan1arn tanr sayesinde mu tlu olabilecekleri temel
grne dayanmtr. insann gl bir inanc varsa, umu
dunu yitirmemesi gerekir. insann u mudunu yi tirmesi g
nahtr, sutur. Tanr insan yarattna, onun embriyosunu
gerekletirme olana verdiine gre, onu dnecektir.
Bundan kuku d uymak inanszlktr. Bundan kuku duyan
larda, karm, daha da bozulur. Buna yant olarak, tanrnn
cezas -melankoli- acedia ortaya kar...

iV.
Ortaa Hristiyan dinbilimleri anlayna gre, melankoli
her eyden nce inanszlk, tanrdan uzaklama, dzenden

1 5:? -------
Ortaada Melankoli

kUfkU d uyma kla balamaktad r. Kuku, melankolinin ilk


b belirtisidir. Kukulu insan tembellemekte, hzn
l. lamaz, konuamaz duruma gelmektedir.
Oysa almak tanrya inancn kantd r. Bonaventura da
kuramnda, tm evrenin alkan old uunu, Gne'in her
doup battn, bitkilerin her yl yapraklanp iekle
nip meyveler verdiini, karncalarn rnek bir alkanlk
iinde yaadklarn vurgulam; al mann evrenin temel
ilkesi olduunu, buna uymayanlarn gnahkar olduklarn
vazmtr.
Bonaventura ayrca melakoliyi, tanry yoksamak, eytm
sevindirmek v e ismm karm111 daha da l10z111ak olarak tanm
lamtr. H ristiyan'n ylda en az bir kez kiliseye gidip toplu
ibadetlere katlmasnn zorunlu olduunun bilinmesine kar
n, melankoliklerin buna uymadklar, tanry ve kiliseyi
yoksadklar vurgulanmtr.
Ancak ortaada din adamlarnn tm Bonaventura ve
yaknlarnn grn paylamamlardr ... Bir kesimi Bona
ventura gibi banaz tavr almlar, dier bir kesimi de iinde
yaanan olumsuz dnya koullarnda, nelankoliklerin h
znlenmekte pek de haksz olmadklarn dnmler; bu
duruma -uzlamac- bir k yolu olarak, iki trl hzn ve
zntnn bulunduunu savunmulardr.
Bunlar, iyi 11iyctli liiziin (tristi ta otilis) i le ktii niyetli l1z11
(tristita mortifera) ayrmn getirmilerdir.
Bu ayrm yapmakta Hristiyan din adamlarnn elindeki
en nemli kayna, Pavlus'un Korintoslulara ikinci mektubu
oluturmutur. (7 / 1 0) Burada Pavlus: " Allal 'a 8re liizii11
krtl ii cdamctsiz tvbeyi hasl eder; fakat dyan l w
lm hasl eder" diye yazmtr. Pavlus'un mektubunun de
vam yledir: ... Mcktlmda sizi liizii11lc11firdimse 11adi111 de-
"
Sl'rol Tl'bl'r Melnkoli
-

ilim; imdi seviniyorum; tbe iin l ii z ii le w i oldu rz.dan


seviiyorm; ii11kii Allal ' gre hznlenmi olduz, ta ki, hi
bir eyde bizden ziyan eknryesiniz . . .
Al/al'a gre hiiziin/emni olmanz sizde n e gayret e giicene,
ne korku, ne zleyi, ne intikam hasl etti!""
Bu savdan hareket eden Hristiyan din adamlar, antika
n melankolik kiilii ile melankoli hastal ayrmna benzer
bir yaklam iine girmeye, melankolik gnah eilimi (Laster)
ile melankolik gnah (Snde) birbirlerinden ayrt etmeye a
lmtr. Bu konuda yaplan yorumlara gre, insann yapsn
oluturan karm eitli etkilerle bozulabilir. Bunun sonucun
da da insan ruhunun bir blm aknlk iinde kalabilir...
Ancak bu, tanrnn bykl ve gzellii nnde duyulan
hznl aknlktr. Bu durum geicidir. Melankolik kuku
ise bakadr. Burada, tanrnn varlndan, dzenden kuku
duyulmaya balanr. Bu kuku ve aknlk iinde ruh lr. Bu
durum lmcl bir gnah niteliine dnr ve tanr tarafn
dan cezalandr r. Buradaki melankolik hzn, tanrdan, iyi
den, gzelden ayrlma (timor mali) sonucu yanl gzellikle
rin ardndan gitme (amor inordinatas) nedeniyle ortaya k
maktadr. Bu konuma gelmi ve tanrnn cezasn hak etmi in
sanlara, ortaa syleminde "lomo accidioss" denmitir. Ho
mo accidiosus konumuna gelmi insanlarn yaamdan utan
duymaya baladklar, evresindekilere fkelendikleri, huzur
suz ve korkulu olduklar sonunda sklkla kendi canlarna k
yp intihar ettikleri grlmtr . .20 Zaten intihar etmeden ya
kalananlar engizisyona teslim edilmilerdir.

v.
Antikada olaanst insanlara zgn bir nitelik saylan
melankolik kiilikler, ortaan sanat yaptlarnda, uykulu,
Ortaada Melankoli

uyuuk, yerinden kalkacak gc kalmam, bilgi ve zeka d


zeyi olduka mtevaz, zcesi aptal insanlar olarak gsteri l
milerd i r.
Dante de llahi Komedya'nn eitli blmlerinde, zellikle
de, Yirmi Birinci ark' da, "accidia" suunu ileyenlerin Araf
nnde ya da Araf'n teki katlarnda, yz yl sreyle yer
lerde yatlarn, srnlerini anlatmtr.21. 22

v.
1400 yl boyunca insanlarn dnme ve ruh d nyalarn et
kileyen ortaan dinbilim-ahlak, tp kuram, acedia/ melan
koli anlay, Aydnlanma a'yla birlikte birdenbire orta
dan kaybolmutur.
1700 yllarna dein kitaplarn, szlklerin, ansiklopedilerin
nemli blmlerini oluturan acedia konular zerine, Diderot
ve arkadalarnn kardklar ansiklopedide tek bir satr grl
memitir. Fransz aydnlanmaclar, ortaa dinbilim-ahlak
dnyasnn temelini oluturan "gnah" zerine son derece
retici ve ironik sz oyunlar yapmlardr. rnein, ansiklope
dide, "gnah"n Franszca karl olan "peche" szc, ba
lk avlanma ve gene "lmcl gnah" karl kullanlan "pec
her" szc de eftali aac karl olarak kullanlmtr.23
Aydnlanma a dnrlerini, balk avcl ve eftali aa
lan, "gnah" tan ok daha fazla ilgilendirmitir ...
Acedia tanmlamas, 1 800 yllarnn ortalarnda yeniden
ama bu kez ok daha baka bir balam iinde anmsanmtr.
Sanayi devrimi ve modernizm ile birlikte yeni bir melanko
lik kiilik tipi ortaya kmtr.
1 848 devrimler dneminin, bu yeni "uyumsuz ", "dne
aylak ", melankolik tipinin, Charles Baudelaire ( 1 821 -1867) ki
iliinde ve yaamnda somutlamas klasiklemitir.

1 55 -------
Serol Teber Melankli

Baudelaire'in artk eskisi gibi, Rousseau'nun nerdii "do


a durumu"na bile kaacak olana ve ans kalmamhr.24
Bu yeni melankolik aylak "flaneur" byk kentin rn
olarak orta kmtr ve gene byk kentin pazarnda -"pa
sajlarnda" - tketilmeye mahkumdur. (Bu konuda vazgeil
mez bayapt Walter Benjamin'in Pasa;lar almasdr.)25
Toplumsallaamayan aylak insanla artk engizisyon bile ilgi
lenmez ... Ortaa dinsel immlarnn elinden kurtulduunu
sanan melankolik aylak insan, bu kez tketim toplumunun
mistik, gizemli ortamnda metalatn, pazara srld
n grr (Marx) ... Engizisyon nnde yarglanmaktan bin
beter aclara sokar onu, metalatn, pazara srldn
duyumsamak. . .
Bir trl "topl111sallaanaya11 " Baudelaire, son bir see
nekle ada Herman Melville ( 1 8 1 9- 1 891 ), Moby Dick'te
balinalarn yaam zerinden yapt bir metafora uygun
olarak, buzlar arasmda scak kalarak, blmd dnyada o
dii11ya11111 by paras olnada yaamaya, ler mevsimde kendi s
cakl,yla ycti11neye alr-' Toplumun organik hayatndan
koptuunu, "orgtt11ik za111a111" yitirdiini grr. Gen yata
intihar giriiminde bulunur. Baaramaz. Dnyaya uymak
ister. Beceremez. Dnya bakenti Paris'te yaayacak, bar
nacak bir yer bulamaz. Paraszlktan ama daha ok ruhsal
huzursuzluktan, ksa bir zaman dilimi iinde 44 kez ev de
iti rir.' Sartre, nl Baudelaire denemesinde, onun yaa
m boyu yzlerce kez ev deitird iini yazar.8 lm, tek
kurtulu yolu olarak, "ge kald111 yllam11 korkak!" diye a
rr durur.2" Sonunda 46 yanda kurtu l u r yaamaktan ve
ateist olmasna karn "bir tap111a,a s, 111r gibi" " anasnn
kol lar arasnda lr, modern an "toplumsallaamayan"
rnek melankolii.
Ortaada Melankoli

Baudclaire'den 200 yl kada r nce yaayan Rene Desccu


(1596-1650), korkudan ve i huzursuzluklarndan, Pa

ris'ten kap Hollanda'ya snd ktan sonra, ardnda iz ve


adres brakmadan, "sadece" 24 kez ev deitirmitir. 11 Des
cartes sonunda lsve'e gitmi. Ancak ok yeni bir aratrma
nn verilerine gre Vatikan, bir ateistin lsve kraliesine ders
vermesini uygun grmeyerek filozofu arsenik ile zehirlet
mitir.
Aradan geen 200 yllk s re ve modernizn koullar, Ba
udelaire rneinde grlebildii gibi, insanlarn ne i huzur
larn ve korkularn azaltabilmi ne de herhangi bir toplum
sal gvence verebil mitir. Tersine btn bunlarn tmn
olumsuz ynlerde birka kez artrmtr.

-------

1 57
3.2. KRONOS-SATRN ve MELANKOL
iLKLER

M elankoli, zellikle ortaa dnyasnda, ekim gc yk


sek bir "kara-delik" ilevi grm; ok kez eretileme bir ta
nmlama olarak kullanlmtr. Bu kavram kullananlar ok
eyler anlattklarn ve anladklarn dnmlerdir hep...
ou zaman somut temellerini ve nedensellik ilikilerini
aklamak olanaksz olsa bile melankoli kadar, ok deiik
konularda ve ok eyler anlatan bir kavra m / tanmlama az
grlmtr.
Melankoli zerine anlatlan mitolojik sylenceleri, astro
lojik yaktrmalar bu tr bir balam iinde deerlendirmek
uygun olabilir.
Antik "altna tanrs" Kronos i le zaman tanrs Chronos
ve Antik talyan tarm tanrs ve Satrn gezegeni ile melan
kolik mizac / kiilii badatran mitolojik sylencelerin, ast
rolojik-kozmolojik varsaymlarn okluuna karn, bunlarn
nasl ve nereden ortaya ktklar yeterince bilinmemekte
dir . . . Oysa orta a boyunca -kimi zaman bugn bile- melan
koliklere "Sntii n ocuu " dendii hep bilinmektedir. Bugn
de rnein ngilizcede melankolik insanlara, hznl yz

l 'i 4 -------
Serol Teber M:la11koli

ifadesi olanlara, "saturnine" denmektedir. Ayrca gene ngi


lizce' de, ortaa inanlar uzantsnda, cumartesi gnne,
Satrn gezegeni etkisinde kalm gn anlamna gelen, "sa
turday" denmektedir. Bu rnekler dier kltr alanlar iin
de oaltlabilir. 1
Ovidius, Dniiii nler'de "altna tanrs" Saturnus'un
karanlk Tartanus' a atlmasndan sonra evrenin J piter'in
buyruuna girdiini yazmtr:

"Atltcn karanlk Trtns'a, Satns girmi /iipiter


byruna
Evren, balam altndan diik, keskin, parlak
T111tm deerli giimii a"2

il.
Melankolik insanlarn dnyalarnn elikiler ve ztlklarla do
lu olduuna inanlmtr. rnein: Bilgi al ile bilginin an
lamszl; bilicilik ile byclk; varlk ile hilik; byk iler
baarma istei ile intihar; mutluluk ile mutsuzluk; gllk ile
gszlk; gemi zaman ile imdiki zaman elikisi; varlk ile
yokluk; ilgisizlik ile d uyarlk; her yi evetleme ile her eyi
tahrip etme istemi vb. gibi duygu ve dnceler, melankolik
lerde grlebilen elikilerin sadece ilk akla gelenleri olabilir.
Melankolik insanlardaki bu elikiler ile antika tanrs
Kronos'un kiilii arasnda -olaslkla- bu tr bir balam
iinde iliki kurulmu olabilir. Kronos'un yaam da melan
kolikler gibi tam bir elikiler yumadr. Kronos, gkyz
tanrs Uranos ile yeryz tanrs Gaia'nn oludur. Sylen
celere gre Gaia, gnn birinde Uranos'a kzar ve olu Kro
nos'un eline ekin bimek iin kullanlan demir bir orak verip
babasnn cinsel organlarn kesmesini ister ... Kronos da ba-
Ortaada Melankoli

.snn cinsel organlarn kesip denize atar . . . "Tann babalar


le oullar" arasndaki g-egemenlik kavgalarn anlatan
mitolojik sylenceler burada bitmez. Tersine balar.
Kronos, babasn "gszletirip" Olimpos dana otur
duktan sonra, srekli korku iinde yaam; kendisinin de
gnn birinde ocuklar tarafndan, gene ayn biimde " g
szletirilip" ldrleceini dnm. "Benzer bir saray
darbesini" nlemek iin de doan tm ocuklarn yutmaya
balamtr. Kars Rhea, son olu Zeus'u babasndan gizli
dourmu... Girit adasnda bir ma<:rada saklam. Zeus,
beklendii gibi gnn birinde babas Kronos'u "gszleti
rip" yeraltna kapamtr.
Kronos'un servenleri bu kadarla da kalmaz. Kronos ay
n zamanda "altna tanrs" dr. Bolluun, bereketin, yery
z cennetinin simgesidir. Kronos'un, bir yandan babasna ve
ocuklarna kar bu denli acmasz davrand anlatlrken,
te yandan onun yeryz cennetini kuran "altnan ilk
tanrs" olduu sylenmitir ... Kronos, babasnn cinsel or
ganlarn kestii demir orak benzeri bir saban ile topra-do
ay yaralayan bir dzenin (Hesiodos / Theoqonie), hem
kastrasyonun hem de bolluun ve bereketin simgesidir...
Kronos, olu Zeus tarafndan egemenliine son verilip
"gszletirilip" yeraltna kapa tldktan sonra kam.
Uzun bir yolculuktan sonra talya'ya gitmi ... Burada gene
"altna tanrs" Satrn'e dnmtr. Kronos burada da
yurdundan kamak, srekli ve zorunlu bir g -srgn- s
recinde yaamak zorunda kalmtr...
Mitolojiye gre, Satrn'n ltalya'daki yaam grece din
gin gemi. Byk elikiler olmamtr. Satrn, talyanlara
tarm, hayvancl retmi, yeni bir "al hna" kurma de
nemesine girimitir.

------ 1 61
Serol Teber Melankoli

Kronos'un elikileri yle toparlanabilir: Kronos, babas.


n "gszletirmi", olu tarafndan da kendisi "gszle
tirilmitir". Demir saban, hayvan besicilii ile doa-insan
birlikteliini, b tnln bozmu . . .
Doa-insan arasnda geri dnsz ikilemin balamasn
neden olmu... i nsan, doaya egemen olmaya baladka,
kendi zgrln yitirmi ... Egemenlik altna girmi . Kro
..

nos, "altna" kurmaya alrken, yeraltna kapatlm...


Sonsuz mutlu bir yaam dlerken, yurdundan kamak zo
runda kalm, mr boyu yurtsuz, srgn yaamaya mah
kum olmutur ...
Kronos'un yaamnn bu aamasnda zaman tanrs Chro
nos, devreye girmitir. Zamann, ztlar ve elikileri hem or
taya kardn hem de -kendi mantna gre- zdn
gsterir. Ancak zaman ak iinde, olumlu grlenler, olum
suzlaabilir. Ya da olumsuzlar olumlu olabilirler. Ztlklar e
likiler zaman iinde zlrler.
Burada da pek ok mitolojik dnce, sylence birbirine
karm, ancak sistematik olmasa da gene de insanlarn gn
lk yaamlarnda son derece nem\i "bireyleri" anlatmaya
almtr. Bunlardan hayli eklektik birliktelikler olmu ama
isteyenler bu sylencelerden gene de ok eyler anlayabil
miler ve anlatabilmilerdir ...

.
Antik Grek kltrnde evren zerine pek ok varsaymda
bulunulmu ancak bu gzlemler genellikle gkyz, yldz
lar, Gne ve Ay ile snrl kalmtr. Grekler, gezegenler ze
rine ayrca fazla bir ey sylememiler; rnein Grekler'in
gezegen tanrlar olmam; gezegenlerin birey-insan zerin
deki etkileri pek fazla tartlmamtr ... Gezegenler bilgisi

------- 1 62 -------
Ortaada Melankoli

Grek-Rom a kltrlerine, genellikle Babil ve dier nasya


kentleri zerinden gelmitir. Arap kltrnn bu etkisi e
itli zamanlarda ve mekanlarda ortaya kmhr.'
Bir olaslk, Babil Tapna bilgelerinden, M 350-340 do
umlu Berosson, Kos Adas'nda bir astroloji okulu am,
burada Babil astrolojisi okutmu ve Babilonica adl bir yapt
brakmhr. Berosson'un bu yapt Grek ve Roma aydnlar
na Babil astrolojisini anlatan nemli bir kaynak olmu. Son
raki yllarda Bizansl bilgelerin Mezopotamya-Arap astrolo
jisi bilgisinin Avrupa kltrne iletilmesinde nemli katkla
n olmutur.'

Ge Grek kltr dneminde, Atina, Bizans ve skenderi


ye kentlerini kapsayan byk bir kltr geni olumutur.
Bu gende oluan bilgi birikimleri ncelikle Badat ve dier
nasya, Arap, Pers kentlerinde toplanm ve oradan da zel
likle Kuzey Afrika lkeleri zerinden bir yan kol talya, Sa
lemo'ya, anayol ise spanya, Toledo, Cordoba ve Paris ze
rinden, Avrupa'ya yaylmtr. 6
Babil astrolojisi be gezegen tanmtr. Bunlar Jupiter, Ve
ns, Mars, Merkr ve Satm'dr. Bu gezegenlerin insanlar
zerine olan etkilerinin olumlu, olumsuz ve yansz olduu
dnlmtr. Buna gre: Jupiter ile Vens'n etkilerinin
olumlu, Mars ile Satrn' n etkileri olumsuz, Merkr' n etki
sinin yansz olabilecei ngrlmtr.
Arap astrolojisine gre, Satrn gezegeninin, bedendeki
"karde organ" dalaktr. Ve bu inanca gre Satrn gezegeni,
zellikle dalak zerinden insan bedenini, ruhsal dnyasn
ve kiiliini etkiler. Dalak, karacierin tersine kuru ve souk
tur . . . Bat dil lerinde dalak anlamna kullanlan "spleen" sz
c ile melankoli ilikisi bugne dein sregelmitir. rne
in, Baudelaire'in nl yapt "Paris Sknts" ya da "Paris

- l hJ
Serol Teber Melankoli

Hzn" anlamna gelen "Spleen de Paris"de dalak anlamna


gelen "spleen", hzn / sknt karl kullanlmhr.
Dier gezegenler ve gk cisimleriyle organlar arasndaki
ilikiler de yle tanmlanr: J upiter, karacieri; Mars, san
safray; Ay, akcieri; Merkr, beyni; Gne, kalbi; Vens, mi
deyi etkiler; kan, tm bendensel harmoniyi salayan temel
zsudur.
Avrupa' da gezegenler zerine yaplan tartmalar iin te
mel kayna, dokuzuncu yzyl Arap bilgelerinden Eb
Ma'er'in astroloji kitaplar oluturmutur. Ebu Ma'er, Ho
rasan' da Belh blgesinde domu, Badat'ta lmtr (7857-
886).7 Astroloji zerine olan yaptlar, yzyllar boyunca orta
a kltrlerini etkilemitir. Ebu Ma'er'in, zellikle Satrn
zerine yapt varsaymlar nemli olmutur. Ma'er'e gre
Satrn gezegeni, souk, kuru, ac, kara, koyu, przl, ar
rzgarl bir yapdadr... Satrn gezegeni etkisinde kalan "Sa
trn ocuklar" ok yerler, sevgilerinde sadktrlar, dost can
lsdrlar; tarm, inaat, su ileri gibi eitli alanlarda alabi
lirler, bol kaznlar olabilir, ok hediye verirler, yoksullua
derler; bu nedenle hrszlk yapabilirler, sklkla fkelenir
ler, hznlenirler, yanlz kalrlar, onurludurlar; bunlarn ara
sndan kahramanlar kabilir; tiran1aabilirler, iddet kullan
ma eilimindedirler; sklkla deniz yolculuuna kmay se
verler, hapse derler, yava haraket ederler, anlayldrlar,
deneyim lidirler; kolay fkelenirler, fkelerine hakim ola
mazlar, gizemlidirler ... dlerini, dncelerini, gizlerini
kimseyle paylamak istemezler vb.8
Ma'er'in bu tr varsaymlar, Satrn-melankoli ilikisi
zerine yaplan tartmalar uzun sre etkilemitir.
Ortaa inanlarna gre Satrn gezegeni, insanlar kendi
yapsna uygun yayd kara, kuru, souk, gaml bir aura
Ortaada Melankoli

) ile etkiler. Bu etki, insanlar huzursuz, hznl, ylgn,


karla eilimli ve bilge konumlara getirir . . . "Satrn
k.lar"nn ruhlar aa iinde olmalarna karn, tanrsal
urarlar. . . Yaamlan boyu gnahkarla zel bir yat
k iinde, aa ekmek, hznl, yetenekli ve bilge olmak,
insanlarn yazgsdr...

tikan beden zsular (humores) retisi, ortaada ki


ilikler / mizalar (temperament) ve gezegenler retileriyle
trlp yeniden yorumlanmtr.
Bunun iin antika yonya, materyalist filozoflanrun ve
zellikle de Empedok.les'in drt asl element retisi temel
alnmtr. Byk evren ve birey insanla ilgili pek ok olgu,
bu drt temel geye indirgenip, birbirleriyle badahnlp
btnletirilip, drt temel kiilie / mizaca uygun zellikler
de kristalize edilmeye allmtr.
Evrenin (Kozmos'un) temel aamalar, ncelik.le yeralt,
yeryz, gkyz ve tin / idea / anlay olarak gene drt ge
lime dzeyinde dnlm. Evrenin oalmas, genile
mesi ve gelimesi drt asl element ve s durumuyla birlikte
mantksal drtgen iinde gsterilmitir.

su toprak / dnya

kuru

hava ate

Mantksal drtgen
Serol Teber Melankoli

Drt Temel Element: Hava Ate Toprak Su


Drt Temel zsu: Kan Sar safra Kara safra Salg

Drt Temel Is: Scak/ nemli Scak/ kuru Souk/kuru Souk/nemli


Drt Temel iklim: nkbahar Yaz Sonbahar K

Drt Temel Ya Dilimi ocu kluk Genlik Orta yallk Yallk

Gnn Drt Temel


Zaman Dilimi: . Sabah le le sonras Akam

Drt Temel Renk: Krmz Sar Kara Beyaz

Drt Temel Tat: Tatl Ac Ac/ eki Tuzlu

Drt Temel Ruhsal


Durum: ............................ Neeli Yiit/ ahlgan Ask suratl Uyuuk

Drt Temel Dik kafal

Gezegen: ................... . . . Jpiter Mars Satrn Merkr

Drt Temel
Kiilik/Miza: Sanguiniker Chloriker Melankolik Phlegmatik
Canl Kz gn Melankolik Arkanl

Heyecanl Ofkeli

Bu mantksal drtgenin eitli boyutlarda oaltlmasyla


karmak kiilik/ miza cetvelleri ortaya kmtr. Bu tr
retileri somutlatrmak iin, en genel izgileriyle bir rnekle
'0 1 1
me sergi lemek yararl olabil i r.

Bun a gre melankol iklerin, toprak, kara safra, kuru / so


uk, sonbahar, orta yallk, leden sonras, kara, ac / eki,
ask suratl, dik kafal, hznl . . . parametrelerin ortaya ka
raca bir humoral patolojinin "humor melancholicis"un
oluturduu "karm n" kii likleri / mizalar olabi lecekleri
ngrlmtr . . .
Ortaada ne srlen bu son derece karmak savlar,
Cornelius Agrippa'nn Gizemli Felsefe (De Occulta Phlosophia)

------- t ftn -------


Ortaada Melankoli

yaptnda, gizemli evren gr olarak sistemletirilmeye al


12
lm tr . . .

v.
Heinrich Cornelius, Agrippa'nn yazd Gizemli Felsefe (De
Occulta Phlosophia) yapt kadar 16. yzyl ve sonrasn etki
leyen baka bir yapt zor bulunur. Rnesans hmanistleri ve
bu arada zellikle de Albrecht Drer zerinde byk etki
yapan Agrippa'nn yaam yksne ve yaptna biraz daha
yakndan bakmak "ortaan ruhunu" anlamaya yardm
edebilir.
Agrippa'nn yapt ok karmak bir zaman diliminde or
taya kmtr. 15. yzyln sonu, 16. yzyln balarnda, orta
an ekonomik, toplumsal, kltrel boyutlarda dalmaya
balad dnemlerde yaanan byk boyutlu "korkutucu bo
luk" iinde, dnyay, eytanlarn, cadlarn, cinlerin, insan k
lna girmi hayvanlarn ya da hayvan biimine dnm
insanlarn kaplad dnlmtr ... Bu koullarda Machia
velli'nin bile cinlere kar muska tad sylenmitir. Bu ta
rihlerde, salt Paris'te 30.000 astroloun, simyacnn, byc
nn topland sanlmaktadr. Sadece sokaktaki insann deil,
Hristiyan dininin tanrya en yakn temsilcisi Papa 111. Pa
ul' n bile Vatikan'da yldz falna bakhrmadan, ne bir toplan
hya katld ne de bir geziye kt bilinmektedir ... Bu d
nemde insanlarn en byk umutlarnn Mezopotamya, M
sr, Arabistan-nasya kkenli bir muska-uur ve benzeri ko
ruyucu tamak olduu sylenegelmitir.13
Agrippa -bu koullarda- 14.9.1486 tarihinde Kln'de
domu. Hukuk okumaya balam. ok erken yalarda giz
li bilimlere (magie), Kabala'nn harfilik, sayclk gibi gizem
li evren retilerine ilgi duymu. 1507'de Avrupa'nn en n-

----- 167 -----


Agrippa'run kitabnda, melankoliye kar olduu sylenen muskarun
n t' drka v1u
c t1 r t e
1 r. :. r E
r ,. n a 1 8

Agrippa'run kitabna gre tannsal harflerin, ekillerin gizemi.


Serol Teber Melankoli

l gizli bilimcilerinin topland Paris' e gitmi. Bu konu.


onun hukuktan ok d aha fazla ilgisini ekmi. Sonra parasal
nedenlerden tr Kln'e geri dnm. Yeniden Paris'e git
mi... Kln, Paris ve hukuk ile gizli bilimler arasnda karar
klmakta ok sknt ekmi. Bir ara gizli bilimlere kar duy
duu ilginin engizisyon tarafndan renilme tehlikesinin
getirdii korkunun etkisiyle teoloji eitimi grmeye bala
m ... Kilise adna gnll asker yazlm ve baz savalara
katlmtr. 1 4
Agrippa, bu sralar nl yapt Gizemli Felsefe'yi (De Oc
culta Philosophia) yazmaya balamtr. Agrippa bu yaptn
da, Hristiyanlk, gizemli evren retileri ile Yeniplatoncu
luu ve Antik Grek felsefesini yeni bir sentez iinde topla
may denediini . . . felsefe, bilgelik, gizli bilimler ile gkyz
glerinin desteini alarak, yeryzndeki bozukluklar ye
niden denetim altna almaya altn sylemitir. Ancak
Agrippa'nn bu iyf niyetli savlarn kilise pek anlamam.
Hakknda dava alm. Agrippa, engizisyondan klpay
kurhlmutur.
Agrippa'nn kiiliini ve yaad koullar biraz daha ya
kndan tanyabilmek iin Fransa'nn Metz kentinde savunma
avukat olarak katld bir "Cad Davas"n anmsamak ge
rekebilir. 1519 ylnda, Metz kentinin Vapey yresinde bir
kadn "cadlkla" sulanm ve engizisyon mahkemesi nne
karlm. Engizisyon Dominikar Sevini'nin iddianamesine
gre kadnn annesinin de bir zamanlar "cadlkla" ilikisi ol
mu... Kadn eytanla yatarak ocuk dourmu . . . Ve ocukla
rn cinlere vaftiz ettirmi ... Hukuk, tp, teoloji doktoru olan
Agrippa, kadnn savunmasn zerine alm. Savunmasnda
kadnn yaam tarznn, davranlarnn deil, engizisyon
mahkemesi yarglarnn tavrlarnn, mantklarnn tanrta-

------- 1 70 -------
Ortaada Melankoli

rumazlk ve dinsizlik olduunu sylemitir. Engizisyon, Ag


rippa'nn savunmasn olumlu bulmu. Kadn aklanm.
kence edilerek ldrl mekten kurtulmutur. Fakat Agrippa,
mahkemenin bitiminden hemen sonra Metz'i terk etmek ve
yeniden baka bir kente g etmek zorunda kalmtr . . 1' .

Korku, ac, hzn dolu bir yaam srd ren Agrippa, 1535
ylnda, Grenoble'da, 49 yanda lmtr. 16
Gizemli Felsefe'nin (Agrippa) nsz 1510 ylnda yazl
m. Az sayda n basks yaplm ya da el yazmas bu yl
larda oaltlmtr. Kitabn asl basm 1530 ylnda gerek
lemitir. Agrippa'nn Gizemli Felsefe kitab, 16. yzyl aydn
larn, bu arada zellikle Alman hmanistlerini ok etkile
mitir.
Nrnberg hmanist evresi bu yapt daha ilk n bask
sndan, bir anlamda el altndan ve olaslkla Willibald Pirc
kheimer' in evinde okumulardr. Drer, bu yaptn zellikle
etkisi altnda kalanlardan olmutur. Agrippa'nn almas
Melencholia I gravrnn tinsel bazn oluturan balca ya
ptlardan biri olmutur.
Byk bir zaman dilimi iinde pek ok hmanisti etkile
mesine karn, Agrippa'nn bu yaptnda gerekten ne de
mek istedii bugn bile yeterince anlalmamtr11 Agrippa,
bu byk almasnda drt temel elementi, Hristiyan tanr
sn, Babil bilimcileriyle Parisli bycleri, Platon ve Aristo
teles ile Augustius ve Aquinolu Thomas' bir potada eritip
yeni bir g ortaya karmaya almtr. Sistemati k bir
retici olmasa da ortaan tekdze karanlndan bunalm
hmanistlere soluk alma olana vermitir. nsanlar bu ya
ptla, " Batl inanl olmasa bile, batl inanlarn yardmyla, daral
m dnyalarnn dnda umutlanma olanana kavumular
" 16
dr.
Serol Teber Melankoli

Agrippa'nn Satrn gezegeni ve dier gksel olaylarla


melankoli arasndaki ilikileri youn rneklerle betimlemesi
ve buna kar eitli koruyucular nermesi, zellikle melan
kolik hmanistler arasnda ilgiyle karlanrnhr.
Agrippa hekim olmasna karn, hekimlerin verdikleri
ilalarn saaltmaya alhklan hastalklardan kt olduu
nu, insanlarn, dini ve tanry incitmeden, sihir ve by yo
luyla hastalklardan kurtulabileceini savunmutur. Bunun
iin de hangi tr doa ve doast gleri kullanarak evren
ve insann dingin birliinin, "konstellation"un kurulabilece
ini bulmaya almhr. Aristoteles retisinden hareketle,
melankoliklerin bilge, yetenekli, imgelemleri ve anlaylan
gl, yarahc, sanatkar insanlar olduklarn sergilemeye a
lmhr. Agrippa, Satrn gezegeninin, insanlar dalaklar
zerinden nasl etkilediini ve buna kar nasl nlemler
alnmas gerektiini sayfalarca anlatmhr. zellikle Kaba
la' dan rendii yalalk, ekilcilik ile ilgili pek ok bilgi
vermi, muska ve benzeri koruyucu rnekleri gstermi
19. 20. 21
tir . . .

iV.
Toplumsal trenlere, dinsel ayinlere katlmayan, her trl ri
telden kaan Satrn ocuklar alar boyunca "toplumun ba
r iinde uyumlu yaamasn bozan uyumsuzlar" olarak kovu
turulmular, tutuklanmlar, yaklmlardr. Sorun her zaman
-eksiksiz bir biimde- (din-devlet) gcnn birey-insan dze
yinde koulsuz iselletirilmesini gerektinnitir (Foucault).22
Toplumsal disiplini salamaya salt "pazarn kontrol" yet
memi. Bunun iin, duygularn da denetimi gerekmitir. Bu
alanda tp, din, hukuk, toplumbilimler, politika hep birlikte
almlard.23 Ortaa boyunca srdrlen "cad avlan" ile

--
1 71 --
"eytani Melankolik" cad kadnlarn dnyada egemenlik kurmalar durumunda
varsaylan, eski anaerkil dzeni geri getirip -erkeklere uygulayacaklar yon.,m . . .
16. Yzyl kilise yontusu, ayrnt. (Ines Brenner / Gisela Morgentha()
Serol Teber Melankoli

melankolik Satrn ocuk.Jar'run izlenmesi ve avlanmas ara


snda ok yakn ilikiler grlmtr. Gerek melankolikleri
gerekse cadlarm yaamdan, toplumsal yaplanmalardan, in
sanlararas ilikilerden olumsuz (negatif) deneyimleri olduu
akhr. Ortaa engizisyon kaytlarna gre, cadlar da melan
kolikler gibi, toplumsal yerleim yerlerinden uzaklarda ban
nan, insanlarla ilikileri pek sevmeyen (misanthropie), yalnz
yaayan, toplumsal kurumlan, aile ilikilerini (bile) yadsyan,
yzlerinde fkeli bir hznle az konuan, kukulu bir kay
gyla ok dnen, donuk yzl, bedensel ve ruhsal ilevleri
yavalam ama bilgili insanlar olarak betimlenmilerdir. Ca
dlar ok kez "eytani melankolik" (melancholia diabolica) ola
rak tanmlanmlardr.24 Ancak dinbilimcileri sal t cadlar de
il, genel olarak kadnlan, hep inansz insanlar olarak d
nmlerdir. Femine tanm etimolojik olarak fides-minos sz
cklerinden olumu; bunlar da az inanan ve inancmdan abuk
ayrlabilen anlamnda kullanlmhr.26
Bu nedenle toplumdan uzakta, tek bana yaayan, ok
dnen, az konwfan, pek ok ey bilen, hastalklar saaltan
ilalar (bile) yapabilen kadnlar, zellikle tehlikeli grlm
lerdir. Bunlarn potansiyel dzen kartlar olarak eytanla
birlikte dnya dzenini deitirmeyi a maladk.lan dnl
mtr. Kukusuz, bilinebildii kadaryla, ne melankolikler ne
de cadlar herhangi bir yerde ne rgtlenmiler ne de politik
istemlerde bulunmulardr. Ancak onlarn yaam tarzlar y
lesine bir kkten yadsmay (inkar) ve her zaman olmasa bi
le ok kez dnsz bir tanrtanmazl sergilemitir ki yne
ticiler, bu tavrlar, her dnemde ve her yerde, ar bir top
lumsal ve politik eletiri olarak kabul etmilerdir.
Sre iinde, melankoliklerin ve cadlarn gsterdikleri ya
am tarzlarnn "gnah", "hasta" "sulu" ya da "normal" g-

------- 7-t -------


Ortaada Melankoli

rlp grlmeyecei, toplumlarn iinde bulunduklar geli


milik dzeyine gre deimitir.
Cad yaklmas, Hollanda' da 1610, ngiltere' de 1692, Fran
sa'da 1745, Almanya'da 1 775, svire'de 1 782, Polonya'da
1793 tarihlerinde -hi olmazsa resmen- son bulmutur.2;
Ortaada "gnah" olan melankoli, modem alarda
"su" olmu, "toplumsal segmentin" bu blm ynetimler
tarafndan her zaman "dikkatle izlenmi" ve denetim altnda
tutulmaya allmtr.

v.
Rnesans ile birlikte Satrn gezegeninin insanlar zerine
olas etkilerine baka bir gzle baklmaya balanmtr. Sa
trn, uzak ve soylu, usun, dncenin, duygu ve yetenekle
rin en fazla younlat, ozansal esrimelerin, "tanrsal l
gnlarn" gezegeni olarak tanmlanmtr. Satm'n melan
kolik ozanlarn yaratc cokularn oluturan, onlarn koru
yucu gezegen tanrs olduu dnlmtr.

VIII.
Sz geen yetkililer melankolikleri tarih boyu eitli bi
imlerde deerlendirmiler, snflandrmlardr. Buna kar
n, tarihin nl melankolik filozofu Herakleitos, toplumu
gsterii dnekler ve aptallar olarak ikiye ayrmtr. Hekimle
ri, politikaclar, din adamlarn, bilicileri ve tccarlar birinci
gruba, geri kalanlar da ikinci gruba sokmutur.2

------- 1 7:> -------


3.3. ORTAAGDA DNDII MELANKOL
YAKLAIMI: AFRKALI KON STANTNUS:
"DE MELANCHOLIA"

A frikal Konstantinus (Constantinus Africanus), ortaa


boyunca Hippokrat geleneini srdren efsanelemi az sa
ydaki hekimlerden biridir. zellikle melankoli zerine yaz
d monografisi ok nlenmitir. zerinde ok tarhlm ol
masna karn bu yapt, ortaa boyunca kendi alannda en
az 600 yl salt hekimlerin deil, aydnlarn ve hmanistlerin
de en temel bavuru kitaplarndan biri olmutur. Konstanti
nus, bu yaptnda, kilisenin-dinbilimcilerin youn etkisine
karn, Antik Grek, Hippokrat geleneinin din-d "somatik
ruhbilim anlayn", melankolik olmak pahasna mr boyu
savunmutur. 1
Afrikal Konstantinus (1010-1087), Kartaca' da domutur.
renme ateiyle yanan bir genlik ve orta ya dnemi geir
mi. Erken yata doum yerini terk edip uzun bir eitim se
rvenine atlm. Uzun yllar eitli Arap lkelerindeki nl
hp merkezlerinde alm; felsefe, tp, dinbilim, astroloji
renmitir.2
Konstantinus, asl temel bilgisini antika hekimlerinin bi
rikimlerinden, zellikle de Efesli Rufus'un yaptlarndan
edinmitir. Efesli Rufus'un yaptlarnn bir kesimini Arap he-
Serol Teber Me/mkoli

kimlerinin kitaplarnda bulmu, bunlar Arapa' dan oku


mutur. Aynca Arap hekimlerinden ok ey renmi: bunla
rn kimi yaptlarn Latince'ye evirmitir. Melankoli (De
Melancholia) kitabnda Rufus'un etkisi kolayca grlr. Ayn
ca Konstantinus bunu aka yazmtr. Bunun dnda Kons
tantinus, Melankoli kitabnda, Rufus'un adn, Hippokrat ve
Galenus'un adlarn dan en az iki kez fazla anarak Rufus'a
olan hayranln somutlamtr.3
Afrikal Konstantinus, uzun eitim yllarndan sonra, Av
rupa'ya dnm. Gney talya'da, Napoli kentinin gneyin
de, antikan nl tp okulunun bulunduu Salemo'ya yer
lemi. Monte Cassino manastrna kapanmtr. Konstanti
nus, burada mrnn sonuna dein, ok sakin, iine kapank
-olaslkla melankolik- bir tr ileci (askese) yaam srm
tr. Bizans, Arap, Antik kltr blgelerinden toplayp birlik
te getirdii son 9,erece deerli el yazmalarn, kitaplar d
zenlemi; bunlarn bir ksmn Latince'ye evirmi. Aynca
kendi yaptlarn yazmtr.
Afrikal Konstantinus'un yazdklarnn nemli bir bl
mnn yitip gittii trajik bir gerektir. Melankoli kitab, onun
bu son derece ileci yaam srd dnemin almasdr.
nceleri az sayda el yazmas oaltlm. Sonra, 1515 yln
da Lyon'da ve daha sonra da 1536 / 39'da Basel'de tm yapt
larndan arta kalp bulunabilenlerle birlikte baslmtr.4
Konstantinus'un Melankoli monografisinin en nemli yan
larndan biri, onun antika Grek ve Arap hekimlerinin d
ncelerini bir araya getirip, ortaa Avrupa'sna aktarmas
dr. Ayrca Konstantinus, ortaan dinsel ortamnn etkisin
de kalmam. Melankoliyi ortaya karan nedenler arasnda
cinleri, eytanlar, doast gleri hibir ekilde kabul et
memitir. 5

------- 1 78 -------
Ortaada Melankoli

Konstantinus'un melankoli almasnn ruhbilimleri tari


hinde nemli bir yeri vardr. Yapt, antika ile modem ruh
bilimleri arasnda yadsnmas olanaksz nemli kprlerden
birini oluturmaktadr.
Her zaman kolaylkla ulama olana bulunamayan bu
yaptn uzunca bir zetini -okurun sabrna gvenerek- bura
ya aktarmaktan kendimi alamadm.

Afrikal Konstantinus'un Melankoli kitabndan:

MELANKOL (De Melancholia)6

Birinci Blm: "Nedenleri ve belirtileri"

Ben, Monte Cassinol kei Konstantins Afrikanus, pek ok


bilimsel kayna aratrp, Latince kitaplar da okuduktan sonra,
melankoli zerine zel bir kitap yazdm. iinkii b hastalk sanl
dndan ok sk griiliiyor. Bu kitab hazrlarken, bu konda a
lm pek ok hekimin kitabndan yararlandm. Daha nce/erin
den de bilindii gibi, bu hastala, zellikle kara safra neden oldu
undan, melankolinin kesin bir ayrmn yapmak kolay olmadn
dan ve bunlarn her tiiriine de melankoli denilebileceinden, ben
de kitaba melankoli adn verdim.
Burada genel olarak iki tiirlii melankoli ayrt edilebilir. Bunlar
dan birine "hipokondriya " denir. Hipokondriya'da, hastalk bedene,
zellikle de midenin azna yerlemi -ya da midenin azndan kay
naklanmtr. Dier tipinde, hastalk beyinden kaynaklanr ya da
gelip beyine oturur... Her iki tiirde de ruh aclar iindedir. Bu insan
larda ruh zellikle acl, hiiznlii ve kaygldr. Baz zamanlar in
sanlarda ruhsal bir karmaa (lgnlk) durumu bile grlr. H
zn, gerekte sevilen bir nesnenin yitirilmesinden, kayg ise gelecek
Serol Teber Melankoli

bir felaket beklentisinden kaynaklanr. Ancak melankolik/erde ok


kez- bu durumlar sz konusu deildir. Melankolikler bunlar kendi
imgelemlerinde retirler...
Melankolinin ayrm olduka zordur. Melankolinin bir trn
de, kork ve kayg giderek kukuyu dourur... Kayglanacak, z
lecek, kukulanacak nedenler ortada olmad halde... Bunlarn ne
deni safrann koyulamas ve kararmasdr. Koyulaan safra, bey
ne doru kar. Orada yerletii yere-blgeye gre, ssal dn
meyi bozar. Anlama, dnme, yetenekleri bozulur. Diince ka
rarr. Kuku ortaya kar... Duyulara, kalbe kayg dolar. Bu acl
durum tm bedene yaylr. Uykusuzluk, zayflama ve doal g
cn azalmas ortaya kar.
Melankolinin olumasnda pek ok neden etkili olur. Ayrca
melankoli de ok eitli grnmlerle ortaya kar. Beden zsula
rnn oluturd karmn nemli ve belirleyici etkisi vardr.
rnein, erkeklerde spermlerin bozulmu olmas, kadnlarda aylk
kanamalarn zslara karmas ve bunlarn etkisiyle foets 'm
olumsuz etkilenm'si sz konusudur.
iklimlerin insan rl ve bedeni zerindeki etkileri ok nemli
dir. ok fazla scak iklimler, zellikle duyarl insanlarda melanko
liye neden olabilir. ok souk ya da ok scak yerlerde oturanlar ya
da srekli karanlk, kr souk sonbahar benzeri iklimin etkisinde
kalanlar, kara safrann olmsz etkisinden yaknrlar... Bataklk,
vadilik yerler, byk nehir yataklarnn yaknlarnda da benzer i
kayetler grlr. Buralarda da hava arlar, dolanm yavalar ve
kara safra artar... Ayrca beden temizliini gz ard edenlerde, y
kanmayan, hacamat olmayanlar, terlemeyen/erde, zaman zaman
kusturucu ya da mshil almayanlarda da benzer biimde dolam
sistemi arlamas olur...
ok yemek yemek ve iki imek de melankoli nedeni olabilir.
Bunu ortadan kaldrmak iin hareket, uyku, dinlenme zamanlar-

------ 180 -------


Ortaada Melankoli

nn ayarlanlmas, yenen ve iilenler ile dar karlanlarn den


gelenmesi gerekir.
1<.t besin maddelerinin yenmesi, bedensel zsularn bozulma
sna neden olabilir. Bu nedenle melankolik/erin iinde kuru koyu
kan bulunduu iin tavan eti yemeleri doru deildir. Aynca mer
cimek de kan kurutur, koyulatrr... Kei, deve, dana, tuzlanm
balk, midye, hurma, incir, ceviz, sakz vb. gibi besin maddelerinin
ok yenmesi kanm bozar, safray karartr ve koyulatnr, melan
koliye neden olabilir...
Ar koyu arap ienlerde de melankoli eilimi grlr. Bura
da, arap bir yandan usu, bilinci bulandrr, dier yandan kan ko
yulatrr, dolanm arlatrr... Her iki durumda da beyin olum
suz ynde etkilenir. Bunlarda, melankolinin yannda epilepsi, el
titremeleri ve feller grlr...
Ancak ok dzenli yaayan, az yemek yiyen, arap imeyen,
dzenli uyuyan ve dinlenen insanlarda da melankoli grlr.
Uzun uzun uyuyanlarda ve almayanlarda mide suyu artar ve
bu da zamanla kara safraya dnebilir.
fke, znt, korku, kayg, umut, istem gibi ruhsal etkinlik/erde
artma, ya da azalma da melankoli nedeni olabilir. Byk bir zlem
le, tanrsal adaletin egemen olaca teki dnyadaki yarglanmalar
dnp, tanrdan korkmay abartp, sonsuz adalete tutkulu yaa
yan pek ok dindar insanda melankoli grlebilir. Bunlar, srekli
olarak tanry, br dnyay dnp, dua ve ibadet ederek melan
kolik durumlarn iine girerler... Hippokrat sylemitir: "ok yr
menin bedeni, ayaklar yormas gibi, ok dnme de beyni ve ruhu
yorar; korku ve hzn ortaya kanr... " Bilgelik ve hakikat arayla
r da abartl boyutlara varrsa melankoli ortaya karabilir...
Melankolikler iin kayg, korku ve znt veren eylerin ger
ek olmas gerekmez. Onlar, bunlar imgelem/eriyle retebilirler;
bundan kayg, korku ve znt duyarlar. Bu durum, beynin ye-
Serol Teber Melankoli

terli almadn gsterir. Koy safra, tinin n karartr, ruh


sal karmaaya neden olr. Us, gerei ak ve net olarak grp de
erlendiremez.
Melankoli midenin azna da beyne de otursa, her tarafa yayl
ma eilimindedir. Beyne gelen, bazen ate yapabilir. Beyin zarlar
iltihab ile birlikte ortaya kabilir.
Bazen, tam kara safra olumaz, o zaman fke, cokunluk, kz
gnlk ar basar. Beyne giden karmn nitelii bozulur. Buna
"aslan " "leonine/lwen) tipi denir.
Hastalar, kendilerini bir aslan gibi cesaretli duyumsarlar.
Bunlarn iyilemeleri de zor olur. Mide asidi artm ve kana kar
mtr; bu durumlarda bunlara "kara mide asitli" denir. Ancak
bunlar bir sre sonra normal melankoliye dnebilirler.
Midenin aznda younlaan kara safra, nemli bedensel ve nth
sal rahatszlklarn ortaya kmasna neden olr. Bu drmda, mide
ye kom organ kalpte de nemli ikayetler grlr. Cesaretsizlik,
kayg, rkeklik, lm korkusu ortaya kar. B insanlar kendi yakn
larndan bile kuk duyabilirler. Ussal dnce ortadan kalkar.
Midenin her ra'fatszlannda kara safra artar. Midenin az
kararr, bulutlanr. Ve buradan beyne doru kara safra buusu ya
ylr. Mide ile beyin arasndaki kalp, bu kar soluu (spiritus) bey
ne gnderir. Bu soluk, ussal rhu (rationalis anima) bozar ...
Hipokondri durumlarnda sindirim sistemi ilevleri bozulur.
Besi maddelerinin hazm ve dklama olmaz ya da ok artar. Ay
rca bu belirtilerde kronikleme eilimi de grlebilir.
Melankoliklerdeki b tiir belirtilerin yannda alglama bozk
luklar, hezeyanlar, sanrlar da ortaya kabilir. Bunlar grlme
yen, duyulmayan eyleri de grdklerini, duyduklarn sylerler...
rnein bu hastalar, gzlerinin nlerinde korkun yaratklar, ka
ra kara insanlar, fliit alan algclar grdklerini sanrlar; bunla
rn seslerini bile iittiklerini sylerler... Bazlar, kendi kafalarnn
olmadklarna inanrlar. Efesli Rufus, bir keresinde byle bir has-
Ortaada Melankoli

taya, kurundan bir apka yaptrm ... ve hasta bann olmad


n syledii zaman, bu krun apkay giydirmi ve arln
duyduuna gre bann da oldu ... gvencesini vermi...
Baz hastalar, etraflarnda hibir ey yokken, at sesleri, nal ses
leri duyduklarn, bazlar, etraflarnda kt sylentilerin dolat
gn iittiklerini ya da dymsadklarn sylerler. Bazlar azla
rnn tat almadna, bazlar kendilerinin topraktan yapldna
inanrlar. Bir ksm ge acan dnr...
Melankolik/erde uykuszluk, ba arlar, gzlerin nnde si
yahlar uumas, gz krelerinin armas sklkla grliir. Ayr
ca ba dnmesi, bata arlk duygusu ... olabilir. Baz hastalar ok
yemek yerler, bazlar hi yemezler. Baz hastalar yalnz karanlk
bir odada kalmay ister, bazlar ise, sularn akt aydnlk bir bah
ede oturmay ... Bir ksm hi konumak istemez... Bazlar konu
anlarn yannda oturmay yelerler... Kara safrann beyne ok
bask yapt durumlarda hastalar ok yrlar... Beyin kryp
huzursuz/arsa bu kez de hastalarn uykusuzluktan yakndklar
grlr... Beyne giden kara safrann beynin almalarn huzur
suz yapmas dmnmda da alamalar ortaya kar...
Melankoliklerde zaman zaman glme eilimleri grlr. Hip
pokrat, glen rh hastalarnn tehlikeli olmadklarn, melankolide
kork dysnun ok daha tehlikeli olabileceini sylemitir. Ba
z melankolik genler yklarnda glerler. Bunlarda bol ve taze
kanl bir karmn bedene dalmas sz konsdr... Bedende, te
miz, taze kann artt durumlarda glmeler oalr... Sonra bu
hastalarda normal melankoli ortaya kabilir ...

kinci Blm: "Tedavi"

Melankolik/erin tedavisinde en nemli nokta, hekimin hastayla


konumasdr... Hekimin ncelikle derinlere kk salm nemli ruh
sal sorunlar olan melankoliklerle yumuak, ho bir iliki kurmaya
Serol Teber Melankoli

Kara safray temizleyip bedeni arndran pek ok reett


nerilir. Bunlardan birini rneklemek istiyorum:
50 dirhem kekik otu, safran, beyaz ve kara boynuz otu. s
litre scak su, te bire inene kadar kaynatlr. Bunun zerine
bir tas yanm eker ve 3,5 litre oluncaya kadar ra ya da ta
ze arap eklenip yeniden kaynatlr. Kp alnr. Hastaya
bardakla verilir. -
Ancak burada Galenus'un bir szn vurgulamak gere
kir: Eer hasta hekimle ibirlii iinde aba gstermezse, hekim
ikinci bir Hippokrat bile olsa, tek bana bir sonuca ulaamaz...
Afrikal Konstantinus'un almasnn temel dayanan,
bu ok ksa zette bile kolayca grlebilecei gibi, Hippok
rat'n "kara safrann etkisiyle bedensel zsularn karmnn
deimesi" dncesini belirleyen humoral patoloji manh
oluturmutur.
Konstantinus, ok kez eski bilgi birikimlerini yeni bir sy
lemle tekrarlamasna karn, melankoliye pek ok nemli nok
tada yeni almlar getirmitir. rnein menenjit, ensefalit,
epilepsi gibi organik psikozlar, zellikle de organik kkenli
depresyonlar, bu yaptta ok iyi anlatmhr. Konstantinus'un
en nemli tespitlerinden biri, melankolinin zn oluturan,
korku, kayg, hznlenme, kuruntu, kuku vb. gibi duygula
nm ("affektion") bozukluklarn n plana karmasdr. Bug
nn modem psikiyatrisinde melankoli karl olarak kullan
lan "endogen depresyonlan"nn duygulanm bozukluklar
oluturduu artk hep kabul edilir. Hatta "endogen depres
yonlar", "izofreniler" ile birlikte duygulanm bozukluklar ya
da duygulanm psikozlar paydas ya da bal altnda toplanr
lar ... Bu balamda Afrikal Konstantinus'un, antika dn
cesi ile modern psikiyatri arasnda, daha 1 1 . yzylda stlen
dii nemli sorum luluk biraz daha somutlanabilir.s
Ortaada Melankoli

Konstantinus, ayrca, duygulanm bozukluklarn olutu


ran hzn, kayg, kuruntu, kuku gibi grnmlerin dina

miine d aklk getirmitir. Afrikal Konstantinus'a gre


hzn, sevilen bir nesnenin kaybndan sonra ortaya kan
duygu; kayg ve korku, geri dnm olmayan, olumsuz,
kt eyler beklentisi olarak tanmlanmt r. . . Konstanti
nus'un bu tespitleri, 800 yl sonra, Freud'un ayn ruhsal g
rngler zerine yapt tanmlamalara nclk eder. Biraz
abartmal da olsa, baka trl sylemeye alrsak, psikiyat
ri, bugn bile bu tr grngleri (fenomenleri) Afrikal
Konstantinus'a benzer biimlerde tanmlamaktadr . 9 . .

Afrikal Konstantinus tm bunlara ek olarak, melankolik


lerde grlen hzn, kayg, korku, kuku gibi ruhsal grn
glerin oluumunu aklayacak gerek nedenler bulunmad
n, melankoliklerin bunlar kendi imgelemlerinde reterek
gerekmi gibi dndklerini sylemi, bu konuda da mo
10
dem psikiyatriye ok yaklamtr ...
Afrikal Konstantinus, somatik kkenli nedensellik anla
yna bal kalmasna karn, melankolinin oluumunda ve
tedavisinde ruhsal nedenleri son derece nemsemi, beden
sel-ruhsal rahatszlklar arasndaki karlkl etkileimi defa
larca vurgulamtr. rnein, bedensel nedenlerle ortaya k
tna inand hzn, kayg, kuku, korku gibi duygulanm
rahatszlklarnn, yeniden insann bedenine yansyp uyku
suzluk, sindirim bozukluu, ar zayflk ve hatta lm ne
deni olabileceini ngrmt r ... 1 1
Afrikal Konstantinus, ortaada lmcl gnah olarak
tanmlanan melankoli (acedia) zerine, din-d ruhbilim an
layyla bu konuda ann en kapsaml yaptn yazmtr.

H l7
3.4. MELANKOL-MZK LKS

M elankoli ile mzik arasndaki etkileim konusunda, an


tika sonras dn ve sanat dnyasn belirleyen temel
kayna, Tevrat' ta, Samuel'in kitabndaki, Saul ile David ara
sndaki ilikiler blm oluturmutur. Burada, melankolik
bir insanla bir mzisyen arasndaki ilikiler, din kitab kap
sam iinde, sayfalar boyu, olanca aklyla anlatlmtr:

"Rabbin ruhu Saul 'den aynld ve Rab tarafndan kt bir ruh onu
zyordu. Saul 'n kullar kendisine dediler: ite imdi Allah tarafn
dan kt bir ruh seni zyor. Efendimiz, karsnda olan kullarna em
retsin, iyi harb (enk) alan bir adam arasnlar ve vaki olacak ki Allah
tarafndan senin zerine kt ruh geldii zaman elile alar ve sen iyi
o/urun. Ve Saul, imdi benim iin iyi alabilen bir adam hazrlayn ve
bana getirin dedi. Ve vaki oldu ki, Allah tarafndan Saul'e kt ruh gel
dii zaman Davud harb alard ve Saul dinlerdi ve iyi olurdu ve kt
ruh kendisinden ayrlrd ... Ve ertesi gn Allah tarafndan Saul'n
zerine kt bir ruh kuvvetle geldi, Davud her gn yapt gibi elite
larb alyordu. Ve Saul'n elinde mzrak vard ve Saul, Davud'u du
vara akaym diye mzra att. Fakat Davud onun nnden iki kere ya
na ekildi. Ve Saul Davud'dan korktu, nk Rab onunla beraberdi" .'

Saul'deki melankolik durum burada grld gibi za


man zaman hezeyanl boyutlara varr. Defalarca, Davud'u
t
l
i
..

i
!

Ortaada Melankoli

ldrmek ister. Davud, Saul'n olu Yonatan'm da tleri


ne uyar ve grece dingin davranr; harb almay srdrr,
Saul' sakinletirir...
Samuel'in kitabnda, mziin sihirli etkisi sergilenir.
Mzik, ruhsal huzursuzluklar ortadan kaldrr, kt ruh
lar, cinleri kovar. Ruhu yeniden dinginliine kavuturur.
Saul'n zaman zaman tanrnn gnderdii kt ruhlarn
etkisiyle melankolik ruhsal duruma girii, Davud'un mzik
alarak onu iyiletirii, Hristiyan dnyasnda, 4. yzyldan
beri eitli sanat yaptlarnda anlahlagelmitir. Rnesans ve
sonras dnemlerde, pek ok ressam Saul-Davud konusunu
resimlemiler, byk boyutlu yaptlar ortaya koymulardr.
rnein, Rembrandt'n (Mzik Sahnesi-Den Haag) yaph he
men ilk ak.la gelenlerden biri ol.:bilir.
Marcilio Ficino, nl De Vita Triplici adl yaphnda ( 1 . Ki
tap, 5. ve 9. Blm) melankoli ile mzik arasndaki ilikilerin
gene bir tarihsel dkmn verir. Platon ile Pythagoras'm
hznl olduklar zamanlar gitar eliinde ark dinledikle
rini, Saul'n, Davud' dan harb dinleyerek melankolisinin ac
sn hafifletmeye altn, Galenus'un bu konuda kapsam
l tler verdiim, Augustinus'un ruhunun aclarn dindir
mek iin mziin yardm edici etkisine sndn, Afrikal
Konstantinus'un melankolide mziin tedavi edici yardm
n vurguladn anmsatr . . . Ve kendisinin de "gzel mzik
dinleyerek acl melankolisini tatllandrdn" syler. Ve bu
yntemi herkese salk verir. . .
Ficino'ya gre, melankolikler yeni bir solua "spiritus"a
gereksinim duyarlar. Mzik, melankoliklerin yitirdii bu so
luu getirir. Mziin titreimleriyle tinselleen, ycelen hava
yeni bir nitelie dnr. nsana yeni uyarmlar verir. Mzi
in titreimleriyle deien hava, bedeni, akl, heyecanlar,

]':)]
Serol Teber Melankoli

tm ruhu etkiler . . . Tinsel / ruhsal yenilenme olur... Ficino,


mziin bu etkisini srekli klmak iin kendisi (de) rebap al
m. Ayrca bu tr bir algy tm melankoliklere nermitir.
Daha nceki blmlerde de anmsatld gibi, antika
dan beri mziin, ruh ile madde, mikrokozmos ile makro
kozmos arasndaki harmoniyi salad ngrlmtr. Pla
ton, insan salnn bedensel ve ruhsal elerin harmanisi
olduunu, kara safra (melankoli) yoluyla bu harmaninin bo
zulduunu, mziin bu harmoniyi yeniden dzenlediini
vurgulamtr. Platon'un Devlet'inde genlerin ok iyi mzik
eitimi grmeleri ngrlm; ancak bu tr bir eitimden
gemi genlerin bilge olabilecekleri dnlmtr.2
Gene antika ve ortaa dn dnyasnda, mziin be
denin tkanan hava yollarn aarak ruhun havalanmasna
yardm ettii ve bu alan yollardan cinlerin ve kt ruhlarn
uup gittiklerine inanlmtr. Ayrca ilalarn bedeni, mzi
in ise ruhu aaltt varsaylm. Mziksiz bilimin eksik
olaca, en doru bilimsel almalarn bile ancak mziin
yardmyla tamamlanp, kusursuzlflaca ngrlmtr.
Tevrat, antikan bu genel dncesini Saul-Davud ili
kisinde srdrmtr. Tm ortaa yaznnda ve sanatnda,
hznlenmenin ve melankolinin kt ruhlarn ve eytann
etkisinde ortaya kt, buna karn tanrsal mziin bu
olumsuz etkileri ortadan kaldrd sylenmitir. Ancak bu
rada tanrya ok yakn biri olan Saul'e, gene tanrnn neden
kt ruhlar gnderdii, onu melankolik yapt, bir trl
aklanmamtr.3 Bu gizi irdelemeye ynelik sorulara yant
arayan pek ok bilge, insanlarn bir ksmnn dnyasal eit
sizliklerden skldklar iin hznlendiine deinmi ve
"kardeimiz Saul'de de bu tr bir durumun olduu, Saul'n,
eytann etkisiyle deil, tanrya yakn olmann verdii heye-

------- 1 92 -------
Ortaada Melankoli
-------

Giovanni Serodine (1594-63). Hznl Baccantin, Melankoli, Milano.

canla hznlendii"ni sylemitir. Aynca ortaa inancna


gre de " tanrnn kendisini dnmeleri iin insanlarn kalpleri
ni hznle doldurduu" sylenmitir.4
Oysa durum hi de din adamlarnn ve din kitaplarnn
anlattklar gibi deildir. Ve Kral Saul'n (M 1025-1000 ?)
serveni, melankolinin oluumu zerine bizlere son derece
nemli ipular verir. Saul, varlkl bir kylnn oludur.
Gzel ve gl bir insandr. Samuel, birgn kendisini evine
konuk eder ve tanrnn emriyle srailoullar'nn kral ve or
du komutan olacam syler. Saul, byle bir grev iin hazr
olmad yamhn verir. Fakat kabul ettiremez. Bunun tanr
sal bir buyruk olduu sylenir. Samuel hep arka planda du
rur ve Saul'e, tanrnn istei zerine dmanlar Amalek.i
terler'e saldracaklarn syler. ok barbarca bir saldr olur.
Salt askerler ve erkekler deil, kadnlar, ocuklar, hayvanlar
Louvre Mzesi, Paris.
89-1 624), Melankoli,
Domecio Fetti (15
Ortaada Melankoli

bile ldrlr. Bu saldr yazl tarihte bilinen ilk soykrm


mesidir. Tm ek.inler, bitkiler yaklr. Saul, bu acy bir
trl iine sindiremez ... Tanrya, bu saldrya ne gerek oldu
oou sorar ... Fakat yant alamaz . . . Saul burada d in ile ahlak
arasndaki byk trajik ikilemli srtmeyi yaamaya ba
lar ... Tanrya soru sormas, itaatsizlik ve kuku olarak yo
nmlanr. Tanr tarafndan Saul'n zerine kt ruh gnde
rilir ve melankolik aclara boulur. taatkar olmad iin
kurban olur. Saul, itaatsizlik ve gnahkarlkla tanmlanr ve
melankoliyle cezanlandrlr. Saul, tanr ve dier insanlar ta
rafndan terk edilir. Neler olup bittiinin ayrdna varamaz.
Durumunu sormak iin Saul'e yanlzca Endor'lu bilici bir ka
dn / cad, tanrnn ve kraln (Saul'n bizzat kendisinin koy
duu) bilicilii yasaklayan yasalarna karn, kendi yaamn
riske ederek, aresiz kalm Saul'e yardm eder. Tanrnn ar
tk kendisine yardm etmeyeceini syler. Saul, dmanlar
nn eline geme korkusu iinde kendi klcn kamna sokup
intihar eder . . .
Georg Friedrich Hande! (1 685-1 759), 1 738 tarihinde Saul
Oratoryosu'nu bestelemitir. Ancak burada da Saul'n me
lankolisinin nedeni olarak onun, David'e kar duyduu ks
kanlk n plana karlmtr. Melankolinin nedeninin bu
denli yanl yorumu sonucu, bu byk mzik yaptnn bile
Saul'n aclarn dindirmeye yetip yetmediini kestirmenin
zor olduunu dnyorum.
1 482 ylnda spanyol, Ramos De Pareja'nn Musica Prati
ca yapt yaymlanm. Burada tonlar, kiilikler ve gezegenler
aras ilikilere deinilmitir. rnein, tonus protus, phlegma
tik kiilikler ile Ay; tonus deuterus, safrann ar bast kii
liklerle Mars gezegeni; tonus tritus, kann etkin olduu kii
liklerle Jupiter gezegeni; tonus tetartus, melankolikler ile Sa-

---
1 95 --
Serol Teber Melankoli

tm gezegeni arasndaki ilikileri dzenledii sz


edilmitir.'
Kilise, eskiden beri mziin gizemli gcn grm
zie ve mzisyenlere kar ekingen ve biraz kukuyla
mtr. Bu nedenle de olacak, rnein Saul i le Davut ili
ni yanstan yaptlarda her ikisi de birlikte grnme(
karn, Saul'e ncelik verilmitir. Saul, genellikle orta me
da yer alm, buna karn Davut geri planda tutulm
yandan gsterilmitir. Sonraki dnemlerde, mzisye
toplumsal yaamda kendilerini saraylarda kantlamaya
lamalarndan sonra Davut da bir tr saray mzisyeni ol
ortaya km, toplumdaki ve saraydaki konumu yksel
Davut' un kendisine ve sanatna gveni artmtr. Davut a
grkeml i giysiler iinde ve yaptn grece grnr yerlerin
den birinde bulunmaya balamtr.
Resim sanatnda, Saul ile Davut iliikisi dnda, melan
li ve mzik, "byk gnah" ve "arnma" konularn ei
biimlerde ileyen pek ok deiik yapt anmsanr... Bu ya
ptlarda, genellikle, melankolik yz ifadesiyle, yar plak,
gzel kadn, kendisine "mutlu bir son" aray iindedir. Bu
nun iin, salt gzellik ve varsllk ye tmez ... Bulunulan meka
na, kitap lar, notalar, mzik aletleri, kafatas, kum saati gibi
pek ok ey dalmtr. Bu grnmler, Drer'in, Melencho
lia I' deki karmak mekan anmsatrlar... Burada, " Kutsal
Gnahkar", kendi kendisiyle hesaplaarak -aynayla ruhu
nun derinliklerindeki duygular dar yanstp, bir tr g
nah kararak- kutsal kitaplar okuyarak ve mzik alarak
arnp erdemli bir sona ulaabilir ...6
Mziin etkisiyle gksel kusursuz harmaninin yeryzn
de de yaratlabileceine, bylece de sonsuz dzenin mzik
.raclyla iselleeceine inanlmtr. Bu bir anlamda, Orp-

1% -------
Ortaada Melankoli

hem ile Apollon btnlemesi olarak dlenmitir. Ancak


turada, salt mzik ve saln btnlemesi sz konusu edil
memekte, bundan te, bu birlemeden -artk- gelecei gre
bilen kahinlerin, bilicilerin ortava kabilecei varsaylmak
tadr. Orpheus ile Apollon btnlemesine benzer konuma
gelen arnm insanlarn, ldkten sonra Hades'e gitmedik
leri, gkyzne yakn bir ara blgede -gkyzne gi tmek
iin- beklediklerine inanlmhr. Gene antik inanca gre m
ziin anlayana, "akim ndan gksel hakikati sezinleme " ola
nan verebilecei dnlmtr.
Fakat gene antikadan beri insanlardaki "elikili duy
gularn birliine" uygun olarak, mziin de insanlardaki et
kisinin deiik olabilecei dnlm. Ayrca melankoli ya
da melankoliye eilim, insan ruhunun tmyle fel olduu
bir evreyi deil, tersine etkin ve kimi yeteneklerin artt.
hatta -negatif boyutlarda da olsa- insann cokulu (ekstase)
olduu dnemleri kapsad varsaylmtr. Bu koullarda
mziin etkisinin de elikili, ha tta ztlklarla dolu olabilece
ine inanlmtr. Bu durumlarda, mziin gc, sirenlerin
etkisiyle karlatrlm. Sirenler gibi mziin de pek ok ba
dertte kalm insana, hem yol gsterebildii hem de onlar
canndan edebildii ngrlmtr.
Antikadan beri mziin hem gelenei pekitirdii hem
de insan gelenek dna kmaya kkrtt; harmonik ritim
lerin, duyarl dokular, "karm" titretirdii, salkl gr
len insanlarda -bile- melankolik belirtiler ortaya kard
sylenmitir. . .
Kanya gre mzik, insani duygularda hem harmoniyi
glendirmekte hem de gizil gleri tm dizginlerinden bo
anmaya itelemektedir. .. Mzik, salt gksel ve tinsel deil,
ayn zamanda dnyasal, bedensel ve tensel hazlar da telkin
Serol Teber Melankoli

edebilmektedir... Mziin etkisindeki insan, iinde bulundu


u znel ve nesnel koullara gre salt bilici deil, byc de
olabilmektedir.
Bu balam iinde mziin, melankoliyi salt iyi letirmekle
kalmayp, ayn zamanda kimi insandaki gizil melankolik ye
tenekleri ve eilimleri de ortaya karabilecei dnlm
ve "tatl bir mziin, insana tatl bir melankoli yaatabilece
i" ngrlmtr. Ficino'nun dedii gibi, mzik sadece
"ac melankolii tatlandrmaz", ayrca tatl melankolik duy
gular da uyandrabilir. ..
17. yzyln ngiltere' sinde yaygn bir moda olarak zellik
le romantik aydnlar, yazarlar arasnda, mzik yoluyla "swe
etest melancholly" oluturmann (ortaya karmann) yollan
aranm. Buna uygun mzik lokalleri almbr. Bu yollardan
insanlarda melankolik duygular zerinden haz, coku (eksta
se) uyandrlmaya allmbr. Kukusuz, burada sorun in
sanlar hastalar:lrmak deii, coku iinde arnmalarn sala
mak olmutur. Bunun iin, acl-haz yaants -haz dolu ac ya
da tersi, aal haz- oluturu lmaya allmtr."
Lucas Cranach'n 1533 tarihinde apt Melancholie yap
tnda da mziin, insanlar-ocuklar zerine olan deiik et
kileri sergilenmitir. Bu ok kapsaml yaptn sol kenarnda,
ok gzel ve olduka "dnyevi" bir melankolik kadnn ya
nnda iki mzisyen grlr. Bunlarn nnde, on ocuun
mzie kar gsterdikleri deiik tepkiler izlenebilir. Bun
lardan be tanesi dans eder; iki tanesi otu rmu etrafna ba
knmaktadr; bir tanesi ayaktadr ama henz ne yapacana
karar verememitir... Mzisyenlere en yakn drt tanesi yere
yatmlar, uyumaktadrlar; dierleri ise uyku ile uyanklk
arasndadrlar.u Mzik, bu ocuklarn her birinde ayr ruhsal
durumlar ortaya karmtr.

------- q -------
Ortaada Melankoli

il.
Rnesansn balamasyla birlikte artk kutsal kitaplarda yaz
lan servenlere ciddi kukularla baklmaya balanmtr. B
yk sanatkarlar, bu tr olaylar 1500 yllarnn grece zgr
ortamna uygun eletirel yaklamlarla yeniden yorumlam
lardr. rnein Michelangelo, nl Pieta'snda, arhk Meryem
ile sa arasndaki btnl kutsal ana-oul ilikisi olmann
tesinde, sradan iki gen sevgili olarak yorumlayp antlahr
mtr. Leonardo, Milano'daki kk Santa Maria Kilisesi'nin
duvarna yaph Son Akam Yemei almasnda, allagelin
dii gibi, 1sa'nn havarilerini kutsayn gstermemitir. Bu
tr, hep "mutlu sonla" biten sylenceler dnemi gemitir ar
tk. Leonardo, bunu en iyi bilenlerden biridir. Bu nedenle de
Leonardo, Son Akam Yemei'nde, 1sa'nn havarilerine, "iiniz
den biri bana ihanet edecek," dedii anda, lsa'nn ve havarileri
nin yz-ruh-beden ifadelerini yanstmaya zen gstermitir. 1 1
Drer'in, 1 503-1504 yllar arasnda /abach Altar iin yap
t Eyp almas i le 1511 ylnda yapt Ac eken Adam ve
Passion almas pek ok tartmalara neden olmutur. Hris
tiyan dinbilimlerinde sa tiplemesi, yaam tarz, ldrlmesi
ve ardndan gelenleri etkileme gcyle, Sokrates'e ykn
lerek gelitirilmitir. Fakat Sokrates'in ateist grleri, insan
larn bireysel zgrlklerini, bir din nderi iin gereinden
fazla savunmas ve zellikle de ecinsel ilikileri, Hristiyan
sanatnda Sokrates betimlemelerinden kanlmasna neden
olmutur. zellikle Rnesans ncesi dnemlerde, bata Au
gustinus olmak zere, pek ok Kilise Babas, Sokrates'ten
uzak durulmasn nermilerdir. Fakat Floransa hmanistle
ri, Rnesans dnemiyle birlikte Sokrates' in yaam tarzna,
eletirel tavrlarna, insan zgrlklerine yaklamna ok
daha scak bakmaya balamlardr.12
Albrecht Drer, Eyp ve Mzisyenler.
Albftdt DClrw, EyOp. Franklurt
Serol Teber Melankoli

Drer'in fabach Altar'nn konusunu Nmbergli hma


nistlerle tartrken, Eyp-Sokrates yaknlamasn dn
dkleri kuvvetle olasdr. Bu, ncelikle Eyp' n bakaldrs
n vurgulamak iin bir nkoul olmutur. Ayrca o yllarda
ok okunan, Diogenes Laertius'un nl Filozoflarn Yaamla
r ve Dnceleri kitabnda 1 3 Sokrates'in kans Xanthippe ile
olan sorunlar, Eyp'n kars Rahma14 ile olan farkllklar
iin de rnek oluturabildii dnlmektedir. Fakat bura
da, kanmca asl Drer'in kendi kars Agnes Frey ile olan
ilikileri, yaptn, kompozisyonun olumasnda etkide bu
lunmu olabilir.
Sonuta, fabach Altar 'nda grlen Eyp'e ve karsyla ili
kisine, bir Sokrates-Eyp, sa ve Drer btnl iinde ba
klabilir.
Bu smarlanm almann ancak iki blm yaplabil
mi, btn tamamlanmadan kalmtr. Tamamlanmama
nedeni kesinlikle ilinmemektedir. Bir olaslk, siparii veren
kilise yetkililerinin yaplan iki blm grdkten sonra, ku
kuya dp nerinden vazgemeleridir. Dier bir olaslk,
tam da o yllarda N rnberg' de kan veba salgn ve D
rer' in, bu salgn da frsat bilerek, dledii ikinci talya gezi
sine kmas ve 1 8 ay kadar Nrnberg'den uzaklarda kalm
olmas dnlebilir. 1
/abach Altar 'nn tamamlanan iki blmnden birinde, ya
amyksn din kitaplarndan bildiimiz Eyp yere otur
mu, aclar iinde kvranrken gr lr. Eyp'n grnm,
hi de dinsel sylencelerde anlatlan, tanrnn her verdiine
ses karmadan katlanan sadk kulu, "sabrl Eyp" gibi de
ildir. Eyp, burada, Tevrat'ta anlatld gibi, iinde bulun
duu konumdan iddetle yaknmakta ve tanry sorumlu tut
maktadr. Eyp, burada tanrya kar "sen, benim fesadm ar-

------- 202 -------


Ortaada Melankoli

yorsun ve suumu aratryorsn; bilirsin ki ben kt deilim. Ve


senin elinden kurtulan yoktur," diye feryat etmektedir.
Yapta bakan insan, Eyp'n haykrlarn, tanrya ba
kaldrn duyar gibi olur: Eyp, "insan ki kadndan domu
tur, gnleri ksadr ve skntya doar." "Domu olduum gn
yok olsun. " "Ben niin iounca lmedim, rahimden knca son so
luumu vermedim ?" "nk korktuum ey bama geliyor. Ve
yldm ey zerime geliyor. Kaygsz deilim ve skunda deilim
ve rahat deilim; ancak sknt geliyor." "Rahimde bir erkek peyda
oldu diyen gece de yok olsun. " "Gaddarlk ediyorsun . . . " 16 Tev
rat'ta Eyp'n azndan insann doumuyla ilgili bu tespit
ler, geen yzyln ortalarnda Sren Kierkegaard'n yaptla
rnda varoluu felsefenin temel talarn oluturur.
Eyp'n yaknmalar bitmez tkenmez, ayrca stne
stlk Eyp bu durumdayken, ondan ok ayr bir tin
sel / ruhsal, kltrel dnyada yaad aka sergilenen kar
s Rahma'nn, Eyp'n zerine ironiyle su dk betimlen
mitir.
Altar'n tamamlanan dier blmnde ise iki mzisyen,
Eyp' n aclarn hafifletmek iin -gene gizlemeye altkla
r bir ironiyle- ona mzik alarlarken gsterilmitir. Fakat
grld gibi tanrsal mzik, yazk ki burada da Eyp'e
yardm edememektedir.
Drer'in 1511 tarihinde yapt Acl Adam ve Passion
tahta oymalarnda, bu kez de allagelinmiin tesinde bir
sa grlr. Drer'in bu yaptlarnda sa, dinsel sylence
lerde anlatld gibi, kendisine gvenli, yapt iten emin,
han onurla tam bir insan konumunda deildir. Tersi
ne sa burada, Eyp'te olduu gibi, bedensel ve ru hsal ac
lar iinde kvranmaktadr. sa, melankolik yz i fadesi iin
de, dnyaya frlatlp atlmln, tm olup bitenlerin, varo-

------- :?03 -------


Serol Teber Melankoli

luun samaln gren ve ac eken sradan bir insan, biz


L 18
lerden biridir.
sa'run dikenli tellerden yaplm tac ile ba bir yana
dm, aclar iinde, akn, aresiz, fkeli ve isyankardr.
Kendisine uygulanan bu anlamsz cezay anlayamamhr.
Tam bir bedensel ve ruhsal tkenmilik iindedir. Konua
cak kadar olsun gc kalmamtr. En acs ve anlamsz,
sa'y bu konuma, onun en yaknnn getirmesidir. Peki ama
neden? Tanr babas, neden ona bu ikenceleri y apmtr.
Yoksa (temel bir metafor olarak) insan gerekten de babasz
bir toplumda (Freud) m yaamaktadr? Ya da sa iin bile ol
sa, tanr gerekten yok mudur?' 2"

Ve bilinen hibir passion, sa'nn aclarn dindiremez.


1 500 ylnda kendisini sa'ya benzeterek zgrleeceini
dleyen Drer, 151 1 tarihinde yapt sa ile durumun hi
de yle sand gibi olmadn grm, gstermitir. D
rer'in salt bu yaptlc:1tyla bile Nietzsche'yi ncellediini d
nmek olasdr.
Burada, belki de tm olup bitenlerin gizini sezinletecek en
nemli ipularn yakalayabilmek iin, Dc1stoyevski' nn Kara
mazov Kardeler romanndaki "Byk Engizisyon" blmn
bir kez daha anmsayabiliriz.
Albrecht D rer, Passion, 1510- l l .
Albrtth Dorw. Pusion. 151 1 .
3.5. MELANKOL-KARASEVDA LKS

R uhbilimleri tarihinde, sevgi-ak-karasevda gibi konulara


genellikle hep kukuyla baklm. Bu tr duygular ok kez
"nasl bir sevgi?" sorusuyla birlikte tartlmtr.
Ortaa sresince, Greke "eros", Latince "amor" ok kez
znden saphrlp eitli anlamlarda kullanlmhr. Sevgi
-ak- bedensel hazdan yaltlp tanrya kar duyulan tutku
ya -bir tr tapnmaya- yceltilmi ya da indirgenmitir. Or
taada gnlk yaam iinde sevgi, bedensel ilikiden ok
insanlarn birbirlerine kar duymalar gereken "efkat" e d
ntrlmtr. "Amor"u, efkat yerine "yasak ak," "eh
vet" anlama yanlgsna denler, ar bir gnahkarlkla su
lanmlardr.
Bunun dnda sradan, alan insanlarn oalmaya, re
meye ynelik, ll ve normal snrlar iinde kalan bedensel
cinsel birlemeleri, ailenin bir tr ev devi olarak -ama gene
de sabrl bir anlayla- grmezlikten gelinmi, gnah d tu
tulmutur. Tinsel / ruhsal / bedensel btnlemeleri kapsad
varsaylan "eros"un, Latince karl olan amor, ortaa bo
yunca, tanrya ynelik bir ak (Caritas), tann uruna kendini
hiletirme ya da dostluk, arkadalk (amicita, passio) olarak
kullanlmtr.

------- 207 -------


Serol Teber Melankoli

Ancak srad yaam koullarnda, baz insanlarda, kimi


zaman lmcl sonlanabilen olaanst tutkular, karasev
dalar gzlenmitir.
Antika tp yaznnda ilk kez Areteaus, melankoli kapsa
mna giren bu tr karasevdalardan sz etmi. Sonra, hemen
hemen her nl hekim bu konuda ayrntl rneklemeler ser
gilemitir. Efesli Rufus sevda-melankoli i likisini nemle
vurgulam. Bergamal Galenus, Roma'nn sanat ve soylu
evrelerinde rastlad karasevdal insanlar ayrntlaryla
anlatmtr.
zellikle Galenus'un vurgulamalarnda karasevda, ar
bir hzn, ruhsal ac, ruhsal / bedensel tkenme durumuyla
srmekte ve kimi kez lmle sonlanmaktadr. Antik Roma
yaznnda bu tr sevdalarn kahramanlara zg bir kiilii
ve tutkuyu gerektirdii dnlm ve bu nedenle de kah-
,.
ramanlara zg sevda anlamna gelen "amor hereos" olarak
tanmlanmtr .1
Kahramanlara zg karasevda (amor hereos), hem Latin
hem Roma hem de Arap yaznnda -t p ve tp d alanlarda
ok ilenmitir. Hemen her Arap hekiminin kitabnda, ok
kez Antik Grek hekimlerinin ve zellik.le de Galenus'un va
kalarn anmsatan pek ok rneklemeye rastlanmtr.
Antik Grek hekimleri, karasevday melankolinin neresine
koyacaklarn pek de bilemeden, grdklerini anlatmlar
dr. Galenus (130-200) ise karasevday daha ok, sonradan
ortaya kan (arzi) bir illet olarak tanmlamtr. Galenus, ka
rasevday melankoli gibi yapsal bir rahatszlk olarak gr
memi, baz insanlarda biraz da rastlant sonucu sonradan
ortaya kabilen bir tr ruhsal durum o larak deerlendirmi
tir. Galenus, bu hznl ruhsal durumun, melankolinin ay
ns deil, benzeri olduunu vurgu lamtr.

------- 2U8 -------


Ortaada Melankoli

Galenus'un tespitlerine gre, karasevdal insanlarda can


lln (vitalite) azalmas, yorgunluk, itahszlk, zayflama,
deri renginin solmas, gzlerin ukurlarna kamas, kan ba
sncnn azalmas, nabz atlarnn zayflamas gibi bedensel
belirtilerle birl ikte, uykusuzluk, hzn, inleme-szlanma,
dncenin sevilen kii zerine younlamas, patolojik bir
sululuk duygusu, dncelerin giderek hezeyan niteliine
dnmesi ile ruhsal durum psikotik niteliklere dnebil
mekte ... ve baz durumlarda lm kanlmaz olmaktadr ...
Galenus, karasevdal insanlara, banyolar, hafif arap, m
zik, dnceyi baka ynlere kaydracak arkada toplantla
r, spor, bedensel almalar, geziler nermitir.
Bergama kkenli, Bizansl Oreibaios (325-405), Egeli Pau
los (625-690), karasevdal insanlarn kafalarnn iinin hzn,
ruhsal huzursuzluk, uykusuzluk, itahszlkla dolu olduu
nu, duygu ve dncelerinin sevilen kii zerine takldn
yazmlardr .2
..

Antik ve ortaa boyunca karasevda genellikle melanko


linin bir tr, alt grubu ya da benzeri bir rahatszlk/ hastalk
olarak dnlm. Karasevdal insanlarda --ounluunun
erkek olmalar gz nne alnarak- cinsel-tohum hcreleri
nin ar snmasndan sz edilmi ve bu denli snan hcre
lerin dnceyi, karar verme yeteneklerini bozduu, sonu
ta insanlarn hezeyanl, sanrl lgn-ruhsal durumlara gir
dikleri d nlmtr. talya' da Fonamiral Johannes ( 1329-
1396), karasevdadan len insanlarn otopsilerini yapm.
Bunlarn beyinlerinde 3. karncn kuruduunu tespit et
mitir. Johannes, bu otopsi bulgularndan hareketle dn
me, imgelem bozukluklarnn, hezeyanlarn ve sanrlarn
beynin bu blgesinin kurumasndan kaynaklandn dn
mtr.

------- :!UY -------


Serol Teber Melankoli

Karasevda, 14. yzyldan sonra, melankolinin iine (in


tegre) dahil edilmeye balanm. Melankoli paydas alhnda
toplanan ruhsal rahatszlklar / hastalklar iinde / arasnda
deerlendirilmitir.
Floransal nl Dominikar dinbilimci, Girolama Savona
rola' nn byk babas, Giovanni Micaele Savonarola (1384?),
Antik ve ortaa Latin ve slam dncelerini toparlamaya
alarak, melankolinin ve karasevdann ayn hastaln e
itli grnmleri olduunu dnm. Melankolinin beden
sel kurumaya (dyskrase) bal olmasna karn, karasevda
nn sonradan rastlantsal bir nedenle ortaya ktn ngr
mtr.3
Karasevda konusu, kadn-erkek ilikilerinin son derece s
nrl olduu Arap toplumlarnda zellikle byk ilgi gr
mtr. Arap lrokenli yaznda, karasevdal ak (lgn / bil
ge) tiplerinin, olaanst servenli yaam tarzlar, sanlan
ok kez lmle de bitse, genelde hep toplumsal bir hog
ryle olumlanarak, zlemle anlatlrrnhr.4
Karasevdallardaki somut sevginin kimi zaman giderek
soyut bir tutkuya ve sonra da mistik fantezilere dnt
izlenmitir.
Trkiye kltrne, melankoli zerine bilgiler daha ok
Arap kltr zerinden yansm. Bu nedenle de karasevda
(ve malihulya) tanm melankoliden daha ok benimsenmi
tir.
Burada karasevdal kii, kendi yaamyksn tmyle
sevdii insan zerine kaydrmakta, dsel dzeyde de olsa,
kendi varln sevdii insana balamakta, bunun dndaki
bir yaam, varoluu, sama ve anlamsz bulmaktadr. Bu ko
numda, benliin canll, yaama sevinci azalmakta, ruhsal
donuklama ortaya kmakta, ruhsal bedensel enerji -vitali-

------- ) i l -------
Ortaada Melankoli

te- azalmasyla birlikte sklkla psiko-somatik ikayetler g


rlmektedir. Sonuta, pasif, fkeli, kukulu, kkn, zaman
zaman saldrgan bir kiilik deiiklii izlenebilmektedir. Ka
rasevdallarda gzlenen, d dnyaya ilgisizlik, insanlardan
kama, kendi i dnyalarna g, gszlk, acl ruhsal hu
zursuzluk, mu tsuzluk, kendini sulama, hatta hezeyan ve
sanrlar gibi bulgular, melankolide gzlenenlere benzerlik
gsterir. Ancak gene de karasevdal insanlar, iinde bulun
duklar aresizlie bir neden gsterebilirler. Sevdalandklar
insana kavumalar durumunda tm sorunlarnn zlece
i sansn tarlar. Byle bir durum, melankolide sz konu
su olmaz.
Eskiden melankolinin (endogene depresyon) kapsam
iinde grlen karasevdal ruhsal durumlar, gnmz ruh
bilimi anlaynda "reaktif depresyon" paydas altnda de
erlendirilir. Buna gre karasevda yapsal deil, olaanst
bir yaant sonucu -reaktif- (arzi) ortaya kan ruhsal k
knlk -depresyon- durumlardr. Kukusuz, burada yaan
t -ak olma- ile tepki -hznl ruhsal durum- arasnda bir
oranszlk vardr. Ancak bu durum eitli olaslklara aktr:
Byk bir olaslkla zaman iinde normalleebilir . . . Baz ke
reler hezeyanlar, sanrlar ile birlikte psikotik bir duruma d
nebilir. .. Sreklilik kazanabilir. Kiilik deiiklii ortaya
kabilir, yeni bir yaam tarz olarak srebilir.
4. BLM

AYDINLANMA AG INDA MELANKOL:


TOPLUMSAL SU
"ZAVALLI AKILSIZ DEL"
4. 1.

S ophokles, "Oidipus Kolonos'ta " trajedisinde koroya, "Her


kim ki insan oullarnn mrn ksa bulp zun bir hayat dilerse
bence gerekten lgndr. Saysz gnlerin bize getirdii, ou
mtllktan ok hzne benzer. mrn her merhalesini, ou kim
selerin ld merhaleyi atktan sonra insan, neeyi artk hi bir
yerde blamaz . . . Hi domam olmak, yazgnn en giizeli; ona en
ok yakan da dnyaya gelir gelmez hemen dnmek, gene eski ye
rimize dnmektir." diye syletir. '
Tevrat'ta, Eyp'n yakanlan,2 Sophokles'in trajedileri, 16.
yzyln sonlarnda yeniden ve sklkla anlmaya balamtr.
Drer' in de mutlu bir rastlantyla ilk genlik yllarnda ta
nt ve nl yaptnn nemli bir blmn resimledii
Sebastian Brant'm Deliler Gemisi (1492) kitab byk ilgi gr
mtr.1
Sebastian Brant, Deliler Gemisi yaptnda, Eyp ve Sop
hokles geleneini srdrp, insan olarak varolmann tanr
sal dllendirme deil -yaanan toplumsal koullarda- tam
bir ikence olduunu, insann iinde bulunduu aresizlii,
gszl ve iine yuvarland hezeyanl dnyay, "l
gnl", "delilii" sergilemitir. Dnyann ve insanlarn du
rumuna iyimser gzle bakmaya alanlara, Brant'n "Deliler
Gemisi" ile verdii yant olduka sert olmutur.
Serol Teber Melankoli

bir hznn, acnn varl sezinlenir. More'un yaamyks


gizemli ironik davranlarla doludur. More, son derece din
dar biriymi. ncelikle rahip olmak istemi. 1501-1505 ylla
r arasnda manastra kapanm. Oru tutmu. Dua etmi.
Sert yataklarda yatm. Kldan rme gmlekler giymi ... Son
ra ak olmu, evlenmek iin manastrdan ayrlm. Fakat,
Erasmus'un anlatmasna gre, ak olduu kz, ailenin ortan
ca kz olduu ve ablas dururken kardeinin evlenmesinin
ho olmayaca dncesiyle asl ak olduu, uruna ma
nastrdan ayrld kzn yerine ablasyla evlenmitir. . . 1 1
More, olaanst erdemli kiiliiyle byk n yapm.
Hi de istemedii halde, ngiltere ba ugc ve parlamento

bakan olmutur. Ancak ngiltere' de patlak veren bir kriz


nedeniyle tm grevlerini brakm. Evine kapanm. Bun
dan byle yaa f n balk avlayarak geireceini sylemi.
Bir iirinde, Aman ne gzel/Artk gnee gnaydn diyo
11

rum/Devlete iyi geceler" diye yazmtr . .. 12 Ancak her eye kar


n Thomas More lme mahkum olmaktan kurtulamam
tr. More, kapatld Londra kalesinden kzna yazd mek
tupta, " Beni buraya kapayanlar, byk ktlkler yaptklarn sa
nyorlar bana. Ama sevgili kzm, dinimin zerine yemin ederim ki,
eer karma ve siz ocuklarma kar sorumluluum olmasayd,
oktan byle bir hcreye, hatta ok daha darna kapatrdm kendi
mi," diye yazmtr.11
More, ldrlecei haberi geldii zaman, Bu gzel haberi
11

nize candan teekkr ederim. Bana ara sra dller ve erefler veren
krala her zaman saygl kaldm. Ama tanrm zerine yemin ederim
ki, beni buraya kapatt ve lmm dneyim diye, hem yer ve
hem de bol bol vakit balad, hele mutsuz dnyann aclarndan
beni bu kadar abuk kurtarmak ltftmda bulunduu iin, ona daha
da minnettarm .. :1 1 diyebilen ender kiiliklerden biridir.

------- 2 1 8 -------
Aydnlanma anda Melankoli

Dier bir nl topya yazar Tommaso Campanella'nn


(1568-1639) yaamyks ve nl yapt -Filozofa Devlet
Tasars- Gne Devleti, Thomas More'un yaamyksne ve
yaptna benzerlikler gsterir.
Campanella (da) "Demokritos 'un dncelerini benimsemek,
din kurallarnn dna kmak, kiliseye kar dmanca duygular
beslemekle" sulanm. 27 yl tutuklu kalm .15 Olaanst
ar ikenceler grm. ld sanlp bir kenara atlm. Dier
tutuklularn yardmyla biraz da beklenmedik bir biimde
lmden kur tulmutu r. Campanella'nn ada Rossi,
"Campanella'ya otuz be saat boyunca yaptklar ikence ylesine
vahiceydi ki, knn btn kan damarlar kopm u, alan yaralar
dan durmadan kanlar boalyordu. Bununla beraber, dilerini skp
ikenceye ylesine dayand ki, azndan, bir filozofa yakmayacak
bir tek szck bile alamadlar",16 diye anlatmtr yaplan iken
ceyi.
topya projeleri insanlara sevgi, mutluluk, gnen ve
hepsinden nemlisi, zgrlk umudu veren, bir anlamda
"anti-melankolik" dler olarak ngrlmlerdir. Buralarda
insanlarn daha zgr ve mutlu koullarda yaayabilecekleri
dnlmtr.
Buna karn, topya Adalar'nda insanlarn uymakta ol
duklar ok kat toplumsal kurallar konmutur... rnein,
Gne Devleti'nde kadnlar ile erkeklerin birleme zamanla
,

r, ekin, hasat, babozumu zamanlar bile rahipler tarafndan


belirlenir ... 17 Gne lkesi'nde kadnlar salarn kesmezler.
Tek tip topuz yaparlar, tepelerinde toplarlar. Erkeklerin sa
lar usturayla kaznm, tepelerinde bir tu tam braklmtr ...
Erkekler, genel olarak balarna takke giyerler, stne de ku
kuleta geirirler... Yneticilerin apkalar biraz d aha ssl ve
. 18
biraz daha yksektir. .

------- 219 -------


Serol Teber Melankoli

En byk sorunlar, kab norm sistemlerine uyamamak, bir


anlamda, "toplumsallaamamak" olan melankoliklerin bu tr to
pik toplumlarn "cennet adalan"run gereklemesi durumunda
nasl bir tavr iinde olacaklann -yazk ki- bilemeyeceiz.
nsann bu elikili durumu tarih boyu zlemeden, da
ha nemlisi anlalamadan kalmtr.
Her eye karn "topya proieleri" son derece ciddi toplumsal
eletiri yaptlandr. Tilin topik dncelerde, toplumsal ya da
bireysel bir tr bakaldn vardr. Bu nedenle de topya yazarla
nrun hemen hemen hibiri ynetimler tarafndan balanrna
mlardr. Sokrates, More, Campanella rneklerinde grebildii
miz gibi bunlar, eitli nedenlerle ya ldrlmler ya da uzun
yllar hapis yattktan sonra kl pay lfunden dnmlerdir...
Robert Burton (1577-1 640) da ngiltere'de yetien byk
melankoli aratrm a'Cs ve anti-melankoli yazarlarndandr.
1621 ylnda yaymlad Melankolinin Anatomisi yapt dn
ya leinde hakl bir n kazanmtr.1"
Burton, bu dev aratrmasnda, insann iinde yaad
durumu, bulunulan varolusal aresizlii ve melankoliklerin
suskunluklaryla gsterdikleri tepkileri anlatm. Sonraki d
nem ngiliz ozanlar tarafndan "donmu-talam fke"
olarak da tanmladklar bu suskun yaam ve davran tarz
n anlalr klmaya almtr.
Burton'un kitabnn nemli bir blm Demokritos vg
syle doludur. Burton, burada sayfalarca Demokritos'un Hip
pokrat ile karlamalarn, Abderal hemerilerinin onu nasl
lgnlkla sulayp Hippokrat' a getirdiklerini, Hippokrat'n
Demokritos'u lgn ve aklsz bulmadna gre neden, "nor
mal" Abderallan tedavi ehnediir ironiyle anlatr.
Burton'un Melankolinin Anatomisi yaptnn gnmze
dein uzanan hakl bir etkinlii olmutur.

------- 220 -------


4.2.

R nesans sonras Aydnlanma dnemlerinin dnya gr


leri, ortaan dinbilim merkezli anlaylarndan ok farkl
bir temele dayanm. Bu sre iinde, insanlarn ruhsal ya
amlar (da) din-d rasyonel yntemlerle incelenmeye al
lmtr.
Doabilimlerinin geliimi, her eyi kkten deitirmi.
Buna uygun olarak insanlarn ruhsal dnyalar, davranlar
yeniden deerlendirilmi. Tanr ve gnah anlaylar yadsn
m. Toplumlar ve insanlar dinsel inanlarn yerine rasyonel
ilkelere gre ynetilmeye ve eitilmeye balanmtr.
nsanlarn ruhsal yaamlar, batl inanlarn, dinlerin oto
ritesinden kurtulmaya balam fakat bu kez de rasyonaliz
min kat norm sistemlerine uydurulmaya zorlanmtr. Ras
yonalizm norm sistemlerine gre yaamayan ve almayan
lar, "gnahkar-dinsiz" yerine, bu kez de "aklsz-lgn" ya
da "zavall-deli" olarak tanmlanmlardr.20
Psikiyatri doa-bilimleri iindeki yerini aldka, "aklsz
lgn" ya da "zavall-deli", psikiyatrinin aratrmalarnn nes
nesi olmutur. "Anormal delinin" bir aratrma nesnesi olarak
normal akllya teslim edilmesi, "gnahkarlarn" engizisyona
teslim edilmesinden pek de farkl olmamtr. "lgnlk" ya
da "delilik", insann varolusal, yaantsal, ruhsal bir durumu
Serol Teber Melankoli

olarak deil, toplumlann retim sorunu olarak grlmtr.


Ruh sal mutluluk iin deil, almak ve retmek iin bir
ara (bir nkoul) olarak deerlendirilrnitir.21
Toplumlann ngrdkleri beceri iinde almayanlar,
"hazr yiyici lgnlar" olarak deerlendirilmiler. Ve bu
"aklsz-lgnlar", bu kez de Aydnlanma a toplumlarn
dan dlanmaya balanmlardr. . . Modem toplumlarda o
unluu oluturan akll, normal yurttalar, "aklsz-delile
ri" toplumdan dlamlar. Bunlar, ilk nce genel hastanele
re, sonra d a zel psikiyatri kliniklerine kapatlmaya balan
mhr.
Psikiyatriye, toplum-devlet adna bu "aklsz-delileri"
kliniklere kapama ve " tedavi etme" yetkisi verilmitir. Mic
hel Foucault, antsal yapt Deliliin Ta rihi'nde bu tarihsel
olaya "b11k kapapw " adn vermitir.21
Yeni alma ve kentleme dzenine uyamadk.lan iin,
"zavall-aklsz-lgn-deli" tansyla tutuklananlarn says
zaman zaman nfusun yzde 10-30 delaylanna ulat g
rlmtr. rnein, 18. Yzyl Almanya'snda bin nfuslu
bir yerleim yerinde, ortalama iki yz dolaynda dilenci ve
elli-seksen kadar "lgn-deli" bulunduu tespit edilmitir.
Bunlarn nemli bir blm "alma", "eitim" ya da "teda
vi" hastaneleri ve evleri ad verilen kurumlara gnderilmi
lerdir.22
Bu dnemlerde "deliler", ortaada olduu gibi yaklma
mlar, fakat pek ok yerde hcrelere kapatlmlar, zincire
vurulmular ve demir kafeslerin iinde tehir edilmilerdir.
lk byk "deli salgn" ngiltere' de grlm. "ngiliz
hastal", "The English Malady", Madness, "English Sple
en", "ngiliz melankolisi" gibi eitli adlarla tanmlanmtr.
Ve gene ilk "byk kapatma" hazrl, ilk orijinal modem
Aydnlanma anda Melankoli

rjuva devleti ngiltere' de balam. ngiltere, ilk byk


astane (houses of correction)'yi 1575 tarihinde kurmutur.
urada, merkantilizmin gelimesine kout, topraklarndan,
evlerinden kovulan ve yeni kentleme dzenine uyamayan
kyller, isizler, yoksullar, dilenciler, evsiz-barksz kalm-
,
f lar, alkolikler, serseriler ve en bata da melankolikler, izof-
' renler vb. toplanmaya balanmtr.23
j Avrupa'da ilk genel hastane (hospital general) 1612 yln
d a Fransa'da Lyon kentinde alm. Fransz Devrimi'ne de
in 33 genel hastane yaplm. Almanya' da ilk kez, 1620 y
lnda Hamburg kentinde bir genel hastane alm. Sonra her
blgede, en az bir genel hastane ya da psikiyatri klinii al
mas ngrlmtr. 1 667 ylnda Basel'de, 1668 ylnda da
Breslau'da genel hastaneler kurulmutur. 24
Modem dnya anlaynn ngrd "alma ahlak",
ortaan tm "gnahlarnn" nne gemi. Yeni dzenlere
uyamayan, beklenen beceriyi gsteremeyen "deliler," sz
edilen "eitim", "yetitirme" ve "tedavi" kliniklerine kapa
tlmaya balanmtr ...25' 20' 27
Rasyonalizmin, kendisinden olmayanlara kar balatt
"byk kapama" hareketi, akln -ratio- gelimesiyle birlikte
hzl devinim kazanmtr.
lk nceleri genel hastanelere, sonra zel psikiyatri klinik
lerine kapatlan "deliler", zaman zaman kendi hallerine l
me terk edilmilerdir.
Fakat evrim kuramnn, Darvinizmin giderek sosyal
darvinizm biimini almasyla, toplumda ounluu olutu
ran normallerde, aznl oluturan delileri radikal olarak te
mizlemek istemi giderek artmtr.
Bu dnce, rasyonalizmin irrasyonalizme dnt
Almanya' da 1933-1945 yllar arasnda "delilerin" (melanko-
----- 2:1 --
---
Serol Teber Melanko!i

likler, izofrenler, epileptikler, alkolikler vb.) sistematik ola


rak yok edilmelerine dnmtr.2"
25 Mays 1939 tarihinde, Leipzig niversitesi ocuk Has
talklar Klinii'nden Prof. Dr. Werner Catel'in Berlin, Tier
garten sokaktaki 4 numaral evinde yaplan bir konumadan
sonra alnan karar sonucu uygulanmaya baland iin tari
he T-4 uygulamas olarak geen kararla " delilerin" rasyo
" "

nel olarak ortadan kaldrlmalarna balanmtr. Bunlardan


bir blm toplama kamplarna gnderilmitir. Dier bir b
lm eitli kliniklerde ld rlm ya da yaklmlar, orta
dan kaldrlmlardr. Ayrca 16 Aralk 1941 tarihinde, Ber
lin' den gelen ve ruh hastalarnn daha da sistematik yok edil
melerini ngren 14-f kod numaral bir yaz, ilk kez 13 dos
ya numaral "hastada" uyguland iin gene modernizmin
ve deliliin tarihine "1-t-f-13" adyla geen aksiyonu balat
m. Burada da topluma pahalya mal olduklar, alanlarn
srtndan beslendikleri gerekesiyle, bilinebilen ve yakalana
bilen tm ruh rahatszl gsteren insanlar temizlenmitir.Z'I
Bylece Homeros'tan bu yana eitli ynleriyle tartlan
melankoli yaam tarz iindeki insanlar, modern toplumlar
da insan aklnn bulduu rasyonel yntemler sayesinde gene
rasyonel olarak yok edilmeye allmtr.
5. BL M

MELA NKOLiDEN DEPRES YONA


5.1 .

M elankoliden depresyona gei srecinin yadsnmas ola


naksz, anmsanmaya deer, retici bir tarihi vardr.
Doabilimlerinin ussal anlay -kendi mantna uygun
hakl nedenlerden dolay- melankolinin gizemli, felsefi, ro
mantik, iirsel tanmlamalaryla bad aamam; benzer ruh
sal duru mlar, gnlk yaam ritmine uygun, daha anlalr ve
anlatlnlilir bir adlandrma gereksinimini ortaya koymutur.
Bu balam iinde, depresyon tanm -melankoli kapsamnda
olmad grlse de- uzun tartmalar sonucu genel bir ka
bul grmtr.
Gnlk pragmatik akla uygun grnse de melankoliden
depresyona gei "ruh ldii, yaasn viicut!" mantna uygun,
son derece sancl ve kaba anlaylar da beraberinde getir
mitir.
Anmsatmaya altmz gibi, melankoli zerine olan
dncelerin geliimi kesintisiz bir btnlk oluturmam.
nerilen savlar, etkinliini uzun ya da ksa sreler devam et
tirebilen dnce paralar (fragmanlar) halinde srmtr.
Aydnlanma a ile balayan olaanst gelimeler, in
sanlarn kendi ruhsal sorunlarna baklarn da tmyle de
itirmi. insan beyninden bamsz bir " ruh" anlay yad
snm. Bunun yerine, merkezi sinir sisteminin ilevi sonucu

------- 227 -------


Serol Teber Me/akoli

ortaya kan -ussal- (rasyonel) "anlalabilir e anlatlabilir"


yeni bir r u h anlay getirilmeye al lmt r.1
B u gelimelere kou t olarak ruhsal rahatszlklar ve has
talklar (da) bu yeni anlay iinde yeniden yoru mlama de
nemelerine giriilmiti r. Bu balam iinde, Aydnlanma a
sonras ruhbilimleri, genel likle melankolinin gizemli ta
rihinden ve tanmlamalarndan kurtulup, bu tr ruhsal du
rumlara ussa l aklamalar olana veren abalar iinde sr
mtr.
Aydnlanma ann, Fransz Devriminin, doa ve top
lumbilimlerine getirdii yenilikleri ruhbilimlerine tamaya
alan hekimlerin banda ncelikle Phi lippe Pinel (1 745-
1 826) gelir. Bu kuaklar, ortaadan modernizme, dinbilim
den modern tbba geilen kprleri oluturmulardr. rne
in Pinel, ilk kez dinbiij.m (teoloji) okumu, sonra tp eitimi
yapmtr. Pinel, byk bir tp devrimcisi ve hmanist ola
rak, hekimlii yeniden " Hippokrat geleneine" gre yap
landrmaya alm. nsanlar nyargsz, ampirik gzlemle
anlamaya almann, onlarn kendilerini mutlu duyumsa
malar iin gerekli olan koullarn, klinik ve toplumsal ya
amda salanmas gerektiini savunmutur.2
Pinel, bir J. J. Rousseau hayran olarak, Fransa'da eitim
ve tp reformlar iin son derece angaje alm. " Delilerin
zgrlklerine" kavumalar iin Napolyon'a danmanlk
etmitir. Pinel, kliniklerde "delileri zincirlerinden kurtarma"
hareketini balatm. lk kez 1 793 ylnda, krk "delinin" zin
cirlerini kendi elleriyle zm. nsanlar hi olmazsa bu ba
lamda, "zinci rlerinden kurtulmaya" balamlardr.
Pinel, Rousseau'nun " doa durumu" anlaynn etkisi al
tnda, i nsan-doa ilikilerine yeni bir mantkla yaklam.
Devrimin, doa-insan btnlemesini yeniden salamasn

------- 228 -------


Melankoliden Depresyona

ve yeni bir toplumsal ahlak ve insan kimlii anlaynn ge


limesi gereini dnmtr.
Pinel, ruh hastalklarn "yabanclama rahatszlklar"
olarak tanmlam. 1801 ylnda Tinsel Yabanclama zerine
Tbbi-Felsefi Aratrmalar kitabn yaymlam. Toplumlara y a
banclap ruh rahatszl geiren insanlarn, doadan kop
madan, tarm alanlarnda al arak, kendi kendilerinin ge
imlerini retebileceklerini, kendi aralarnda -benimsenebi
lir- yeni norm sistemleri ve insanlar aras ilikiler oluturabi
leceklerini savunmutur.
Pinel, melankoli ve mani tr ruh rahatszlklarn, birbir
lerine dnebilen "yabanclama", "lgnlk" durumlar
olarak deerlendirmi. Ruh rahatszlklarn ve hastalklarn
oluturucu nedenler arasnda kaltma ncelik vermesine
karn, yanl eitimin nemini vurgulam. Ayrca dzensiz
yaamn, korkunun, fkenin, tutukluluk, g vb. gibi etken
lerin insanlarn ruhsal yaplarn tahrip ettiini sergilemitir.1
Esquirol, Jena-Etine-Dominique (1 772-1 860), Pinel'den
sonra, modern psikiyatrinin kurucusu olarak tarihe gemi
tir. Esquirol da Pinel gibi, nce dinbilimleri sonra tp oku
mu. Ancak Pinel'in i-hastalklar uzman olmasna karn,
Esquirol, meslekten psikiyatri eitimi yapmtr. Esquirol,
hereyden nce devrim sonras Fransz psikiyatri okulunu
kurmu, psikiyatri kliniklerindeki reformlar, Pinel'in d
ncelerini uygulamay srdrmtr. Esquirol, bir y andan
ruh hastalklarnn nedenlerini -Ayd nlanma ann, mo
dernizmin mantna uygun olarak- beyin dokusu bozuk
luklar olarak grrken, te yandan da bunlarn toplumsal
deiimler sonucu ortaya kan altst olulardan, yabancla
malardan (alienation), bireysel yaltlanmalardan ortaya ka
bileceklerini sylemitir.4
------- 21Q ------
Serol Teber Melankoli

Esquirol, melankoliyi beyin dokusu bozukluuna bal


"devri lgnlk" (folie circulaire) olarak tanmlamtr.
Fransz Aydnlanma Okulu'ndan gelen dier aratrmac,
J . P. Falret de (1764-1 870), 1851 ylnda yazd yaptnda, Ka
padokyal Areatus'tan beri szlp gelen grlerin n
da, melankolik-manik ruhsal duruma gene "devri lgnlk"
(del ilik) tans konulmasn nermitir.
zellikle Fransz ruh bilimcilerinin kullandklar "devri
lgnlk" tanmlamasnn kkeninin ok eskilere dein uzan
d bilinir. Yaz-k, gece-gndz, uyku-uyanklk, Ay'n de
vinimleri, menstrusyon kanamalar vb. gibi olaylarn "devri"
zellikleri hep i lgiyle izlenmitir. Ayrca baz mevsimlerde ya
da dolunay durumlarnda ortaya kan ruhsal deiimler
" Lunatismus" hep sylenegelmitir. Antikalardan beri in
"'
sanlarn " duygulanm" (affektion) durumlarnda da devri
deiimler gzlenmitir. Ruhsal duygulanm durumlarnn
bu tr olas deiimlerinin psikoz boyutlar a gelileri, koz
mik glerin insanlarn isel yaplarn etkileyip "endo-koz
mik psikozlar" koullad va rsaylmtr.
Devri ruhsal rahatszlklar ya da psikozlar, Aydnlanma
anda da sinir sisteminin duyarllnn devri olarak art
ya da azal biimindeki sylentilerle srm. Devri melanko
li (ya da "devri lgnlk") tanm gncellemi. Pinel ve Es
quirol, bu gelenei, modern psikiyatri anlay iinde yeni
den beli rlemeye almlardr.
18. yzylda beyin dokusu ve fizyolojisi zerine aratrma
lar ok artm. Albrecht von Hallers (1 708-1 777) sinir sistemi
ne uyarlar yapmaya balam. Bunun rencileri Cullen
(1710-1790) ve J . Brown, nro-patoloji ve psiko-fizyoloji al
malarn gelitirmilerdir. Bu arada Cullen'den yazg belirle
yici bir neri gelmitir. Cu llen, ruhsal rahatszlk gsterenler-

------- 2 .lO -------


Melankoliden Depresyona

de beyin-sinir dokusunun uyarlabilme gcnn azald ya


da bozulduunu dnm . . . Bu savdan kalkarak, beynin a
lmasnda ve ruhsal rahatszlklarn ortaya kmasnda nro
patolojik bir model ngrmtr. Cullen, sinir sisteminin g
rece yava tepkiler gsterdii durumlarda ruhsal yapnn, h
znl, korkulu, kkn, yorgun, zcesi melankolik grnm
lerde olduunu, buna karn, sinir sisteminin daha canl tep
kiler verebilecek konumda olduu zamanlarda, fkeli, coku
lu, kzgn bir ruhsal yapnn gzlendiini savunmutur.
Cullen, bulgularndan hareketle, merkezi sinir sisteminde
damarlarn normal gerginlik -tonus- durumunu yitirip, gev
ek -"atonik"- konumlara gelinmesi sonucu, beyin dokusu
kanlanmasnn azalabilecei depresyon durumlarndan sz
etmitir. Depresyon, burada beyin kan dolanmndaki azal
may anlatan fizyolojik bir d urum olarak dnlm. An
cak depresyon durumlarda bedensel ve ruhsal canllk -vita
lite- azalmalarnn grlebildii savunulmutur. Cullen' in
nerisi genel bir kabul grm. nceleri melankoli tansyla
birlikte kullanlm. Fakat anlatm ve anlalmas kolay ol
duu iin, giderek melankoli karl olarak da ku llanlma
ya balanmtr.;
Melankoli karl nerilen devri lgnlk, kronik keyif
sizlik (dsythymie) gibi tanmlamalar uzun sreler denenmi.
Bu konudaki tartmalarn gnmze dein srmesine kar
lk depresyon tanm genel bir kabul grmtr.
izleyen yl larda, beyin anatomisi ve fizyolojisi aratrma
larndaki gelimelere kout olarak, melankolinin nedenleri
ve tanmlamas zerine eitli varsaymlar yaplmaya ba
lanmtr.
Kahlbau m, Karl-Ludwig (1 828- 1899), ruhbilimleri iin en
nemli sorunun yntem sei mi olduunu savunmu. Kendi-
Serol Teber Mclarkoli

sine zg, total-komple psikoz (vesaniae) ile parsiyel psikoz


(vecordiae) ayrmn getirmi. Sonra bu iki psikoz durumu
nu da "nedeni 1'ili11mc_11en " (idiopathische) psikozlar paydas
altnda toplam . . . Bu tr psikozlara ilk nce anatomik-fizyo
lojik bir neden dnlm. Sonra bunlar nedeni bilinme
yen devri psikozlar (cyklothymie) bal altnda tarhm.
Melankoliyi de nedeni bilinmeyen devri psikozlar iinde de
erlend irmitir.6
Kraft-Ebing, 1 874 tarihinde yazd melankoli monografi
sinde, melankolik ruhsal durumu, beynin kansz kalmas so
nucu ortaya kan bir tr beyin kanszl (anemisi) olarak
dnm. Ayrca melankoliklerde sklkla grlen ve zel
likle de gs blgesinde younlaan arlar da duyu sinir
lerinin ar duyarll ile aklamaya almtr. Melankolik
sanrlar ve hezeyanlar bfi<Ynin baz blgelerinin gereinden
fazla kanlanmas sonucu olabileceini ngrmtr. izlenme
hezeyanlarna, insanlarn kendi lgnlklarnn farkna var
malarnn neden olduu varsaylmtr.'
Geen yzyln ruhbilimsel tartmalarn ok ynl etki
lemede sz geenlerden biri de hi kukusuz Viyanal The
odor Meynert ( 1833-1 892) olmutur. an en nde gelen n
ro-anatom ve nro-fizyologlarndan biri olan Meynert, ruh
hastalklarnn zellikle n-beyin blgelerinin ilevsel-yap
sal bozukluklar sonucu ortaya ktklarn dnm. Aynca
beyin kabuu ile orta beyin blgeleri arasndaki uyumsuz a
lmalarn ruhsal rahatszlklara neden olabileceini varsay
mtr. Meynert, beyin kabuunun genel uyarm eiindeki
deiimin melankolinin ve maninin olumasna neden olabi
leceini sylemitir. . 8 .

Beynin kan dolamnn fazlalnn mutluluk, coku gibi


duygular ortaya karabildiini, bunun tersine kan dola-

------- 232 -------


Melankoliden Depresyona

mnn azalmas durumunda, hzn ve korkunun grlebile


ceini dnm. Bu devri ruhsal deiim durumlarna de
gike keyifsizlik anlamna gelen "zyklothymien" adnn veril
mesini ngrmtr. Zyklothymien, Greke, uzunca sren
keyifsizlik anlamna gelen dystlymie szcnden krtynak
lanm. Hippokrat, bunu gene ayn anlamda kullanm. Ge
en yzylda, Cari Friedrich Flemming (1779-1 880), melan
koli kar kronik keyifsizlik anlamna "dysthymie" kavra
mn nermi. Ancak beklenen i lgiyi grmemitir.
Meynert' in bilim dnyasna yapt dier bir nemli kat
k, Freud'u yannda yetitirip, sonra da onun Paris'e gitmesi
ni tevik etmesidir. Meynert, ayrca Freud'u Paris dn
kald skk durumlarda, histerik hastalar tedavi etmeye,
bulgularn aka sylemeye kkrtm ve salt ruhbilimle
rinde deil tm dnce dnyasnda bilinen devrimsel nite
likli gelimelerin dolayl hazrlayclarndan biri olmutur.
Geen yzyln ortalarnda, romantiklerle nro-anatomi
ve nro-fizyoloji yanllarnn gi ttike kzan ruhbilimsel tar
tmalar arasndan syrlp, kendisine nemli bir yer ve hak
l bir n yapan bilgelerden biri de Wi1helm Griesinger'd ir.
Griesinger (1817-1868), Stuttgart'ta domu, Tbingen'de
eitim grm... tik nce ihastalklar uzman, sonra da psi
kiyatr olmutu r. .. G riesinger, 1 850-1852 yllar arasnda, za
mann Msr hdivinin zel doktoru olarak Kahire'ye gitmi;
orada kald iki yl gibi ksa zaman dilimi iinde, modem hp
kurumlarnn rgtlenmesini ynetmitir ... Griesinger, daha
28 yanda yazd Ruh Hastalklarnn Nede11/eri ve Tedaileri
(1845) yapt ile modem nro-psikiyatrinin kurucularndan
biri olduunu kantlamtr. Griesinger'in aforizma niteliin
de syledii, "ruh /astalklar, beyin hastalk/ardr" tanm, in
san ruhunun "bylerden arnmasna", ruhbilimlerinin din-

----- 2.Jl --
---
Serol Teber Melankoli

lerin, cinlerin, perilerin ve de tanrlarn etkilerinden kurtul


masna byk katks olmu. Ancak bu kez de insanlarn tm
ruhsal dnyalarnn giderek ussallatrlmasnn ve "eyleti
rilmesinin " balangc ilan ed ilmitir." o 1 1
Griesinger, Aydnlanma ann mantn hmanist ge
lenekle btnletirmeyi dlemi ... Melankolinin, duygula
nm (affektion) bozukluklar sonucu ortaya kan bir beyin
rahatszl olabileceini dnm. Melankoliklerin anlat
tklar ruhsal aclarn, sinir kklerine yaplan uyarmlarla or
taya kan aclara benzediini ve bunun ortaya k yerinin
de beyin dokusu olduunu sylemitir . . . Griesinger, tm tin
sel / ruhsal yapy, beyin anatomisi ve fizyolojisiyle belirle
meye; duyu larn, duygulanmlarn, a lglarn ve motor etkin
liklerin karmak refleksler ile ortaya ktn anlatmaya a-
r
lmtr.
Griesinger, psikiyatriyi dinin, felsefenin, gzel sanatlarn
ve -zelli kle de nl Alman romantizminin- etkisinden kur
tarp zgn, bamsz bi r reti yapmaya zen gstermitir.
Bunun iin de srarla, tm ruhsal rahatszl klar, beynin yap
sal ve ilevsel bozukluklaryla aklamaya alm; eitli l
gnlk (delilik) grnmlerinin, beyin dokularnn norm-d
almas sonucu ortaya ktklarn dnmt r.
Ancak Griesinger, sa l t kat bir nro-psikiyatr olarak deil,
ayn zamanda "benlik psikolojisi " zerine, sonraki yllarda or
taya kacak anali tik okullar kuracak olanl ar nclleyen ki
mi nemli varsaymlarda bulunmu. Benlik psikolojisinin
anatomik, fizyolojik ve toplumsal kaynakl "ruhsal tonus"
(ruhsal gerginlik) duru mundan sz etmi . . . Benlik dnce
sinin gl olmasnda, ruhsal tonusun gerginliinin nemini
vurgulamtr. Griesinger, ruhsal tonusun hzl ya da yava
tepkide bulunabileceini; uyarmlara yava tepkide bulu na-

---- 234 -----


Melankoliden Depresyona

bilen sinir sistemlerinin melankoliye h zl yant vercbilenlcri


nin maniye eilimli olduklarn varsaymtr. Griesinger,
ruhsal rahatszlklarn ok kereler korku ve dehet yaant
syla balad n, modern toplumlarda yaayan insanlarn bu
durumlarla sklkla karlatklarn, insanlar ile toplumlar
arasndaki srtmelerin ruh hastalklarnn ortaya kma
snda nemli nedenler oluturduunu savunmu . . . Gl ki
ilikler yetitirecek eitim lerin, kaltmdan ok daha nemli
olabileceini sylemitir.
Griesinger, modern psikiyatrinin kuruluunun dnm
noktalarndan birini oluturmutur. Ancak modern psikiyat
riyi doa-bilimleri ailesi iinde zgn, ba msz, doa-bilim
sel kkenli sistematik bir reti konumuna getiren psi kiyatr,
Emil Kraepelin'dir.
Emil Kraepelin (1856-1926), 1 9. ve 20. yzyllarn antik
adan beri bu konu d a younlaan bilgi birikimlerini siste
matik iinde toplam. Psikiyatri nomeklaturasn yazmtr.
Kraepelin, artc lde veri mli almalaryla psikiyatriye
bilimsel bir disiplin nitelii kazand rmtr. Hippokrat ben
zeri tu tkulu bir ampirik kl inik gzlemci olarak alm; psi
kiyatri zerine byk bir ansiklopedik bilgi toplamtr. Ruh
h astalklarn anatomik-fizyolojik nedenlerle aklama eili
mi, anlalr nedenlerle Kraepelin' de de arlk kazanm.
Ancak Kraepelin, her ruhsal rahatszln beyin dokusu k
kenli olduunu sylemekten srarla kanmt r.12 Balca ruh
hastalklarnn, d etkiler ve (nedeni henz bil inmeyen) i
etkilerle ortaya ktklarn d nm. izofreni, mani ve
depresyonu endogene -nedeni henz bilinmeyen- i-etkiler
sonucu ortaya kan ruh hastalklar kapsamnda deerlen
d i rmitir. Kraepelin, depresyon tanmnn modern insanlarn
sorunlarn anlatmak iin melankoliden ok daha uygun, tek-

--
-- 235 --
---
Serol Teber Melankoli

nik kolaylklar geti ren bir tanmlama olduunu dnm


tr.
Kraepelin' den sonra da psikiyatrlarn byk bir oun1u
u, melankolinin tarihine, sanatsal, yaznsal yanlarna bula
madan, gnlk yaamda daha kolay bir syleyie olanak ta
nd iin -durumu biraz yalnlatrmak pahasna da olsa
melankoli yerine "endogene depresyon " demeyi yelemiler
dir . . . 13

------- 236 -------


5.2.

Ruh rahatszlklarnn kkenlerini organik-somatik neden


lerle aklama abalar srerken, ruhsal grnglere (feno
menlere), ok d aha deiik ynlerden bakmaya balayan ruh
bilimcilerinin saylar ve etkinlikleri giderek artmtr. Bura
da hakl olarak ncelikle Sigmund Freud'un (1856-1939) a d
anmsanr. Freud, salt yazdklaryla deil, eitim ve yetime
tarzyla da ruh bilimlerinin gelimesinde zgn bir yer tut
mutu r. Daha nce de ksaca anmsattmz gibi Freud, Vi
yanal nl nro-anatomi bilgini Theodor Meynert'in ren
cisi olmu. Son derece baarl bir nro-anatomi eitimi gr
m. rnein ylan balklarnn sinir sistemleri ve kimi ocuk
felleri zerine nemli aratrmalar yapm, "kokain"in ge
nel coku ve canllk veren etkisini gstermitir. Freud, bu
youn nro-anatomi ve fizyoloji birikiminden sonra, burslu
olarak Fransa'ya, nl ruh hekimi Jean Martin Charcot'un
(1825-1893) yanna gitmi. Orada hipnotizma renmi; ruh
sal rahatszlklar olan insanlarn hipnoz yoluyla nasl iyile
tirildiklerini grmtr.
Burada Charcot'un bir konumas, neredeyse Freud'un
yazgsn deitirir nitelikte olmutur ... Bir tartma srasn
da, Charcot' un yannda alan baka bir nl hekim, hip
nozla saaltma ynteminin, tm alarn en byk fizyolog-
Serol Teber Melankoli

larndan biri olan Hermann Helmhol tz'un ( 1 821-1895) kura


mna aykr olduunu syleyi nce, Cha rcot, solu k kesen bir
dinginlikle: "B syledikleriniz sznii ettiiniz kuram adma ok
dala fena... kram iyi, gzel ama -rdii11z gibi- gerekleri
varolmaktan alkoyamyor. . . " demitir. 1 4
Freud da yaam boyu, "tartlmaz kuramlara" kar m
cadele etmek zorunda kalmtr. Freud, Charcot'un yanandan
ayrld ktan, Nancy Oku lu'nun da hipnoz deneyimlerini
rendikten sonra, kendi "serbest arm" yntemini gelitir
mitir...
Klasik psikanaliz ynelimli aratrmaclarn mt:lankoli
zerine olan grlerini tek bir tmcede zetlemeye alr
sak: Melankoli, insalar narsistik yaralanmalara kar gsterdik
leri tepkidir.
Melankoli zeriq, psikanaliz ynelimli aratrmaalarn
klasikleen be temel almasndan sz edilir. Bunlar psika
nalizin melankoli zerine olan grlerini dile getirirler. Bu
almalar, Abraham 191 1 ve 1 9 1 6, Frcud 1917, tekrar Abra
ham 1925 ve Rado 1927 yllarnda yazmlardr.1'
Bu -klasik dnem- almalarndan sonra, Melanie Klein
bata olmak zere, Rosenfeld 1959, Mendelson 1 960 gibi pek
ok aratrmacnn yaptlar "klasik dnem sonras gelime
ler" olarak kabul edil mekted ir.1
Burada, psikanaliz ynelimli aratrmaclarn melankoli
konusuna yaklamlarndaki genel dnceyi yanstabilmek
iin Freud'un yazsnn uzunca bir zetini yanstmak istiyo
rum. Bunu, salt bu yazy Freud yazm olduu iin deil,
konuyu anlamamza en ok yardm edebilecek yaz olduu
nu dndm iin yapyorum.
Freud, 1917 ylnda kaleme ald bu nl yazsnn ilk
cmlelerinde, melankolinin karmak bir konu olduunu,
---
--
----- :! .1
Melankoliden Depre;yona

!<linik psikiyatride melankoli tanmnn bir kesinlii anlata


madn, melankolinin klinikte kendisini deiik grnm
lerle aa vurduunu belirtir. Melankolinin belirtilerinin ba
zlarn n somatik, bazlarnn psiik kkenli olduunu -san
dn- vurgulayan Freud, elde ettii ve yazsna yanstt
sonulara, genel geerli bilgiler gzyle baklmamas gerei
ni tler. '
Freud, olaan / sradan znt ile melankoli arasndaki
benzerlik ve farkllklar tart rken, olaan zntnn, he
men hemen her zaman sevilen bir kiinin ya da onun yeri
ni tutan bir objenin, bir idealin ya d a soyu t bir nesnenin,
dncenin yitirilmesiyle aa kan bir tepki olduunu
syler ... Freud 'un tespitlerine gre de melankoli, genell ikle
acl bir kknlk, d dnyaya kar i lgisizlik, sevme ye
teneinin yitiri lmesi, hibir iin stesinden gelinemeyecei
dncesi, zgven duygusunun azalmas, kendini ceza
landrma istemi ve intiharlar ile ortaya kabilir . . .
Sevilen nesnenin yitirilmesi sonucu ortaya kan olaan
znt durumunda bu kiinin gerekten lmesi gerekmez.
Burada nemli olan, o objenin eski konumunu yitirmesi ve
-artk- sevgi nesnesi olmaktan kmasdr. Olaan znt
duru mlarnda, genellikle insan bu sevgi nesnesini yitirme
olayn bilinli olarak bilebilir ... Melankolide ise ok kez bi
linli olarak ayrdna varlabilen bir kayp sz konusu deil
dir. Burada insan yitirdii eyin ne olduunu bilememekte
dir. Baka bir deyile melankolik insanlar bir eyler yitirdik
lerini sezinlerler ve bunun acsn ekerler ama neyi ve nasl
yitirdiklerini ayrntlaryla bilemezler ok kez. . . Freud, melan
kolide psiik gcn nemli bir blmn souran bu yitik e
yin ne olduunun ok kez anlalamadn ak yreklilikle
syler. . . Ayrca melankolide, benlik duygusu gszlemek-

------- :!:W -------


Serol Teber Melankoli

tedir. Hep grld gibi, melankolik insanlar kendi benlik


lerine kar artc llerde ykc, kyc tavrlar almakta
drlar ... Bunun nedeni de yeterince bilinmemektedir. Fre
ud'un kansna gre, melankolideki temel eliki, sevilen ob
jeye ballk srmesine karn, bu objeye bal psiik enerji (li
bido), bu objeden geri ekilip serbest kalmakta ... Fakat serbest
kalan bu psiik enerji, baka bir objeye kaydrlmamaktadr...
Benlikte varln srdren bu psiik enerjinin glgesi, benli
in bir blm zerine dmekte; benliin bu blm kendi
sini terk edilmi sevgi objesi gibi duyumsamakta / deerlen
d irmektedir. Ve bunun sonucu, vicdan da denilebilen benli
in bu blm, dier blmn kyasya ve hatta baz kere
ler lmcl biimlerde eletirmekte / yarglamaktadr...
Melankolinin nedenleri, tek bir objeye / kiiye olan sevgi
nin yitirilmesi -ya da eitli- topiler, hmanist dler, "ta
mamlanmam projeler" kapsamnda da ortaya kabilir. Bu
nun iin de melankoliklerdeki zntnn ndeni bakalarn
ca "anlamszm" gibi grnmektedir... Ayrca melankolikle
rin kendilerine kar ynelttikleri eletirilerin gerekte yitiri
len sevgi / topi objesine ynelik "ruhsal bir bakaldr" ol
duu da gzlenmektedi r.. .
Sonu olarak, melankoli durumlarnda benlik, yaama ye
nik dmekte, mani dnemlerinde ise ksmen ve geici de ol
sa, yaam koullarn amaya, kayplarnn stesinden gel
meye almaktadr. .. Melankoliklerde, psiik enerjinin obje
den zlme sreci pek ok aamalardan geer; bu nedenle
de melankoli uzun sren karmak olaylar sonucu ortaya
kar. Objeden ayrlan elikili / ambivalet duygularla ykl
psiik enerji, ar bir yenilgi / rezignasyon ile yok olmaktan
kurtulup, kendi benliine snmaya alr.

------- 2-lO -------


Melankoliden Depresyona

Melankoliklerde bilin, bu karmak mcadelelerin b


yk bir blm nn -bilinli olarak- farkna varamaz. Bu ne
denle de olup bitenlerin ayrdna varamayan melankolikler,
kendilerini sularlar; kendi kendilerine ate pskrrler...
Hezeyan boyutlarnda kendilerini eletirirler ... Hatta -inti
har yoluyla- kendilerini tmyle tahrip etmek isterler.
Freud'un bu olaanst gzel, ksa, fakat kapsaml yazs
gzard edilemez bayaptlardan biri olma ni teliini gn
mzde de srdrmektedir.
Klasik dnem sonras psikanaliz yaznnda klasikleen
baka bir yapt, Melanie Klein'in almasdr. Klein, burada
ocukluk dneminde, memeden kesilme olaynda ocuun
yaad depresif pozisyon'a dikkat eker. Klein'e gre, ocu
un ana memesinden ayrlmas, her trl felaketin balang
cdr. Bu dnemde, ocuun temel ruhsal yapsn meme-st
sevgi-gven btnl oluturur. ocuk bu ortamdan ayrl
may byk bir ykm (felaket), tahrip olma fantezileri iinde
yaar. Bu fanteziler ilerki yllarda denetim alt na alnamazsa,
ocuun yaam boyunca dier insanlar ve d nya ile ilikile
ri bozulur. Ve ocuk, bu durumu kendi suu olarak deer
. 18
lendirir ..
Klein'nn uyarsna gre, memeden kesilme dnemlerin
de her ocuk ksa ya da uzun sreli, az ya da ok bir depresif
pozisyon yaar. Ancak okluk, bu depresif d urumu alar.
Alamayan durumlarda melankolik eilimler ortaya kar...

------- 241 -------


r
5.3.

O oabilimlerinin verileri, ruhbilimlerinin yntemlerini ve


ieriini her zaman byk lde belirlemi; d nmenin ve
davranlarn gizinin anlalmasn, dinbilimlerinin etkisin
den kurtulmasn salamtr. Fakat bu kez de merkezi sini r
sisteminin, beynin ve ruhsal ra hatszlklar olan birey-insa
nn bir nesne olarak gzlem konusu yaplmasyla toplanan
bilgi birikimlerinin, dnyada baka insanlar ile lir/ikte var olan
birey-insann ruhsal rahatszlklarn deil aklamaya, anla
maya bile yetmedii sklkla grlmtr. Birey-insan, sa l t
biyolojik deil, kltrel, yaamyksel -biyografi k- olarak
da anlamaya olanak veren yaklam yollar gndeme gelmi
tir.19
Bunu, belki biraz daha uygun bir sylemle dile getirmeye
alrsak: inde yaanan dnyadan edinilen i zlenimlerin
her insanda farkl grngler (fenomenler) dizisi, grng
ler dnyas olu;; t urduu ve bu dnyann her insanda ayr ay
r olduu; bu grngler dnyasnn, dardan bakan -en iyi
niyetli psikiyatrlar tarafndan bile bilinmesinin pek kolay
olamayaca; bu grngler dnyasnn, ancak o insann
kendisi tarafndan bilinebilecei ve anlatlabilecei; psiki
yatrlarn bu grngler dnyas zerine aklamalar getir
mek olanana sahip olamadklar; ancak anlatlanlar betim-

------- 243 -------


Serol Teber Melankoli

lemeye ya da anlamaya almalarnn uygun olabilecei g


r arlk kazanmtr. 20
Bu yaklam, varolusal-fenomenolojik (ontolojik) ruhbi
limlere gereksinimi gndeme getirmitir.
Bu grn geliiminin balca kilometre talarn Tevrat,
St. Augistinus, Kierkegaart, Dostoyevski, Kafka, Husserl,
Heidegger, Jasper, Biswanger, Tellanbach ve bakalar gibi
din kitaplar, dinbilimcileri, sanatkarlar, yazarlar, dnr
ler, psikiyatrlar oluturmutur.
Varolu felsefelerinin balangcn, hi de zorlama .bir gay
ret olmakszn, Tevrat'n "Eyp" blmne ya da "Katolik
Felsefesi "nin kurucularndan Sanctus (Saint) Augustinus'un
ltiraflar'ma kadar gtrmek olasdr. Fakat sistemlere kar
"radikal bakaldr" olarak da deerlendirilen bu dn /ya
zn tarzn, Dotoyevski'nin Yeraltndan Notlar yaptyla ba
latmak geleneksellemitir.
Dostoyevski, bu romann 1 864 y lnda, bir olaslk o gn
_
lerin arlk Rusyas'nda byk yanklar uyandran Rus Dev
rimci Demokratlar'ndan ernievski'nin Nasl Yapmal? ya
ptndaki -ussal, iyimser- manta kar yazmtr. 2 1
Dostoyevski, Yeraltdan Notlar romannda birey insann
"canl yaamnn" durumunun " kahramanca sylemlerde
anlatlanlardan" ok farkl olduunu sergilemitir.
Yeraltnda Notlar romannn d aha ilk satrnda, "yeral
t" nda yaamak zorunda olduunu syleyen adam, kendisi
ni yle betimler:22

" Ben lsta bir adamm . . . Kt bir adamm. Suratsz bir adamm
ben. Galiba karacierimden zorum var. Belki yirmi yldr bu halde
yim. Krk yama geldim. Kbaym . . . Aslmda ben fena bir adam degi
lim. Sonra ne fera, ne iyi, ne alak, ne namuslu, ne kalrnma ne de
/aererin biri olabilirim. Hibir ey olamadm. imdi bir yandan k-

--
--- 2 -H
Melankoliden Depresyona

emde pinekliyor, bir yandm da ac, faydasz bir teselliyle avu yo


run: Zeki insanlar asla bir baltaya sap olamazm, olanlar aptal/ar
n . . . Zamanmzn b t n ayd111lar rda oldu gibi maraz derecede
duygulym . . . Ve gene zama n 1 1111z ler namuslu adam gibi korka
m . . . Okumaktan baka yapacak iim, gidecek yerim yok. . . "
" B srada beni zen bir soru n daha var: Ne ben bir kimseye ben
ziyorum e de lerlangi biri bana benziyor."
" insanlardan k rtlmay, 's kuet'e kavmay, yeraltyla ba
baa kalmay istiyordum. Alamadm 'cnl laya t ' yle yadrga
mtm ki solm kesilecek gibi olyord" . "Romada bir kalr
man olmal. Halbuki benimkinde bile bile bir kahramann tamamyla
tersi lususiyctler fDplm1 1111tr. Hepimiz yaama alkanln kaybet
tiimiz iin, lcr birimiz az ok topallad,nz iir yazlarmm gayet
tatsz tesir l rakc1 1 eminim. Yaamaya kar duydum yadrga
ma lissi ylesine kwvctlidir ki bazen gerek 'ca nl layat 'a kar ade
ta tiksinti dyyorz. Bize b 1 1 u 11 latrlatlmas111dar da li lola
nyorz. O lale geldik ki, gerek 'canl hayat ' lize adeta bir i, bir va
zife gibi g r n yor; onu kitaplardan renmeyi tercih ediyoruz.
Peki ama, baz baz o telalrmalarmzm, lgnlklarnzm sebe
bi re, istediimiz nc?"24
" Biz bugiin 'canl 'n nerede yaad, neden ibaret olduunu,
adm san1111 bilmiyoruz ... insan olmak, yani gerek kendi vcudum
zm, kanmzn adanr olmak bize gii geliyor. B u ndan ta111yor, ayp
sayyoruz; bilmem ne biim /ir genel adam olabilmeye gayret ediyo
rz. Aslnda biz l domu yaratklarz. ''

Tevrat'ta olduka ayrntl olarak tanmlanan, varoluunu


ana-rahmine dt andan itibaren sorgulayan, ektii ac
lar, tanr ile olan ilikilerini tartan Eyp' n birey-insan ola
rak konumu, Seren Kierkegaard tarafndan bir felsefe sistemi
oluturacak boyutlarda tartlmtr. Varoluu felsefeyi, bir
sistem haline getiren dnr Kierkegaard'a gre "gnah"
bilgisizlik olarak tanmlayan Sokrates, olaanst ironisiyle
ilk varoluudur. Kierkegaard, daha nce ld iin Dosto
yevski'nin Yeraltndan Notlar romann okuyamamtr ama
Serol Tcbcr Melankoli

Kierkegaard'nn yaptlarn Franz Kafka doyasya okumu


tur. Bir anlamda, Kierkegaard'nn dnceleri Kafka'nn ya
ptlarnda ete-kemie brnmlerdir.
Kierkegaard, hep sylendii gibi Hegel'in ussallna bir
tepki olarak kmtr.20 (Oysa biz, Prusya Devleti'nin bir an
lamda resmi filozofu Hegel'i hep bir idealist olarak bellemi
tik! . . . )
Kierkegaard, Hegel'in sistemi iinde birey-insann grl
tye gittiini; birey-insann sistemler dnda ayr bir katego
ri olarak ele alnmas gerektiini savunmutur. nsann bt
nn bir blm olarak grnmesine kar km, insarn tek
para olarak grmenin, onu yoksamak anlamna geleceini
sylemitir. Kierkegaard, insann btnlkte deil ayrlkta
ortaya kabileceini ... nsann bakalarndan ayr olabildii
lde varolabilecei p i; bir insann varlnn, ancak baka
insanlarla, baka eylerle olan snrlarn -ayrcalklarn
belli ettii lde belirginleebileini vurgulamtr. 27
Daha somut sylemeye alrsak Kierkegaard, nesnel fel
sefenin karsna znel felsefeyi karm, insann seme ve
karar verme zgrln savunmu; insann doutan mah
kum old uu onurlu yalzlgn felsefesini yapmaya alm
tr.
Ona -ve giderek gnmz ruhbilimlerinde arlk kaza
nan grlere- gre, b ilebileceimiz tek varlk, kendi varl
mzdr. Gene dolaysz bilebileceimiz tek ar bilgi, znel bil
gidir. Biz ancak kendi kiiliimiz hakknda znel bilgileri bi
lebiliriz. En duru felsefe ve ruhbilimi, insan bu znel koul
larnda betimlemeye, tanmlamaya, kavramaya, anlamaya
alan felsefeler ve ruhbilimleridir.28
Kierkegaard, burada gene gnmz ruhbilimlerine biraz
daha yakn gelen almlarda bulunmu ve insann biricik,

246
Melankoliden Dlpresyona

tek zgn ve olu halinde olduunu; kendi znellii iinde


varolan insann, teki insanlarla olan ilikilerinin sanld n
dan ok daha az -ve dahas, ok kti.i- olduunu; zcesi, in
sann tek bana, yalnz ve aclar iinde kvrandn, ruhsal
dnyasnn allak bullak durumlarda bulunduunu yazm
tr.'.!'
Sz konusu bu betimlemeler, Dostoyevski'nin Yrraltndan
Notlar bata olmak zere dier yaptlarnda, Kafka' nn tm
yazlarnda, ekspresyonistlerin resimlerinde, Schnberg'in
mziinde ve zellikle de kendi kendini resi mlemelerinde,
Sartre'n zellikle Blmt, Camus'nn gene zellikle Dii
romanlarnda, Samuel Beckett'in tiyatro ve romanlarnda,
Bergman'n filimlerinde, insann iinde yaad bu "ontolojik
giizcsizlik " ortam, bizlerin (de) anlayabilecei dillerle kere
lerce anlatln, tantlmtr.
Kukusuz, Sokratcs' in syledii anlamda her i nsan n ken
disini -kyasya- tanmas gerekmez. Ancak Sokratik anlam
da insann kendi kendisini "varolmann snrnda" tanmaya
almas, insan iin yeni bir niteliktir. zgrlemenin ba
langcdr. Bu balamda zgrlk, insann kendi kendisini
fark edebi lmesi, verilmi olanlar ol umsuzlayabilmesiyle
bcllamaktad r. Ve ancak bu tr bir yaam iinde, insanda
"psyche" oluabilmektedir. Psyche, ruh (seele) deildir. Ru
hun ilerisinde, yeni bir nitel boyuttur. Ancak kendi kendile
rini arayanla rn, kendi kendilerini tanmaya alanlarn
oluturabildikleri yeni bir tinsel / ruhsal organlamadr. Ho
mo sapiens'in, ancak belli kltrel ortamlarda kazanabildii,
belki bir anlamda -Homo sapiens sapiens'in ortaya kt
yeni bir -biyolojik, kltrel, yaantsal- evrim aamas. Bu
nun iin de her bir eyden nce insann, kendi varoluunu
sorgulamas, verilmi olanlar eletirerek, olumsuzlayarak

------- 247 -------


Serol Teber Melankoli

kendisini fark etmeye almas, " Hi " lii ve zgrl du


yumsamas gerekmektedir.
Bu aamada, Kierkegaard'n tesinde, Husserl, Heideg
ger, Jasper, Binswanger ve dierlerinin, felsefe ile ruhbilim
lerinin yeni bir nitel boyutta bulumalarna son derece
nemli katklar olmutur.
Edmund Husserl (1859- 1938), gelitirdii fenomenoloji
felsefesiyle, zellikle sava sonras ruhbilimlerini etkilemi
tir. Husserl'in bilgi kuramnn zn, ikin mutlak varln
(z varln) betimlenmesi iermitir. Burada insann gnlk
hayattan syrlp bilinli abayla, indirgeme yoluyla, tm a11-
rtlar paranteze alarak, kendi z fenomenolojik mutlak var
lna ulalabilecei ngrlmektedir.111 Mutlak varlk, her in
sann kendisinde bulunan en ar, en su katlmam, yalnz
kendisinin bilebilecei benlik alandr. zbenliktir. Mutlak
varlk, kendisi iin arolan varlktr ve ancak bilinli urala
ulalabilir. Husserl, bilinli yaam, mutlak varlk iin zaman
aknn gemi, imdiki ve gelecek zarrandan olutuunu;
her insan iin zgn-orijinal zaman alann ve gene her insan
iin zgn somut yaam alann tartmhr. 3'
Husserl'in dnceleri Heidegger'de ok daha somutla
arak varlkbilimi (ontoloji) niteliine ulamtr.
Martin Heidegger (1889-1976), insann varoluunu "Hi" -
lik boyutuna dein sorgulayan filozoflarn nnde gelir. He
idegger' e gre varolan, varola olarak diinnek, varl n ke
disi zerine diimektir... Varolna, insanrn iinde insan olarak
lulunduu zalan irdelemek12 demektir.
Heidegger' in yazdklarndan anlayabildiklerimi bu ba
lam iinde toparlamaya alrsak, insann kendisini tanma
s, kendisine dnk, kendisini duyumsad zalann d
nmesiyle olasdr ... Bu da yaanan yaam zerine dn-

------- 248 ------


Melankoliden Depresyona

mek demektir.11 nsan, -ancak- kendisi zerine dnerek


eylerden ayrlr, insan olabilir.:. Heidegger'in sylemiyle, in
san varl (dasein), kendisi zerine dnerek, kaba varo
lutan (seindes), eyler dnyasndan (gnlk hayattan)
kp, insan (dasein) -kendisi iin insan- olabilir.'' nsan z,
insann kendisi zerine dnmesiyle oluur . . . Kaba varolu
(gnlk hayat), insann insan olmas iin gerekli maddi n
koullar ierir. nsan, -kararl bir biimde- isterse bu kaba
gnlk varolu aamasn kahramanca bir abayla ap kararl
yaama geebilir. Bylece insann kendisi (selbst) ve ben 'lii
(ich) oluabilir. . . Ancak gene vurgulamak gerekebilir, bunla
rn olumas, insanlarn gnlk hayatlarn srdrmeleri iin
hi de gerekli deildir. Bunun tersini isteyenler iin -bir an
lamda meraklsna- insann gnlk hayattan kp kararl yaa
ma gemesi gerekir.%
Gnlk hayat, cemaat iinde sren, kurallar nceden be
lirlenmi, insann kendisini gelitirmesi, verili kurallara g
re belirlenmi bir haya t tarzdr . . . Bu hayat koullarnda
benlik (psyche), hatta kiilik oluamaz ... Bu hayat koulla
rnda insan kendi benliinin (psyche) bilincinde ve ayrdn
da deildir.
nsan ancak bu verili normlarn iinde geen gnlk haya
ta bakaldrp, kendi kurallarn kendisinin koyduu kararl
yaama geerse, kendisini alglayp, benlii olumaya bala
yabilir. . . nsan ancak bu koullarda dier insanlarla kendisi
arasndaki farkll, orijinallii, zgnl grebilir. . . Ve de
zgrleebilir.
Fakat insan, cemaat hayatnn veya organik haya t 'nn ya
da kam u layat nn dna knca, korku, ac, hzn kayg
'

duymaya balar... Bu koullarda, "Hi"lik ok plak boyut


larda duyumsanabilir. te yandan da insan, "Hi"i tanma-

------ 249 -------


Serol Teber Me/mkoli

dan kendisi iin varlk olamamaktad r. "Hi" liin nnde


duyumsanan korku, insan ruhunun / psyclc'sinin gelimesi
nin en temel itici gcn oluturmaktadr. nsan, burada
kendisinin frlatlp atl mlm, yapayalnzl n sezinle
mekte / d uyumsamakta benlik bilinci gelimekte ama ok da
korkmaktadr. 37
Heideggcr'e gre " Hi", varlkbilimi ynnden varlktan
ve tm teki eylerden nce gelir. Ve Hcidegger burada
"Hi" in isim olarak ve byk harfle yazlmasn nerir.
nsann kendisini tanmaya balamasyla (Sokrates-Soplok
les) gelien bu sre, kukusuz son derece trajik bir olaydr.
Ama insan iin de yeni bir niteliktir. Bunun "kltrel / organ
sal" izdm psyche'dir. Buradaki zgn ve zgr yaam
iinde insan "kendi 'Hi'ini kedi iinde tar" . .
.

Gene Heideggcr'e gre, bu du rum byk kahramanl


gerektirir. Bu, kahramanlara zg bir tavrdr.
Heidegger'in felsefesi post-modern dnem insannn ruh
sal d nyasn anlamaya vazgeilemez katklarda bulunmu
tur. Heidegger'in vurgulad noktalar -kimilerimizi huzur
suz etse bile- gzard ed ilerek "an ruhu"nu anlamak ola
nakszdr.
Jasper, Kari Theodor ( 1 883- 1969), Heidelberg Psikiyatri
Klinii'nde topu topu alt yl alm ve buradaki birikimle
rinden hareketle 1913 tarihinde yazd Genel Psikopatoloji :
kitab, yaymland gnden beri ruhbilimlerinin vazgeil
mez temel kitaplarndan biri olmutur. Jasper, bu yaptnda
ncelikle psikopatolojiyi dogmatik inanlardan ve varsaym
sal karmaadan kurtarp, ampirik doabilimleri anlay iin
de sistemletirmeye, ruhsal rahatszlklar anlatlabilir ve a
lalabilir klmaya almtr ... Jasper, burada her eyden n
ce, psikopatolojik dnmeyi reme11i11 gereini vurgulam-
Melankoliden De p n..'Syona

tr. Bunun iinde de psikopatolojik bulgular (insanlarn ruh


sal rahatszlklarn) anlayabilmek iin, doabilimleri yn
temleriyle fenomenolojik dnceyi sistemler, rgtler d
nda insan, birey-insan olarak grmek, deerlendirmek
yanls varolu felsefeleriyle birlikte renmenin gereini
yazmtr.
Jasper, burada son derece nemli ve yazg belirleyici bir
adm atarak, ruhbilimleriyle felsefenin yeniden bulumasn
denemitir ... Psikiyatride insanlar n hem olanca ayrntsyla
yaamsyklerinin bilinmesinin hem de bu yaamn "anla
lmaya" allmasnn gereini vurgulamtr. Burada
"aklamann" deil, "anlamaya" almann gerei sz ko
nusu edilir. Jasper, doabilimlerinin doay aklayabilecei
ni, ruhbilimlerinin ise insanlarn ruhsal rahatszlklarn "an
layabil meye" alabileceklerini anmsatmtr. i nsan varl
nn, varoluunun tek bana mmkn olamayacan, baka
insanlarla iletiim (kominikation) kurarak bunu gerekleti
rebileceini sylemitir.
Jasper, fenomenolojik yntemlerin znden kaynaklanan
bir tavrla insanlarn ruhsal sorunlar zerine konuacak
olanlarn, zellikle de psikiyatrlarn, tm pein hesaplarn
dan -ama zellikle de felsefi, kuramsal ( teorik), ahlaksal, so
matik-bedensel, psikolojik-entelektel- nyarglarndan kur
tulmalarl'I gerektiini yazar... Psikiyatride tan koymann
son derece zor olduunu, buna niyetlenenlerin nnde ok
ince rlm pek ok tuzan bulunduunu, zcesi yanlsa
ma olanaklarnn fazla olduunu hatrlatr.40 Beynin, ruhsal
yaam ve kimi ruhsal rahatszlklar etkilediini, ancak bun
larn nedeni olamayacan syler. Burada, Kraepelin'in tem
sil ettii "ruh rahatszlklar beyin bozukluklar sonucu orta
ya kar" dncesinden ayr olduunun altn izer. Wer
nicke'yi "beyin dokusunu", Freud'u "cinsel yaam" mutlak-

--- ----- 251 ------


Serol Teber Melankoli

latrd iin eletirir. Binswanger de buna karn Jasper'i


yaam boyu, cinsel yaama kar kr kalmakla sular.
Jasper, ruhsal rahatszlklarda nicel-nitel norm sapmas
ayrmn yapmay dener. Buna gre: Nevrozlar ve psikotik
olmayan depresyonlarda, nicel norm sapmalaryla, insann
yaants ile davranlar arasndaki iliki /balant sezinlene
bilir, "anlalabilir" ... Buna karn psikozlarda grlebilecei
gibi, nitel norm sapmalarnda, yaant / davran arasndaki
iliki ok kez gsterilemez / anlalamaz kalabi lir.'
Jasper, ruhbilimleri kapsam iinde salkl ya da hasta in
san ayrm yapmann son derece zor olduunu vurgular ve
Nietzche'nin kendine zg biimiyle syledii, "salkl in
san yoktur" szlerini anmsatr. . .
V e sonuta yaanan dnyada tek tek her b i r insann ken
d i varolu koullarnda 'Yaadklarnn -ve tepkilerinin- an
layla karlanmas gerektii sonucu ortaya kar.
Binswanger Ludwig ( 1881 - 1 966), kuak ruhbil imci ye
titirmi, zel aile klinii kurmu, grkemli bir ortamda dn
yaya gelmitir. Binswanger, daha rencilik yllarnda snr
sz gelime olanaklaryla karlamtr. rnein, 1907 yln
da, C. C. Jung'la beraber Freud'u ziyaret etmi, yaam boyu
srecek dostluk kurmu; Jasper' i yakndan tanm; Heideg
ger ile yaamlarnn sonuna dein sren ilikiler kurmutur.
Dostluklarn geliiminin de gsterebilecei gibi Binswanger,
balangta psikanalize eilim gstermi; fakat hemen sonra,
fenomenolojiye kaym; 1960 ylnda yazd Melankoli ve

Mani adl nl almasnda, ruhbilimleri iin fenomenolojik


bir yntem arayna girimitir.42 zellikle bu yaptnda, He
idegger' den ok Husserl'in fenomenolojisinin ve Minkows
ki' nin melankolik yaant, zaman ak zerine olan dn
celerinin etkisi altnda kaldn pek ok kez vurgulam; bu-

------- 252 -------


Melankoliden Depresyona

rada psikiyatrn doabilimleri yntemleriyle tespit edileme


yen "saf benlik yaa11tlam" birlikte betimlemeye alma ko
uluyla baka bir insana yardm edebileceini dnmtr.
Ayrca ruhsal rahatszlk, melankoli ya da dier psikoz du
rumlarn, kendi istemi dnda bu dnyaya gelmi -atlm
kendisine zorla kabul ettirilmek istenen "norm sistemleri11e"
uymaya zorlanan insann, kendisine yeni yaam tarzlar ara
y olarak deerlendirilmesi gereini dnmtr. 0 Hus
serl'in, gnlk yaam iindeki zaman akn tartan yakla
mlarn benimsemitir.
Husserl, fenomenolojik ind irgemeyle, mutlak varln
-zbenliin- anlaml ynelimlerini (etkinliklerini) saf zaman
ak olarak deerlendirmitir. Burada, fiziki zaman tanmla
malarndan farkl bir zaman alg lan (daha dorusu anlay
) sz konusu olmaktadr . ..
Aratrmaclar eitli zaman tanmlamalar yapmaya a
lmlardr . .. rnein:
1 . Fiziksel-nesnel zaman: Kategoriyal zaman. Doann normal
ritmine, akna uygun, l aletleriyle tespit edilebilen
nesnel zaman.
2. Diinya zaman: nsanlarn tanmladklar takvim zaman.
Dn, bugn, gelecek gibi, genel olarak kabul edilen za
man dilimlemelerini ieren zaman.
3. Benlik zama11 1 : Her bireyin kendi zbenliinin zaman alg
lay .
4. Organik zamm: Srdrlen hayatn zaman. Cemaat toplum
lar iinde srdrlen edilgin koullarda akan zaman. Burada
kii, zamamn nasl akhm ok kez fark edememektedir. Bu
koullarda insan zaman etk..ileyememektedir. Ayrca bu ko
nuda insan, kendisini sorgulamaz da. Verili norm sistemleri
ne, zaman blmlemelerine gre srp giden mr...

------- ! 5 3 -------
Serol Teber Me/mkoli

5. Yaant zama: Kararl yaam iinde, yaratc, verimli.


retken insanlarn kendilerini gel itirdikleri, yetitirdikle
ri -etkiledikleri- anlaml zaman ...

nsanlarn gnlk yaam temposu iindeki zaman akn


gemi, imdiki ve gelecek zaman, diye deerlendirmeleri
geleneksellemitir. Her salkl insan, genel olarak zaman
bu boyutta deerlend irir, yorumlar.
Ancak bu zaman dilimleri / blmleri normal koullarda
son derece canl, deiken ve birlik iindedirler ... Gemi,
imdiki ve gelecek zamanlar, srekli olarak i ie anmsanr
lar . . . Bunlar birbirlerinden ayran snrlarn farkna vanl
maz. Belki de byle bir snrlama koymak tmden olanaksz
dr. Yapaydr. Dnrken, konuurken, yazarken ok kez,
imdiki zaman, ge{mi ve gelecek zamandan ayrt etmek
kolay deildir. Ayrca anmsanan gemile, gerek yaanm
gemi arasnda farkllklar vardr. Anca konumuz ynn
den en nemlisi, insann etkinlikte bulunabilecei tek za
man / tek an, imdiki zamandr. nsanlarn ruhsal salklar
ynnden imdiki zamann aknn nicelii ve nitelii son
derece nemlidir. Pek ok beyin dokusu hastal klarnda, ka
fa travmala rnda, zehirlenmelerde, Korsakov Sendromu'nda
ya da rnein Alzheimer hastal nda zaman aknn alg
lanmas, imdiki zamann deerlendirilmesi ksmen ya da
tmyle bozulabilir. Bu durum ar psikozlarda da grlebi
Jir...4
Melankoliklerde isel, biyolojik-ruhsal vital bir yavala
madan sz edilir. Buradaki isel, ital yavalama biyoloji-psi
koloji aras bi r kavramdr.
Melankolik insan, vital yaalama iinde, zbenliindeki
saf yaant aknn gerek dnya zaman karsnda yavala-

------- s..
Melankoliden Depresyona

dn syler. Baka trl bir betimlemeyle, melankolikler vi


tal yavalamayla birlikte, zamann -saf yaant aknn
akkanlnn (da) yavaladndan yaknrlar. Bu koullar
da saf benliin, dnyasal-reel zamann normal akn sezin
ledii, fakat kendi z zamannn, d dnyann bu zaman
akna uymad ve bundan byk acl ar ve korkular du
yumsad gzlenir. Genel kanya gre melankoliklerde, z
benliin zaman ile d dnyann zaman arasndaki bu fark
llama, kimi zaman durma noktasna gelmekte ve bu koul
lar, benliin gemii anmsay ve de gelecee bakn etki
lemektedir. Gemi zaman gemek bilmemekte, imdiki za
mana yapmaktadr. Melankolik insan, gemi zamann,
anlarn etkisinden bir trl kurtulamamaktadr. Melankolik
insann mutlak varl hareketsiz, k mltsz kalabilmekte,
duygul ar, dnceler duracak dzeye gelmektedir. Benliin
kend isini deitirme olasl ortadan kalkmakta, imdiki za
mann ierisi boalmakta, gelecee ynelik birey dnme
yi olanaksz klmaktadr. Melankolik insan, srekli olarak
"ii boalm bir imdiki zaman" yaamaya mahklm oldu
undan yaknmaktadr. Burada, benliin tmyle fel olmu
blmyle, henz -hi olmazsa potansiyel dzeyde- bir ey
ler yapabilme olana iindeki blmleri arasnda bln
mlk ortaya kabilmekte; umu t / umutsuzlu k gibi eliki
li / ambivalent dnceler artmakta ve giderek hezeyanlar
ortaya kabilmektedir. Toplumsal olanaklarn yitirild iinin,
topilerin bi ttiinin grlmesi / sanlmas sonucu, varoluun
yokolua dnme srecinin acs ve korkusu yaanmaya
balanmaktadr ... Yaam anlamszlamakta, varoluu n anla
m kalmamakta, intihar kanlmaz olmaktadr . 4 . .

Binswanger -olanLa itenliiyle- melan kolinin verili


norm sistemlerine uyamayan insanlarn setikleri bir yaam

--- 255 ----- -----


--
Serol Teber Melakoli

tarz olduunu syler. Ve ayn yaantlar -yaamyksn


birlikte yaamadklar iin psikiyatrn, melankolik insann
anlattklarn anlamasnn bile ok kez olduka zor, hatta ola
naksz olduunu, bunlarn (belki) ancak betimlenebileceini
sandn syler.
Geen yzyldan beri, nedeni (henz) bilinemeyen, fakat
bedensel (somatik) kkenlerden kaynaklanma olasl d
nlen psikozlar, nedeni bilinmeyen anlamna gelen "endoge
ne" olarak tanmlamak giderek yaygnlamtr. Endogene
tanmnn belki de en nemli zellii, nedeni bilinen bir d
etkenin -faktrn- (exogene) etkisinde ortaya kmam ol
masdr. rnein endogene psikozlar, eitli beyin dokusu
hastalklar, kafa travmalar, alkol, damar sertlii gili etken
lerle ortaya kan ruhsal rahatszlklardan, psikozlardan ayr
bir blmde kmelen cfirilmitir.
Endogene tanmnn zn oluturan kk szck endon,
Greke'de ierden anlamnda kullanlmtr .. rnein, Delphi
Tapna yaztlarnda endo'a, buradan, bu evden doanlardan
biri anlamnda gnderme yaplmtr.7
Bu son derece gizemli -endon- tanmlamas, bedenin
iinden, neresinden olduu bilinemeyen ama bir -ekirdek
blgeden kaynakland sanlan psikozlar iin kullanlmaya
balanmtr.
Endon'un, bedenin bu gizemli blgesinin ilk kalplanma
snn, alma ifresinin, gece / gndz, uyku / uyanklk,
yaz / k, scak/ souk, gne / dolunay vb. gibi doal (Circa
diane) ritimlerden kaynakland sanlmaktadr. Eskilerden
beri, insan organizmasnda, "devri olamayan", 24 saatlik za
man dilim leri iinde -en st ve en alt dzeyler arasnda- sa
lnm yapmayan bir fonksiyon gzlemek olanaksz gibidir.
Bu tr endo-kozmik devinimler ilk yazl tarihlerden, ilk sy-
Melankoliden Depresyona

Jencelerden beri nemsenmitir. Fakat insanlama srecin


den sonra, toplumsa l / kltrel -biyografik- yaamyksel
ortam, en az biyolojik/ kozmolojik etkiler kadar yazg belir
leyici olmaya balamtr. Byk olaslkla, insanlarda en
do'un ya planmasn ve almasn, toplumsal-kltrel ko
ullar, biyolojik-yapsal koullardan ok daha etkin biimler
de belirlemektedir.'"
Burada, nesnel toplumsal-ekonomik altyap ile ideolojik
styap arasndaki arac ilevindeki dirimsel nemi iinde,
aile, zellikle de anne, insann kiiliinin -ve bir anlamda en
don'un- biimlenmesinde son derece nemli rol oynamakta
dr. Byle bir balam iinde, s t ocuunun en erken dnem
lerinde ana-memesi ile olan ilikileri (bile) onun ileride mut
lu ya da mutsuz olaca deneyimini verebilmektedir. Olum
suz bir duyumsama, sevgi objesini, ana-memesini yitirme so
nucunda, tahrip edilme fantezilerinin dourabilecei korku,
ocukluk "depresif pozisyonunun": melankolik kiiliin or
taya kmasna neden olabilmektedir. Ayrca ocuun ana ile
olan normal simbiyotik ilikiler dneminin salkl biimde
zlmeye balad ilk 6-12 aylar arasnda ana, d dnya
iin oryantasyon noktas oluturmaktadr. Burada, edinil me
si olas, "fkeli ana" imaj ile ocukta ortaya kabilen sevgi
meme stn yitirme korkusu, gene tm kiiliin oluumu
nu olumsuz ynlerde etkilemekte, depresif kiiliin ortaya k
masn koullamaktadr. " 5 1 01 53
Burada, insanlarda "endonm ifresini" kuran kadn n / ana
nn binlerce yldr, kuaklar boyu toplumsal ve bireysel id
detin / terrn her trlsnn uygulanan kadn olduunun
unutulmamas gerekir.
Baudelaire, bu konumdaki kadnlarn -daha somut, ken
di annesinin- ocuklarna kar olan dncelerini Hayr

------- :!57 ------ ---


rol Teber Melmkoli

Duas adl antsal yaptnda (Trkesi: Erdoan Alkan) tm


insanlarn anlayabilecei bi r iirsellik iinde lmszletir
mitir.

Kar ko11maz ,'?iileri buyruu zre, ozan


Geldiinde b tntsz, can skc dnyaya
Ymru 1111 11 dehetle, lanetle kaldran
,
Annesi kafa ttar ralmeti bol tanrya:

"Nasl dt kamma bu garip varlk benim,


Lanet olsun bir anlk arz gecelerine!
Nasl beslerim 011u, asl emzireceim ?
En8erek do,u rsaydm bu gudubet yerie!

Madem l1Rzl1 kocanm 11l/ii olmam iin


Onca kadm iide beni sem isin tamam,
Ve mademki clz, elimsiz cmavar
Bir ak mektubu gibi nlt?'Zlere atamam,

yle bu raca,m ki bt p is, sefil aac


Kokm u tom rcuklar asla almayacak!
Yanna kalmayacak ba11a ve rdii ac,
Laetli eserinin iistiie fkracak! "

Melankoliyi son yllarda kapsaml irdeleyenlerin en ban


da Huber tus Tellenbach gelir. Tellenbach, klinik gzlemlerin
den hareketle melankoliye e,ilimli diye de tanmlanan kiilikle
rin baz zelliklerini betimlemeye almtr. Tellenbach'a g
re, melankoliye eilimli kiili klerin en temel zellikleri yle
zetlenebilir: alkanlk, temizlik, d zenli lik, dier insanlarla
olan ilikilerde rkek bir dikkatlilik, ar sorumluluk duygu-

------ 2=il'I ---- ------


Mclnnkoliden Depresyona

su, geleneklere bamllk, banaz olmayan boyu tlarda dinle


re saygllk; toplumsal dzenleri beenmeseler bile, telal bir

gayretle bunlara uyma abas, kad n-erkek aile il ikilerinde


ataerkil ilkelere ballk, genel bir zveri abas ... Melankoliye
eilimli kiilerin gnlk yaamlarnda, ciddi, gvenilir, al
kan, vicdanl, ayrntlar nemseyen, sorumluluk duygusu
yksek zellikler tespi t edilmitir. Ayrca bu insanlarn, o
cukluk dnemlerinde de kusursuz llerde temiz olduklar,
ev devlerini, alma dosyalarn ok dzenli tuttuklar gz
lenmitir. Kadnlarda, evlerin, bahelerin son derece temiz ve
bakml olduu, ertesi gne hibir iin braklmad, yanda
kalm ilerin, bu insanlarda uykusuzluklara, skntlara, bu
nal mlara neden olduu tespit edilmitir.... "

Melankoliye eilimli kiiliklerin lmkalnr iin varolan in


sanlardan olduklar, karlk beklemeden yardm ettikleri,
baka larna yard m ederek -kendilerine hep borlu kalnan,
aranan insanlar olmak istedikleri ve ancak bu ekilde davra
narak toplumsal varolularn gvenceye almaya altklar
gzlenmitir. Duyarl, nazik, kibar, d uygusal olduklarn
syleyen bu insanlarn sklkla, "B>11 bill'rek li ktiiliik yapma
dm", "Be11i111 vicda111m lq temizdir" biimde konutuklar tes
pit edil mitir.
Melankoliye eilimli kiilerde ok youn bir sululuk
duygusu grlmt r. Tellenbach, bu tr kiiliklerde, adeta
sluluk duy8s pltla111alar11a rast geldiklerini vurgula
m ; bu i nsanlarn sanki sululuk duygusu a ltnda yaama k
iin dny aya geldiklerini, her bir yeni yaantnn, yeni yeni
sululuk d uygularna -ya da eskilerinin daha da younla
malarna neden olduklar izlenimi edinilmitir."'
Tellenbach, melankoliye ei limli kiiliklerin, "benim dn
num" diye tanmladklar balca i ki yaam tarznn ok kez
------ 259 -------
Serol Teber Me/ako/i

birlikte grlebildiini gstermitir. Tellenbach' a gre bun


lar inkldenz ve remanenz durumlardr.'7
lnkldenz, melankoli eilimli kiilerde grlen, insann
kendi iine (zerine) kapanma, kendisini gvencede duyum
sayacan, kendisini saklayacan sand bir mekan koru
ma duygusudur. .. Gerekten ya da dsel, bu mekann koru
namaz duruma gelindii sansnn artt durumlarda, me
lankoli durumu ortaya kabilmektedir. rnein melankoli
ye eilimli kiilerde, en basitinden bir tanma ya da evin
iinde bir tamirat yaptrma durumlarnda ortaya kmas
olas "dzensizliklerin" bile bu kiiliklerde gizil melankolik
eilimleri belirgin konuma getirebildii grlmektedir. Eski
lerden beri bilinen " tanma melankolisi" (ya da depresyo
nu), melankoliklerde mu tlak varln -zbenliin- korundu
u son mekann da yjtirilii biiminde yorumlanmakta ve ki
ilik kend isini ciddi bir gvensizlik ve kriz iinde duyumsa
maktadr.
Remnnenz'in, melankoliye eilimli kiflerde gzlenen di
er nemli bir fenomen olduunu vurgular Tellenbach. Bu
rada, melankoliye eilimli kiilerin, ilerinde en temel ruhsal
ve bedensel hareketlerini bile yavalatan bir tr "isel g
cn" (magnetik ekimin) olutuundan sz ederler... Kierke
gaard, bu durumu, tinsel / ruhsal yaamn durmas olarak ta
nmlamtr.
Melankoliklerin -glerinin yetebildii zamanlarda- s
rekli almalar ya da alyor gibi grnmeleri, ilerinde
oluan bu yavalatc gc sezinlemeleri ve son gleriyle
-bunu- etkisiz klmaya gayret etmeye almalar olarak (da)
yorumlanmaktad r. Faka t son derece dzenli (imi gibi) sr
d rmeye byk aba gsterilen yaam ya da melankoli n
cesi durum -herhangi bir nedenle- belli bir kritik eii aa-

260
Melankoliden Depresyona

mamakta, melankoliye eilimli kiilikler, melankoli ncesi


durumdan melankoliye girmektedirler.
Gnlk pratik klinik grglerimden ve okuduklar mdan
anlayabildiimi sandklarm toparlamaya alrsam, me
lankoli ile depresyon (endogene) arasnda pratik alma
iinde her zaman ayrdna varlmasa bile nemli bir farkllk
sz konusudur. Baka trl bir sylemle, ortaya kan belir
tiler ve ikayetler ok kez birbirlerine benzeseler de melan
koli ile depresyonun ayn eyler olduunu kolayca syleye
meyiz.
Depresyon, genelde gnlk klinik belirtilere (bulgulara)
dayanan bir tanmlamadr. Depresyonlarn arka plann
oluturduu sklkla grlen 11 zii11, olaslkla, yitirilen bir
yaknn, gnlk yaamdaki baarszlklarn, insanlar arasn
daki olumsuz ilikilerin sonucu olarak ortaya kmaktadr:'>ll
Melankoli ise da vuran belirtileri nasl olursa olsun, in
sann varoluunu, dier insanlarla olan ilikilerini irdeleyen
mtropojik bir yaklamd r.' '"'' Melankoli, dnyaya gelmesine,
"frlatlp atlmlna" bir trl bir anlam veremeyen, dn
ya ve dier insanlar ile ilikilerini srekli sorgulayan ve b
tn hunlardan ac eken, korkan, varolu konumundan s
rekli gvensizlik duyan, bir trl kendisi olamadn du
yumsayan ve dnen i nsann durumudur. i nsann, dnya
da varoluunun zel bir du rumu, zgn bir psiik yaant
dr.1
E11doge11e tanm ruhbilimlerine neredeyse melankoli ze
rinden girmitir denebilir. Melankolik kiiliklerin "endon"la
rnda dier insanlara gre baka bir eyler olmakta ama ne
olduu ve endonun nerede bulunduu bugne dein biline
memektedir. Tellenbach'n, zdeyi niteliindeki tanmla
masn anmsarsak: E11do11 '111 nitelii, neseden akdr ve /u

------- 2 f l
Serol Teber Melankoli

11ed! 11le de b!den-tesidir; z11ede11 akmdr ve b sebt'Ple de fizyo


loji-t!sidir . 62 Endon, doa ile insann ( lnnigkeit) (Hlder
..

li n / Hyperion),1'J ruhla bedenin ayrmad ve hibir szc


n ve d ncenin erimedii (Christa Wolf / Kassmdra)"' bir
gizemli blge, aklanamayan regio obscra6; konumunu ko
rumaktadr.
Beyinde, merkezi sinir sistemindeki sinaptik aralklar ara
snda iletiimi salayan -doa ile insan, ruhla bedeni- bir
letirip-ayran, nro-biyokimyasal bir sv. . . Antikalarn
immoral patolojisinden sinir sistemi fizyolojisine ve oradan
da molekler biyolojiye uzanan yeni bir mnjik knrm (miks
tu r a magica )'dr belki.
To p lu ms,1 1, klt rel, yaamykscl kkenli molekler bi
yolojik dzeyde bir devinim / yaplanma ... Belki kara-safra
yerine sefofoi / orndreali11 ynelimli yorumlar dnemi...
Karaboynuz otu tedavilerinden serotonin antagonistlerine
geilen bir yeni a ... zcesi, Homeros'un sylediklerinden
2800 yl sonra bile duygu lanan, dnen insan, yaamdan in
sanlar aras ilikilerden kukulanmakta, korkmakta, fkelen
mekte ve bunlarn sonucu iinde bireylerin deitiini, ba
kalarndan baka olduunu sezinlemekte ama kendisinde
neler ol up bittiinin ayrdna -bugn bile- varamamaktadr.

------- 2h2 -------


6. BLM

HLDERLIN'N HZNL
SUS KUNLUGU
6.1.

dealist / romantik felsefenin en byk ozanlarndan, Fried


rich Hlderlin ( 1 770-1 843), salt yaptlaryla deil, yaamy
ks, davranlar, "lgnl" (psikozu) ve 36 yllk lzl
susknl ile de gnmze dein uzanan tartmalara ne
den olmutur.
Hlderlin, 20 Mart 1 770 tarihinde, Almanya'nn Nectar
kentinde domu. Kk yanda babasn yi tirmi. Annesi
ikinci kez evlenmi. Ancak vey babas da ksa bir sre son
ra lm. Hlderlin, annesi ile pek de salkl sonular ver
meyen "zorunlu simbiyotik" bir yaam srdrm. Alt ya
nda, dinbilim arlkl eitime balam. Manastr okullar
na gitmi. Aile ve okul yaamnda youn bir dinsel eitim
grm. 18 yanda eitimini Tbingen'de srdrm. Bura
da Hegel, Schiller, Schelling gibi an nde gelen pek ok
yazarn, ozann, sanatkarn yakndan tanm. zellikle
Hegel ve Schiller ile youn arkadalklar olmu. Fransz
Devrimi'ni cokuyla karlam. Jakoben Kulpleri' ne gitmi.
Bu arada 17 yandaki Schelling, Marseillaisei Almanca'ya
evirmi. Hegel, Fransz Devrimi'nin felsefesini yazmaya,
Alman dealizmi'nin grkemli rnlerini vermeye balam.
Hlderlin, Alman ldealizmi'nin roman saylan Hyperio11'u
yazm. Dier arkadalaryla birlikte insan, doay ve tanr-

------- 265 -------


Serol Teber Me/ako/i

y yeniden bir araya getirecek, biitiinl:111tyi salayacak yeni


bir felsefenin ve sanatn yollarn aralamlardr.
Hlderlin, bu ara fke krizleri, hznlenme, hipokond
i / psikosoma tik belirtilerle birlikte ortaya kan melanko
l i / depresyon benzeri ruhsal rahatszlklar gstermeye bala
m . Son derece gl, gzel ve yumuak yapl bir insan ola
rak tanmlanan Hlderlin'in fkelenme ve hznlenme d
nemleri zamanla artm. A ncak tm bunlara karn Hlder
lin, 1800 yllarnn balarnda (bile) yaamnn en retken d
nemlerini srdrm. Pek ok iir, mersiye, roman, trajedi
yazm. Antika Grek klasiklerini, zellikle Sophokles'i
-yeniden yazarcasna- Almanca'ya evirmi. Fakat 1 1 Eyll
1 806 tarihinde, fke krizlerinin artt gerekesi yle, zorla T
bingen Psikiyatri Klinii'ne kapatlm. Hlderlin'e bu kli
nikte kk bir hcrcc.tc, olaslkla "deli gmlei" giydiril
mi; yzne kliniin zel buluu olan, "deri-maske" takl
mtr. Alt ay kadar sonra klinikten karlm. Sonra da
Ernst Zimmer adl bir marangoz ustasnn ev inin bir odasn
da, onun denetimi ve bakm altnda kalmas uygun grl
mtr.
Hlderlin, sonradan "Hlderlin Kulesi" olarak anlan bu
odada, yaamnn kalan yarsn geirmi. Hlderlin, byk
sskunluk iinde ne odasndan kmak istemi ne kam ne
de kendisine yaplanlara itiraz etmi. Tam 36 yl boyunca
kendisine verilenlerin d nda, sadece bir piyano getirmeleri
ni istemi. 1 825 ylnda odasna bir divan getirdiklerinde o
cuklar gibi sevinmitir. Bunun dnda, yaamnn sonuna
dein, kendisinin bakmn stlenmi Zimmer ailesinin ye
leri dnda, hemen hemen hi kimseyle konumam. Bu
arada, 50-60 kad ar iir ve -ounluu annesine ve kardele
rine olmak zere- bir o kadar da mektup yazm. Yaamnn

------- 266 -------


Hldcrlin'in Hznl Suskunluu

ikinci yarsn, 36 yl, okuyarak, piyano alarak ve kendi ken


disiyle konw;>arak geirmitir.
Hlderlin'in h iizii n l ii susknluu ya da psikozu, iki yz y
la yakn bir sredir hakl olarak, sonu gelmeyen tartmalara
neden olmutur. Bu konuda ikinci bir ozan rnei gstermek
olduka zordur.1
Hlderlin, daha ilk genlik yllarndan beri pek ok kez te
davi grmtr. rnein Hamburg'da, Dr. Georg Friedrich
Kari Mi.iller, Hlderlin'e hypcond ric, melankoli, hezeyanl
melankoli tanlarn koymu. Nrtingen yresinden baka bir
hekim, ar alma koullarna bal sinir rahatszl, peri
yodik gidip gelen hznlenme ve imgelem bozukluklar tes
pit etmitir. Yatr ld Tbingen Autcnriethe Psikiyatri Klini
i'nin yneticisi, Dr. Wilhelm Lange'nin resmi tans; "De
mentia praecox", psikoz, izofreni-katotoni2 olmutur. Kari
Jasper (1922), izofreni tansn tekrarlam 1 Kretschmer
(1 958), gene ayn tany kuku duymadan kullanmtr.
Venzmer (1964), Hlderlin'i dahi bir izofren olarak yeniden
sergilemi.' Hans Schadewaldt (1 971 ), bu konu zerinde ya
plan tartmalar noktalamak iin, "tp tarihi, Hlderlin 'in ps i
kozn n izofren k ta ton olp ol11ud111da11 kkulu deildir," di
-

ye olduka kesin bir vurgu getirmitir." Kari Leonhard (1964,


1988), Hlderlin iin hi kuku duymadan izofreni-katapha
sie tansn tekrarlamtr .. ; Bu arada, Fransz kkenli Alman
dili ve Hlderlin uzmanlarndan Pierre Bertaux, (1978, 1984),
" H lde rl i 11 gili bir ozana ruh hastas, psikoz denmesi beni ralatsz
ediyor" diye balayan olaanst kapsaml aratrmasnda,
imdiye dein yazlanlarn tersine, Hlderlin'in ruh hastas
olmadn, en yaknlar tarafndan evrilen entrikalara kar
bir tr tepki -inkar- olarak sustuunu ve psikozu kendisini
korumak iin bir maske olarak kullandn savunmutur.8
------ -- -- --
------ 267
Serol Teber Melankoli

Bertaux'un almas Alman ruhbilimcilerini ve Hlderlin


aratrmaclarn olduka zor bir duruma drm. Adolf
Beck ( 1 982), ilk aknlndan kurtul up to parladktan sonra,
J llderlin'in psikozunu yeniden savunmu." Uwe Henrik Pe
ter, psikiyatri adna, Pierre Bertaux'ya verdii yantta, izof
reni tansn hi kullanmamaya byk zen gstererek, Hl
derlin' de yaamnn son yllarnda ortaya kan kimi yaz ve
konuma bozukluklarna dikkat ekerek bu kez izofazi
(s ch zophasie ) tanmn geti rmitir.1"
Hlderlin en ar fke kri z le rind e bile kimseyi inciltme
mi, kaba bir harekette bulunmamtr. Ayrca sanr duydu
unu ya d a ii ttiin i syleyen olmamtr. Son yllarn geir
di i odaya, baz kereler Antik Atina dolaylarnda bir manas
tr d edi i, gene son dnem baz iir ve mektu plarn Scarda
nelli ya da Pa l laksch gibi neologism- tr baz adlarla im
zalad bilinir. Fakat J l lde rlin genliinden beri kendisi
,

iin, Perikles dnemi antik d ny a snda yaayan bir ke


i / mnzevi (Eremi t) tanmn kullanm, bu nedenle de
Hyperio11 rom an n n ikinci alt ad n " Y111aistan 'da Bir Kei"
koymutur.
Bata m odern psiki y a tri n in kurucularndan Griesinger
olmak zere ruhbilimciler, romanti klerden, ozanlardan,
sana tkarlardan hep ikayeti ol m u la r birb ir le riy le gei
,

nememiler. Ruhbili mciler ile sanatkarlar b irb i rl er i nin


g z l e ri n e hep ku ku y l a bakmlardr. Fakat bu hi de ho
ol m a y a n d u ru m d a k a ybe d en le r daha ok sanatkarlar ol
m utur. rn e i n Dr. Wilhelm Lang, a k y rek lilikle iir
l erini ya z l a r n okumadn s y lemesi ne karn, Hlder
-

lin'e izofreni-katatoni tans koymu ve h ast al n 1 801


y l n d a duygu ve dncelerin z lm esi y l e ba lad n
,

sylemitir. Dier pek ok r u h b i lin c i de bu sralar d


Hlderlin'in Hznl Suskunluu

dnyaya kar ilgisinin azalmas na, kendisine zen gs


termemesine, zaman zaman y ksek sesle barp arma
sna bakarak, Hlderlin' in ruhsal rahatszlnn 1 801 y
lnda baladn d nmlerdir. Oysa 1 801 yl ve son
rasnda Hlderlin, entelektel kapasitesinin en grkemli
rnlerini vermeye balam. B u dnemde, en az 1 300
sayfa kadar iir yazm. Sophokles trajedilerini Alman
ca'ya kazandrmtr. Bu evi riler, olaanst niteli klerini
bugn de korurlar. Hlderlin, gene ayn tarihlerde, Al
man dilinin idealizmin / romantizmin belki de en gzel
kasidelerini, mersiyelerini yazmtr.
Hlderlin'in bu dnemdeki yazlar, evi rileri zerine ya
plan saysz aratrmalarda, kk bir gramer hatas dahi
bulunamamtr. Tm bunlardan yola karak, burada vur
guland gibi Hlderlin'in "normal" bir insan olduu kimse
tarafndan savunulmak istenmemektedir. Kukusuz dnya
nn en byk ozanlarndan biri olan Hlderlin, "normal" de
ildir. Ancak bu "anormalliin" adn koymak bugn iin bi
le kolay deildir.
Bu ok ksa anmsatmadan bile kolayca grebilecei gibi
ruhbilimleri, "Hlderlin Olay"n, anlamada ve anlatmada cid
di bir yetmezlie girmi. Hlderlin gibi bir insann yaamy
ksne, iinde bulunduu dnya klt r akmlarnn etkisi
ne, yaptlarnn zelliklerine yeterli zenle yaklamadan, salt
klinik sylem (nomeklatura) iinde kalarak tan koyup, "sis
teme integre" etme abasnn byk zorluklarla karlamas
kanlmaz olmutur.
Burada Hlderlin'in ozan, yazar, filozof yann tartma
nn benim boyumu birka kez aacan fakat "Hlderlin
Olay" zerine yaplan tartmalar anmsamann ve anm
satmann (da) boynumun borcu olduunu dnyorum .

------- 269 -------


Serol Teber Melankoli

Ayrca "Hlderlin Olay"na biraz daha yakndan ba kma


nn, gnmz koullarnda, duyarl insanlarda ve zellikle
de sanatkarlarda yaygn olarak grlen korkulu, hznl,
suskunluklarla ortaya kan, toplu mdan geri ekilme (resig
nasyon), ksme ei li m li yeni yaam tarzlarnn ardndaki gi
zemli psiik dinamiklerin sezinlenmesine (de) yardm olabi
leceini sanyorum.

--- -- --
- 2 711
6.2 .

H lderlin, kkeni 1 500 yllarna dein hem kilise hem


de devlet arivlerinden izlenebilen ok ynl, soylu bir
Protestan aileden dnyaya gelm itir. A ile yelerinin o
unluunu byk toprak sahipleri, yksek dzey devlet
b rokra tlar ve gene yksek dzey kil ise yneticileri olu
turmutur. Hlderlin'in ana ve babas da ekonomik-top
lumsal konum laryla b u din-dnya, kilise-devle t birliini
simgelemilerdir.
Hlderlin'in annesi Johanna Christina, kilise soyluluun
dan gelen iyi bir eitim grm, gzel sana tlard an anlayan,
gzel, son derece disiplinli, otoriter bir kadndr. Baba Hein
rich Friedrich Hlderlin, din ve devlet glerini elinde tu tan,
hukuku, eyalet dzeyinde yksek devlet memuru, byk
brokrat ve ayn zamanda, Nektar yresi kilise yneticisidir.
Bilgili, sevimli, yeniliklere ak, dost canls, 36 yandaki ba
ba 1 llderlin, kk olu Hlderlin iki buuk yandayken,
beyin kanamas sonucu birden lmtr. Hlderlin, babas
nn l mn, bir tr ocuk unu tkanh iinde, hibir zaman
anmsayamam tr.
Hlderlin'in annesi, Johanna Christina, 24 yanda, 7 ay
lk gebeyken dul kalm. Kocasnn lmnden 6 hafta son
ra, 16 Austos 1772 tarihinde, kz Rike'yi dourmutur.
Serol Teber Mel111kvli

Johann. Christina, ilk kocasnn lmnden iki yl kadar


sonra, 1 0 Ekim 1 774 tarihi nde, ilk kocasnn arkadalarndan,
Johann Cristuph Gok ile ikinci kez, bir tr "mantk evlilii"
yapmtr. Hlderl in'in vey babas Gok da yksek devlet
memurudur. Ayrca Johanna Christina'nn parasal yard
myla da 1 776'da Nrtingen'de belediye bakanlna seil
mitir. Ancak Johann Gok da blgedeki su tamalarn nle
me almalar srasnda tm ve ksa zaman iinde yaka
land akcier hastalndan kurtulamayarak, 1 779 ylnda
gen yanda lmtr. Hlderlin'in annesi, 31 yanda ikin
ci kez dul kalm. Ve yaam boyu bir daha evlenmemitir.
Hlderlin, z babasnn lmn yeterince anmsayama
masna karn, vey babas Gok'un lmn hi unutmam
tr. Gok'un lmnden 20 yl kadar sonra Hlderlin, annesi
ne gnderdii 16 Temmuz 1 799 tarihli mektubunda, "Baa
inan111ayacaksaz a111a imdi yaammn ocukluk g11lerini dala
iyi grebiliyorum. lkici baba111n lmii benim iin ntulmaz ol
d. Yetim kalmann liizniin, gzyalarm yidn. Bu ac benden
hi kaybolmad. Yllar iinde byd" d iye yazmtr.
Hlderlin'in annesi Johanna Christina'nn, ilk kocasndan
alt, ikinci kocasndan drt ocuu olmu; on ocuundan ye
disi doum srecinde ya da izleyen ksa zaman dilimleri iin
de lmlerdir. Bu otoriter kadn, kz ocuu Rike'yi olduka
yal bir adamla evlendirmi; ancak Rike'nin kocas da ksa za
manda lm, Rike de evine geri dnm, annesiyle birlikte
yaamtr. Anneanne, kz ve torun, dullar kua ayn ev
de yaamlar boyunca birlikte oturmulardr.
Hlderlin bu evde bym . z ve vey babalarnn er
ken yalarda lmleri, yeri doldurulmaz boluk oluturmu.
Bu boluk, Hlderlin'in yaamnda son derece nemli, hatta
yazg belirleyici bir rol oynayan, annesiyle olan "zorunlu-
Hldcrlin'in Hznl Suskunluu

simbiyotik" ilikilerinin artmasna, karmak ve patolojik bo


yutlara uzanmasna neden olmutur.
Hlderlin'in annesi dn vermez, tartlmaz tavryla o
lunun da aile meslei din adaml yolunda gitmesini ve pa
paz olmasn istemi. Hlderlin, aresizlik iinde, annesinin
istemine sadk kalacana sz vermi. Ancak papazlk okul
larn ve papaz mesleini hibir zaman sevememi ... Annesi
olanca incelii ve zekasyla, daha ilk iirlerinden itibaren
Hlderlin' deki yetenei hemen grm; belki de bu nedenle
doru drst bir meslei olmas iin Hlderlin'in papaz ol
masnda daha da fazla srarl davranm. Hlderlin'e sklk
la, "insann papaz olunca da mtlt olabileceini" sylemi ...
Hlderlin ise annesini, "ozan olnanm ne demek olduunu bil
meme kolyla" diye yantlamtr. Hlderlin ile annesi ara
snda yaam boyu sren tartma balam. Bu ana-oul sr
tmesi, Hlderlin'in ruhsal yaamn olumsuz ynde etkile
yen ve belki de belirleyen nemli nedenlerden birini olutur
mutur.
Hlderlin, bu gergin aile ortamnda, kat disiplinli kilise
okullarnda eitime balam; Nrtingen'de manastr oku
lunda, Latince ve Grekcnin yannda, kkl bir mzik eiti
mi grm; piyano, keman ve flt almasn renmitir.
Mzik, Hlderlin'in yaamnn sonuna dein, duygularn
da yanstabildii en nemli yollardan biri olmutur.
Hlderlin, bu ara ilk iirlerini yazmaya balam. On alt
yanda, 18 Ekim 1786 tarihinde, Maulbronn manastr okulu
na gemi; burada artk srekli iir yazmaya balam. Ve ge
ne bu sre iinde, manastr yneticisinin on sekiz yandaki
kz, Louisc Nast ile ilk genlik akn yaamtr.
Hlderlin'in annesiyle olan tartmalar bu dnemlerde
de artarak srm. Annesi, olunun papaz olmasnda srar

------- 273 -------


Serol Tlbcr M:lakoli

etmi. Hldcrlin, biraz olsun dnya ileriyle de ilgilenebil


mek iin hi olmazsa huku k okumak istemi.
Tartmalar kimi zaman, her iki tarafn ciddi fke krizleri
ne tu tulmalarna dein bym. Ana-oul arasnda ilk
nemli kopukluklar balamtr.
Hlderl in, 1 788 yl nda Tbingen'e gitmi. 1788-1 793 yl
lar arasnda Tbingen' de geirdii sre, yaamn ok dei
ik ynlerden etkilemitir. Hlderlin, burada sal t Fransz
Devrimi'ni ok daha yakndan renmekle kalmam, bunun
tesinde, ilerideki yaa mn , dncelerini, felsefesini etkile
yecek Hegel, Schiller, Schclling gibi pek ok filozof, ozan, ya
zar ile arkadalklar kurma olanana kavumutur. Tbin
gen yllarnda, "Tbingen Oku lu" da denen arkada grubu
iinde Alman idealist felsefesiyle tanm. Burada, idea
list / romantik filozo'lar, sanatkarlar, ozanlar, Fransz Devri
mi'nin etkisiyle, doa ve tanrsal sonsuz ile sonlu birey-insan
arasndaki temel ilikiyi yeniden tartmlar. Sonlu birey-in
sana, sonsuz doa-tanr katnda daha ahlalabilir, onurlu
-makul- yeni bir yer / konum bulmaya almlar. 11
Doa ile insann yeniden bi rleme / btnleme felsefesi
Hlderlin'e ok heyecan vermi. An tik Grek kltrn ya
kndan izlemeye, iitopinin, zgrln, doa ile insann ye
niden birlemesinin ne demek olabileceini, bunu iin (de)
sevginin nasl bir ilev grebileceini dnmeye balam
tr. '
Hlderlin, lyonya Doa Filozoflar'nn dnyann oluu
munda ngrdkleri hava, su, ate, toprak gibi asl element
lere uygun / benzer bir yaplanmay, i nsann mutluluu in
dnm. Bunun temel geleri olarak, gkyzn, yery
zn, insanlar ve tanrlar ngrmtr. Hlderlin'in ozan
sa! topisine gre, insanlarn mutlu luu, ancak gkyz,
---
274 --
Hlderlin'in Hznl Suskunluu

yeryz, insanlarn ve tanrlarn, gzellii n / sanatn evre


sinde yeniden birbirleriyle barmalar / bt nlemeleriyle
olasdr. Bu btnlemenin yeri doadr. Doa, iekleri, ko
kular, bitkileriyle oktan bu btnlemenin hazrlklarn
yapmtr. Sorun, doann iinde ve m u tlak gzelliklerin
evresinde, gkyznn, yeryznn, insanlarn ve tanrla
rn birbirleriyle btnlemeleri, birbirlerinin iinde erimele
ridir.
Hlderlin, bu tr bir btnlemenin gerekleebilecei
corafi yeryz blgesi olarak, gzelliin ve bilgeliin, bir
anlamda ilk gzel ve bilge insanlarn ortaya kt antika
Ege Ad alar'n dnmtr. Hlderli n iin gerekten yaa
nabilecek zaman da ancak bu btnleme anndan sonra
balayacaktr.11
Hlderlin, Pietizm'in 18. yzylda, devlet, kilise, pazar, li
beralizm ilikileri arasnda skan, ac eken ozan-insan r
nei olmutur14 Duyarl ozan, youn b i r dinsel inanla, yeni
toplumsal dzenlemelerle kar karya kalm. Modern bur
juva toplu munun yeni sekinleri arasnd a arm ... Son ker
te karmaklaan yaam serveni iinde y ava yava artk bu
dnyada yerinin olmadn dnmeye balamtr.
Tbingen' de tartt "btnleme felsefesi" uzantsnda
bir yandan Antik Grek toplumlarnn sevecen ok tanr l din
lerini, bir yandan Hristiyanln kat tek tanrs ve annesinin
kendisini balamaz tavr iinde skm. Hristiyan d inin
den ve annesinden kopmadan, Perikles dnemi Atina'snda
youn bir akla, doa ve insan yeniden bt nletirme zle
mi, Hlderlin'de hem yaama sevincine ve hem de lm is
temine dnmeye balamtr. Hlderlin, bu aralar hem do
yasya sevmek hem de bu dnyadan bir an nce ayrlmak z
lemi ekmi, mektuplarnda "korklarmrn, lziilc11111esii11 e

------- .275 -------


Serol Teber Me/akvli

bunlara l111l olarak eitli psiko-somatik iktiyetleririr arttm"


yazmtr.15
Bu balamda, birleme / btnleme dncesi iinde,
Hlderlin, sistematik bir felsefe oluturmaktan te, birey-in
sann yaama ve evrene kar ilikilerini yeniden aratrmay
denemitir. Hlderlin, bayapt saylan Hyperion romann
da, bu yeni insan-doa-tanr ilikisi zlemini dile getirmitir.
Hlderlin bu roman zerinde uzun sre almtr. Hyperi
on 'un ilk taslaklar 1 792 / 93 yllarnda yazlmaya balanm.
Ancak sonraki dnemlerde Hlderlin, her tartmadan sonra
romann yeniden yazarcasna deitirmitir. Hyperion'un
ilk blm 1 797 tarihinde baslm. kinci blmn yazm
ve basm 1 799 ylna dein srmtr.
Hlderlin, Alman dealizmi'nin roman da denen f-lyperior
zerine yapt n almalar esnasnda, umutsuzca da olsa
bir yandan doa-insan btnlemesinde sevginin olas bir
topya retecek durumda olup olmadn dnrken, te
_
yandan da bun un olan kszln giderek daha ok sezinleme
ye balamtr.
Hlderlin 1 793 ylnda, korkulu bir huzursuzluk iinde
kil ise eitiminden kaabilmek iin zel retmenlik yapma
y denemi. O sralar en yakn arkada durumundaki Schil
ler, Charlotte von Klab ailesinin Walterhausen'da yazarlarn,
sanatkarlarn topland bir tr 'aydnlar kulb' niteliin
deki evlerinde Hlderl in iin geici bir i bulmu. Hlderl in,
burada olduka retken bir dnem geirmi. Pek ok al
masnn en azndan n hazrlklarn burada yapm. Kendi
zgn yazn biemini, felsefe grn belirlemeye alm.
Gene bu dnemde Hlderlin' i yetenek olarak grenlerin sa
ys artm. Hlderlin, roman f-lyperio'un ilk notlarn bu

--- !7
--
Hldcrl in'in Hznl Suskunluu

evde yazmaya balamtr. Walterhausen'da kald sre


iinde, Wilhelmine Marianne Krims adl bir kadnla iliki
kurmu ondan Temmuz 1795 tarihinde Louise Agnes adl bir
kz ocuu olmutur. Ancak Louise 20 Eyll 1796'da lm
tr... Hlderlin, Charlotte von Klab ve ocuklaryla yeteri bo
yutlarda anlaamam. Evden ayrlmak zorunda kalm.
Charlotte von Klab, Schiller'e yazd mektupta, "Hlder
lin'in kafasn111 oldka kark, zi/111i11i /Jlamk oldnu" anlat
mtr. . . 'b
Hlderlin, 1 794 ylnn Ekim / Kasm aylan arasnda Je
na'ya gitmi. Burada yeniden pek ok Alman aydnyla tan
m. Johann Gottfried Herder ile Wilhelm Humbolt ile kar
lam. Goethe'yi grm. Ancak en nemlisi, Fichte'nin
(1762-1 814) felsefe derslerini ve seminerlerini izlemi. Jakoben
kulplerine gitmi. Fransz Devrimi zerine yaplan konu
malar dinlemi. Kendi savlarn anlatm. Kafas biraz aydn
lanm. oka karm .. 1 795 ylnn Mays / Haziran aynda,
.

olas yeni ve olduka ar bir ruhsal bunalm iinde Jena'dan,


nedeni bugn bile yeterince bilinmeyen nedenlerle kaarcas
na ayrlm .. . Schiller'e "ok kt durumda oldm, iinin titre
diini, kafasnn drd11, talat1111" yazmhr.17' 1" 19
Hlderlin, 1 796 ile 1798 yllar arasnda Frankfur t' ta, e
raftan yeni zengin banker Jakop Gontrad'larn (1765-1843)
evinde, ocuklarnn zel retmeni olarak almaya bala
mtr. Bu dnem Hlderlin'in yaamnn en nemli blm
lerinden biri olmutur. Alman idealistlerinin / romantikleri
nin topland Tbingen' den ve kltr kenti Jena' dan sonra
Frankfurt, Hlderlin iin yeni bir okul niteliinde grlm
tr. 18. yzyln sonu, 19. yzyln balarnda Frankfurt, mo
dern ticaretin ve bankacln merkezi olmaya balam.
Fransz Devrimi'nin idealleri, Frankfurt kentine moral-este-
Serol Teber M:lakoli

tik boyutlardan ok te, karc, vahi l iberal ekonominin ko


ullad gnlk yaa mn sm r terr iinde yansm
Kltr slam , insanlar aras ilikiler sahte, ikiyzl ve ka
rikatr niteliklere dnm ...
Hlderlin, Frankfurt'ta fransz Devrimi'nin ideallerinin
gnlk pratik yaama yansyan -irkin- yzn biraz daha
yakndan gr r gibi olmu. Bir kez daha byk d krkl
na uram. Burada ayrca Hegel, Goethe, Schelling gibi pek
ok filozof, ozan ve dnrle yeniden karlamak ve tart
mak olana bulmu. Hlderlin burada dnyann yeni bir
mitolojiye gereksinimi olduunu; iirin insanlarn yeni yol
gstericisi olabileceini; iirin ve sevginin yol gstericiliin
de yeni top ilerin oluturulabileceini dnmt r. Ancak
tm bu konumala rnda bile her an biraz daha fazla ve ak
olarak, bu d nyada du yarl bir insana ve zel likle de bir oza
na yer kalmadn sezinlemi. Bir ozan iin yaanlacak / s
n lacak tek yerin, insann kendi tini / ruhu / bi linci olduu
nu, gzelliin, harmaninin gnlk pratik ya amda deil, an
cak ozann kendi zbi lincinde, benliinde gerekleebilecei
ni duyu msamtr.
Hlderlin, bu cokulu ve bunalml gnlerinde, hem ken
d isi ve hem de romantik yazn-dnce dnyas iin son de
rece nemli bir rastlantyla, evinde alt Jakop Gontrad'm
kars Susette Gontrad ile karlam. Susette ile aralarnda
balayan olaanst ak, Hlderlin'e idealizmin / romantiz
min topisinin hi olmazsa bir bl mnn bu d nyada (da)
gerekten de yaanabilecei umudunu vermitir.
Hlderlin, o zamanlar dledii antika ak tanrasn
gerek dnyada bulmu. Susette Gontrad'n kiiliinde, g
zellii, h armoniyi, bilgelii gerek dnyada yaamaya bala
m tr.

------- 278 -------


Hldcrlin'in Hznl Suskunluu

Susette, Hlderlin'in Hyperion romanna ve daha pek ok


iirine olaanst bi r yaratyla, Diotima olarak yansmtr.
Diotina, Platon' un Synposio11 yaptnda anlatt gibi Sokra
tes'e, zellikle sevgi ve ak zerine unutu lmaz aklamalar
getirmitir. Sokrates, Symposion' da tm itenliiyle, sevgi
zerine bildiklerini bu bilge kadndan rendiini syler. Di
otima'ya gre sevgi, ne lmld r ne lmsz ne bilgeliktir
ne bilgisizlik; sevgi ne yokluk iind ir ne de varlk . . . Eros bir
tanr bile dei ldir, lmlyle lmsz aras bir varlktr ... Di
otima, "segini11 yaratmak, dou rmak, salt giiz.ellie, /ii11szlii
e /amak old1111 . . . i11sa11 yaam sadece bu salt gzellik
iide y11m11naya deer o/abi/eceii. . " syler.20
.

Hlderlin, roman dnda Diotina zerine ayrca pek ok


iir yazmtr.1 Frankfurt dneminde en mutlu gnlerini ya
am; ruhundaki kaslp-gevemeler, "sistol-diastol" du
rumlar, en olumlu boyutuna uzanm. Jena'da yaanan bu
naln1, Frankfurt' ta cokuya dnmtr.22
Yukarda betimlenen koullarda, Hyperion romannn ilk
blmne son biimini vermi; roman, an modasna gre
Goethe'nin 1 774 ylnda yaymland Gen Werther'i11 lstr11p
lar benzeri, mektup tarznda yazlmtr. Romanda kullan
lan isimlerin, tanmlamalarn hemen hemen tm antika
kl trnden, mi tolojisinden alnmtr. Diotima'nn dnda,
Hlderlin'i anmsatan Hyperion da mitolojiden alnma ve
mitolojideki U ranus ile Gaia'nn oludur. Greke ve Roma
Latince'sinde gne tanrs, yukardan giden, dnyann s
tnde dolaan, yersiz-yurtsuz-kksz-zamansz tanr / insan
anlamnda kullanlmtr.
Hlderlin, olas yeni d dnyasnn da antik kl trlerin
ortaya kt Ege Denizi adalarnda gerekleebi leceini
varsaym. Bu nedenle de romannda H ypcrion ile Diotima
Serol Teber Melankoli
------ - - -- - - - - ------

da Ege Denizi'nde bir adada yaamlardr. Hlderlin'in d


ncesine gre gemiin mkemmel insanlarnn, felsefenin,
sanatn, harmaninin, gzelliin ortaya kt bu blgelerde,
duygu / bilin, tin / doa, d/ gerek, topik gemi / gerek
gelecek, ideal varolu/ gnlk yaam i ie gemi, srekli
olarak birinden dierine gidip gelmeler iinde srmtr...
Diotima, burada ideal gzelliin, mkemmelin, en gelimi
varoluun aurasn yayar. Olaanst niteliklerde sevin, he
yecan, harmani saan . . . Tanrsal, gksel bir auradr bu. An
cak Diotima, salt sevin deil, gksel bir hzn de yayar.
arklar ve melodilerle anlat labilir bir durumdur b:.. Hyperi
on romanndaki szcklerin ak da zaten gnlk konuma
dan ok, mzie daha yak.mdrlar.2J
Hlderlin'in zamansal / mekansal boyutla r, ben / sen,
tek / btn, sevgi / l ;, yalnzlk/ btnlk gibi i ie gidip
gelmeler, kaslmalar / gevemeler eklinde allmn tesin
de ve baka bir "ayrks yr 11ge" zerinde devinmilerdir.
Hlderl in, bu romannda idealizm t romantizm, in
san / doa / tanr btnleme dncesini olaanst bir iir
sellik. ve mziksel ritim iinde anlatmtr:
"Her eyle bir olabilmek, budur tarlarn yaam ve ismlarn
mtlulu, canl ola her eyle bir olabilmek, haz iinde kendini
unutarak doa dnyasnda yeniden domak" ...2 "Balangta i
san ve tanrlar tek varlktlar, kedi kendini bilmeyen sosz bir
gzellik zamanyd "... "insan gzelliiin, tarsal gzelliin ilk
ocu sanattr. Tanrsal insan sanatta genliini, kendisini yeni
den yaar."
"Korkma sakn! Do<ada ler ey bir arnmaya ba, ldr ve yaa
mn iei nerede olrsa olsun, kendini kaba maddeden kurtarr ve
aar" . . .s
lm, Diotima'nn azndan yle anlatlr:

------- 80 ------
Hlderlin'in Hznl Suskunluu

"Tut ki bir bitkiyim! Bunda e zarar? Yine olacam ya! iinde


herkesi ve her eyi ayn lmsz sevgiyle birbirlerine bal tutan can
llar lkesinde yok olmam dnlebilinir mi? Bt varlklar bir
birleric balayan o birlikte ben nasl ayrlabilirim ki?" " Yaratklar
sevgililer gibi yan yana yayorlar." "Biz ancak daha tanrsal bir s
ku iinde bir olmak iin lyoruz. Biz yaamak iin lyoruz."26

Hlderlin ile Susette Gontrad a rasndaki bu byk ak


uzun srmemi. Drt ocuk annesi Susette, evinden tmy
le ayrlamam, Hlderlin'in ise tam bir tkenmilik iinde
kendi kendisine bile bakacak gc kalmamtr. Eyll 1 798
tarihinde, Hlderlin, Jacop Gontrad ailesinin yanndan ayrl
mak zorunda kalm. Fakat 4 Ekim 1798 tarihinde Susette
Gontrad ile tiyatroda karlamlar. Sonra, ayn yln kasm
aralk aylar boyunca, gizlice ve ska bulumular. 1 799 yl
boyunca Susette ile mektuplamalar srmtr.
Hlderlin'in Susette'e yazd mektuplar -birka taslak
dndakiler- yazk ki bugne dein bulunamamtr. Ancak
Susette'in yazd 1 7 mektup korunmutur. Aratrmaclarn
kansna gre de bu mektuplar, Alman romantizminin en g
zel ak mektubu rnekleri deilse bile -hi kukusuz- en g
zellerinden biridir. Salt bu mektuplardan bile Hlderlin'in,
Susette Gontrad'n olaanst zellikleri zerine dndk
lerinin ve yazdklarnn hi de abartma olmadn kestirebi
liriz. Bu gerekten de olaanst gzel mektuplar, tam da
Antik Grek kltrnn sevgi tanras "gksel sevginin"
simgesi Diotima'ya yakr niteliktedirler.27
Susette, Hlderlin'e salt olaanst bir sevginin ne demek
olabileceini gstermekle kalmam, bunun tesinde onun,
zellikle annesine karn kiiliinin gelimesini, zgrlemesi
ni, ozan yannn, yeteneinin glenmesini de desteklemitir.

------- 2 1
Serol Teber M/mkvli

Hlderlin, 1 798-1 800 yllar arasnda byk aclar iinde,


Antik Grek kltrn d aha yakndan renmeye ve zellik
le Diogenes Laertius'un yaptlarn okumaya balam. Ve
gene bu dnemde Empedokles 'i liinii adl trajedisi zerine
ilk notlar yazmt r.
Hlderlin'in bayapt saylabilen Hyperio11'un ikinci cildi
1 799 ylnda yaymlanm. Hlderlin, olaslkla, 8 Mays 1 800
tarihinde Susette ile son bir kez grebilmi. 10 Haziran'da,
yeniden annesinin yanna dnm; daha dorusu snmtr.
Hlderlin'in 1800 ylnda Stuttga rd'da geirdii gnlerin
ok skntl getii sanlmaktadr. Bilinebildii kadaryla,
Hlderlin burada zellikle Empodokles 'in liimii zerine a
lmtr. 1 800- 1 801 yl iinde kaarcasna oradan oraya pek
ok yer deitirmi. 1 801 ylnda bir ara, y ryerek Fran
sa'ya gemi. 1 802 yl Dcak aynda Bordeaux'a gitmi. Ora
dan Paris'e gemi. Paris'ten gene annesinin yanna Niirtin
gen'e dnm . . .
Hlderlin, tam da bu denli nemli ruhsa huzursuzluklar
iindeyken, dnyada varlnn nedeni grd tek insann,
Susette Gontrad'n ar hasta olduu -ya da olaslkla ld
- haberini almtr.
Susette Gontrad, geirmekte olduu akcier tberklozu
sonucu, 22 Haziran 1 802 tarihinde Frankfurt'ta lmtr. Su
sette Gontrad'n lm Hlderlin'i olaanst boyutlarda
etkilemi; bir anlamda yaamnn dnm noktasn olutur
mutur.
Pierre Bertaux'un kansna gre Hlderlin, Susette Gont
rad'n salk durumunun bozuld uunu duymu, bavulunu
annesinin evine gnderip kendisi frankfurt'a gitmi; son an
larnda sevgilisinin yannda bulunmutur.- Ancak bu sav
destekleyen hemen hemen hibir somut kant yoktur. Ayrca

------- 2H2 -------


Hldcrlin'in Hznl Suskunluu

Alman aratrmaclar bu sava kar kmlardr.: Genel ka


nya gre Hlderlin, Susette Gontrad'n ldn yolda
renmi, olaslkla bavulunu eve gndermi, kendisi de sonra
dan annesinin yanna gelmi. Gene olaslkla bu ara annesi,
gizlice bavulunu am, iindeki mektuplardan Hlderlin ile
Susette arasndaki il ikiden, "yasak aktan" ilk kez haberdar
olmu. Ve Hlderlin ile aralarnda bir daha dzelmeyen bir
kopukluk olumutur. Hlderlin, bir yandan Susette Gont
rad' yitirmenin getirdii byk boluk, te yandan annesiy
le olan iliki lerinin tmyle kopmasnn getirdii ykm so
nucu geri dnsz bir kknlk iine girmi. Hlderlin,
Susette'in lmyle gerek d nyada i liki kurabildii tek in
san da y itirmitir. Ar bir hz n / kknlk dnemi bala
m. Tm toplumsal ilikilerini kesmi. nsanlardan kopmu.
Geri ekilmi. Byk d krklklar iinde tek bana yaa
maya balam . . . Hlderlin'in yaamnn srekli liinde kop
ma olmu . . . Olaslkla ciddi bir kiilik deiiklii ortaya k
mtr.
Yaad ar kknle ve psikosomatik aclara karn
Hlderlin, gene ayn yllarda olduka retken bir alma d
nemine girmi. zellikle Antik G rek klasiklerini okumaya ve
Sophokles'in yaptlarn Al manca'ya evirmeye balam.
Hlderlin, 1 804 ylnda, Sophokles'in Kral Oidipus ile Atigo
e trajedilerini Almanca'ya evirmi. Bu eviriler hemen ya
ymlanm. Ve hemen klasiklemitir.31 Bugn bile, orijinalle
rinin yan sra Hlderlin'in, Sophokles' in yaptlarna getirdi
i yeni yorumlar ok benimsenmitir. Sophokles'in orijinali
ne sadk Almanca'ya pek ok evirisinin yaplm olmasna
karn, rnein Brecht kendisinin yazd Antigo:'ye, Hl
derlin evirisini esas alm, Cari Orff, A11 tigo11e operas iin
Hlderlin'in evirisini temel yap t olarak benimsemitir. Bu-

------- .:! H . -------


Serol Teber Melankoli

gn Almanya' da sahnelenen Sophokles trajedilerinin hemen


tmnde Hlderlin evirileri kullanlmaktadr.
Hlderlin bu ara pek ok kez tedavi gereksinimi grm.
ikayetleri genellikle melankoli, hipokond ri / psikosomatik
belirtiler olarak tanmlanm. Homburg' da gittii Dr. Mller,
yazd bir raporda Hlderlin'i "lgn", "deli" olarak tanm
lamtr. Bylece, Hlderlin'in psikiyatri ile biraz daha yakn
scak iliki dnemi balamtr.
Hlderlin, 1 802-1 806 yllar arasnda, Nrtingen ile Ham
burg arasnda gide-gele yaam. Politikac, filozof, yazar ar
kada lsaac von Sinclair (1775-1815), bu sre iinde Hlder
lin'e sahip km. Sinclair'in belirttiklerine gre Hlderlin,
bu dnemde ok verimli almalar yapm. Sinclair, Hlder
lin'in annesine gnderdii bir mektupta, "Bu denli byk tin
sel, ruhsal yarat kapasitesi grmediini" yazmtr. Ancak yaa
nan retken ve coku dolu zamanlar, sklkla fkeli, hzn
l, korkulu ve psikosomatik / hipokondrik yaknJamalarla
dolu bunalml dnemlere dnm. H'l derlin, insanlarla
iliki kurmakta srekli zorluk ekmi. iirlerinde, "Dingin
esiri -doay gkyzn- anladn; fakat isanlar ko111111ala
rn anlayamadm" yazmtr.
1805 ylnda, Almanya' da politik ortam gerginlemi.
Fransz Devrimi yanllar, cumhuriyetiler kavuturulmaya
balanm. Bu arada, Hlderlin'in birlikte kald arkada,
Isaac Sinclair, "vatana ihanet" suundan alt ay kadar tutuk
lanm; sorgulanm. Hlderlin, son derece skntl geen bu
gnlerde her an kendisinin de tutuklanma olasln bekle
mi. Bu gergin bekleyi gnleri ruhsal dengesini daha da
bozmu. fke, huzursuzluk, korku krizleri artm.
Hlderlin'in ruhsal bunalmlarn artran nedenler arasn
da 1 800 yllarnda Almanya' da yaanan politik huzursuzluk-

------- 21'.t ------


Hlderlin' in Hznl Suskunluu

lardan ska sz edilmitir. Gerekten de bu yllarda, zellik


le Gney Almanya'da, Fransz Devrimi sempatizanlarna
kar sert tavrlar alnmtr.
Hlderlin de hi kukusuz dier Alman aydnlar gibi
Fransz cvrimi'ni cokuyla karlam. Gerek Tbingen ve
gerekse de jena dnemlerinde j akoben kulplerine gitmi.
Politik tartmalara katlmtr. Fakat tm bunlara karn,
onun ne denli t u tkulu bir Jakoben olduu bilinmemek tedir.
Ayrca Hlderl in'in Ja kobcnlein devlet ideallerine ve uygu
ladklar "erdemin terrne" kesinlikle kar oldu bilin
mektedir. Hlderlin, J akobenlerin "terrsz erdemin gsz
kalaca" savlarn hibir zaman benimsememi; "erdemin
terrnn" Marat'y ve Robespierre'i nas l ldrdn
acyla izlemitir.32' :n
Hlderl in, Hyperion romannda da konuyu dolayl olarak
tartm, devrimci " N emesis Topluluu"ndan ayrldn,
Diotima'nn sonsuz sevgisini setiini yazm tr. Hlder
lin,zellikle Marat ve Robespierre' in ld rlmelerinden son
ra Perikles Dnemi Ege Adalar'n ozanlarn ideal lkesi ola
rak dlemitir:"'
Aratrmaclarn kansna gre Hlderlin, en ge 1 805'te
tinsel devrim dncesine gelmi. Devrimin ancak insann
kendi kafasnda olabileceini dnm. Bakalarn "kur
ban etmekten" ok " kendisini kurban verebilecei" bir ya
am tarz dlemi. Bunu bir kez daha kantlamak iin Em
pedokles 'in lm trajedisini yazmtr.
Birlikte kaldklar, arkada lsaac Sinclair'in tutuklanmas
srasnda, bir olasl k "Jakoben olmak istemiyorum" ya da "Ar
tk jakoben deilim," dedii sylenir. Ancak tm bunlarn Hl
derl in'in temel sorunu olmad, belki iinde bul unduu s
kn tlar a rt rc bir etken olduu d n lebilir.3'

------- 285 ------


Serol Teber Melnkoli

Hlderlin, giderek a rkada Sinclair'in yannda -bile- ba


rnamaz duruma gelmi. Sinclair, bir sre annesinin yanna
gitmesini nermi. Ancak annesi, Hlderlin'i bir daha ne
grmek, ne de evine almak istemitir. Annesinin bu kat tu
tumu Hlckrlin'in ruhsal durumunu daha beter klm, iin
den klmaz konuma sokmutur.
Hlderlin'in evine dnmek istemesine annesinin ve kar
delerinin neden bu denli kesin tavrla kar durd uklar yete
rince bilinmiyor. Bir olaslk, Hlderlin'in vey kardei Kari
Gok'un kars, 24 yandaki Eberhardin Maria Brust'un, Hl
derlin'e kar gsterdii scak ilgi aileyi rahatsz etmi ve bu
nedenle de Hlderlin'in eve dnmesini istememi olabilir
ler . 1 Dier bir olaslk, Hlderlin' in z babasndan kalan
..

miras annesi ve vey kardei Karl Gok hibir zaman Hl


derlin'e vermeye ymamamlar. Hlderlin'in byk para
sknts iinde yaad dnemlerde bi le, hakk olan pa ray
ona vermemilerdir. Hlderlin, psikiyatri kliniine yatrl
dktan ve vesayet altna alndktan sonra, parann kullanm
ok daha kolay olmutur . Ayrca Hlderlin'in kitaplarnn
yeni basklarndan gelen paray da hep Kari Gok almtr.
Hlderlin' in annesi, 1828 ylnda ldkten sonra, Hlder
lin'in payna den 9 1 86 Filorin'i, nce Kari Gok stne al
mak istemi; fakat mahkeme buna kar kmtr. Hlderlin,
1 843 ylnda ld zaman bu kalt para faizleriyle birlikte
13 bin Filorin'i bulmutur. Bugnn parasyla yarm milyon
mark eder ki ciddi bir birikim saylabilir. Hlderlin, yaam
boyu hep para sknts ekmi, ok kez yoksulluk dzeyle
rinde yaam. Salt bu nedenle ruhsal bunalmlara dt
olmu. Psikiyatri kliniine yatrldktan sonra bir daha para
ile ilgili bir ey konutuunu duyan olmamtr. Hlderlin
ldkten sonra bile kalan parasnn blm, vey kardei

------- 2R'1 -------


Hldcrlin'in Hznl Suskunluu
L- ------

1
Kari Gok ile kz kardeinin olu Fritz Breunlin arasnda sert
tartmalara neden olmutur."'
Sonuta, ayrntlar bugn bile yeterince bilinmeyen aile
ii hazrlktan sonra, annesinin onay ve olaslkla Karl
Gok'un aile adna katlmasyla, 11 Eyll 1806 tarihinde Hl
derlin, zorla --0laslkla balanarak ve arabadan inmek istedi
inde yz gz kanatlma derecesinde zararsz konuma ge
tirilerek- Tbingen niversitesi'ne bal Autem iethsche Kli
nii psikiyatri blmne ya trlm. Kl inikte tek kiilik bir
hcreye kapatlm; burada zaman zaman ya da srekli ola
rak balanm; olaslkla "deli gmlei" giydirilmi ve yz
ne, kliniin buluu olan ham deriden yaplm bir "deli mas
kesi" taklmtr.
Hlderlin'e klinikte ya tt sre iinde belladona, digi
talin gibi ilalar verildii, bugn elimizde bulunan reete
tlefterlerinden tm ayrntlaryla izlenebilmektedir. Hlder
lin, klinie yatrld gnden be hafta kadar sonra, 21 Ekim
1806 tarihinde, "bahede gezintiye" kabilmi. Daha sonra
ki gnlerde de hibir fke krizi grlmemitir. . .

Hlderlin, yatrlndan alt ay kadar sonra, 3 Mays 1 807


tarihinde tedavisi olanaksz, zararsz, bakma muhta, en ok 2-
3 yl yaar... tansyla klinikten karlm. Bir ara tmyle orta
da kalan bu byk ozana, yaamnda az rast geldii mutlu an
lardan biri denk dm. Yazlarn, iirlerini okumu, Hyperi-
011'a hayran kalm Emst Friedrich Zimmer adl bir marangoz
ustas, Hlderlin'in bakmn stlenebileceini sylemi.
Hlderlin, klinikten ayrld 3 Mays 1 807 tarihinden, l
d 7 Haziran 1 843 gnne dein tam 36 yl, Tbingen'de
bu marangoz ustasnn odasnda yaamtr. Hlderlin'e sa
hip kp bakmn stlenenler hi de yksek eitim grm
insanlar olmamalarna karn, bu byk ozana hep saygl

------- 2H7 -------


Serol Teber Mdako/i

bir hayranlk duymular; Hlderlin de yaamnda hi kimse


lere gvenmedii lde onlara gvenmi, inanm; onlann
yannda ruhsal dinginliine kavumutur.
Zimmer ailesi yeleri dnda, kendisini ziyarete gelenle
rin hemen hemen hibiriyle konumam ... Anlatlanlara g
re, Hlderlin hznl ve hafife glmseyen bir yz ifade
siyle, "Aias gl/ironi<>iyle" tam 36 yl susmutur ...
Hlderlin, psikiyatri kliniine yatrldktan ve Zimmer ai
lesinin yannda yaamaya baladktan sonra, aralarnda 30
kilometre kadar bir uzaklk bulunmasna karn, annesi 20
yl boyunca olunu bir kez olsun ziyaret etmemitir.
Tm bunlara karn, gene bu sre iinde Hlderlin, anne
si ne, srekli olarak balanmasn dileyen pek ok mektup
yazmtr. Bunlardan sadece 60 tanesi bulunabil mitir. Dier
mektuplarn annesi tarafndan yok edildii sanlmaktadr.41)

Ayrca yaamnn ikinci yarsnda, bugne dein elimize
ulaan 50 kadar iir yazmtr. Bu ii rler zerine de pek ok
yorum / aratrma yaplmtr.
Gra matik olarak kusursuz olmal arna karn, hi kuku
suz bu dnemin iir ve mektuplarnda eskinin coku ve he
yecan grlmez. Duygular artk kaln buzlu bir camn arka
sndan szlp gelen alacakaranlk n hznn / donuk
luluunu yanstrlar. Arada bir, yaanan trajediyi daha bir
somu tlatran dizeler grlr:

"Nisan, mays, haziran kald gerilerde,


Artk bittim, yaamak istemiyorum ben de. "

Adorno, Hlderl in'in son dnem iirlerini, "canlln be


lirtisi, zarif, dingin yan-iirler" olarak tanmlamtr.41
6.3.

"H lderlin Olay"nn temelinde, ozann olaanst du-


yarl kiiliinin, ailesi iinde ve yaad toplumda kendisini
yeterince kabul ettiremedii dncesi nemli bir yer tut
mu. Hlderlin, iinde doduu dnya ve insanlaryla olan
ilikilerinde, duyarl kiiliinin gereksinim duyduu gven
ceyi bulamad kansna kaplmtr. Bunun sonucu acl,
korkulu ve her gn biraz daha yaralayc yaam servenine
balamtr. Kendisini "ozanca gerekletirmek" istemi art
tka ailesi / annesi ve toplumun d ier kesimleriyle arasnda
byk kopukluklar belirmi. Her geen gn kendisi ile dn
ya ve insanlar arasndaki yark bymtr. Burada, yaa
nan dnemin byk kltr dalgalanmalarnn etkisi de ayr
ca yazg belirleyici nitelikte olmutur.
18. yzyln sonlarnda, Antik Grek ok tanrl d inlerinin,
sanatnn, felsefesinin etkisi zellikle aydnlar arasnda gide
rek artm. Hlderlin'in, Sophokles'i Almanca'ya evirecek
derece Greke bilmesi, pek ok antik yapt orijinallerinden
okuyabilmesi, bu kltre kar duyd uu hayranl daha d a
artrmtr. B u youn antik kltr birikim ine, Fransz Devri
mi'nin getirdii ok ynl etkiler, zellikle Alman aydnlar
arasnda idealizmin / romantizmin hzla yaygnlamasna ne
den olmutur.2
Serol Teber Melankoli

Bir yandan daha ocuk yatan ald kat tek tannl din
eitimi ile birlikte, Antik Grek kltrnn ok tanrl dinle
rinin sevecen etkisi, te yandan Fransz Devrimi'nin getirdi
i tm toplumsal yaplan zc / datc fak.at ayn zaman
da insaru zgrletirici kkrts altnda Hlderlin, bu dn
yada kendisi iin gvenilir bir yer / mekan kalmad kans
na k.aplnutr.
Hlderlin'in kendisini "ozanca zgrletirme" istemiyle, bu
dnyaya bal kalma, hatta papaz olma- zorlamalar, kiilii
nin gelimesini kendisinin tarumlamalaryla "aynks yrn
ge" (exzentrische Bahn) zerine oturmaya zorlayan nedenler
olmutur.43 .. Hlderlin, z ve vey babalarn yitirdikten
sonra, annesiyle yaad "zorunlu simbiyotik" ilikiler iin
de, manastr okullarnn karabasanl gecelerinde bu dnyaya
''frlatlp atlfhln " sezinlemi. Bir dayanak aram. Bir
ara, baba yerine koymaya alt, en gvendii dostu Schil
ler' den bile bekledii destei bulamad kansna kaplm.
Yeteneini kimseye kabul ettiremediini dnm: D k
rkl, hzn arbn. Yaamn yitip gitmi btnl.n ara
maya ve bunu -ancak- kendi fantezilerinde yeniden retme
ye alm. Fakat ozanca abalar, gerek dnya ile fanteziler
arasndaki uurumu kapatamam, tersine her geen gn bi
raz daha artrmtr. Hlderlin, kendini srekli kkten kop
mu, yurtsuz duyumsamtr. Hlderlin, Hyperion romarun
da sergiledii gibi, hemen hemen hibir mekansal ve zaman
sal ynelimi olmayan bir fantezi dnyasnda -btnlemeyi
bozar kaygsyla "ben benim" demeye bile saknarak- yaa
may dlemi. Ancak zerinde bulunduu "aynks yrn
genin", mekansal, zamansal ve kltrel ynelimi (oryantas
yonu) gerek dnyadan giderek uzaklam, duyumsad
korkuyu ve hzn daha da artrmtr.
6.4.

P ierre Bertaux, Hlderlin'in yaamnn balca dneme


ayrlarak tartlabileceini nermitir. Birinci dnem, dou
mundan 1 802 ylna kadar sren ocukluk, genlik yllardr.
Bu sre iinde Hlderlin'in hem davranlarnda hem de
yaz ve konumalarnda ruhsal bir rahatszl gsterecek be
lirtiler bulmak zordur.b
Bertaux'a gre Hlderlin'in yaamnda ikinci dnem,
Temmuz 1 802 ile 1 1 Eyll 1806 tarihleri arasndaki bliim
dr. Hlderlin, bu ara Susette'in lmnden sonra ar bir
depresyon geirmitir. Buna karn, ok retken bir tempoda
almalarm srdrm. Allagelinrni depresyonlu insan
larda grlmeyen byk yaptlar yazm, eviriler yapm
hr. Hlderlin'in yaamndaki nc dnem, onun -olaslk
la aile evresinde dnen entrikalar sonucu- zorla psikiyatri
kliniine kapatlmasyla balamtr. Bu dnem iin konulan
tan "zihin bulankl" dr. Bu dnem de arada gelen kimi
fke krizleri dnda, olduka istikrarl gemitir. Hlder
lin'in son 36 yllk ruhsal durumu hemen hemen hi dei
memitir.
Uwe Henrik Peters, iir ve yazlarnn analizinden hare
ketle, Hlderlin'in ruhsal rahatszln aamada tart
mtr. Peters'in kansna gre Hlderlin, 1801-1806 yl ara-
Serol Teber Melankoli

snda ar bir melankoli I depresyon geirmitir. Ancak 1804


ylnda bu melankoli / depresyon giderek izo-depresyona
doru dnmeye balam. 1805 ylndan sonra, izofreniye
bal dnme, yazma, konuma bozukluklar (schzophazie)
ortaya kmtr. Peters, Hlderlin'in "Ben Jakoben degilim,"
demesini "susuzluunu" kantlama abas iinde izofreni
(schzophazie) dneminin balangc olarak grmtr.46
Jean Laplanche, analitik ynelimli nefis aratrmasnda,
Hlderlin'in, yaamnn en kritik 1 794 ile 1800 yllar arasn
daki blmn tartmtr. Laplanche'n kansna gre Hl
derlin, zellikle bu dnemde, sradan yaamn dzgn (line
ar) izgisinden ayrlp, "ayrks yrnge" zerinde, sanatnn
ve psikozunun doruklarna ve zorluklarna doru devinme
ye balamtr.
Laplanche, Htderlin'in daha Jena'ya gitmeden nce de
melankolik olarak tanmlanan bir ruhsal durum iinde bu
lunduunu; yorgunluk, mutizm, otizm ve hepsinden nem
lisi, elikili (ambivalanez) u duygufa.r, dnceler iinde
gidip geldiini anmsatr 7
...

"Jena depresyonu" denen dnemde, Hlderlin'in ruhsal


sal olduka bozulmu. Hlderlin bu dnemde olaslkla,
yaadn syledii "ayrks yrnge"nin en olumsuz "ne
gatif" noktalarndan birinde bulunmutur.
Bunun iin de yeterli nesnel etkenler fazlasyla birikmi
tir. Hlderlin, Jena' da aradklarnn hemen hemen hibirini
bulamamtr. Hegel, Schiller, Goethe gibi "byk adamla
rn" arasna katlamam. zellikle o sralar baarlarnn do
ruk noktalarna doru trmanan Goethe ile birlikte Alman
klasiinin Olimpos'unda yaamaya balayan Schiller, Hl
derlin'e bekledii yaknl gsterememi ya da Hlderlin
byle bir kanya kaplm. Sonuta, kendisini olaanst bo-

------- ::!Q:? -------


Hlderlin'in Hznl Suskunluu

yutlarda dlanm ve yalnz duyumsam ... Fichte'nin felse


tesine ters dm; bu ara kendi idealist / romantik felsefe ve
sanat anlayn yazmaya alm. Aynca gene bu ara, bir
olaslk Waltershausen'da iliki kurduu sanlan Wilhelmine
Marianne Krims'in gebe kaldn duymutur.411
Hlderlin, Jena' dan an bir heyecan, huzursuzluk, dep
resyon iinde kam. Pek ok ilgi duyduu insana ve konu
ya yaklamak ya da onlardan tmyle uzaklama diyalekti
i iinde zt / elikili duygular iinde u noktalara uzanan,
kaslmalar ve gevemelerle gidip gelmitir. Bu ara, 23 Tem
muz 1795 tarihinde Schiller'e yazd mektup, bu sava rnek
gsterilir. Burada Hlderlin, kendi ruhsal durumunu "yedek
baba" gibi dledii Schiller' e kar hem ok yakn hem de
ok uzak; hem btnlemek hem de kap gitmek isteyen yo
un elikiler/ ambivalenz dnceler / duygular dolu gidip
gelmeler / salnmlar iinde gsterrnitir.49
Beck'in kansna gre de Jena'da Hlderlin'in ruhsal yaa
m nemli bir krlma gstermitir. Hlderlin burada kendi
sinin toplumdan dlandn dnmtr. Fakat Jena'y iz
leyen Frankfurt yllarnda Hlderlin, Susette'in yaknlnda
yaamnn en mutlu dnemini srdrm. Son derece ret
ken bir zaman dilimi geirmi. Ruhsal rahatszlklarn hemen
hemen tm gerilemi. evreyle rahat ilikiler kurabilmitir.
Buna karn, Hlderlin'in Susette'i yitirdikten sonra,
Hamburg'da yaad dnemde ruhsal durumu ok bozul
mu. An duyarll, hzn, aresizlii artm. Ba arla
rndan, bedenin zellikle sa tarafna kaslmalar biiminde
gelen arlarndan, mide-barsak bozukluklarndan, itah
szlktan, zayflamadan, karacier blgesinde lokalize kolik
tarz arlardan yaknmaya balamtr. Kendine, giyim ku
amna zen gstermez olmu. Topluma ve dier insanlara

------- 29.3 -------


Serol Teber Melankoli

ilgisiz, apatik, izole, tmyle geri ekilmi (rezigne), kskn


bir yaamn iine girmitir. Ancak retken almasn bura
da da srdrm. Bu dnemde yazd yaptlarnn analizin
de, "ozan zgrl" dna taan hibir yaz ya da dnce
hatas bulunmamhr.
Hlderlin, ne Hristiyan dininde ne de Fransz Devri
mi'nde aradm ve beklediini bulabilmitir.:o Hlderlin,
tam bir karmaaya ve anariye dtn sand insan-do
a ilikilerini, Hyperion roman rneinde olduu gibi, ozan
ca bir sevgi, harmani, gzellik evresinde yeniden btnle
tirmeyi dlerken, yenildiini, toplumdan dlandn se
zinlemi/1 Empedokles'in lm trajedisinde anlatmaya al
t gibi, kendisini kurban etmenin gerektii kansna var
mtr. 5. 53
Schadewalt ve -feidegger'in kamlarna gre, Hlderlin'in
trajedi anlaynn znde insanlar ile doa ve tanrlar birbir
lerinden ayrlmaz / ayrlamaz. Hlderlin' e gre ozanlk. iir
yazmak, bir tr tapnmaktr. Buradaki ozanca ama, insanlar
ile tanrlar yeniden birbirlerine yaknlatrmak -psikanaliz
sylemiyle, oullarn babalarna bakaldrmalarndan ya da
antropolojik yaklamla, Homo sapiens'in atalarn yadsma
sndan nceki- ilk duruma / birliktelie ulamaktr. Trajedi,
insann tanrlar kendi iinde zmseyip duyumsama ve a
ma aamasdr ... Antigone rneinde de anmsadmz gibi,
olaanst bireyselleme ve zgrleme (Ichheit) insann
tanry da kapsayacak derece bymesi / younlamasdr...
Trajik insan, tanrya hem yakn hem de ona ok kardr. Bu
rada, bir tr sevgililer aras (usurpatorisch) durum oluur...
Karlkl fke ve tartma, tanrnn da insann da en yksek
varolu biimidir ... Bu an, her ikisi de birbirleri iin lm ka
rar verebilirler... Trajik insan, bu anda zaten lme ok ya-
---
--
----- 2Q4
Hlderlin'in Hznl Suskunluu

kndr ... Ve lerek -kendisini ldrterek- tanry da birlikte


ldrebilir. Bu durum, her iki taraf iin de yeni bir balang
ya da sonun balangc olabilir. Bu an zamanlarn zamandr.
Bu anda bilinen klasik din anlay alr. Pathos'a, en stn
ahlak durumuna ulalr. Burada, bakaldran (Katzer), yaa
mn geerli yasalarna / kurallarna -artk- uymaz / uyamaz.
Kendi yasalarn kendisi koyar. Bu balamda, trajik kahra
man, kendi yasalarn kendisi koymak zorundadr. Buna
mahkumdur... Empedokles rneinde olduu gibi ...
Heidegger, bu t r bir balam iinde, Almanca, toplum
dan dlanm anlamna gelen "verrckt" (deli) szcnden
hareketle, Hlderlin'in gerekten de toplumdan dlanm,
varl yoksanm anlamnda "ver-rckung" (deli-lgn) ol
duunu sylemitir.;4 Heidegger'e gre Hlderlin, gelecein
ynn iaret eden; tanry bekleyen airdir.', Hlderlin iin,
uup gitmi tanrlar artk yoktur, gelmekte olan tanrlar he
nz gelememitir. Eksikliin ve yokluun bulunduu ifte
yoksunluk zamandr. Ozan, tanrlar ile sradan insanlar ara
snda -ara- yerde, ozanca barnr. Fakat bu -arada- belirlenir
insann kim olduu ve varoluunu nereye yerletirecei.
"Ozanca barnr insan yeryznde." (Hlderlin)

------- 295 -------


7. BLM

TOPLUMSALLAAMAYAN
MELANKOLK
7.1.

Y alnzln metafizii, Leibniz'in "monad" kuramndan


sonra daha bir anlalr olmutur.1 Leibniz'e (1646-1716) g
re, bireysel-ruhsal atomlarn -atomlamann- metaforik an
lahm olan monad'larn pencereleri olmad iin ne ilerine
bir ey girebilir ne de kabilir. nsan, zbenlii iinde yapa
yalnzdr. Baka insanlar ile hemen hemen hibir salkl ili
ki kuramaz. Leibniz'in dinbilim ynelimli dnceleri, "tan
rnn lm" ilan edildikten sonra ortaya kan yeni ve mo
dern insann yalnzl iinde ok daha sklkla anlmaya ba
lanmtr.
16. yzyla dein, modern anlamda yalnzl anlatan sz
ck bulmak bile pek kolay deildir. Bu dnemlere dein, yal
nzlk ya da yalnz yaamak, rnein manastr yaam, aske
sis, gene de toplumsal, dinsel sistem iinde, grece bilinen
bir yerde olmak -yaamak- anlamna gelmitir. Askesis tr
yaam tarzlar, dzene daha yararl olabilmek iin, hakikati
bulmaya ve doruyu znelletirmeye, zcesi, olgunlamaya yne
lik hazrlk dnemleri olarak dnlmtr.2
18. yzylda modemizm ve yeni insanla birlikte yeni yal
nzlk trleri ortaya kmtr. Modern yalnz insan artk mut
lak bir yalnzla -Hi'lie- doru ekilen insandr. Toplum
sal / dinsel gcn (power, macht) hi olmazsa kendisini ak-
Serol Teber Melankoli

a denetleyemedii bir bireysel dnyann iine ekilme sre


cidir bu ...
Burada, ilk kez J.J. Rousseau'nun "doa durumu" dlen
mi. Fakat bu olanan da -arhk- yitirildiinin anlalmas
zerine, insan bulabildii tek ka yolu olarak, bizzat kendi
iine ekilmeye balamtr. Modem yalnz, bu balamda
hibir sisteme bal / dahil olmak istemeyen insandr.
Psikiyatri, doabilimlerinin bir yan dal olarak, tam da bu
dnemlerde doum sanclar ekmeye balamtr.3 Psikiyat
ri, modem insanla birlikte ortaya kan bu yalnzla kan
acl gizemini paylamak, monad'larn penceresiz, kapsz, ka
ranlk i mekanlarnda neler olup bittiini renmek istemi.
Dahas, son bir abayla onlar, topluma, alma dnyasna
(belki) yeniden kazandrmay dlemitir.
Albrecht Drer f.l neminde, insanlarn Satrn gezegeni
nin yayd a u ra' nm etkisiyle melankolik olduklarna inanl
mhr. Kant'tan Hegel'e uzanan dnce srecinde, melan
kolinin nedeninin insann doasndan y'a da gkyznden
gelmedii, tam tersine, baskc toplumsal norm sistemlerinin
iselletirilmesinin insanlar melankolik yaph vurgulan
mtr. 19. yzylda, melankolinin nedenlerinin toplumsal
koullar olduu anlalmaya balandktan sonra insan, artk
"asl oyun yeri" olan dnyadan ve toplumlardan kamaya
balamtr.
D dnyann, ounluun norm sistemlerini, Kant'n
"sesus communis" dedii kitle psikolojisini, Gustave Le Bon4,
Durkheim, Freud", Wilhelm Reich7, Merton8 ve daha pek
oklar aratrmlar. Topluma uyum salam (konforrnist)
"normal" insanlarn birlemelerinden oluan bu "kitle ru
hu"nun nasl bir ey olduunu gstermilerdir. Bu tr bir
"kitle ruhu" tarafndan zmlenmeyi (ve hatta denetlenme-

------ 100 -------


Toplumsallaamayan Melankolik

yi) yadsyp zgn ve orijinal yaamay denemek isteyen


"uyumsuz" un (non-konformist) ise melankolik / izofrenik
yalnzla katklar / ekildikleri gzlenmitir. Postmodern
pratik yaam da her geen gn bu grnmleri yeniden ret
mi, (post) modem uyumsuz insann yalnzln pekitir
mitir.
Modern yalnz insan, salt dine / banazla deil, pragma
tik akla, kiilii tekdzeletiren baskc norm sistemlerine de
kardr. Otoritenin, gcn, dolayl ya da dolaysz ulaabile
cei her yerden geri ekilmeye (Adorno) alr. Bunun iin
de son bir seenek olarak tin ile ruh, fizik ile metafizik, doa
ile insan, kr ile kent arasnda, kendi kendini bulabilecei,
koruyabilecei, "Kabuklu bir hayvan gibi kendi iinde derinlee
bilecei" (Nazm Hikmet) bir yer, "penceresiz bir mekan" (Leib
niz), "kendine ait bir oda" (V. Woolf) bulmay dler.
Ancak, bu zgrlk, kurtulu ve ruhsal / tinsel dinginlik
zlemlerinin ne ussal ne de inansal tabanlar vardr. Bu ne
denle de bunlar ok kez "Hi"in imgesel mekan iinde iyi ni
yetli illzyonlar/ fiksiyonlar olmann tesine geemezler.
D dnyaya kar, i-dnya oluturabilmek iin bir me
kan. Burada, d ya da i-dnya tanmlamalar kukusuz
corafi ya da tarihi, doal veya yapay yaktrmalar deil,
metafor tanmlamalardr. D dnya, insana bakalar gibi
kitle insan olmann, onlar gibi tek boyutlu yaamasnn re
tildii, iselletirildii yerlerdir. Buras byk kent ya da k
k ky olabilir. Sonu fark etmez. Buna karn, i-dnya bu
nun tersi bir araytr. nsann d dnyaya kar kendi z
gn, bireysel yaamyksn oluturabilecei, zelliklerini
gelitirebilecei -hi olmazsa dleyebilecei- bir yerdir ...
Somut rnek vermek gerekirse, Demokritos'un daha ocuk
yandayken evlerinin bahesine yapb kk kulbe ya da
Serol Teber Melankoli

uzun gezisi srecinde yrd yollar; Proust'un anlann


yazd yaamn-mekann-zamann kendisine gre yeniden
dzenledii oda, "aylak adamn" (Yusuf Atlgan) gezindii
byk kentin sokaklar veya "pasajlar" (Walter Benjamin)
olabilir.
Barok sanah bir anlamda bu i-mekann irdelenmesini
sergilemitir (Adomo). Benjamin, bunu "Rnesans dnyay
aratrmtr, Barok kitaplklar" diye de formle etmitir.9 Ba
rok resminde ska gsterilen bu i-mekanlarda gene ska
grlen ayna, hem yeni insann ruhsal dnyasn hem de
toplumsallaamam melankolikler iin arhk gerek bir an
lam ifade etmeyen d dnyann son izlerini -son kalntlan
n- simgeler. Uyumsuz/ melankolik insan ruhu, yitirdii d
dnyann son izlerini -artk/ ancak- odasndaki aynadan iz
lemeye alr. r

Starobinski, Melankoli ve Aynadaki Grnt adl nefis al


masnda, Baudelaire'in iirlerindeki ayna -grnt alegorik
oyunlarn tartmtr.
Bakaldran melankolik insann servenleri srekli eli
kili durumlar ortaya karr. Melankolik insann -birazck ol
sun- ruhsal dinginlie kavuabilmek iin setii yalnzln
ve resignasyonun bir yandan benliin gelimesini glendi
rirken, te yandan da onu zayflath izlenir. Kendi dnyas
na/ mekanna ekilen/ balanan insan, bu kez de burasn
mutlaklahrmakta; dzen d yaamak isterken, kendi kur
duu dzenin tutkulu ve baskc savunucusu olmakta; otori
teye kar karken, kendi kendisinde otoriter bir kiilii or
taya kard grlr. 1 Konunun politik-psikolojik irdelen
mesi, baskc toplumlara kar bakaldr olarak ortaya kan
melankolik kiiliklerin giderek baskc/ disiplinli dzen yan
llar olmaya baladklann sergilemitir. 1 1

------- 302 -------


Toplumsallaamayan Melankolik

Aynca bunalml / i skmhl bir dnyadan gn, yaam


-ok kez- daha da skntl durumlara getirdii grlr. s
knts, bu kez i-zaman aknn alglanmasn bozmakta, in
san zellikle imdiki zaman n gemek bilmemesinden yakn
'

maya balamaktadr.
Burada, toplumbilimlerinin tespit ettii insanlararas ili
kilerin bozukluu durumunun, ruhbilimlerinin konusu olan
kuku, bunalm, sknh, korku gibi duygularla eklemlendii
ve toplumsal koullarla ruhsal belirtilerin srekli olarak bir
birlerini rettikleri grlr.12
Toparlamaya alrsak: Toplumsal basklar younlatk
a, insanlararas ilikiler bozulmakta, bozulan insanlararas
ilikiler, insanlar yalnzla ve resignasyona itmekte ... Yal
nzlk ve resignasyon durumlar, otoriter kiiliklerin ve d
zenlerin yemden retilmesini beslemektedir... Ayrca insan
lararas i likilerin itenlikten yoksunlah, yzeyselletii
"szde iliki" durumlarnn, melankolik resignasyon eilim
lerini daha da artrd; insanlararas ilikilerin, salt skl
nn deil, derinliinin ve i tenliinin de belirleyici rol oyna
d grlmektedir.
Melankoliye kar nerilen topilerin neden ama l
lerde otoriter / baska dzenler olduklarnn gizi de belki bu
rada biraz daha akla kavuabilir.
nsan, binlerce yllk biyolojik / biyografik kkeni / evrimi
nedeniyle doaya ok yakn yaamtr. dealist ve romantik
dnrlerin sklkla vurguladk.lan gibi, modem toplumla
rn, doadan, tarihten ve tanrdan kopuu, insanlarda -bi
linli olmasa bile- byk aclar oluturmaktadr. Aynca bu
nun geri dn olmayan bir sre olduunun anlalmas
yaanan bunalm daha da artrmakta ... nsan, her geen gn,
yitirdiklerinin kazandklarndan ok daha fazla olduunu
----- 303 --
---
Serol Teber Melankoli

grmektedir. Goethe, bu tr bir sancl anda, Tasso'nun a


zndan, pek ok kii adna konuur:

"Eer insann strap iinde dili tutulursa,


Bana bir tanr ne ektiimi sylemek gc verir." 13

Burada, Hlderlin gibi hznl suskunlukla ya da gene


Goethe'nin rnekledii gibi, Werther tr bir seimle, doa
ve ak uruna yaam noktalama giriimleri bile gndeme
gelebilmektedir.
Hlderlin kuann romantik anlayn anmsarsak, bu
radaki lm istemi, Marcuse'nin de vurgulad gibi, benlie
dnk bir saldrganlk deil, tersine yaanan son derece gerilimli
ruhsal durumun sona erdirilmesine ynelik, inorganik yaamn
dinginliine duyulan.zlem -Empcdokles tr barsal bir giri
im- olarak da dnlebilir.14
7.2.

A ntikalardan beri sregelen Dionyssos ile Apollon eli


kisi ve atmasn anlatan oyunlarda kullanlan maskeler
Rnesans dnemi karnavallarnda yeniden gncellemitir.
Freud, bu konuya deinen bir yazsnda yle der:
Ben 'in omuzlarna zorla yklenen btn vazgemeler ve kst
lamalar karsnda yasaklarn bir dnemsellik (periyodite) gzetile
rek inenii bayram ve enliklerin de kantlad gibi kuraldr; so
nuta bayram ve enlikler, balangta yasalarn engelledii cm
blerdir ve neeli bir karakter tamalar da her seferinde yeniden
zgrlklerine kavuuyor olmalarndan kaynaklanr. Romallarn
-toprak tanrs Satrn Gezegeni adna yaplan enlikler- Saturna
lien 'leri ile bugn bizim kutladmz karnavallar normalde alabil
diine kutsal yasalarn inenmesi ve her trl taknla bavur
malaryla sonlanan eski lenlerin eidir.13
Medici Ailesi, 26 ubat 1541 tarihinde, Floransa' da, karna
val elencesi kapsamnda byk bir maskeli balo dzenle
mi. Bu nl baloya gelenler, gerek kimlikleri ile d gr
nleri (Dionizos / Apollon) arasndaki farkll vurgulu bi
imlerde gstermek iin, yzlerinin bir ksmn kapatan k
k maskeler takmlardr. zleyen yllarda, Kuzey talya'nn,
Padua kentinde baz tiyatro gruplarnn oyuncular da yzle
rine maske takarak sahneye kmaya balamlardr.1

------- 305 -------


Serol Teber Melankoli

Piyero tipi (Pierrot), olaslkla byle bir gelimenin sonu


cunda, 1 545 ylnda Padua komedi tiyatrolarnda ortaya
kmtr. 1 570 yllarndan sonra, talyan komedi tiyatro
grubu, Rnesans dnemi toplumsal arpklklarn, moral
sapmalarn, ikiyzllkleri anlatabilmek iin azlarn ve
burunlarn ak brakan, buna karn yzlerinin st yans
n kapatan deri maskeler kullanarak Piyero tipini gelitir
mitir.
Artan toplumsal karmaalar iinde, baz sanatkarlar, ken
dilerinin kltrel, moral, ekonomik dlanmlklarn anlata
bilmek, aresizliklerini vurgulayabilmek iin, beyaz giysiler
iinde, gene yzlerinin st yansn kapayan kk maskeler
le, kent sokaklarnda gitar alarak konumlarn anlatan h
znl arklar sylemeye balamlardr. Sonraki yllarda,
Gino Severini, 192 ylnda bir seri Pierrot almasyla, bu
mzisyen tiplerini resimlemitir.
Piyero tipinin, Medici Ailesinden, atharina de Medici
(1519-1589) zerinden ilk kez Lyon dolaylarna, sonra da
Maria de Medici (1573-1642) zerinden Paris'e davet edilen,
talyan komedi tiyatro gruplar tarafndan Fransa'ya getiril
dii sanlmaktadr. talyan tiyatro gruplarnn Paris'te oyna
maya balamalarndan sonra Piyero tipi dnya leinde n
lenmitir.11
Bu arada Antoine Wattheau ( 1 684-1 72 1 ), piyero tipinin en
gzel ve anlaml anlatmn yaparak bu tipi lmszletir
mitir. Piyero, burada, toplumsallaamayan, toplumun kena
rndan toplumu seyreden, istese de -artk- bu kalabaln ii
ne giremeyen, grevi -rol- bitmi, kenara itilmi / atlm
bir sanatkar, aydn, insan durumundadr.. . Hznl, gven
siz, ikircimli, gsz, tkenmi ama her eye karn gene de
ayakta durmaya alan, "garip bir insan" tipidir. .. 18
Toplumsallaamayan Melankolik

Piyero, dnyaya frlatlp atlmln samaln gren,


toplumsallaamayn, bu traji-komik durumun bilincinde
olan, ancak yzne takt maske ile insanlar arasna katla
bilen bir insandr.
Antoine Wattheau, bu tipi lmszletirmitir. Watthe
au'un Piyero' su, beyaz saten giysiler iinde, gsz, tken
mek zere olan bir insandr. Bakalarndan ok farkl bir g
riinm ve konum iindedir. nnde sonsuz sayda dme
leri olan bu giysinin kollar ok uzun, yakas boynunu ok
skmaktadr. Piyero zarif, kurdeleli, ince saten pabularyla,
toplumsal kavgalarn, kalabalklarn arasna skm, baka
larndan ok farkl bir insan tipidir. Boyanm yz mimik
siz, donuk baklar yere eilmi / dik.ilmitir.10
Tek tmcede: Varoluun samaln sergilemektedir.
Nietzsche'nin Antik Grek trajedisi zerine yazdklarm
anmsarsak, kltrn anahtar, Dionizos deiimine, sevinci
ne, cokusuna dein uzanr. nsan her bir eyden nce bu va
roluunun cokusunu yaamak istemektedir. Ancak bu ya
am, akl simgeleyen Apollon tarafndan dengelenmek isten
mektedir. nsann trajedisi Dionizos / Apollon atmasnda
balamakta ve srmektedir.20 Piyero, bu atmann ve birli
in sanatkarlar katndaki ifadesini simgelemitir. Piyero, iin
del<l tm ocuksu duygulan, heyecanlan, cokulan yznde
ki Apollon maskesiyle bastrmaya almakta. Ancak bakala
rndan baka oluu, gene de ak seik grlebilmektedir.
Fransz Devriminin ve Napolyon savalarnn etl<lsinde
kendisini yenik dm gibi duyumsayan 19. yzyln Fransz
aydnlan kendilerini bu onurlu, melankolik, gen bohem Piye
ro tipinde canlandrmlardr. Bu balamda, Honan de Balzac,
Gerard de Nerval, George Sand, Charles Baudelaire ve zellik
le de Honore Daumier, ncelikle arumsanan sanatkarlardr.

------- 307 -------


Antoine Wattheau, Pierrot 1718, (184,5 x 149,5 cm.), Yalboya,
Louvre Mzesi, Paris.
Toplumsallaamayan Melankolik

Bunlar bu yeni Piyero tipinde, mutsuz proletarya, sanat


kar, aylak karm insan canlandrmhr. Eski talyan Ko
medi Tiyatrosu'nun geleneini Theatre des Funambules'ta
srdrmek istemilerdir...
Daumier (1808-1879), burjuva toplumunu yeren, inanl
maz gzellikte yaptlar retmitir. Onun "Don Quijote"lar,
bu hznl, melankolik kahramann belki de en gzel r
nekleridir.
Dnemin hemen hemen tm hznl melankolik sanat
karlar, artk insan iine maskesiz klamayan bu trajik-ko
mik koullarda, modem toplumun giderek karikatrleen
durumunu sergilemeye almlardr.
Baudelaire -J. Janin'e yazlm- bir mektubunda yle
der: "Mutlu bir insansnz siz. B u denli kolay mutlu olmanzdan
dolay acyoruz size, Msy. Bir insann kendisini m u tlu sanacak
kadar alalmas m gerek! .. Ah! Mutlusunuz Msy. Ya! Eer siz:
'Erdemliyim ben ' deseydiniz; ben bunu anlardm: Bakalarndan
daha az ac ekiyorum. Ama hayr, mutlusunuz siz. Demek ki ko
layca honut oluyorsunuz! Acyorum size ve kendi keyifsizliimi
sizin stn mutluluunuzdan daha deerli buluyorum. Yery
znde grdnz eylerin size yetip yetmediini sormaya kadar
varacam. Nasl olur! Yalnz gsteri deitirmek iin bile olsa, e
kip gitmek istemediniz mi hi! lm sevmeyene acmak iin pek
ciddi nedenler var elimde."21
18. yzyln son yllarnda ve 19. yzyln balarnda bu
konuyu ilemeyen ve kendisini Piyero-palyao olarak gr
meyen ve gstermeyen sanatkar bulmak neredeyse olanak
szdr. Igor Strawinsky (1882-1971), 191 1 ylnda Petruka ti
piyle ayn konuyu ilemi. Buradan, Picasso'yu ok ynl et
kilemi. Amold Schnberg (1874-1951), 1912 ylnda Pierrot
Launaire'yi bestelemi ... 22
Serol Teber Melankoli

Paul Klee, Max Beckmann, Picasso ve bakalar kendileri


ni pek ok kez Piyero olarak betimlemilerdir.
Edward Hopper'in (1882-1967), 1914 ylnda yapt Ma
vi Gece adl yaptnda, toplumsallaamayan Piyero olaa
nst bir arpclkta sergilenmitir. Burada Piyero, baka
larndan farkl beyaz giysileri, boazn skan yakal, kr
mz boyanm gzleri, dudaklaryla arkasn denize dn
m oturmaktadr. nnde yarm bardak arab, aznda
yaklmam bir sigara vardr. Mekansz olarak, balkonda
hibir i dinamii olmayan, rastlantsal bir araya gelmi gi
bi grnen kk topluluun merkezinde oturmaktadr.
Giysilerinden ii olduu sanlan gen adam, Piyero'ya ar
kasn dnm. Tam karsnda yksek rtbeli bir ordu
yesi ile bir entelektel onunla hi ilgilenmeden kendi ara
larnda konumaktad,rlar. Yaptn dier kenarnda, varlk
l bir ift kendi dnyalarnda yaamaktadrlar. Ayakta,
gsterili ve abartl yz ifadeli bir kadn kendisine bak
maktadr. Gzlerindeki hznl, melankolik baklar ile
giysileri a rasndaki ztlk, kendi dlerinde, fantezilerinde
yaayan Piyero'nun dnyadaki varln daha da anlamsz,
hatta samalatrmaktadr. Piyero ve dier insanlarn ne
den bu dnyada olduklar belli deildir. Fakat kendisini
dierlerinden ok farkl duyumsayan Piyero, son derece
gergin bir ruhsal durumla, suskun ve umutsuz, sknt iin
de kendisini dizginlemeye, yaamn srdrmeye al
maktadr.23
Bu konuda en trajik noktay, Erich Heckel (1883-1970),
1913 tarihinde yapt, Pierrot'nun l m almasnda koy
mutur. Medid Ailesi 'nin salonlarnda, maskeli balolarda
balayan serven, byk kentlerin varolarnda son bul
mutur.
7.3.

Piyero tipi, zellik.le ekspresyonist sanatkarlar arasnda b


yk ilgi grmtr. Ekspresyonistler, Piyero tipi zerinden
modernizmin rettii yeni insann zelliklerini irdelemiler
dir. Yeni insann zelliklerinin belirlenmesinde sa'run ya
amyksnn yeniden yorumlan, Darwin'in evrim kura
m, Marx'n ekonomi politii ve diyalektik materyalist tarih
anlay, Freud'un psikanaliz yntemi ile Einstein'n rlativi
te kuram ve ekirdek fiziindeki deimelerin katks byk
olmutur. Fakat ekspresyonist. sanatkarlar zerine asl, Ni
etzsche'nin felsefesinin ve tan rnn ldgn ak.lamasnn
etkisi belirleyici niteliktedir ... Ancak vurgulamak gerekir,
Nietzsche (bile) modern dnyay kendine zgn sylemiyle,
hem olabildiince yadsm / inkar etmi hem de gelimelere
-ksmen de olsa- umutla bakm, hatta topi boyutunda
beklentileri olmutur. Nietz-sche, modernleme srecinde
yaanan kltrel sln, kabalklarn kriz dnemlerine z
gn geici hastalklar olabileceini, bunlarn, felsefenin, mi
tolojinin, sanahn, mziin yardmyla alabileceini umut
ehnitir.24 Nietzsche, "kukulu bir mmin ve tanr arayan g
nahkar" tavr ve estetize edilmi akln yardmyla, yeni in
sanlann ortaya kabileceini beklemi. Burada zellik.le -hi
olmazsa yaamnn ilk yansnda- Wagner'in mziine ok

------- 313 -------


Serol Teber Melankoli

gvenmitir... Ancak sonraki yllarda, Naziler dneminde,


zellik.le Wagner'in mzii gerekten de ok benimsenmi;
ok alnmtr. Hatta bu arada Nazi yneticilerinin pek o
unun ok iyi mzik eitimi grm kiiler olduu grl
mtr ... Ama sonuta ortaya estetize deil, militarize edil
mi toplumlar ve insanlar kmtr. Bu beklenmeyen para
doks (akl dlk, irrasyonalizm) pek ok kiiyi ama zellikle
de aydnlar, sanatkarlar akna evirmitir.
Ekspresyonist sanatkarlar, toplumsal deiimi en an bi
imlerde tespit edebilmek iin, bilebilecekleri en yaln ve do
laysz bilgi / duygu kayna olan zbenliin aynas konu
mundaki kendi yzlerini resimlemeye balamlar. Toplum
sal deiimin kendi ruhlarndaki izlerini, gene kendi yzle
rinde ve de zellikle de gzlerinde yakalamann peine d-
mlerdir. r

Ekspresyonist sanatkarlarn kendi kendilerini resimleme


lerinde insann geleneksel toplumlardan kopuu, yeni mo
dern kent yaamnda, yeni i-blmleri iinde her bir eyin
grece (rlatif) olduu, eskinin inanlan tm "hakikatlerin ve
gereklerin trnak iine alnd" bir dnyada, insann tin
sel / ruhsal / biyolojik zl, varolu korkusu ve gvensiz
lii gsterilmeye allmtr. Hzl kentlemeler iinde dn
ya, insanlar iin, eski anayurt olmaktan km. Norm sistem
leri deimi. Bu koullarda, insanlarn ruhlarnda ve yzle
rinde oluan yeni ifadelerde de yaanan bu olaanst dal
may, kukuyu, umutsuzluu, gvensizlii anlatan sert ve
kesik izgiler (fragmental) belirmitir.
Burada artk klasik portre anlaynda olduu gibi kiinin
toplumsal konumu, gksel ve yersel ilikilerinin irdelenmesi
sz konusu olmam. Geleneksel anlayn tersine, politik
psikolojik bir tutumla, toplumsal kurumlarn, teknolojinin,

------- 314 -------


Toplumsallaamayan Melankolik

modernizmin, kentlemelerin insanlarn zbenliklerine olan


etkileri gsterilmeye allm. 2'
Kukusuz burada fotoraf makinesinin, 1839 ylndan be
ri genel ve 1851 ylndan beri de psikiyatri kliniklerinde zel
olarak "delilerin" yz ifadelerini tespit etmek iin kullanl
maya balanmasnn nemli etkileri olmutur.26
Bu deiim koullarnda, ekspresyonistler byk bir d
rstlk ve itenlikle kendi kendilerini --lgnlklarn- resim
lemelerinin getirdii ok boyutlu bilgilerin, kltr ve ruhbi
lim tarihine katks byk olmutur.
Bu yeni insann resimlerinde eskinin anlaml yz ifadele
ri arhk yoktur. nk, insann artk anlam kalmamtr. Bi
reysel zellikler yitirilmi. nsanda -ancak- eyleme/erden ar
ta kalanlar tespit edilmitir. Bu resimlerde grlen insan sa
natkarn kendisi deil, arta kalan, benzeri ya da ileride ola
cak olann ilk desen denemesidir ...27
Resimlerde sklkla "kriz" durumu ilenmi. Burada, kii
lik ile d dnya arasndaki snrlarn belirsizletii zellikle
gsterilmek istenmi. Benliin, yeni kiiliin bu kriz orta
mnda, d dnya ile arasndaki snrlarn silindii, zbenli
in boyutlarnn -ancak- aa yukar kestirilebilecei vur
gulanmaya allmtr. Kiiliin dayanaca hemen hemen
hibir salam dayanak noktasnn kalmad modern dnya
nn getirdii gvensizlik kerelerce anlatlm. Benliin geir
dii aknlk, dalma korkusu, olup bitenleri alglama ve anlaya
mama zorluu, yabanclama resimlenmi. Yaam alanlarnn
tehdit altnda kald, insanlarn salt psiik deil, biyolojik
olarak da dalma srecine girdii, mekansz, zamansz, tarih
siz, kltrsz, dayanaksz kalmann getirdii dezoryantasyon ve
depersonalizasyon, korku, atomlama, yalt/anma, geri ekilme s
28
reci anlatlmtr.

------- 3 1 5 -------
Serol Teber Melankoli

Ekspresyonistlerin yaptlannda insann benlii -eskinin


grece de olsa denge durumunu yitirmi; srekli kriz iinde
yaamaktan yorgun dm; toplumsal politik boluk, hzl
bir ruhsuz/amay koullamhr... Burada artk, ne bedeni ve
ne de ruhu koruyacak gvenceli bir bannak kalm; akn bir
yurtsuzluk ve bu yaananlara kar kkten bir inkar / tepki
olarak youn bir h zn ortaya kmhr.
Ekspresyonist sanatkarlar arasnda Emst Ludwig Kirch
ner'in ( 1880-1938), tartmasz zel bir yeri vardr. Kir-chner,
salt bu sanat akmnn en arpc rneklerini vermekle kalma
m, aynca modemizmin etkisinde dnyann zlme sre
cinin hzlandnn sanld bir dnemde, 7 Haziran 1905 ta
rihinde, Erich Heckel (1883-1970), Kari Schrnidt Rottluft
( 1884-1976), Fritz Bleyl ile birlikte Dresden' de metafor bir ad
la Kpr (Die Brce) hareketinin kuruluunu ve gene ayn
ad tayan yayn organnn kanlmasru balatmhr. Kpr
hareketi hzla yaygnlam. Pek ok yeni katlmlarla ksa
zamanda uluslararas boyutlara ulam9t Bu romantik ar
kada haraketinin hibir program olmam. Schmidt-Rott
luft'un tanmyla, "insanca ilikiler kurmak, szde kiiliklerden,
yapmack ilikilerden teye bir eyler oluturmak istenmi; ama bu
n u anlatacak ne szck, ne renk ve ne de bir izgi bulunmutur .. " 11
.

Kirchner'in son derece duyarl melankolik kiilii bu hare


ketin iinde bulunduu genel toplumsal ve birey tinsel / ruh
sal durumlar simgeler nitelikte olmutur. Birinci Dnya Sa
va'nn balang belirtileri oaldka, Kpr hareketini
oluturan sanatkarlarn ruhsal gerilimleri artm. Kirchner'in
melankolik hzn, savan balangcnda giderek younla
m. Kendi sylemiyle, "zorla gnll askere alnmas" Kirch
ner'in ruhsal gerginliini psikotik kriz niteliine dntr
mtr. Kirchner psikoz nedeniyle askerlikten uzaklahnl-

------- 3 1 6 -------
Toplumsallaamayan Melankolik

m. svire'de klinik tedavi grm. Yeniden askere alnma


korkusuyla, kukulan hezeyan niteliine dnm. Psiki
yatri kliniinde yatarken alk grevi yaparak intihar girii
minde bulunmu ... Uzun sre yemek yememi. Bu ara ksmi
fel geirmi ... Hekimlerin, bu tr bir bedensel ve ruhsal du
rumla yeniden askere alnmasnn olanaksz olduu gvence
si vermelerinden sonra alk grevine son vermi. Ancak
Kirchner'in salna kavumas uzun yllar almtr.:
Kirchner, Birinci Dnya Sava ncesi, sresi ve sonras d
nemlerde, modern yaamn getirdii ruhsal krizleri tm akl
yla betimleyebilmek, da vurabilmek iin resimlerinde ruh
bilimsel tespitleri n plana karm. Renkler, izgiler modern
byk kent insanlarnn ikiyzl, huzursuz, tahrip olmu ruh
sal yanlan son derece uyana biimlerde sergilenmitir.11
Kirchner bir anlamda Van Gogh'un salt sanat yntemini
deil, ruhsal dnyasn ve bu dnyada dier insanlar ile bir
likte olamamann, toplumsallaamamann yazgsn da payla
mtr. Kirchner de Van Gogh gibi pek ok ayiei resmi
yapm. Ancak Van Gogh ile Kirchner'in ayieklerinin kar
latrlmas bile dnyann 20-30 yl iinde nereden nereye
gittiini ve bu gidiin insanlarn ruhsal dnyalarn nasl et
kilediini gstermitir.
Kirchner, zellikle kendi kendini resimlemelerinde, "ken
dini tan" abas iinde kiiliinin biyografisini aratrrken,
kendisini artk bir btn olarak deil, kesik kesik izgiler
den, fragmanlardan oluan bir teknik kullanarak yzeysel
letirmeye, datmaya ve "imdiki ve buradaki benliini"
daha belirgin gstermeye almtr.
Kirchner, sonraki yllarda yazd gnlklerinde ve anla
rnda, kendisini hep yurtsuz duyumsadn, almalarnda
yalnzln zlemini dile getirdiini vurgulam .. "Ben hep
.

------- 3 1 7 -------
Erich Heckel, Pierrot'nun lm, 1913, (1 5,4 x 1 1,4 011.) Folkwang Mzesi, Essen .
Emst Ludwig Kirchner, Kendi Resmi, l 916, (40,4 x 30,8 cm.) Saarland Mzesi
'Savan vahetini, iindeki huzursuzluu, bilincinin titreimini kendi resminde
yanstmaya ahmhr . "
Serol Teber Melankoli

yalnzdm. Kukusuz kalabalklar iinde yaadm ama hep yalnz


kaldm . . . Hep hznlydm " diye yazmtr.'2
...

Kirchner, byk bir kltr hareketini balatan bir sanat


kar olmasna karn, kendisini hep terk edilmi, yalnz bra
klm bir insan olarak duyumsamtr. Yakn arkada Kari
Schefller, daha 1920 ylnda Kirchner iin, "O hep yalnzl
aryordu ... Dahas o buna dayanabiliyordu. Yalnzlk, Kirchner'i
yaratabiliyordu" diye yazmtr. u
Kirchner'in 1915 ylnda ok bozulan salk durumu 1918
ylnda bile yeterince dzelmemi. Fakat Kirchner (de) Alb
recht Drer ve Van Gogh geleneini srdrm, yaad
melankolik ruhsal dnyasn sklkla resimlemitir. rnein,
1917 ylnda Hasta ve Hastann Ba, 1 918 ylnda Dans Eden
l resimlerini yapmtr.
Klinikten ktktan sonra Almanya'ya dnmemi. svire' de
Davos yaknlarnda bir kk kyde, byk kent yaamndan
uzak, komu kyllerle birlikte, grece dingin bir yaam sr
drm. Pek ok yapt retmi. Arkadalarnn, galericilerin ve
yaynevlerinin srarna karn byk kent yaamndan ve b
yk kent insanlarndan uzak durmaya almtr.
Nazilerin Almanya'da ynetime gelmeleriyle Kirchner'in
ruhsal dnyas yeniden gerginlemi. Nazilerin, en bata
kendisininkiler olmak zere pek ok sanatkarn yaptlarn
"soysuz sanat" (Entartete Kunst) ilan etmelerini ve ardndan
da Almanya'nn Avusturya'y igal (Anschluss) etmesini
duyduktan sonra Kirchner, bu dnyada yaamn srdrme
sinin hibir anlam kalmadna karar vermi, 1 5 Haziran
1938 tarihinde intihar etmitir.
Naziler, lmnden hemen sonra Kirchner'in bin kadar
yaptn, eitli kentlerde dzenledikleri "soysuz sanattan
kurtulma trenlerinde" paralamlar, yakmlardr.

------- 320 -------


Toplumsallaamayan Melankolik

Dier pek ok ekspresyonist sanat (da), bilinebilecek en


ar ve temel bilginin insann kendi zbenlii zerine olan bilgi
olduundan hareketle, "gerei" ya da "hakikati" gene kendi
yzlerinde ve gzlerinde yakalamaya almlardr.
Otto Dix ( 1891-1969), kendisini Asker olarak (1914) ya da
Sava Tanrs Mars (1915) biiminde resimlemi, savan ken
disini nasl paraladn sergilemek istemitir.
Max Beckmann (1884-1950), kendisini en itenlikle resim
leyen sanatkarlardan biri olarak kltr tarihine gemitir. Sa
va srasnda ar ruhsal bunalmlar, korku krizleri geirmi.
Yaptlarnn byk bir blmnde yaamn anlamszln
yanstmaya almtr.
Kathe Kollwitz (1867-1945), kendisini youn bir yalnzlk,
umutsuzluk, aresizlik iinde, Drer'in Melencholie I grav
rndeki melankolik kadnn konumuna benzer biimlerde
resimlemitir.
Erich Heckel (1883-1970), kendisini varoluun anlamszl
, hilii, boluu iinde youn bir yalnzlk, terk edilmilik,
aresizlik iinde sergilemitir.
Egon Schiele (1890-1918), yaad youn tinsel / ruhsal ac
y ve orgazm salt yznn mimiklerinde deil, plak vcu
dunun kas liflerinde bile sergileme becerisini gstermitir...
Byk bir kuku, umutsuzluk, yalnzlk iinde yaayan
sanatkarlar, srekli olarak kendi kendilerini yeniden bulma
ya, yeniden yaratmaya almlardr. Ksack yaamna kar
n bu dnemin en nde gelen kadn ressam Paula Medorn
sohn Becker ( 1876-1907), 31 yanda lene dein, bilinen 30
kadar resim yapm. Bunlardan 20 tanesinin kendi kendisini
arayan resimler olduu grlmtr.(34, 35, 36, 37) Paul
Klee, bu son derece retici durumu, " insann benliini can
landrma, gz n nde bulundurma abas," olarak tanmlam-

------- 121
Serol Teber Melankoli

tr. Ayn korkulu melankolik aba, Edward Munch (1863-


1940) ve zellikle de Amold Schnberg'de gzlenmitir.
Arnold Schnberg (1874-1951), salt mzii ortalama din
leyicinin beeni dzeyinden kurtarp zgrletirmesiyle de
il, tam da modem bir aydna yakr olaanst drstlk
ve itenlikle, kendi kendisini resimlemeleriyle de dnya kl
tr tarihinde kendine zgn bir kiilik sergilemitir. Schn
berg kerelerce kendisinin son derece amatr bir ressam oldu
unu sylemesine karn -belki biraz da, yakn dostlar Kan
dinsky ve Kokoschka'nn da desteiyle- zellikle 1908-1910
yllar arasnda yaad ruhsal bunalm, kriz dnemlerini
srekli resimlemi. Kendisinin tanmyla, benliinin bitiini,
zln tespit etmeye almtr. Schnberg, Viyana
Okulu'nun -psikanalizin- etkisi altnda, bilincinin etkisinden
kam i-dnyasn, zbt'nliini yakalamak, bir anlamda yznn
iyzn, ruhunu grmek istemi. Kendi vurgusuyla, "yaanan
trajediyi anlatmaya salt mziin yetmediini, kendisinin bunu
besteleyemediini duyumsad " zamanlarda, kendi kendisini gene
kendi baklarndan yakalamaya, resimlemeye almtr.3H
Amold Schnberg'in kendi kendini resimlemelerinden
oluan ilk sergi, 1 949 ylnda, 75. doum yl nedeniyle Ame
rika' da Los Angeles' da alm. Almanya onun resimlerini
toplu bir ekilde, ancak 1992 ylnda Kln' de alan sergide
grebilmitir.
Alman kltrnn en byk ozanlarndan biri olan Ge
org Trakl da (1887-1914) ann trajedisini ve melankolisini
yaptlarnda ve ksack yaamyksnde yanstmtr. Top
lumsallaamayan ozanlardan biri olan Trakl, Birinci Dnya
Sava'run balamasyla birlikte salk bl iinde askere
alnm. Tirol blgesinden Galiya ve Gney Polonya yresi
ne gnderilmi. 8-11 Eyll 1914 tarihleri arasndaki kanl

------- 322 -------


Kathe Kollwitz, Kendi Resmi, (15,4 x 13,7 cm.), 1910 ve 1 920.
:\r111)d ..,, 1.. h nl.r. 1.nJ .. ... n, H. .. i l \ "\( I \ l m 1

' .Jl ll't \ , 1 tlfll Jo..: 1 1 I Lt.. 1 y dn


'
' .,

t
( . .

\'

t\ ll'\<'I vn 1 .w 1l'lhi<\' n 1 '1 1 7 1 " "" \ ' i l i .r ""''"'"' , u l l ;

n-..rn ' uzlnnr t:> r I t r .. m,.; t l l'\'rn '


Serol Teber Melankoli

Grodek Savalar'na katlm. Trakl, burada insanlarn aala


rn dindirecek hibireyi olmadan ilasz ve hekimsiz, tek
bana 90 ar yaral askere bakmak zorunda kalm. Ayrca
ordunun blge halkna uygulad vahete tank olmu. Ve
hemen ayn gn yksek doz kokain alarak intihar giriimin
de bulunmutur.
Trakl, 8 Ekim 1914 tarihinde Krakau kentinin garnizon has
tanesinin psikiyatri kliniine getirilmi ve kokain zehirlenme
si tansyla kapal blme yatrlm. Klinik dosyasndan
rendiimize gre Trakl, burada cokulu, heyecanl, fkeli, ka
tatonik ruhsal durumlar gstermi. Gene bu kapal hcrede
son iirlerini ve mektuplarn yazm. Ve 4 Kasm 1914 tarihin
de, girdii ar komadan kamayarak lmtr.J'I
Trakl, 27 Ekim 1914 tarihinde arkada Ludwig v. Ficker'e
gnderdii mektupta, psikiyatri kliniinde lmeden birka
gn nce yazd Grodek ve Yakar adl son iirlerini postala
mtr. Yzyln prognozu niteliindeki bu iki iir, bu byk
melankolik ozann Birinci Dnya Sava'nda edindii izle
nimleri yanstr.

Krakau, 27 Ekim 1 9 1 4

Sevgili, deerli arkadam,


lliikte size sz verdiim iki iirimi gnderiyorum. Hastaneyi
ziyaretinizden beri hznm iki kat artt. Kendimi daha imdiden
br dnyada duyumsuyorum.
Son olarak, ldm takdirde, tm paralarmn ve dier eyala
rmn sevgili kz kardeim Grete'ye verilmesini istiyorum.
Sizleri itenlikle kucaklarm.
Georg Trakl
Toplumsallaamayan Melankolik

GRODEK
Akam tonlanrken sonbahar ormanlar
ldrc silahlardan, altn ovalarda
Ve mavi gllerde, bu ara gne
Karanla giriyordu; gece kucaklyor
len savalarla vahi lklar
Paralanm azlarnda.
Otlaktaki sessizlik topluyordu
fkeli tanrnn oturduu kzl bulu tlar,
Dklen kan, ay soukluu;
Tm sokaklar kara kokumulukta toplanyor.
Gecenin ve yldzlarn altn kollar altnda
Titreiyor karde glgeler suskun koru boyunca,
Kahramanlarn ruhlar selamlyor kanayan balar
Ve sessizce yanklan yor namluda sonbaharn lklar
Ey onurlu ac! Siz saygn tapnaklar!
Tinlerin scak alevi besliyor bugn devasa acy,
Domam torunlar.

YAKARI
Uyku ve lm, hznlii kartallar
Gece boyunca sarmalyor bu ba:
Altn yzn insann
Yu tuyor dondurucu dalgas
Sonsuzluu n: Korkun kayalarda
Paralanan erguvan i vcu t
Ve a t yakyor hznl bir ses
Denize.
Hrn melankoli karde
Bak batyor korkulu bir mavna
Yldzlarn altnda,
Gecenin suskun baknda.

------- 327 -------


7.4 .

A man Yas Oyununm Kken i ni yazan Walter Benjamin


'

(1892-1940), Theophrast / Aristoteles syleminde, 20. yzy


ln yaratc, entelektel, melankolik kiiliklerinden biridir.
Benjamin'in, bugn "ilk bakta " insanlarn dncelerin
den nce gnllerinde scack bir yer oluturmasnda, dnya
nn tm aclarn / trajedisini iselletirmi izlenimi veren me
lankolik kiiliinin -yayd aura'nn- etkisi oktur.
O, eletirel akln, ok anlaml (ambivalenz) dnmenin
yaratc bysn duyumsam, byk entelektel kapasite
siyle, her-dem hznl kiilii, yaptlar, srgn yllar, e
likileri / kararszl, itenlii, intihar, mezarlktaki kemikle
rinin bile kayboluu, yitip gidiiyle yzyln belki de en r
nek -melankolik- insandr.
Walter Benjamin, 15 Temmuz 1 892 tarihinde, Berlinli var
sl bir Yahudi ailesinin ocuu olarak dnyaya gzlerini a
mtr. Byk burjuva, kapitalist ekonomi-politii ve Yahu
di-dinbilim norm sistemlerini ieren son derece kat -ruhsuz,
tekdze, souk, amasz ve idealsiz- bir eitim sistemiyle
karlam.411 Ve daha ilk genlik yllarndan itibaren, d
dnya, toplumsal kitle ile kendisi arasnda -geri dnsz
bir uurum olumaya baladn duyumsamtr. 1900 ylla
r Almanya'snda toplumun srekli rk eilimlere kay,

------- 329 -------


Serol Teber Melankoli

ekonomik/ kltrel / tinsel yoksullamasna ve barbarlama


sna kout olarak artan dinsel fanatiklemeyle birlikte, Wal
ter Benjamin'de de "yumuak bir yaba11clama "'1 ile iine ka
panma eilimi balamtr. Bu durum, Benjamin'in zellikle
liseyi bitirdii 1910 yllarnda ektirdii fotoraflardaki yz
ifadelerinde olanca aklyla grlebilir.
zleyen yllarda Berlin, Mnih ve svire' de felsefe oku
mu. Birinci Dnya Sava'nn balamas ve yakn arkada,
air Fritz Heinle ile sevgilisi Rika Seligson'un ortaya kan
barbarlamay protesto iin birlikte intihar etmeleri, Benja
min'i ok ynl etkilemi. Ancak yeteri kadar anlalamayan
nedenlerle, Walter Benjamin de Kirchner benzeri "zorunlu
gnll" olarak iki kez orduya katlmak iin bavurmu. Fa
kat Benjamin'in bu istemi, her iki keresinde de salk sorun
lar nedeniyle geri evn1mitir. Bu ara, 1913 ylnda, ilk kez
Paris' e gitme olana bulmu. Fransa ve zellikle de Paris,
Benjamin'i ok etkilemi. Benjamin'de Paris' bir yaam bo
yu sren ve ileride yazaca hemen hemen tm yaptlarna
yansyan youn ve elikili bir tutku balamtr.
Walter Benjamin'in entelektel birikiminde, Kant'n, Go
ethe'nin, Hlderlin' in, Kari Marx'n nemli yerleri olmu.
Benjamin'in Marx'a yaklamnda, Lukacs'n, Ernst Bloch'un
ve sonra da aralarnda byk dostluk balayan Brecht'in et
kisi olmu. te yandan Benjamin' deki eletirel dncenin
gelimesine, Frankfurt Okulu'nun iki byk kurucusu Ador
no ile Horkheimer nemli katklarda bulunmulardr. Ayn
genlik arkada, yazar, ozan, filozof Gerhard (Gershom)
'
Scholem (1897-1982), Benjamin'i Yahudi dinbilimini incele
meye ve branice renmeye, hatta Kuds'e gidip yerleme
ye ikna etmeye almtr.

------- J.30 -------


Toplumsallaamayan Melankolik

O, her zaman byk kent yaamnn insan olmu, tm


yaam boyu, duygu ve dncelerini, "byk kent phhla
mas" iindeki baz kk "yaam alancklarnda" younla
trp buralardan yakalad ayrntlardan btn zerine ge
nellemeler yapmaya almtr. Benjamin, Alman niversi
telerinde eitim grm. Kari Marx'a ve Marksizme sayg
duymu. Benjamin'in kendi tanmlamasyla, yaayan en b
yk Alman airi Brecht'i ok yakndan tanm. Paris komn
cleri zerine yazlar yazm. Ama en ok Kafka'y, Proust'u
ve Baudelaire'i sevmi. Asl benliini, bu yazarda bulmu
tur. Benjamin'in Proust'a yaknl, Baudelaire'in Edgar Al
lan Poe ile olan duygusal ilikisine benzetilir. Walter Benja
min de olaslkla, kendisine benzedii iin Proust'u sevmi.
Fakat bayapt saylabilen Pasajlar' da Paris' i daha ok Bau
delaire ile birlikte, ato'ya hrmanrcasna dolamhr.
Jacques Rivieres'in Proust zerine sylediklerini belki ge
ne kendisini de ok iyi anlatt iin vurgulayarak anmsa
mhr hep. Olaanst bilgece bir tanmlamadr bu: Jacques
Rivieres yle der: "Proust'un lmne, yaptlarn yazmasn
salayan deneysizlik neden oldu . . . Proust, ate yakmasn ve pen
cereyi amasn bilmedii iin ld . .. ". J. Rivieres, kendisi iin de
benzer bir durumun sz konusu olduunu syler ve "ben,
bugn bile, bir fincan kahve piiremem,"42 diye vurgular. Berlin
li melankolik Yahudi Walter Benjamin, Alman Yas Oyununun
Kkeni'nini yazar; Kari Marx'n Kapital'inin belki de en etkili
almn Pasajlar almasnda getirir. Proust, Kafka, Baude
laire, modemizm, tketim toplumunun gnmzde geldii
durum zerine olaanst aratrmalar yapar, fakat Gesta
po' nun kendisini tutuklayaca son gnlere dein, Paris'i
terk etme kararn veremez (vermez). Kararszlktan haz du
yarcasna son gnlere dein bekler ... Entelektel insanlarn

------- 33 1 -------
Serol Teber Melankoli

kanlmaz yazgs belki de budur. Amerika'ya giden Ador


no'nun durumu, Benjamin' den -ve dierlerinden- pek de
farkl deildir. New York'ta Radyo Aratrmalar Merke
zi'nde alrken, ayn projede yer alan Lazarfeld, d ier arka
dalarna, Adomo iin unlar yazar: "Tpk sizin dnd
nz gibi, gndelik ilere yetecek akl kalmam bir Alman profesjj..
rne benziyor. ylesine tulaflklar yapyor ki, sanki Mayjlower
Dernei gnlerindeymiiz gibi davranyor. Ama kendisi ile oturup
i zerine konumaya baladmzda akl almaz bir bollukta, bir y
n ilgin dnceyle karlayorsunuz ... Sylediklerine kulak ver
meye balaymca dediklerinin ounun yabana atlr eyler olmad
m gryorsunz ...
Fritz J. Raddatz, Melankoli ve Bakaldr adl aratrmasn
da, entelektellerin snf sava iindeki durumlarnn bu tr
bir tuhaflkta olduunu syler." Pek ok entelektel, tarihin
dmlerini zmeye altn sanrken, polislerin odalar
n basmalarndan nce, yazdklarn postaya ya da sobaya at
may akl edememiler, bu tr bir karar' verememilerdir ...
Melankolik kiilii tm yakn arkadalarnn ilgisini ek
mi; pek ou, bu konudaki dncelerini ve kayglarn yaz
mlardr.4' Gershom Scholem, Benjamin'in genlik yllarn
dan beri srekli yorgun ve hznl olduunu, bu balamda
melankolik kiilii ile yap tlarnn hep bir btnlk olutur
duklarn sylemitir. Jean Selz, Benjamin'in katksz bir en
telektel insan tipi olduunu, kaba ve olumsuz bir olayla
karlatnda, oturduu koltukta kocaman bir kirpi gibi
kendi iine kapandn ve artk onu uzun bir sre konutur
mann olanakszlatn anlatmtr."
Walter Benj amin'i Fransa'dan spanya'ya Pirene Dalan
zerinden karan anti-faist direni rgt yelerinden, Li
sa Fittko ve kocasnn anlarnda, Benjamin'in, "gnlk yaa-
------- 3 32 -------
Toplumsallaamayan Melankolik

mn sorunlarnn stesinden kalkmay bilemeyen, souktan ya da


yamurdan nasl korunacan beceremeyen, doutan anssz, s
rekli hznl, yorgun ve zamanndan nce yalanm gibi grnen
insanlardan olduunu" sylemilerdir. .a"9
Kiiliindeki melankolik eilimler zamanla artm. 1931 y
lnda, son derece ciddi bir intihar hazrl yapm. ocukluk
anlarn yazmaya balam. Vasiyetnamesini hazrlam. Ya
knlarna son mektuplann kaleme alm. Ancak bir sre son
ra bu son derece gergin ruhsal durum grece dinginlemitir.

Ne politikada ne dinde ne de bilimde kendisini huzurlu ve


mutlu duyumsayabilmi;'1 Yaamn anlamn ve hazzn eli
kilerde bulmu insanlardandr. Benjamin, labirentlere girdik
e netletiini ve saydamlatn duyumsam. Tek bana
kaldka btnle ulaabileceini dnmtr.
Onun gizemi, gcn elikilerden almtr: Alman / Ya
hudi; d-dnya / i-mekan; koleksiyon tutkus u / dnyay
gezmek, elindeki her bir eyi tketmek istemi; kalabalklar
iinde yaama / kent kitaplklarndan kamama; materya
lizm / dinbilim; bireysel zgrlk/ parti yelii; mesihlik / or
ganize ktmserlik; harmoni / felaket; politika / sanat; dev
rimci bakaldr / intihar istemi; Berlin / Paris ve en ar,
Brecht/ Adorno ... Benjamin'in yaad elikilerin sadece
birka, ilk akla gelenleri olabilir.
Walter Benjamin'in bu elikileri lmnden sonra da
srm. Ad ile soyad kartrlnca, Yahudi Benjamin, Kato
lik Walter olarak Katolik mezarlna gmlmtr. Tek bir
szcn vazgeilmez nemi, adlandrlmalar ve kavramlar
zerine mr boyu yaz yazan Walter Benjamin'in bugn
mezan bile karm. Kemiklerini bulmak olanakszlamtr.
"Ben" szcn hi kullanmadan bir kitap yazmak iste
mi. Tutuklanp, toplama kampna kapatlp, gnde birka

------- 333 -------


Serol Teber Melankoli

kez, adn / soyadn / doum tarihini sylemeye zorlandn


da, kendisini mutlaklatrdklarndan ( "verabsolutiert") ya
knmhr. . . 52
Notlarn yazmaya Proust ile balam, Kafka ile devam
etmi . . . Sonra, Baudelaire zerine dndklerini yazm...
Paris sokaklarn Proust ve Baudelaire ile birlikte, Kafka'nn
roman kahraman Josef K. gibi dolamtr. Yazn, felsefe, po
litika, tarih, dinbilim gibi disiplinlerin birbirleriyle aktkla
r snr alanlarnda, disiplinler aras blgede "metafizik haki
kati" (Scholem) aramtr.
Hep, "tarihin tylerini tersine fralamaya alm ".53 Paris'in
kltr birikimine hayran kalm. Ve hemen ardndan, "Hibir kl
tr belgesi yoktur ki ayn zamanda barbarlk kan t olmasn":>4 di
ye yazmtr.
Walter Benjamin, ta bir "Sa trn ocuu" gibi haz dolu
bir hznle yaam ve zgn bir seimle, yaamn kendi el
leriyle noktalamtr.
Ona gre, kalabalklar iinde tek bana "yr yerek d
nen" ya da "dnerek yryen", politik suskunluk iinde
ki hznl aydn, "flaneur / aylak", entelektel insann t
myle yitip gitmeden nceki son tinsel dengeli grnm
dr ... Bu grnm ayn zamanda Hlderlin'in kahraman
Hyperion'un (da) son bir kez terk edilmi ve toplum d k
lnm "ver-rckt" (Heidegger) durumunun "yansmasn "
da kapsamaktadr.'"
Adomo, "flaneur"n grnmnn daha bandan beri
yansma olduunu, onun gerekte hep odasnda gezindiini
sylemitir.56 Burada aklmza hemen "rmcek yuvasna
benzeyen" odasndan hemen hemen hi kmadan yaayan
Raskolnikov gelir. Pek ok yazar" ve bu arada Heiner Ml-

------- .H4 -------


Toplumsallaamayan Melankolik

ler, lmeden nceki son bir syleisinde, bu aydn tipinin, za


ten dier bir "Satrn ocuu" olan Hamlet ile birlikte "bun
dan sonras sessizlik" diyerek oktan ortadan kalktn vurgu
lamlardr.
Her eye karn entelektel insann bu son yaama abas
bile ksa zaman iinde son bulmu. zellikle, otoriter sistem
lerin ynetimlere gelmelerinden sonra, dnyann hemen he
men her yerinde, bu son tinsel dengeli konumuyla yaamaya
alan melankolik jlaneur tipler de toplanmaya ve kamplara
gnderilmeye balanmtr.
Nazilerin ynetime gelmeleri tm Avrupa'nn, Alman
ya'nn ve Berlin'in yaama koullarn deitirmitir. zellik
le, Almanya' da entelektel insanlar dalm. Benjamin, Ber
i in' deki evresini, evini, kitapln, arivini, yaknlarn, kar
delerini yitirmitir.
Benjamin'in erkek kardei, Georg Benjamin (1895-1942),
ilk genlik yllarndan beri parlak bir aydn hekimdir ve b
yk bir canllk (vitalite) ile Alman Komnist Partisi iinde
alm. Berlin blgesi ynetimlerinde grev alm. Fakat
sonradan, Naziler tarafndan tutuk.lanm. Mannhausen top
lama kampnda ldrlmtr. Benjamin'in son derece zarif
kuzeni, air Gertrud Kolmar, gene Naziler tarafndan tutuk
lanm. lk kez 1941 ylnda, Berlin'de fabrikalarda zorunlu
-tutsak ii olarak- altrlm. Sonra 1942 ylnda, Ausc
hwitz toplama kampnda ldrlmtr. Kz kardei Dora
Benjamin, nce Paris'e geebilmi. Fransa'da eitli toplama
kamplarnda kalm. Sonra svire'ye kam. Ancak zorlu
yaam koullarnda yorulan ve hastalanan Dora da savan
bitiminden hemen sonra, 1946 ylnda gen yanda lm
tr. Ei Dora Pollak ile olu Stefani, Londra'ya kamlar.

------- 333 -------


Serol Teber Melankoli

Ancak gene her ikisi de ar ruhsal-bedensel yorgunluk ne


deniyle gen yalarnda lmlerdir.
Walter Benjamin, Nazilerin Almanya' da ynetime gelme
lerinden alt hafta kadar sonra, 1 7 Mart 1933 tarihinde, -arbk
bir daha geri dn olmayan- srgn yaamna balam.
ok sevdii Paris'e gitmi. Ancak ksa zamanda, gezi ile sr
gn arasndaki trajik fark grmtr. Srgn, gezinin tm
romantik, servenli, coku veren youn kltrel boyutunu
tahrip etmi. Byk ekonomi k zorluklarda yaam ayakta
tutma sorunu n plana km. Benjamin, bu ara en az 18 kez
ev deitirmek zorunda kalmtr. -t 4.7.1939 tarihinde Alman
yurttalndan karlm. Fransa'nm Almanya ile scak sa
va olaslnn balad Eyll 1939 tarihinden sonra, Fran
szlar tm Aimniar istenmeyen kiiler ilan etmiler ve
kamplarda toplamaya balamlar. Benjamin de Paris yakn
larndaki Nevers (Nievre) toplama kampna gnderilmi.
Burada Benjamin'in bedensel ve ruhal salk durumu daha
da bozulmu. Kalbindeki rahatszlklar artm.
Kamplarda kald gnlerde, Max Aron adl bir gen,
Walter Benjamin'e ok yardm etmi. Max Aron, sonradan
-Benjamin'in yaknlarnn istei zerine- bu kamp gnlerini
ayrntlaryla yaymlamtr. Max Aron'un anlar yle zet
lenebilir: "Kamplarda gnlk yaam ok zordu. Kk bir
alana be bin erkek kapatlmt. zerinde yatacak kuru ot
bulmak bile olanakszd. Betonun zerine yatyorduk. Be
bin kii iin bir tek musluk vard. Yemekler felaketti. Drt ye
tikin erkee gnde bir ekmek ve bir kutu konserve verili
yordu. Btn gn muslukta sra bekleniyordu ... Bir ara yal

bir adam dikkatimi ekti. Suskun, hznl, hareketsiz duru-
yordu. Elli yann stnde yoktu ama kmt ... Gnlk

--
--- 336
Toplumsallaamayan Melankolik

yaam kavgas sryordu. Sonra gene baktm, yal adam,


dncelerinin iine gmlm, hep ayn yerde, suskun, ha
reketsiz duruyordu. Yardm etmek istedim. Adnn Walter
Benjamin olduunu rendim. Yazarm, Proust'u Alman
ca'ya evirmi ... Ancak bulunduu ortama uymayan bir in
sand ... Kampa yeni yeni insanlar geliyordu ... Bunlardan,
Walter Benjamin'i tanyanlar kyordu. Walter Benjamin,
kamp koullarnda tmyle aresizdi . . . Baka kamplara gn
derilecektik. Biz bir grup arkada, Benjamin'i brakmadk,
birlikte Nevers kampna gnderildik. Burada koullar biraz
daha elveriliydi. Benjamin'in grece rahat yaayabilecei
bir ke oluturduk. Bir dek, bir masa, kk dolap gibi
eyler. Tinsel knty nlemek iin, kamp korosu kurduk.
Hatta bir kamp gazetesi karmaya karar verildi. Walter Ben
jamin de bu konuda baz neriler getirmiti ... Ama bedensel
ve ruhsal sal gnden gne bozuluyordu. Sonunda baz
arkadalarnn yardmyla da kamptan karld.""' Ayn
kampta bulunan ve Max Aron'un sylediklerini dorulayan
Hans Sahi, bu ara Benjamin'in en byk tutkusunun, "Bir
kahvenin terasna oturup, tembel tembel baparmaklarn dndr
mek" olduunu sylemitir ... 60
Sonra pek ok yazar, politikac dostlarnn da araya gir
mesiyle, kasm aynn sonlarna doru, Walter Benjamin'in
salk nedenlerinden dolay Nevers kampndan karlmas
na ve Paris'e dnmesine olanak tannm. 25 Kasm 1939 ta
rihinde yeniden Paris' e dnebilmi. Max Aron, sonradan
Walter Benjamin'den pek ok mektup aldn bunlarda pek
ok eyler anlattn ama hibir zaman onun gerek kimlii
ni tanyamadn, nk kendisinden hi sz etmediini
yazmtr...

------- 337 -------


Serol Teber Melankoli

Bu ara hibir yerde, ne politik ne dinsel-inansal ve ne de


bilimsel bir ortam / yurt bulabilmi;61 byk kararszlklar
iinde kalmtr. Brecht, kendisini Danimarka'ya, Adomo
Amerika'ya, Scholem Kuds'e armtr ... Brecht'in mater
yalizmi, Adomo'nun, -kimi zaman hakl da olsa, bitip tken
meyen- eletirileri, Scholem'in Yahudi dinbilim tarihi, Benja
min' e hi de ekici gelmemi ...
Paris'te kalp Pasajlar almasn srdrmeye karar ver
mi. Ulusal Kitaplk'a kapanmtr ...
Paul Klee, Birinci Dnya Savandan sonra, "melek" olgu
sunu yeniden yorumlamaya balar. Paul Klee'nin melekleri
artk Rnesans dneminin meleklerinden ok farkldr ...
Meleklerin d grnleri, onlarn i yaplarna uygun
biimde dnme ,uramtr.
Klee'nin, 1920 ylndaki Angelus Novus almas Walter
Benjamin'i ok etkiler. Bir tane edinir. Angelus Novus, Ben
jamin'in yaamnda nemli rol oynar.
En skntl gnlerinde Tarih Kavram zerine alrken,
IX. Blm' de bu konu zerine yazdklar gnmz koullan
iin de tm canllyla geerlidir.
"Klee'nin Angelus Novus adl bir resmi vardr. Bir melek be
timlenmitir bu resimde; melein grn , sanki baklarn dik
mi olduu bir eyden uzaklamak ister gibidir. Gzleri, az ve ka
natlar almtr. Tarihin melei de byle gzkmelidir. Yzn
gemie evirmitir. Bizim bir olaylar zinciri grdmz nokta
da, o tek bir felaket grr, ykntlar birbiri stne yp, onun
ayaklar dibine frlatan bir felaket. Melek, byk bir olaslkla ora
da kalmak, lleri diriltmek, paralanm olan yeniden biraraya
getirmek ister. Ama cennetten esen bir frtna, kanatlarna dolan
m ve bu frtna ylesine gldr ki, melek artk kanatlarn ka
payamaz. Frtna onu srekli olarak srtn dnm olduu gelece-
- 338
Serol Teber Melankoli

e doru srkler; nndeki yknt yn ise ge doru yksel


mektedir. Bizim ilerleme diye adlandrdmz, ite bu frtnadr."62
Alman ordular, 9 Nisan 1940 tarihinde Danimarka'y ve
Norve'i, 10 Mays'ta Hollanda ve Fransa'y igal etmeye
balam. 20 Mays 1940 tarihinde Auschwitz toplama kamp
rgtlenmesini tamamlam ve tm Avrupa'daki Yahudiler,
sosyalistler, komnistler, demokratlar, izofrenler, melanko
likler toplanmaya ve yok edilmeye balanmtr.

Walter Benjamin, 14 Haziran'da Alman ordularnn Paris'e


girmeye balamalarndan sonra Paris'ten Lourdes'e gitmi.
Burada kz kardei Dora ile birlikte kalm. Bu olaanst ka
rk durumda, Benjamin bir ara Londra'ya gitmeyi dn
m. Sonra, Cari Jacop Burkhard ile mektuplam. svire'ye
gemek isteminden z etmitir. Walter Benjamin, 2 Austos
1940 tarihinde Lourdes'den Adomo'ya, "pek ok haftadan beri,
varlma gelecek gnlerin, saarlerin ne olacann bilinmezlii hd
kim ... "( diye yazm, sonraki gnlerde neler yaph pek biline
miyor. 16 ile 20 Austos 1940 tarihleri arasnda, olaslkla, 17
ya da 18 Austos'ta, Marsilya'ya gitmi olabilecei sanlyor.
Marsilya'da, Hans Sahi, Siegfried Kracauer, Fritz Frankel, Art
hur Koesther, Hilde Schroeder-Berthon gibi pek ok eski arka
dayla karlam ... Gene bu ara Walter Benjamin'in, Marsil
ya'da nerede kald, hangi otellerde geceledii bilinmiyor.
Buradan yazd mektuplarn posta kutularndan atm.64
Arthur Koestler anlarnda, "Marsilya'dan ayrlmadan ksa
bir sre nce eski dostum Walter Benjamin 'e rastladm. Onun da
lngiltere'ye gitmek iin Pirene/erden geme hazrl iinde oldu
unu rendim. Yannda, gerektiinde bir at bile ldrebilecek
miktarda morfin tableti bulunduunu syledi, her trl olasla
karn bunlardan yarsn bana verdi,""' diye yazmtr.
Toplumsallaamayan Melankolik

Walter Benjamin, bu ara Fransa k vizesini alamam.


Buna karn, spanya ve Portekiz vizelerini almtr. Benja
min, Marsilya' da tant Henny Gurland ile on yedi yan
daki olu Joseph'le birlikte, olaslkla 23 Eyll 1940 tarihinde
Marsilya'y terk etmiler ve Perpignan ynne giden bir tre
ne binmilerdir. Kk grup, spanya snrna yakn Post
Vander'de trenden inmiler. Burada, Berlin'den gelen anti
faist direnii, Lisa Fittke ile bulumulardr.60
Lisa Fittke, Benjamin'i ve yanndakileri, 25 Eyll 1940 ta
rihinde Pireneler zerindeki kei yollarndan snr ky, Port
Bou'ya getirmitir. Bu yolculuk, 48 yandaki Walter Benja
min.iin kukusuz hi de kolay olmamtr. Fakat bu ara ar
ve nemli bir salk sorununun olduu da bilinmemektedir.
En azndan son derece gvenilir bir insan olan Lisa Fittke, bu
konuda bir bilgi vermemitir.
Walter Benjamin ve yanndakiler, o zamanki ad ile Fon
da Francia oteline yerlemi. Benjamin, 204 numaral oday
almtr. Bu srada ya da otele girmeden hemen nce, gm
rk memurlar-polis, Benjamin' e yollarna devam edemeye
ceklerini, Fransz k vizesi alamadklar iin Fransa'ya ge
ri dnmek zorunda olduklarn sylemitir.
Walter Benjamin'in 25-26 Eyll 1940 tarihine kadarki yaa
myks budur. Ancak bundan sonraki saatler -belki de gn
ler- yeterince bilinmemektedir."7 Olaslkla 26 Eyll 1940 tari
hinde, akam saat 22'ye doru ya da ertesi gn sabah oda
snda, yatanda, giyinmi halde, l bulunmutur ... Bugne
kadar genel geerli kanya gre, polisin Fransa'ya geri dn
mek zorunda olduunu sylemesi zerine, AlmanJarn eline
dmek olaslna kar Walter Benjamin -yaamnn en hzl
ve en kolay kararn vermi- birlikte getirdii morfin tabletle
rini yutarak intihar etmitir. Marsilya' dan birlikte geldikleri

------- 34 1 -------
Serol Teber Melankoli

Henny Gurland ve olu Joseph Gurland, sonradan yazdklan


anlarna gre, Benjamin'in zorlu nefes allar dardan, kori
dorlardan duyulmaya balam. Otele doktor arlm. Dok
tor geldiinde Benjamin olaslkla l bulunmutur.
1 940 yllarnn otel yneticisi Juan Sufi.er, 27 Temmuz 1979
tarihinde, Punt Diari adl bir Katalan gazetesinde kan syle
isinde, " Walter Benjamin 'in otele geldiinde normal giri/kal for
mleri doldurduunu, ikinci katta drt numaral odaya yerletiini;
ancak otele gelen grevlilerin kendisine Fransa'ya geri dnmesi ge
rektiini sylediklerini" anmsatmtr. foan Suner'in kansna gre,
"Benjamin odasna km, sonra soluk alp verme sesleri otelin giri
katna kadar gelmi. Akam saat 22 sularnda doktor anlm. Dok
tor, Benjamin 'in odasna girdiinde, onu l bulmutur."69
Otel yneticisi uan Sufi.er, 1940 yllarnn koullarnda,
Franko Ispanya's ile Hitler Almanyas'nn gizli polis rgt
lerinin zellikle snr blgelerinde birlikte altklarn, Port
Bou' da Gestapo'nun ok etkili olduun\,1; tm yollarn, otel
lerin denetlendiini, zellikle de Yahudilerin izlendiini ...
Bu durumu anlayan Walter Benjamin'in korkudan ldn
sandn sylemitir.
Tutanaklarda, Walter Benjamin'in lm nedeni olarak
"beyin kanamas" yazlm ancak buna uygun belirtilerden
hi sz edilmemitir.
Henny Gurland, Walter Benjamin iin Port Bou mezarl
nda be yl iin bir mezar yeri satn alm. Walter Benja
min'in cenazesi, 28 Eyll 1940 tarihinde Port Bou mezarln
da, 563 numaral blme gmlmtr. Ancak 1945 tarihin
de sre dolduu iin, mezarn iindeki kemikler, mezarln
toplu mezar blmne konmu. 563 numaral yere baka bir
aile mezarl yaplmtr. Bugn, Port Bou mezarlnda
W alter Benjamin adna bir mezar yeri yoktur.

------- 3-t2 -------


Toplumsallaamayan Melankolik

Bonn niversitesi'nden lngrid Scheurmann, Walter Ben


jamin'in lmnn ellinci yl nedeniyle blgede yaplmas
dnlen ant iin, ld ky Port Bou'da alrken, Bele
diye Bakan Francisca Martinez Diaz'n yardmyla, Port
Bou Belediyesi ve Katolik Kilisesi arivlerinde, Dr. Benjamin
Walter adna alm bir dosya bulmulardr. Burada, Walter
Benjamin'in ad soyad yer deitirmi. Soyadnn Walter sa
nlmas nedeniyle dosya "Dr. Walter" adna almtr.
1992 ylnda ilk kez gn na kan dosyann iinde
imdiye dein bilinmeyen 9 yeni belge bulunmutur.
Bulunan bu belgelerle de Walter Benjam in ' in lm ze
rindeki perde yeterince kaldrlamam. Ha tta blgede alan
ve Walter Benjamini son kez gren hekim Ramon Villa More
no'nun verdii rapor, durumu biraz daha kartrmtr.
28 Eyll 1940 tarihinde, soruturma yargc Fernando Pas
tor Nietro'nun ve otel yneticisi Juan Sufer' in istei zerine
yrede alan hekim Ramon Villa Moreno, el yazsyla, son
derece ksa ve yetersiz bir rapor yazmtr.'0

"Hotel de Francia" yneticisi Bay fuan Suner'in istei zerine,


hekim olarak tarafmdan alnan honorar.
Yolcu, Bay Benjamin Walter, 4 kez ziyaret edilmi, ine yapl
m, kan basnc llm, hacamat yaplmtr.

75 Paseten
Port Bou, 28 Eyll 1 940
Ramon Villa Moreno
imza

Hekim Moreno'nun verdii raporda, insann iine kuku d


ren pek ok nokta vardr. Moreno, ne zamanlar Benjamin'i zi-
"
_. .,. ,. ,.:-- / -
.le - . ..__ /
- J.-. . - ae

l.. ( ;.. .
. ,. 4'. - <-/, y.-- .le.(. .R' Jc ..
,...

-"
, .,. r-... ,._
,L 7,,_
...,._ , .}.. ;"c .._

-l l .; -<. ..,.,; ...._ .J . 41,,._:._ /h'A-4'a.... _

-/ 3- i/' ....-.4'-.

r
;)./,a,._ t' /' & ./f,;,;
, . .....
r / --"-

- -
--'
,Z'1.7J

l l u o t .l l i u s p o r m i deve n g a d o s , como f a c u l c. a t i vo
de l S r . D . ,Ju a n S u n e r , p r o p i e t. a r i o de l o t e l df> Fr dnci a .

f 1 ) r- c n t :.- (.)
v i n i t-. a .s , C CJ n i n j e c c i o n e .s , t c .""!".a de p r t-? s i on
.1 1 C' i ,_ l y :> d n cn j ; a l v L j e ro D . l:l <? r J c : : >Ja l t " r

P o t P.' :...: ;'-_, i :ml ,_, i - 1 0

i ( : . i l_, j d<>

. J t 7 q ado

Ramo Villa Moreno'nun 28.9.1940 tarihinde 21,5 x 13,5 cm boyutlannda bir


.

kada Walter Benjamin'i drt kez ziyaret ve muayene ettiini ve bunun iin de
75 peseta istediini yazd fatura-rapor.
Toplumsallaamayan Melankolik

yaret etmitir? Neden ine yapm, hacamat gereini grm,


hangi ilalar kullanmtr? Bilemiyoruz. Raporda damar basn
a bile yazlmamtr. Yazlan rapor bilinmezlikler ile doludur.
Aynca morfin alarak intihar etme olasl fazla olan Walter Ben
jamin' in morfinden sonra gzbebeklerinin ok dikkat ekecek
lde klmesi beklenirdi ya da resmi lm nedeni olarak
gsterilen "beyin kanamas" ile ilgili olarak da baz bulgularn
yazlmas gerekirdi. Raporda bunlardan da hi sz edilmemek
tedir.
Otel yneticisi Juan Suner ve dier tanklar, hekimin gel
dii zaman Benjamin'in l bulunduunu sylemilerdir. Bu
nedenle de olaslkla hekimin ne ine ne hacamat yapacak ve
ne de damar basncn lecek zaman vard.. . Olaslkla bu
rapor, biraz fazla para alabilmek iin iirilmitir. Hekim
Moreno da 1949 ylnda ld iin soruturma bu ynden
daha fazla derinletirilememitir.
Yzyln belki de en gzel / etkili aural melankoliklerin
den biri olan Walter Benjamin'in elinde, tutunaca hibir ip
lik olmadan labirentler iinde geen elikili yaam gizemi
ni lmnden sonra da srdrmektedir. Benjamin lmn
den sonra da nceki yntemini srci : rm, geriye mezar ve
iskelet dzeyinde bile bir btn deil, alegorik paralar brak
mhr. Baka trl bir sylemle Walter Benjamin'in yaam,
duygular, dnceleri, lm ve hatta daha da sonras "ak
yapt " olma niteliklerini korumaktadrlar.
Alfred Andersch, Benjamin'in lmnden sonra yazd
iirinde, onun elikilerinin lmnden sonra da srd
n, Benjamin'in gkyznde de "Kutsal Tin ile Lenin" arasn
da kaldn yazmtr.
Serol Teber Melankoli

Walter Benjamin'e

ispanya snrnda anlamtn


sonunun geldiini

amacn bu deildi senin


benjamin
pariste kalmay isterdin
gri-mavi caddelerde
baudelaire ile birlikte
berlinli zarif bir yahudiyi
bekliyor lenin
ve kutsal tin

r
7.5.

F riedrich N ietzsche (1844-1900), Yunanllarn Trajik anda


Felsefe adl nl yaptnda, Anaksimandros' un antsal aforiz
masna yer verir:
"eylerin nesneleri nerede ise, onlar zorunlu olarak orada yok
olacaklardr. nk, zamann dzenine uygun olarak cezalarn ek
meleri ve yaptklar hakszlklardan tr yarglanmalar gerekir" .
Nietzsche, bu son derece nemli tespitin ardndan hemen
kendi dncesini yazar:
"Ey, gerek bir kt mserin esrarl deyii, Grek felsefesinin s
nr ta zerine yazlm Orak/ sz bal. Seni nasl yorumla
malyz ? . . . "11
Bugn artk ne Anaksimandros'un ne de Nietzsche'nin
yazlarn pek fazla yorumlamak gerekir. Sz Orakl bie
minde srdrrsek: Olmas gerekenler olmu. Ve bundan
sonra da olmaya devam edecektir.
Foucault'un tespit ettii gibi, "Doal tarih biyoloji haline
geldiinde. . . insan, bir bilgi iin nesne ve bilen iin de zne olan
ikircikli konumun ve arkeolojik bir deiimin derin hareketinin
iinde, tabi klnm bamsz, seyredilen seyirci. . konumuna gel
.

mitir. nsan ar bir entropi / dalma srecine girdiini du


yumsamaya balam. insann -yznn- tpk denizin snrla
rndaki bir kum grnts gibi yava yava kaybolaca olgusu
gndeme gelmitir.n

------- 47 -------
Serol Teber Melankoli

Olgulann gerek yz hemen hemen her zaman sanat ya


ptlannda, romanlarda, iirlerde ekonomi-politik tespitler
den ok daha ak belirlenmitir. Bu balamda, roman, insan
gereini ok somut sergilemitir.73
rnein Rus romancs van Gonarov'un bakaldns ve
inkan belki N ietzsche'ninkinden bile ok daha kkldr.
Gonarov'un ( 1 812-1891 ), 1 857 ylnda sergiledii Oblomov
tipi, lkesi Oblomovka' dan kopmu ancak yeni modem ya
am tarzlannn gerektirdii toplumsallamaya da uyama
mtr. Oblomov, bu byk ikilem arasnda hi olmazsa bi
yolojik varln srdrebilmek kaygsyla, odasna kapan
m ve yatandan kmaz olmutur. Oblomov, bilmeden de
olsa bir ktlk yapabilirim kaygsyla sevdii tek insan olan
Olga'y bile terk ederek kendi i dnyasna ekilmitir.
Ancak Oblomov h i olmazsa evinde ve yatann iinde,
kendi duygu ve dnceleriyle grece mutlu yaam, gzel
dler kurabilmitir:
"Sabahleyin yataktan kalkp kahvalt edip divana uzannca ba
n ellerinin arasna alr, gcn kuvvetini esirgemeden dnceye
dalard. Sonunda kafas bu sk almadan yorulur ve rahat bir vic
danla kendi kendine: Eh, bugn insanlk iin yeterince altm, der
di. O zaman Oblomov biraz dinlenmeye karar verir, alma yatn
deitirerek daha rahat, hlyalara daha elverili bir yata uzanrd.
Ciddi ileri bir yana brakarak kendi iine kapanmak, kendi yaratt
bir hayal dnyasnda yaamak Oblomov'un en byk zevki idi."
"Baka bir gn insanlarn ahlakszlklarna, sahteliklerine, ifti
ralarna, dnyay saran ktle kar bir isyan duyar, insanlara
rk yanlarn gstermek dileiyle yanard. linde bir yn d
nce, denizin dalgalar gibi birbirini kovalar, eylem haline gelir,
kann coturur; damarlar ier; bedeni esrarl bir gle gerilir, ni
yetler takn birer tutku halini alrd."74
------- 348 -------
Toplumsallaamayan Melankolik

Samuel Beckett, Malone lyor romannda, Oblomov' dan


yzyl sonra, kinci Dnya Sava'n, Auschwitz toplama
kamplarn, Hiroima'y yaam insann durumunu olanca
plaklyla sergilemitir.
Burada Malone'nin durumu, Oblomov' dan ok farkldr.
Malone, d kurmak iin deil -artk- lmek iin girmitir
yataa. Tpk Samuel Beckett'in, yaamnn sonunda evinden
ayrlp, yallar evine gitmesi ve orada lmesi gibi ... Malone:
"Gzden uzak durmak istiyorsanz btn yapacanz dmdz
yatmaktr. Heyecan duymadan, hareketsiz, ne scak ne souk,
lk. . " der. Anlaml yaamaktan umudunu kesen Malone,
.

"nemli olann yemek yemek ve dklamak olduunu syler; bir


tabak, bir oturak; hepsi bu kadar, der ve ikisini yan yana kor masa
nn stne .. "73
.

Malone, skntdan patlamak zeredir. Gemi gnlerini


yeniden anmsamaya, iki ucu da alm bir kk kalemle
bir kk deftere bir eyler yazmaya alr . . . en byk korku-
su, lmeden nce anlarnn ve kk kaleminin tkenmesidir. . .

Sonra ne yapacan bilememesi, korkun b ir kabus olur .. .


Kendisini bulunduu yataktan kaldrp pencereden atmay
dler fakat hareket edemediini anmsar ...
Samuel Beckett, sahte cinselliin gerek yzn burada
ok ak sergilemitir ...
Malone, ncelikle iki kiinin ne cesaretle birbirlerine sarla
bildiklerine aar. . . Sonra, umutsuzluun gcyle birbirlerini ku
cakladklar kararn verir. Ama bunun da, bouna olduunu, n
k herbiri kendi snrlarna ekilmi iki ayr vcudun bulunduu
nu dnr. Herbirinin tekine umut balayarak birbirlerine sarl
malarndan ne sonu alabileceklerini anlayamaz bir trl ... Sonra,
gzlemlerini srdrr.
Serol Teber Melankoli

Erkek (Macmann), cinsel orga111111 ikiye katlayp, parmaklary


la, yast klfa geirir gibi einin organna sokmaya urayordu.
Cesaretleri krlmak bir yana dursun, istekle sarlmlard yaptkla
r ie, sonunda, tamamen iktidarsz olmalarna karn, derinin yu
muakl, d gc falan derken, kuru ve yorgun organlaryla
kasvetli bir hazza bile ulamay baardlar. . . 76 Ellerinden geldiince
iftletiler. Ne aptaln ben. imdi anlyorum, birbirlerini seviyor
olmallar, demek byle yaplyor bu ... Kpekler gibi.7'
Samuel Beckett'te, Hlderlin romantizminden hibir iz
yoktur. Her ey olabildiince ak ve nettir. Olduu gibidir.
Neyse odur. Doal doyum, klt r / uygarlk sayesinde engel
lenince, eros / haz, Pervers bir tiksintiye dnr.
nsann, insancl (hmanist) bir dnya kurabilecei d
nden uyanp, kendi kendisini (bile) tahrip ve inkar ettii-
,.
nin, znenin znn yitirildiginin, konumann kayboldu-
unun, bilincin daldnn (Heidegger, Horkheimer I Ador
no, Habermas) sezinlenmeye baland ilk by-4k darbe, Bi
rinci Dnya Savanda yaanmaya balanmtr. .. 78
kinci Dnya Sava, znenin bu geri dnsz yk
l / dal srecini daha d a hzlandrmtr. Dnen, du
yan, kayglanan zne dnyann hemen her yerinde gerek ka
pitalist, gerekse de sosyalist dzenlerde, politik, tek nik/ tek
nolojik, entelektel dzeylerde tahrip edilmilerdir. D
nen zne devre d braklm. "Umumi huzuru bozanlar"
likide edilmilerdir.
Modem yaam, insana, yaamn znesi olabilme olasl
nn yitirildiinin haberini verdikten sonra, zne, artk eski
dinginliini ve gvencesini de yitirmi. Her teknolojik geli
me, znenin gszln dalabilirliini biraz daha ya
kndan gstermitir. Teknik donanmlar ve devlet terrleri
zneyi her geen gn biraz daha zmtr.

------- JSO -------


Toplumsallaamayan M elankoli k

Albert Camus, D romannda, 20. yzyln toplumsal


yapsn, insanlar aras ilikilerini birka satrla somutlatr
mtr:
11
Bizim toplumumuz, insanlar bu trl harcamak iin rgt
lenmitir. litmisinizdir elbette, Brezilya rmaklarnda minicik ba
lklar varm, dikkatsiz bir yzc buldular m, binlercesi birden
saldrp, birka san iye iinde, hzla, minicik lokmalar kopararak za
vally yer, bi tirir, tertemiz iskeletini brakrlarm. l te onlarn r
gtlenmesi de yle. "Temiz haya t ister misiniz ? " Herkes gibi siz
de, evet dersiniz. Nasl hayr denir? "Pekiyi derler, s izi temizleye
ceiz. lte size bir i, bir aile, dzenli elenceler. " Ve minicik diler
etinizi kemirmeye balar, kemiinize dek. Ama hakszlk etmeyelim.
Onlarn dzeni demek doru deil. Bizim dzenimiz bu: kim kimi
temizlerse . . " 19 te Homo sapiens'in ulat toplumsallama
.

dzeni budur.
Gnter Grass, Teneke Trampet romannda eletirel gzlem
lerini, doum ncesi dneme dein gtrr. Burada romann
kahraman Oskar -olmas gerektii gibi- sonunda, 11 akl ve
ruh hastalklar kliniine" kapatlr. Anlarn burada gizlice
yazar. Onun yaamyksn bu anlarndan reniriz. Os
kar, daha ana rahminden ilk kt, gbek kordonunun he
nz ebe tarafndan kesilmedii anda, evresindeki insanla
rn, anasnn ve kendisini babas sanan adamn -rezikesine
ikiyzllklerini grr . . . Kendisinin yaam boyu tek bana
y apayalnz kalacan anlar . . Oskar, daha balamadan yaa
.

ma isteini yitirir . . Ne yazk ki ebe hanm o sra gbek ba


.

n kesmitir ... Oskar, artk bu dnyadadr. Ama Oskar, daha


o an dnr . . . Ve gelimi bir insan olarak kendisini bu in
sanlara -bu topluma- teslim etmemek iin, yanda bir
parmak ocuk, bir bcr olarak kalmaya karar verir ... By
mesini durdurur.o Bymez. Ve erikin insanlar arasna, on-
Serol Teber Melankoli

larn dnyalarna, toplumlarna katlmaz. Artk ne Nazi Par


tisi'ne girmek zorundadr ne de sava yanls olmak; fakat
evresine bu denli eletirel bakan, onlar gibi "byyemeyen"
" toplumsallaamayan" bir insann sonu da "akl ve ruh has
talklar klinii" olur.
Melankolik yaam, znde hep toplumsal ve varolusal
bir eletiri tam. Ancak bu kktenci eletiri ve inkar, gene
hep kendi bireysel gszln de birlikte retmitir.
Srekli olarak toplumdan kopmann acl ikilemi duyum
sanm. zgrleme uruna zamann iinden bile kmak, za
mana bile baml olmaktan kurtulma abas, sonunda olaa
nst bir yalnzln ve Hi'liin snrnda, donmu, talanu
bir zaman yaamann dayanlmas zor aosn birlikte getir
81 H
mitir.
Burada dier insanlar'"da kapsayan ikilemli fke, gven
sizlik / sululuk duygular ok kez kiinin kendi zbenliini
bile yitirmesine dek uzanabilmitir. Tm olup bitenleri anla
mamza, Hildegard Maria Rauchfuss'un Bilano (Bilanz) adl
iiri belki biraz daha yardmc olabilir.H3

BiLANO

ay itim Manhattan 'n.


inlilerle. Az teklerin yazlarn okudum.
Kahve, Sonradan
kk fincanlardan boyanmam gzn aradm
Trklerle. Nefrertiti'nin.
Hot-dog paylatm Balonlar
serserilerle patlattm
varolarnda Milano sirkinde.

------- 352 -------


Toplumsallaamayan Melankolik

Bir boay bir yerlinin.


boyn:larma aldm Bilgelik tan
Madrid'de. bldm
E11fel Kles i'nden aaya bir Hahamn kulanda.
tiikii rdm. fapoya 'nn kiraz ieklerini
Bir lngiliz tadm gbeimde.
istiridye tarlasn soydk. Trban katlamasm rendim
Beni ku tsad Hindistan 'da
zlandal bilici. Fakat hibir yerde,
En renkli hibir zaman
tiiyii ii aldm Ben, ben olamadm . . .

Drer'in yaptn yeniden anmsarsak, melankolik ka


dn, baarsz kalm, her taraf harabeye dnm, paralan
m bir almann sonularna aknlkla bakmaktadr.
Melankolik insan, yaratclk ile tinsel-bedensel fel, bir tr
donakal arasndaki olaanst gerilimli ortamd a, bir ey
lerin yanlln sezinlemekte, daha dorularnn yaplabi
leceini dlemekte ama -nedense- bir trl gnlnce da
ha gzel bir eyler baaramamann acsn yaamaktadr.
Sanatn ve felsefenin ya da en yalnndan sahici ve anlaml
bir yaamn dlyata, belki de tam da bu gerilimli ortam
dr. Bilemiyoruz.
Melankolik insan, "yaral ve yanl bir yaamn yadsn mas
olarak", sonsuzluk/ geicilik, ilerleme / tahrip, umu t / umut
suz-l uk, dalma / younlama, yapc / ykc, d-uy
ku / uyanklk, gerek / fiksiyon gerilim leri arasndaki bu ga
rip alegorik d nyada suskun bir bekleyi iinde, kendi hz
n ve elikileri iinde yaamay kendisine yaam tarz ve de
haz kayna edinmi gibidir.l4

------- 353 -------


Serol Teber Melnkoli

Melankolik insan, tarih boyu hep otoriteye kar km.


Antikada mitolojinin tu tsa olmaktan, ortaada d insel
banazlklardan, Aydnlanma a'nda rasyonalizmin, do
a ve r uhbilimlerinin sultasnda yaamaktan yaknm ...
Hep bir gn zgr ol may dlemitir. Bugn bu dler
gerekleir gibi olmu; gnmzn "organize, yntemli
ateist" (Heidegger)"' ortamnda, gkyznn bo, hatta ste
ril oldu u anlald ktan sonra, "hakikati" arama abasn
dan bile kurtulunmu, kusursuz ve komple bir kaosun iin
de yaanmaya balanm. Ancak gelin grn ki melankolik
ei limli insanlar, bu kez de bu son derece skc kaos ve fe
laket orta mnda Van Gogh'un azndan, "b d nyn 11a baka
rak fa1 1 r lakk111da lkm ermck do r olmaz, lm d ii 1 1 11a 0111111
,

baa rs z bir de ey im i o/alilir," demeye ve yeniden baa d


np, "bizi acak bir ta11r,. k11rtarabilir"(Heidegger) deyip,
"n 11a s z/ba bas z toplumda ynamn11111" (Freud) skntsn, ac
sn herkesten ok duyu msamaya ve gene herkesten ok h
znlenmeye balamtr.
Bir ortaa sylencesine gre, azizler yreklerindeki ba
kaldry ve ina nszl bastrmak iin srekli ibadet ederler,
buna karn, en iten dualar ateistler okurlarm. Bu neden
le de azizler ile ateistlerin aralarnda gizemli bir benzerliin
bulunduu dnlrm. Azizlere gizli inanszlar, ateist
lere ise tebdili kyafet etmi mminler gzyle baklrm.
Dostoyevski'nin Eci 1 1 1 iler romannda, Piyotr Stpanovi,
ateist Krilov'a, bir papazda n ok lsa 'yn i11ad11 syledii
zaman Krilov, dnyada tanrnn olmadn ve kendi boyun
eymezliini ve zgrln kantlamak iin intihar etmeden
nce, o (/sn) olnasnyd diiynrfn ynnnm li lir a/111111 knl11nzd,
diye yant verir. fri1111i/cr'in sonuna dein anlayamayz, Kri
lov'un bir atei st mi yoksa bir akn / aziz mi olduunu. Tpk
Topl u m s n l k n maynn Melankol i k

Dostoyevski'nin bir dindar m yoksa bir dinsiz mi olduunu


bugn bile anlayamadmz gibi.
Olaslkla burada sorun, yeteri younlukta -usta ii- duy
gulanp hznlenebilmenin, insann kendi iinde derinle
mesinin, keyfine varmakta yatmaktadr. Youn duygu biri
kimi oluturabilen insann hangi ada yaadnn ve hangi
sorunlarla karlatnn pek de nemi olmamaktadr.il< " ""
Cemal Sreya, tam d a bu noktay hem de sadece iki di
zeyle ne de gzel anlatr: " B ilinir 11c sta old.11111 ile11nck za-
1 11111t 11rf11/C111ml /1csl iyor 111 1 ii z ii11 kla r11 1 1 . "
Bu tr youn duygulanm durumlarnda ok kez varolu
un acl sefaleti alabilmekte, trajik fakat onurlu, (bazen) es
tetik zellikleri (bile) olabilen yepyeni bir benlikle karla
labilmekted ir.
Kabalklardan ve kalabalklardan uzakta, hibir yerden
ve hibir kimseden, hibir ey beklemeden yaanan yalnz
lklar salt toplumdan uzaklama / atomlama / izolasyon ola
rak (da) deerlend irmemek gerekebilir.
Bu tr yalnzlklar, iscllc111cler, kendi kendisiyle bulu
malar, her eyden kurtulup, hibir dayanak noktasnn kal
madnn duyumsand, insann kcdi kcdisi11i yaratt
anlardaki olaanstii heyecanla r, cokular, hazlar, gzellik
lerle dolu servenler olarak da dlenebilir. Melankolik ya
amn satr aralarnda uyumsuzluun, toplumsallaamama
nn, her dem gnahkarln ve samaln keyfi de yaanr.
Ularda ve elikiler iinde yaayan melankolik, talam
bir imdiki-zaman yaamaktansa, 1 li'lik iinde (bile) bir
umut dleyebilmektedi r... Melankolik kendi gszln
grr ama buna karn are olarak dinsel inanlara sarlmaz.
' Dindarln onu sradanlatracan bilir ... Kendi iine dn
mesi, gszl, gc olabilmekte ... Bu son derece g-

c;:; -------
Serol Teber Melankoli

sz / gl dnemlerinde, hi olmazsa kendi dnda ne bir


tanrya ne yneticilere ve ne de devlete gereksinimi olmakta
ve tam da bu anlarda sonsuz bir ac ve bir o kadar da haz du
yumsamaktadr.
Sonu olarak belki son bir noktann alt izilebilir: oun
luk / aznlk hesaplamalarn bir yana brakrsak, hibir siste
me, dogmaya bal olmayan, kendi yanllklarn, toplum
sallaamaylann ok iyi bilen ve bunu aka syleyen me
lankoliklerde olumsuzmu gibi grnen kimi eksikliklerin ba
zen, topluma uyum salam normaller karsnda olum
lu / erdemli fazlalklar'; olduu grlebilir.
Ayrca biraz daha ileri gidip, varoluun salt formaliteye
dnt gnlk yaamn barbarl iinde uyumlu nor
mallerin hangi (a)normalliklerinden dolay tepki gsterme
den yaayabildikleri sorulbilir.
Burada, belki son bir sz olarak Freud'un Goethe'den
alnhlayp deitirerek ska tekrarlad dizeleri, biz de bi
raz daha deitirip anmsayabiliriz:
"Anlamayacak olanlara syleme sakn / Bilebilecein en gzel
eyleri" .

Nisan, 1 997
Beylerbeyi / lstanbul

------- 356 -------


KAYNAKLAR

GR
1- Bu konuda zellikle bkz.: Schadewaldt, Wolfgang: Antike und ber die
Tragdie, dvt, 1966, s. 16 ve sonras; Zimmermann, Bernlard: Die gri
echische Tragdie, Artemis Verlag, 1986, s. 63-92; Jens, Walter: Die Ba
ufonn der griechischen Tragdie, Wilhelm Fink, 1971, Einleitung Xl-IV
2- Kaufmann, Walter: nsan Anlamak, -Goethe, Kant, Hegel-, eviren:
Aziz Yardml, idea Yaynlar, lstanbul 1995, s. 19.
3- Sophokles'in byk trajedisinin -Kral Oidipus, Oidipus Kolonus'ta
ve Antigone'nin- konular birbirlerini btnler niteliktedir. Ksaca
anmsarsak: Oidipus, bilmeden babas Laios'u ldrr. Thebai'yi tehdit
eden Sphinx'in bilmecesinin doru yantn bularak kenti kurtarr. The
bai'ye tiran olur ve kent gnen iinde yaamaya balar. Ve Oidipus ge
ne bilmeden, z annesi lokaste ile evlenir. Bu evlilikten, Antigone ile is
mene adl kz ve Polyneikes ile Eteokles adl erkek ocuklar olur. Uzun
sren mutlu bir yaamdan sonra, Thebai kentini salgn hastalklar, ve
ba, alk krp geirmeye balar. aresizlik iinde, nerilerine bavuru
lan bilici Teiresias, eski Tiran Laios'un katili bulunmadan bu dar boa
zn alamayacan syler. Bu andan sonra da Oidipus ailesinin traje
disi balar. Oidipus, eski tiran ve z babas Laios'un katilinin bizzat
kendisi olduunu, ayrca kars lokaste"nin z annesi olduunu renir.
lokaste, bu gizin ortaya kmasndan sonra hemen kendini asar. Oidi
pus, kendi elleriyle gzlerini kr eder. Kz Antigone ile birlikte Thebai
kentinin dnda kendilerini konuk edebilecek bir yurt aramaya balar
lar. Sonunda -Sophokles'in de doduu yre olan- Kolonus'ta kalma
larna olanak tannr. Bu srada, byk olu, Polyneikes, babas ile ko
numak iin Kolonus'a gelir. Kardei, Eteokles'in kendisini Thebai'den

357 -------
Serol Teber M:/1111kvli

kovduunu, bu nedenle de Argos' d gidip, toplayaca orduyla yurdu


na sdldrmay planladn anlatr. Oidipus, Polyneikes'e kdr son de
rece sert davranr. Her iki olunu d. lanetler. Sonldfnn birbirlerini l
drmek olacan syler. Ve "Di lerim, seni kovan kardeini ldrr,
sen de onun eli ile lrsn" 1.kr ... Polyneikcs, bu l.metlenmc karsnda,
Kulunus'tan ayrlmadan nce, kardelerine, "Ey Oidipus'un k:.lar,
kilrdelerim, mademki babamn bu insafs:.ca l.nctlerini duydu n uz, o
lilnetler tesir ederse, si:. de bir gn Thebai'ye dnersini:., bari si:. ben
den son sayglar esirgemeyin, bir me:.arm olsun, lm ayinle kaldrl
s n, " der. Ksa bir sre sonra Oid ipus, Kolonus'ta dingin bir ruhla lr.
Babasnn lmnden sonra, Antigone, Theb.i kentine geri dner. Ger
ekten de her iki karde birbirlerini ldrrler. Ve ;ilenin en yakn
olan Kreon, tiranla at.mr. Kreon, ilk i Theb;i'i savunan Eteukles'in
trenle gmlmesini, buna karn, kentin dman i lan ettii l'olyne
ikes'in cesedinin a;ktil braklmasn t!lllrcder. Antigonc, trelere uy
mad gerekesiyle bu emre kar kilr. Kardeinin cesedini gi:.licc g
mer. Yakalanr. lme mahkfin edilir. Antigone son derece kararl ta
vrla kendini asar. Nianls ve Krcon'un olu, Haionon da intihar
eder. Ancak, Kreon da kurduu tu:.tilktan kurtulana:.. Htm dzen ku
r<1rak blatt sava, hem ti anl ve hem de iki oulunu yiti ri r ...
Sophoklcs' in bu triljedisi de Trke'ye evrilmitir. Sophokles: Kral
Oidipus, eviren: Bedreltin Tuncel, ikinci bask, Maarif Matbaas, 1 959.
Soph ok les : Oidipus Kolonus'ta, eviren: Nurullah At<, Maarif Matba
as, 1 94 1. Soph uklcs : Antigone, eviren: S.balrnttin Ali, Maarif Matba
as, 1 941 .
4- Camus, Albert: Sisyphos Sylemi, eviren: Tahsin Ycel, Adam Yayn
lar, ikinci bask, 1988, s. 1 42.
5- Melchinger, Sicgfried: Die Wl'l als Tragdie, B. d, Aischylos-Sophok
les, Beck, 1 979, s. 1 87-329.
b- Heidegger, M.rtin: Ml'tafik Nedir? eviren, Yusuf rnek, Trkiye
Felsefo Kurumu, ikinci b.sk, 1 994.
7- Sophokles Tra gi\dien: l liilderlin, Friedrich: (Hrsg.) und eingeleitet:
Schddewalt, Wolfg.ng, 1 957, s. 29-31 .
8- Sophoklcs, Die Tragd ien, bcrsct:l l und eingelcitct von Heinrich, We
instock, 1 953, s. XI-X Lll.
Kaynaklar

9- Bowra, C. M . : Hh?punkte griechisch?r Lit1?r<1tur, Vom Hom?r bis The


okrit, Kohlhamm?r Verlag, 1 966, s. 1 37 ve sonras.
10- Hegl?l, G. W . : Estetik l, evirenl?r: Taylan Altu-Hakk Hnl?r, Paye!
Yaynevi, 1994, s. 231 .

1 1 - Antigun?-Sophokles, Euripides, Racin!?, Hlderlin, Hasencl?ver, Cocte


au, Anouilh, Brecht, Albert Langen Verlag, 1 966, Vollstandige Dramen
texte, Hrsg.: Joachim Schondorff, M i t einem Vorwort von Kari Kerenyi,
s. 7-37.
12- Lesky, Albin: Die griechischc Tragdie, 1958, s. 1 25 ve sonras.

13- Oktay, A.: M?lankuli :erine, Medyatik Hedonizme Kltrel itirazlar,


Sanat Dnyamz, Yaz 94, s. 31 -46. Bu gzel almay okumama olanak
salayan arkddilm Blent Tuna'ya burada bir kez daha teekkr et
mek isterim.
14- Nietzsche, Friedrich: Yunanllarn Trajik anda Felsefe, eviren:
Nusret Hzr, B / S / F Yaynlar, 1988, s. 56.

1. BLM:
1 - Eco Umberto: Ak Yapt, eviren: Yakup al1an, 1 992, Kabalc Yayne
vi, s . 1 1 -37
2- (x)Bu konuda bana yol gsteren balca almalar: Erw i n Pa
nofsky / Fritz Saxy: Drers Mda dolia 1, Leipzig 1923 Erwin Panofsky:
O.s Leben und die Kunst /\lbrecht Drers ( 1948) 1977 Rogner Bernhard
Klibansky, Raynond, Pmosky und Saxy: Saturn und Melancholia,
(1964) 1 992, Suhrkamp Verlag Bhme, Helmut: Albrech t D rer, Me/anc
lvlia 1, im Labyrinth der Dcutung (1989) 1 993, Fischer Verlag Wolfflin
Heinrich: Dic Kunst Albrecht Drers ( 1963) 1971, Bruckmann. Giehlow,
Kilrl: Drer Stich MelacltJ/ia 1 und die maximi lianische Humanistenk
reis, 1 903. Schuster, Peter-Klaus: Me/adv/ia 1, Drers Denkbild Bd. 1,
1 992.
3- Eco: s. 15.
4- Schuster, Peter-Klau: Mcl.mchol i. l, Drcrs Denkbild, Band 1-11, Berlin
1 992, s.16.
5- Schuster, l'eter-Klaus: Das l:lild der Bilckr, idea: Jahrbuch der Hambur
ger Kunsthalle, 1982, s. 72-132.
6- Wolfflin: s. 2 1 8, faust ve faustik davranlar iin bk:t..: Schwerte, H.: Fa
ust und das Faustische, Ein Kapital deutschc ldeologie, 1 962.
Serol Teber Melankoli

7- Goethe, Johann Wolfgang: Faust, Trkesi: Nihat lner, 1 992, teki Ya


ynevi, s. 21 .
8- Winzinger, Franz: Albrecht Drer, (1971 ) 1 993, s. 106.
9- Panofsky: s. 209.
10- Panofsky: s. 219, Klibansk\', s. 406, Scluster, s. 1 17.
1 1 - Schuster, s. 292, Panofsky, s. 214.
12- Schuster s. 240, Klibanskv, s. 451, Panofsky, s. 209, 218.
1 3- Klibanskv: s. 459.
14- Herald, Braem: Die Maclt der Farben, Mnchen, 1 987, alnt. Friedrich,
Volker: Melancholia als Haltung, 1991, Berlin, s. 1 75.
15- Heyer, G. R.: Drers Melancholia und ihre Symbolik, Eranos Jahrbuch,
Zrich, 1 935, s. 246-261 .
16- Rossman, Kurt: Wert und Grenze der Wissenschaft, Zur Symbolik von
Drers Kupferstich "Melanclolia J"in, Offener Horiz.onl, Festsclrift fr
Kari Jasper, 1 953, s. 126-1 46.
17- Hoffmann Konrad: Drers "Melancholi.:", Kunst als Bedeutungstrager
Gedenk.sclrift fr Gr Bandmann, Hrsg. Wemer Busch, Berlin 1978,
s. 251 -279.
1 8- Kilian, Wemer: Eine Studil' zu Drers Melancholia, Wissenschaftliche
Zei tsclrift der Kari Marx Univer., Leipzig, 1 961 , ,1 0, s. 61 7-634.
19- Winz.inger, Franz: s. 93.
20- Birnbaum, K.:rl: Gcschichte der psychiatrischcn \\'issenschaft, Berlin
1928.
21 - Wlfflin: s. 78, Panofsky / Saxy: s. 52-53, Klibansky: s. 460, Bhme: s. 27-28.
22- Giehlow, Kari: Drer Stich Melancholia und die maximilanische Huma
nistenkreis, s. 29-41 .
23- Habennas, Jrgen: Die Moderne-cin unvollendetes Projekt, Reclam,
1990.
24- Klibansky: s. 456.
25- Klian: s. 630.
26- Panofsky: s. 329, Scluster: s. 1 49.
27- Schuster: s. 152.
28- Giehlow: s. 29-41, Bhme: s. 53, Klibanskv: s. 485-512 \'e z.ellikle de Ag
rippa. Henricus Comelius von Nettesheym: De Occulta Philosophia,
Die Magischen Werke. Almanca 2. basm 1 985, s. 142 ve sonras.
Kaynaklar

29- Winterstein, Alfred: Drers "Melancholie" im Lichte der Psychoanaly


se, lmago, Band XV. 1 929, Hef 2, s. 145- 199.
30- Platon (Efl a tun): Alkibiades 1, Trkesi: irfan ahinba, 2. Basm, 1 963,
Milli Eitim Bakanl.
31- Faucault, Michel: Ben'in Yapm, Trkesi: Levent Kavas, Ara Yaync
lk, 1 992.
32- Zekiyan Boas: Hmanizm (insanclk) Dnsel ilem ve Tarihsel K
kenleri, inklap ve Aka, 1 982, s. 48-49.
33- Kerstin, Wolfgang: Augistinus ber die Seele, in. (Hrsg.): Michael Sonn-
tag: Die Seelc, 1991, s. 59-74 .
34- Zekiyan: s. 85-90.
35- Cleugh, James: Die Medici, dt\', 1 984, s. 79.
36- Cleugh: s. 2 1 8.
37- Cleugh: s. 2 1 9 .
38- Cleugh: s. 2 1 3 .
39- Cleugh: s. 1 18.
40- Panofsky-Saxy: s. 32-33.
41- Bhme: s. 67.
42- Panofsky-Saxy: s. 32-40, Bhme: s. 60 .
43- Bhme: s. 64.
44- Panofsk\': s. 7-8.
45- Winkler: s. 42.
46 Gombrich, E. H.: Sanatn yks, eviren: Bedrettin Cmert, Remzi
Kitabevi, 1 976, s. 266.
47- Panofskv: s. 3.
48- Panofsky: s. 323.
49- Feda, Anzelcwsky: Drer-Studicn, 1 983, DVK, Berlin, s. 90-101.
50- Fedya: s. 77.
5 1 - Winzinger, Franz: Albrecht Drer Mnchener Selbstbilder, Zeitschrift
fr Kunstwissenschaft, Berlin 8, 1954, s. 43-64.
52- Winzinger: s. 59.
53- Winzinger: s. 57.
54- I'aulus'un Korintlilere yazd mektubunda bu cmlenin tamam yle
dir: ''Ve Rab ruhtur ve Rabbin Ruhu nerede ise zgrlk oradadr. Fa
kat biz hepimiz peesiz yzle Rabbin izzetini aynada imi gibi grerek
Serol Teber Me/a11koli

izzetten izzete ayn su re te deitiriliyoruz; bu da lfoh olan


Rab lrafn
dan d r. " K i tab Mukaddes: Korintoslulard i ki nci 11.W.hp:- Bap 3:
1 7 /.W.
55- Fedya, Anzelewsky: s. YY D rer ' in bu yapt zerincfoki yazy -ohr.nh
l a evresindeki hmanist lerle birli kle-son derece
ustaca formle l'llilti
dnl mektedir. Yaz nn orijinal Latincesi y l ed ir:
"Albcrtus :u..
rus Noricus ipsum me propriis si: effingdan col orib us sctatis _.
XXV l l l " . Y az Almanca'ya "(leh), der N r nberger Albn.>cht Drre ha
mich selbst aus d iese weise mit dauehaften Farben im 28. Ll>ben!>j.hr
na chge b i lde t" eklinde evrilmitir. Bunun Trkesi, "Ben, Nmbt!rgli
A l brcch t D cr, srekli-kalc renklerle 28. yamda kend i m i bu ta rzda
resmettim," olabilir. Drer' i n bu cmlesi L a t i nce' den Almanca'ya c;cv
ril irken bir szck oyununa gelmi ve buradan da vahim bir anlam
kaymasna kurb.m gitmitir . . . Latince, "effingeban" SL<-ii, Alman
'
ca ya " bo ya m ak " (mai le) karl evrilmi. Ancak " effingebam"n sz
c k kkeni boyamaktan te " ya ra tm a k " anlamnda kullanlmtr. D
rer, bu cmlede resmetmeyi deil, yaratmay, daha dorusu rcsnu.>Jc
rek yaratmay v urg
ama k istemitir. (Fedya Anzelcwsky). Bu durum
da, bu nl tanmlam. "Ben, N rnbergli Alb rech t Drer, srekli-kalc
renkli bo ya l ar l a, 28 ya md a kendimi bu ta rzd a yarattm," eklinde
T rk e'y e evrilebil ir.
56- Winzigcr: s. 56-57.
57- Winterstein: s. 174.
58- Winterstein: s. 1 76.
SY- Tobien, Felicitas: Drer und scine Zci tgcnosscn, 1 Y85, Artbook lntema
tionel. .., Strieder !'eter: Deutsche M.lerei der Drerzeit, 1966.
60- K l ib a ns k y: s. 566.
6 1 - F i n ke, Ulrich: Drers "Melancholie" in de r franzsischen und eng l isc
hen Literatur und Kunst, des 19. J.hrhunderts, Zeitschrift des Dcutsc
hes Vereins fr Kunstwisscnschaften, Berlin 30, 1 976, s. 67-85, s. 70.
62- F i n ke: s. 84.
63- Goe the : Faust: s. 47.
64- Fi n ke: s. 75.
65- Nordstrom, Folke: Baudelaire a n d Di.irer's Melanch olia 1. A S t ud y of a
Portr.it of Baudelaire by Manet. Contributions to lhe H is tory and The
ory of Art. Uppsala 1967, s. 148- 1 6 1 .

----- 362 --
---
Kaynaklar

--

_. finkc: s . 79 .
67 fmkc: s. 77 .
ti' Benjamin, Walter: Son l1ak;;t.1 A;;k, Yayna hazrlayan: Nurdan Grbi
lek, Metis Sekileri, 1993, s. 19-21, N urdan Grbilek'in ha z rla d su
nu blm. iki cmleyi birbirine ben ekled im. Yaznn orjinal ka y na
iin bkz. Walter Benjmnin : Ursprung des deutschen Tr.uerspielcs,
Suhrkamp Verlag, 1993, 6. Auflage. s. 166.
.. BLM:
2.1.
1- Homeros, l lyada: Grekeden <,:evirenler: Azra Erhat-A. Kadir, nc
Basm, Sandcr Yaynla r, 1 975, Tm alma boyunca Homeros'un bu
evirisinden alnt yaptk.
2- Homeros, Odysseia: G rekeden evirenler: Azra Erhat-A. Kadir, Dr
dnc Basm, 1 984, C.n Yaynlar, Tm alma boyunca Homcros'un
bu evirisinden alnt yaptk.
3- Sch .td e wa ld t, Wolfgang: Yon Homers Wcl t und Werke, 1 965.
4- B.nne rt, Herbert: Homcr, Rowohlt, 1 979.
5- Ko rne r, Oto: Die Arztlichcn Kcnntnisse in Ilias und Odlsscia, Mnc
hcn, 1 929.
6- Korner, Oto: Gcist und Mcthodc der Natur und Krankhcitsbeobach-
tung im gri echiscle n Altcrtum, 1914.
7- H ei bc rg, H.: Geiscs-Krankcnhcitcn i m klassischen Altertum, 1927.
8- Schmiedebcrg, K.: ber d ie Pharnaka in der Ilias und Odysscc, 1 9 1 8.
9- R tten, Thomas: Denokrit-Lachcnder Philosoph und Sanguinischer
Melancholiker, Kln, 1992.
10- Stmmerg, Reinhold: Die Bellerophontes-Erzahlung in der llias, Classi-
ca et Mcdiaevalia, Co penh. gcn, 22, ( 1 961), s. 1 -15.
i l - Erhat, Azra: M itoloji Szl, 1 972, Remzi K i tabev i , s. 90-92.
12- Schwab, Guslav: S.gen des k lassischen Altcrtums, 1 984, s. 87.
13- Rtten, Thomas: s. 60.
14- Starobinski, fcam: Geschichtc der Mclancholiebehandlung von den An
fnge bis 1 900 . 1 960, s. 1 1 .
15- Hegel, Georg W i lhelm F.: Estetik, Gzel Sanatlar .terine Dersler, Cilt
t, T rkeye e v i ren ler: Taylan Altu-Hakk Hnler, 1994, Payet Yay
nevi, s. 226-227.

---- 363 ----


Serol Teber Melankoli

1 6- Rttem, Thomas: s. 6 1 .
1 7 - Erhat: s. 1 9-20.
18- Schwab: s. 288.
19- Rtten: s. 53-62.
20- Schwab: s. 266-362.
2 1 - Rtten: s. 64.
22- Erhat: s. 1 4.
23- Schwab: s. 330.
24- Rtten, Thomas: s. 63

2.2.
1- Rtten: s. 66.
2- Kmer, Otto: s. 1 7.
3- Korner: Wie entstanden die anatomische Kenntnisse in Ilias und Odys
sce?
4- Rohde: Psvchc, 1903.
5- Bickel, E.: Homerischer Seelenglaube, Berlin, 1925.
6- Rtten: s. 66.
7- Rtten: s. 66.
8- Rtten: s. 67.
9- Rtten: s. 68.
1 0- Schadenwaldt, Wolfgang: s. 181.
11- Rtten: s. 68-69.
12- Schadenwaldt: s. 187.
13- Irmscher, J.: Gtterzom bei Homer, 1950- s. 59.
1 4 - Rtten: s. 69.
15- Kudlien, Fridolf: Der Beginn des mcdizinischen Dcnkens bei den Griec
hcn von Hemor bis Hippokrates, 1 %7, s. 32.
16- Kudlien, Fridolf: "Schwarzliche" Organe im frhgriechische Denken,
in: Medizinhistorisches Joumal 8, 1973, s. 53-58.
2.3.
1 - Muri, Walter: Melancholie und Schwarze Gaile, in: Hrsg: Flashar, Hcll
mut: Antike Mcdizin, 1971, s. 165-1 92, s. 183.
2- Copleston, Frederick: Felsefe Tarihi, Cilt l, Yunan ve Roma Felsefesi,
Blm la, n-Sokratikler ve Sokrates, eviren: Aziz Yardml, idea, s
tanbul, ikinci Bask, 1990, s. 1 -2.
Kaynaklar

3- Copleston: Aziz Yardml'nn yazd arka kapak yazsndan.


4- Kudlien, Fridolf: Der Beginn des Medizinischen Denken'> bei den Gri
echen, Von Homer bis Hippokrates, 1967, s. 7-1 1 .
5- Diller, Hans: Stand und Aufgaben der Hippokratesforschung, 1971, s.
23-52, s. 33.
6- Diller: s. 31.
7- Diller: s. 42 .
8- Leonie, J. M.: Die Knidischen Schriften des Corpus Hippokraticum in:
Hrsg.: Flashar, Hellmut: Antike Medizin, 1971, s. 83-94.
9- Kudlien: s. 77.
10- Hippokratcs Ausgewahlte Schriften, Greke'den eviren ve derleyen:
Dil ler Hans, 1994.
1 1 - Diller, Hans: Hi ppokratischen Schriften, 1962, s. 100.
12- Muri: s. 183-185.
13- Muri: s. 183.
14- Aristophanes: Bulutlar, eviren: Ali Sha Delilba, Milli Eitim Bakan-
l Yaynlar 2071, 1994, s. 68.
15- Kudlien: s. 77-78.
16- Kudlien: s. 78.
17- Wittem, R.: Die psychische Erkrankung in der klassischen Antike, Fun-
demanta Psychiatrica, 1987, s. 93-100, (Alnh: Littre V l . 386-390).
1 8- Kudlien: s. 33.
19- Hippokrates Ausgewahlte Schriften: s. 67.
20- Starobinski: s. 14-21.
21- Starobinski: s. 15.
22- Kudlien, Fridolf: "Schwarzliche" Organe im frhgriechischen Denken,
Medizinhistorisches Jomal 8, 1973, s. 53-58.
23- Hippokrates Ausgewahlte Schriften, s. 125.
24- Joly: s. 58.

2.4.
1- Laertius, Diogenes: Leben und Meinungen Berhmter Philosophen, 3.
Bask, 1990, 9. Kitap, 6. Blm, s. 178.
2- Laertius: s. 178.
3- Cicero: Alnt, Kari Marx, Promotion (1844 ), Tpk Basm, 1983, s. 57.
4- Laertius: s. 179.
Serol Teber Melakoli

5- De Crescento, Luciano: Gcschichte der griechische Philosophie, Die


Vorsokrat i ker, 1 990, s. 195.
6- R t ten : s. 1 1 7.
7- Laertiw;: s. 1 80.
R- Campenalla, Tommaso: Gne Devleti ( 1 643), evirenler: Vedat Gn
yol, Haydar Kazan, 1 965, s. 9.
9 Laertius: s. 1 8 1 .
1 0 De Crescento: s. 1 97.
1 1 - Laertius: s. 1 82.
1 2- De Crescento: s. 55.
1 3- De Crescen to : s. 57.
1 4- rnttcrn: s. 74.
1 5- Mischerlich, A . und M.: Die Unfhigkli zu trauern, 1 977.
1 6- Grndcr, Karlfried: "Acedia" zum Pota r s ial cincs v e lorcnen Begriffs,
im Bl ick a u f M itschcrl icls "U n f h i g keit .u t ra u r r n ", i n : Philosophische
Tra d i tion im Dialog m i t der Gegcnward, Hrsg.: Andreas Cas a n a / Ol ga
Rubi tschon, 1 985, ,._ 87-95.
1 7 Klibanski: s. 81 .
1 8- Riit ter: s. 54.

2.5.
1 Laerti us, Diogenes: Ll'bln und Mcinungen Bcriihmter Philosophcn. 3.
Bask, 5. Kitap, 2. Bl i l m. s. 26 1 -274.
2 Aristotelcs: l ' robk'ma ta l ' hy s ica. bersctzt vem Hellmut Fl ash a r . 1 983,
Akademie Vcrlilg, 13 e rl i n , E i n kitung, s. 248.
3- Platon (Eflatun): Sofist. Franszcildan eviren: Mehmet Ka a sa n . 1943,
Maarif Matbaas, 26 1 b-c, s. 1 1 1 - 1 1 2.
4- Aristoteles, l'roblcmata l ' h \' si ca, XXX. Ki t; p b l m n A l manca 'dan
eviren: Ouz z g iil, Felsefe Dergisi 1 989, Say 4. s. 1 82-187. Aristote
les'in bu yaptndan ald n tm a l ntlar bu eviriden yapl mtr.
5- Kli ba n,. ky, R., l'anofsky, E., Sa:. y , Fritz: Satm d Mclancholic 1 990, s. 93.

6- A l ntlar iin bkz.: Fe l se fe Dergisi. s. 1 112-1 87.


7- Aristoteles: l ' roblenata Physica A klan. L, l ii m: Hellmut Flashar, s.
356-357.
8- Erlat, Azra: M i t o loj i Szliiii. s. 1 7:1- 1 76.
9- f'oldl'. nyi Liiszl: Melanclolic, 1 988, s. 25-26.
Kaynaklar

1 0- Foldenyi, s. 27.
ll - Luciano, De Crescenzo: Cesch ichtc der griechisden Ph ilosoph ie. Dic
Vorsokrat i ker. 1 993. s. 1 39- 1 51 .
1 2- bkz. A.g.y.
1 3- bkz. Ag.y.
14- Russel, Bcrtrand: Bi t Felsl"'fcsi Tarihi, eviren: Muammer Sencer, Say
Kitap Pazarlama, 3. Bask, 1 983, s. 65-69.
1 5- Hlderlin: Santl iche Werke, 1961, 4. 1 . Band

2.6.
1- Rothkopf, A.: Manie und Mclancholie bd Aretaios von Kappadokien,
Confinia Psychiatrica. 17, 1 974, s. 4-14.
2- Alexander, F. G. und Selsnick, s. T. : Geschichte der Psychiatrie 1%9, s.
20-3 1 .
3- Ackerkneckt, E . H.: Kurze Geschichte der Psychiatrie, 3 . Auflage, 1 985,
s. 10- 1 1 .
4 - Tel lenbach, Hubertus: Melanchol ie, 2 . Auflage 1 974, s . 2-12.
5- Bertran, Hans: Die Entwicklung der Psychiatrie im Al tertum und M i t
telalter. Jams -Leyden-, 44. 1 940, s. 8 1 - 122.
6- Starobinski, Jean: Gesch ichte der Melancholiebehandlung von den An
fangen bis 1 900. 1 960, s. 24-26.
7- l lbcrg, G.:Das neurolog isch-psychiatricsche Wissen und Knnen des
Areaus von Kappadokien .Zei tschrift fr gesamte Neorologie und
Psychiatrie 86, 1 923, s. 227.
8- Flashar, Hellnut: Melancholic und Melancholiker in der medizinische
Theorien der Antiker. 1 966, s. 76-79.
9- Deichgraber, K . : Aretaeus von Kappadukien als medizin ischer Schrifts-
teller, 1 971 .
W- Starobinski: s. 23-24.
1 1 - Ackerkneckt: s. 1 2- 1 3.
1 2- Flashar: s. 73.
13- Flashar: s. 84- 1 04.
1 4- Thumssen, 1 L Die Medizin des l{u fu s von Ephcsus. Diss. ned. Mi.inc
hcn, 1 989.
1 5- lfofus von Ephcsus. Krankcnjouralc, Hrgs. bcrsctzt und erlautert
vun M. U l lmann, 1 978.

3n7
Serol Teber Mrlnnkoli

16- Rufus von Ephesus. Die Fragen des Arzten an den Kranken. Hrsg. H.
Gartner, 1962.
17- Rufus von Ephesus. Schrift des Rufus von Ephesus. ber die Gelbsucht
in Arabischer und Lateinischer bersetzung. Hrsg. M. Ullmann, 1983.
18- Starobirn;ki: s. 26.
19- Klibansky: s. 103.
20- Ilberg, Johannes: Aus Galenus Praxis. Ein Kulturbild aus der rrnischen
Kaiserzeit. s. 361-417, in Antike Medizin, Hrsg. Hellrnut Flashar.
21- Flashar: Diokles von Karyston, s. 50-59.
22- Flashar: Ga lenius, s. 105-1 1 7 23- Jaeger, W.: Diokles von Karyston, Ber
lin (1 938), 1963.
24- Wellmann, M.: Die Fragmente der skelischcn Arzte Akron, Philistion
und Diok.les von Karyston, 1903, Bertin.
25- Gelpke, A.: Das Konzept des erkranten Ortes in Galens, Zurich, 1987
26- Starobinski: s. 28.
27- Owsen, Temkin: Geschichte des Hippokratismus im ausgehenden Al
tertun, Kyklos, !(1 932), s. 18-28, in Antike Medizin, s. 417- 434, Hrsg.
Flashar.
28- Antike Geisteswelt: Eine Sammlung klassischer Texte [, Hrsg.: W. Ru-
cgg: Die Harmonie des Makrokozmos und M ikrokozmos, s. 139-167.
29- A.g.y.
30- A.g.y.

3. BLM:
3.1
1- Ackerknecht, Erwin H.: Kurze Geschichte der Psychiatrie, 1985, s. 18
2- Cecile, Ernst: Teufelsaustreibungen im 16. und 17. Jahrhundert, 1972,
Bem.
3- Jehl, Wenzel: Melancholie und Acedia, Ein Beitrag zu Anthropologie
und Ethik Bonaventuras, 1984, s. 7; ve bkz.: Stohr. A., Die Trinitatsleh
re des Bonaventuras, 1923.
4- Rehm, Walter: Gontscharow und Jacobsen oder Langweile und Schwer
mut, 1963.
5- Fleler, Christoph: Acedia und Melancholie im Spatrnittelalter in: Fre
iburger Zeitschrift fr Philosophie und Theologie, 34, 1987, s. 379-398.
6- Post, Werner: Acedia und Arbeit, Eine Sozialgeschichte Skizze in syste-

---
----- --
368
Kaynaklar

matischer Absicht, in: Biotope und Hoffnung, Hrsg.: Nikolaus Klein


und Heinz Robert... 1988, s. 21 5-223.
7- Wenzel, Siegfried: Petrarch's "Acedia", in: Tradition 22, 1966, s. 36-48.
8- Wenzel, Siegfried: Acedia 700-1 200, in: Tradition 22, 1966, s. 73-1 02.
9- Fleler, s. 38 1.
10- Jehl, Wenzel: s. 1 1 .
1 1 - Lambrecht, Rolan: Melancholie, 1994, s . 42-43.
12- Bunge, Gabriel: Akedia, Die geistliche Lehre des Evagrius Pontikos
vom berdruss, 1983.
1 3- Bunge, s. 1 5.
14- Bunge, s. 16.
15- Augest, Rudiger: Lebensverwirklikung und christlicher Glauben; Ace
dia, religiose Gleichgltigkeit als Logismos und Denkform bei Evagri
os Ponticus, 1990.
1 6- Jehl, Wenzel: s. 48.
17- Jeh!, Wenzel: s. 128.
18- Jehl, Wenzel: s. 126.
19- Kitab Mukaddes: Pavlus'un Korintoslulara ikinci Mektubu, Bap 7/ 10.
20- Jehl Wenzel: s. 132.
21- Dante Alighieri: ilahi Komedya, lta!yanca'dan eviren: Feridun Timur,
Altn Kitaplar, 3. Basm, 1969, 2. Cilt, s. 1 62-165.
22- Loos, Erich: Die Hauptsnde der "acedia" in Dantes, 1975, s. 156-183
23- Lambrecht: s. 5 1 - 52 .
24- Oskay, l:nsal: XIX. Yzyl' dan Gnmze Kitle lletiiminin levleri,

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar 4 95, 1982, s. 54


ve s. 59.
25- Benjamin, Walter: Pasajlar, eviren: Ahmet Cemal. Yap Kredi Yaynla
r, 1993.
26- Melville, H.: Moby Dick, Beyaz Balina, Trkesi: Sabahattin Eybolu
Mina Urgan, 3. Basm, 1 989, s. 3 1 1 .
27- Oskay, s . 60.
28- Sartre, Jean Paul: Baudelaire, Deneme, Bertan Onaran, 1994, Toplumsal
Dnm Yaynlar, s. 126.
29- Oskay: s. 76.
30- Sartre: s. 8.
Serol Tlbcr Melkoli

31 - Raymond, E. Fanche r: Ruht>iliminin nc leri, Rene Descartes ve a


da Ruhbiliminin Tcml'llcri, Trkesi: Aziz Yardml, idea Yaynlar,
1 990, s. 1 6.

3.2.
1 - Klibansky, u.a.: Sat u rn und Melancholie, s. 203.
2- Ovidius: Dnmler, Latince'den eviren: ismet Zeki Eybolu, Paye!
Yaynlar, 1 994, s. 24.
3- Lambrecht, Roland: Mdancholie 1994, s. 2 1 .
4 - Die leri c i, F.: Die Antropologie der Araber, Leipzig 1 87 1 , ve glne Diete
rici, F.: Dil' Phi l osoph i e im ](). J ahrl u n d rt, Lcipzig 1 879, 2. Teil ( Mi k
rokozmrs), Alnt: Klibansky, s. 206.
5- Schnabel, P.: Berosson und dic babylonisch und hcllcnistische Litlratur,
Leipzig 1 923, Alnt: Kliba n sky, s. 2 1 9.
6- Schippcrgls. l-lcinrich: /\rabischc Mld izin im latenischen M i ttclalter,
1 976, s. 1 2- 1 4.
7- Ebi Ma' l'T, maddesi: lslam A n sik l oped i si, 1 977, Cilt 4, s. 36.
8- l 'anofskv Erwin, Sa"" Fritz: Drers " M d a n ch Pli a I", 1 923, s. 4-5.
9- /\gri ppa, Hcnricus Cornel ius von Ncttcshcym: De Occu lta Ph il osoph ia ,
(1 533) Viyana basksndan yaplan lpk b.lsn, Hl'rausgl'gdl('n und l'T

lautcrt von Kari /\ntcn Nowotny, 1967, Graz.- /\nton K.'nn Aklama
,
lar b<ilmnden, s. 402.
1 0- Agrippa, l-lcnricus Comelius: De Occulta Philosophia, Dic Magischc
Wl'rke, /\imanca basm, 2. Au flagc, 1 985, Kurt Bcncsch 'in giri akla
malar blmnde.
1 1 - Lambrccht: s. 3 1 ' deki ema temel alnarak geniletilmitir.
1 2- /\grippa: De Occu lta Phi lcsophia.
1 3- Agr ippa: De Occulta I'hilosoph ia-Magischen Wcrkc, Kurd Bcnesch 'in
giri ya z s nda n .
14- A.g.y. s. 179.
15- Baschwitz, Kurt: Hexen und Hexcnprozl'ssc, Mnchen, 1 963, s. 1 00- 1 05
16- /\grippa, s. 1 80.
1 7- /\grippa: De Occulta Ph i l osoph ia , Anlon K.'nn aklamalar bliimn
de, s. 421 .
18- /\.g. y., s. 422.
19- Agrippa: De Occulta Philosophia, Anhn K.'nn aklamalar blmn
den, s. 425.
Kaynaklar

20- Agrippa: Magihl'n Werke, Kurt Benesch'in giri yazsndan.


2 1 - Kabala, yazclk, ekilcilik vb. i le ilgili genel bir bilgi iin: Orhan Han
erliolu: lsl&m inanlar Szl, 1984, Remzi Kitabevi, s. 2 1 8 .
22- Foucault, Michel: Was ist Kritik?, 1 990, s. 16-29.
23- Wcher, Wolfgang: i m Kampf m i t Saturn, ZcitschrHt fr Historische
Forschung. ( 1 7), 1 CJ91l, s. 1 55-1 92.
24- Becker, Gabricle; Elracker, Helmut; Brauner, Sigrid; Tmmler, Angelika:
Zum Kulturellen Bild und zur realen Situation der Fra im Mit-el;ltlr
und in der friihm Ncuwit, in.: Aus der 7..ei l der Vcrzweiflung zur Ge
nese und Aktualitat des Hexenbildes, 1 977, s. 1 1 - 1 2R, s. HIR.
25- Weber, Wolfgang: s. 1 89.
26- Brackerl, Helmul: "Unglckliche, was has du gchofft? Zu den Hexen
bcher des 1 5. und 1 7. Jahrhunderls, in.: Becker, Gabriele, u.a.: s. 1:19.
27- Becker, Gabriele, u.a.: s. 323.
28- De Cresccnzo, Luciano: "Panta rci", \ llcs flil'ft, sagtc Hera k l i t. 1 995, s.
59.

3.3.
1 - Sudhoft, K.: Konslanlin der Afrikancr und dic M...di:tinschull' von Sa
lcrmo, in. Sudhoft Archiv fr Gcschichtc der Mcdizin 23 ( 1 930), s. 293-
298.
2- Crombie, A C.: Von Augustinus bis Galilci, Dil' Emanzipation der Na
turwisseschaft, 1977.
3- l lbcrg, Johanncs: Rufus vcn Epheusus, cin gril'chischer Arz in Troja
nischer Zeit, Leipig 1930.
4- Constantinus Africanus, Opera, 2. Band, Basel 1 536-1 539 / Konstanli
nus Afrikanus, -ek Melancholia, Creutz Rudolf und CrPulz Waltl'r,
Archiv fi.ir Psychiarlric und Ncrvcnhcilkundc, Bcrlin 97, 1 12, s. 244-
269.
5- Crcutz, R.: Dt>r Arz Constanlins Africans von Montckassino, Scin
Lebcn, sein Werk und seine Bcdeutung fr dil' mittclalterliche mcd izi
nische W isslnschaft, in StM. 47 ( 1 929), s. 1 -44.
6- Crcutz, E.: L>ic Mclancholia bci Constantinus Africanus und seinc Qu
ellcn, Arch. Psychi.tric 97, 1 972, s. 251 -250.
7- Starobinski, Jcan: Geschichte der Melancholie, Behandlung von Anfang
bis 1 960, s. 40-4 1 .
Serol Teber Melakvli

8- Contantinus Africanus: in: Die GroBen der Weltgeschichte, Bd. 3, Mit


telalter, Hrsg. Fassman, K. 1973, s. 246-255.
9- Creutz, E.: Die Melancholia bei Constantinus Africanus und seine Qu-
ellen, Arch. Psychiatrie 97, 1972, s. 251-250.
10- A.g.y.
1 1 - A.g.y.

3.4.
1- Kitab Mukaddes, Tevrat: Samuel 1., Bap 1 6 / 14, Bap 1 9 / 9.
2- Platon (Eflatun), Devlet: evirmenler: Sabahattin Eybolu, M. Ali
Cimcoz, 1974, Remzi Kitabevi, ilgili konu iin bkz. Drdnc Kitap 444
d; nc Kitap 4 1 0 b, c, d, e; Yedinci Kitap 530 d, e; 531 a, c.
3- Burton, Robert: Anatomie der Melancholie, ( 1621 ) 1990, Burton, burada
tanry melankoli ortaya karc nedenlerden biri olarak gstermitir ...
s. 152-154.
4- Bandmann, Gnler: Melancholie und Muzik, Kln, 1960, s. 28.
5- A.g.y., s. 99.
6- A.g.y., s. 99. r

7- A.g.y., s. 99.
8- A.g.v., s. 53.
9- A.g.y., s. 126.
10- A.g.y .. s. 63.
1 1 - Fevbre, Lucien: Rnesans insan, eviren: Mehmet Ali Klbay, 1995,
imge Yaynevi, s. 100.
12- Panofsky, Erwin: Das Leben und die Kunst Albrecht Drer, 1977, s. 185-
194.
1 3- Diogenes, Laertius: Leben und Meinungen berhmter Philosophen, 3.
Auflage, 1 990, s. 82-97.
14- Eyp Maddesi: lsl.m Ansiklopedisi. 1977, Cilt 4, s. 422.
15- Anzelewsky, Fedya: Drer-Studien, Der Jabach Allar, 1983, s. 142-164.
16- Tevrat: Eyp, Bap 3 / 10- 1 9 .
1 7 - Tevrat: Matta Bap 2 7 / 29 "Ve dikenlerden bir ta rp bana koydular,
ve sa eline de bir kam verdiler."
18- Panofsky: s. 1 90.
1 9 - Mitschering, Alexander: Auf der Weg zur vaterlosen Gesellschaft
( 1963). Gesammclte Schriften, Band IIL 1983 Mitschering. bu metafer
"Aydnlanmann Diyalektii" nda yaklanutr.
Kaynaklar

20- Heim, Robert: Vatermord und Diaklektik der Aufkliirung, Die "Vater
lose Gesellschaft" als Modeli einer psvchoanalytischen Archaologie der
Modeme, Psyche, 4, 1 993, s. 344 -377.

3.5.
1- Dietrich, Bemhardt: Melancholie und Liebe, in der Antike und im Mit
telalter, 1983.
2- Giedke, Adelheid: Die Liebeskrankheit in der Geschichtc der Medizin,
1983.
3- Koelbing, Huldrych: Arzt und Patient in dC'r Antiken Wclt, 1 977.
4- Ullmann, Manfred : Die Medizin in lslam, 1970.

4. BLM:
1- Sophokles: Oidipus Kolonos'ta, eviren: Nurullah Ata, 1941, s. 102-
103.
2- Tevrat: Eyp, s. 500-540.
3 Brant, Sebastian, Das Narrenschift, ( 1 494) - 1 972 Bcr.
4- Foucault, Michcl: Deliliin Tarihi, Franszca Aslndan eviren: Mehmet
Ali Klbay, 1 992, Cilt 1, s. 34.
5- Erasmus: Delilie vg, Trkesi: Nusret H:m, B / F / S, 1 987.
6- More, Thomas: Utopia, evirenler: Sabahattin Eybolu, Mina Urgan,
Vedat Gnyol, Can Yaynlar, 1964, Thomas Morc'un yaamyks ile
ilgili nsz: Mina Urgan, s. 5-48.
7- Campanella, Tommaso: Gne lkesi, Filozofa Bir Devlet Tasars,
Can Yaynlar, 1 965, evirenler: Veda Gnyol, Haydar Kazgan.
8- Foucault, Michel: A.g.y. s. 51.
9- Bosin, Walter: Hieronymus Bosch, Taschcn, 1 987, s. 28-29.
10- Lcpenies, Wolf: Melancholie und Gescllschaft, Suhrkamp, 1 969, s. 32 ve
sonras.
1 1 - More: Utopia, nsz: Mina Urgan, s. 9.
12- More: A.g.y., s. 26.
13- More: A.g.y., s. 29.
14- More: A.g.y., s. 34 .
1 5- Campanella: s. 9 .
16- Campanella: s. 9.
1 7- Campanella: s. 68.
IS- Campanella: s. 69.

------ 3 7 -------
Serol Teber Mdakoli

1 9- Burton, Jfobcrt: Andtomie Jer Meldncholic, (162 1 ), Jtv-klassik, 1 99 1 .


20 - Diimer, Kl,us: B rgcr und l r rc, Europaische Vcrl a gans ta l t, 1 969, s . 31
ve sonr.s. ..
2 1 - huc.ult, M.: A.g.y., s. 75 ve sonras.
22- Diirnl.'r, K.: A.g.y., s. 13.
23- rnl.'r, K.: A.g.y., s. 216.
24- ml.'r, K.: s. 27.
25- ncr, K.: s. 27-30.
2n- huc.ult, M.: l'sycho logie unJ Geistcskrank.ll.'it, 1 968, Suhrkamp.
27- fouc.ult, M.: Die Ccbu rt der Klinik. E i ne Archiio logie dl.'S arztlichm
Blkk., 1 988, f i sder Ve rl a g .
28- Teber, Serol: 3. Rl'ich ve Hekimler, (Eutlanc1sic, T-4, 14-f 1 3 Ak.o;iyonla
r vb . . . ), Dn Dergisi, M.ys 1 985, s. 46-49.
29- 'l'l-hcr, Serol: Topl.m. Ka mp ScnJromu, 1 993, Sorun Yaynlar, s. 1 54-
1 55.

5. BLM:
1 - Dml.'r, Klaus: B rgcr un.f lrrc, 1969, s. 160- 188.
2- Ackl.'rknccht, Erwin H.: K u rzc Gcschichte der Psychic1rt rie, 1985, Enke,
s. 4 1 --17.
3- Drcr: s. 189-202.
4- A.g.y.: s. 47-50.
5- Cullcn, W . : Kurzcr Bl.'griff Jcr mcJ i.dischcn Noso l ogi c . , Nach Jer 3.
Au flagc bcrt:d, Lcipzig 1 71:16, A l ntlaya n: Schnidt-DcgcnharJ, Mic
h.cl: Mclonchol ic und Deprl.'ion, 1 983, s. 1 3- 1 5.
6- K.hlbau, K. L.: Dic Gruppil.'rung Jcr p y schischc Krankhcitcn unJ Jic
Eintei l u g der Seelenstrungen, Da z ig 1 863.
7- Krafft-Ebig, R: Die Mcl a cho li c, 1 874, Enke.
8- M eyncrt, Th.: l 'sychatric, Klinik Jer Erkrankungen Jcs VorJcrhins,
Wit. n 1 884.
9- Crisingcr, W . : Die Pa thologic unJ Th c r.pic Jcr psyclischen Krank.le-
i te, StuttgarJ ( 1 8-15), 1861.
1 0- Ackerkncdt: s. 63-70.
11- SchniJ t-Dcgeh.rJ: s. 4-1-60.
1 2- Kracpclin, Emil: l'sy ch i at rie, 8. Au fl a ge, BJ. 3 / 2, s. 1 183-1259, 1913 Bcrlin
1 3- Bleuler, E: Lehrbuch Jer l 'sych i . t rie, l ll. Au flage 1 960.

37
Kaynaklar

- Wcitbrc.:ht, H. J . : Dcprt..'Ssivc und mdnische- cndogenc l'sy:huscn, in:


l'sycliatric der Gcgl' nw . ut, 1 972, s. 83-141 (89) - Wcitbrecht, H . J.:
Psychiatrie im Crud riss, 1 973, s. 323 - B.cycr, W.: Endogene Psycho
scn bci psychophysischer Extrcmbclastug, in: Endogee Psychosc Di
.gostik, Bdsissyntomen und biologische l'aramt.'tcr, 1982, s. 1 1 -23 -
Zcrsscn, D. V. und Mller: Affcktive Strungen 1988, s. 3- 1 2 - Kiclho;:,
l'. ud Hole, C.: Dcprcssion, 1 985, s. 1 1 1 - 1 32 - Kielho;:, P.: Dic Lavierte
Dcprcssion, 1 973 - Kielho;:, I'.: Dcpressive Zustande, 1 972 - Hole, G.:
Mel.ncholil, in: Lcxikon der Psychiatrie, 1973, s. 330-332 - Vliegen, J . :
Eihlibpsychoscn, in: Lcxikon der l'sychi.trie, Hrsg.: Cristian Mller,
1 973, -
s. 1 48- 150 Sdncidcr, K.: Klinische Psyhopathologie, 10. A ufld gc,

1 973 - Cl,t;:cl, J.: Endogene Dcpressioncn, 1 973.


1 4 - heud, s.: Y.:;;d mm ve Psikanali;:, Trkesi: Kamuran ipal, 1 986 Say, s.

1 1 4.

1 5- Wisdon, j. O.: Die psychoanalytischen Theoricn ber dic Mclancholie,


Psy:hoanal IV, 1967, s. 102- 1 54.
16- Bucheggert-Ment;:el, Fran::iska: Dcpn.'Ssion und Melakolie auf Ti
efenpsychologischer Sicht, 1984, Konstanz.
1 7- Freud, s.: Trauer und Melancholic ( 191 7), 1 983, in: Cesammeltc Werkc,
Bd. X, s. 428-446.
18- Klein, Melanie, s. 96.
19- Kuhn, R.: Ddseinsdnalyse und Psychiatric, in: Psyehidtrie der Gt.gen
wart, Bd. 1 / 2, s. 853-902, Berlin 1963.
20- Kuhn, R.: Dascinanalyse, 1 973, Berlin, s. 78-91 .
21 - Carr-Edward, Hdlletl: Dostoyevski, ev.: Ayhan Gereker, lleti:;; i m Ya
ynlar, 1990, s. 1 13.
22- Dostoyevski: Yeraltndan Notlar, 1 955, eviren: Nihal Yalaza Taluy, ls-
tanbul, Maarif Matbaas, 1955, s. 3.
23- A.g.y.: s. 1 53.
24- A.g.y.: s. 1 56.
25- A.g.y.: s. 157.
26- Hcgc l: Tinin Crngbilimi, eviren: Aliz Yardmc, idea, 1 986.
27- Kicrkega.rd, Sren: Der Bcgriff Angst ( 1844), 1991, s. 148 ve sonras.
28- Kierkega.rd, s.: l'hilosuphische Brocken ( 1844), 1 99 1 , s. 102- 13.
29- Kierkega.rd, s.: Die Krankhcit zum Tod c, s. 27.

37'.i
Serol Teber Melankoli

30- Husserl, Edmund: Kesin Bir Bilim Olarak Felsefe, eviren ve Aklama-
l nsz: Tomris Mergolu, Yap Kredi Yaynlar, 1994, s. 18.
31 - Prechtl, P.: "Husscrl Edmund" zur Einfhrung, 1 99 1 .
32- Heidegger Martin: Metaf.ik Nedir?, s . 7-10.
33- Heidegger'in ok kapsaml bir yaamyksn, yaptlarnn ortava
k koullarn, ieriklerini biraz daha yakndan tanmak iin ok yeni
iki alma: Rudiger, Safranski: Ein Meister aus Deutschland, Heideg
ger und Seine Zeit, 1 994; Ebelin, Hans: Martin Heideggcr, Philosophie
und ldeologic, 1991
34- Heidegger, M.: Sein und Zeit (1924), 1986, s. 184.
35- A.g.y.: s. 231 .
36- A.g.y.: s. 252.
37- A.g.y.: s. 1 75.
38- Jasper, Kari: Allgemeinc Psychopathologie, (1913) 8. Bask, 1%5.
39- A.g.y.: s. 13-18.
40- A.g.y.: s. 18.
41- A.g.y.: s. 659-661 . ,.
42- Von der Melankolie zur Depression: Tropon, Tarihsiz, Kari Jasper-Kurt
Schneider-Ludwig Binswanger.
43- Binswangcr, Ludwig: Melankolie und Manie-Phanomenologische Stu-
dien, 1 960, s. 38-39
44- Schmidt-Degenhard, Michael: Melancholie und Depression, 1983.
45- Binswanger, L.: s. 25.
46- Binswanger, L.: s. 36-4 1 .
47- Tellenbach, Hubcrtus: Mclancholic, 2. Auflage 1 974, s. 18-19.
48- A.g.y.: s. 22.
49- Klein, Melanie: Das Seelenleben des Kleinkindes, 1 983, Klett-Cotta, s.
55-95 ve 95-99.
50- Mahler, Margaret: Studien ber die drei ersten Lebensjahre, 1 989, Klett
Cotta, s. 309-314.
51- Mahler, Margarct, Pine, F . , Bcrgman, A.: Die psychische Geburt des
Menschen, Symbiose und Individuation, Die Entwicklung des Kindes
aus neuer Sicht, 1990, Fischer Verlag, s. 62.
52- Erken ocukluk, genlik yllarnda balayan depresyonlarn sanld
gibi hi de az olmad son yllarda yaplan pek ok aratrmayla kant-
Kaynaklar

lanmhr. Amerika Birleik Dcvlctleri'nde yaplan ok yeni bir aratr


maya gre, okul ncesi dnem ocuklarnda, 0.9, ilkokul ocuklannda,
1 .9, ilk genlik dnemi yllarnda 4.7 orannda tedavi gereksinimi gs
terecek dzeyde depresyon tans konmutur. Trott-Gtz, E, ve ark.:
Depressive Syndrome bei Kindem und Jugendlichen. Deutsches Arz
teblatt 91 , 43, 28-1994, s. 21 67-7 1 .
53- Will, Herbert: Zur Phanomenologie der Depression aus psychoanaly-
tischer Sicht, Psyche, 1 994, s. 363-385.
54- Tellenbach: s. 65.
55- Blsch, L, Psychosoziale Aspekte der Depression, 1978, s. 146.
56- A.g.y.: s. 1 10.
57- A.g.y.: s. 1 19-140.
58- Feldmann, H.: Melancholie als Daseinverfassung. Ncrvenarzt (1994) 65:
1 1 -17.
59- Zutt, Jrg: Versucht einer anthropologischen Grundlcgung der psychi
atrischen Erfahrung, in: Psychiatrie der Gegenwart, 1 963, Bd. 1 / 2, s.
763- 852, zellikle s. 84 1 .
60- Glatzel, J. Der Melancholische und der andere. Nervenarzt ( 1 982) 53:
513-518.
61- Drr-Zegers und Tellenbach, H.: Nervenarzt ( 1980). 51: 1 13-1 1 8.
62- Tellcnbach: s. 5 1 .
63- Hlderlin: Hyperion, eviren: Melahat Togar, Milli Eitim Bakanl
Yaynlar, 1990.
64- Christa Wolf: Kassandra, eviren: llknur Tarkan, Afa Yaynlar, 1 990, s.

146.
65- Tellenbach: s. 17.

6. BLM:
1- Hellingrath, N . : Hlderlin Wahnsinn, 1921, s. 5 1 -&4.
2- Lange, W.: Hlderlin, Eine Pathographie, 1909.
3- Jasper, K.: Strinberg und Van Gogh, Arbeiten zur angewandten Psychi-
atrie, (1921), 1949.
4- Kretschmer. E.: Geniale Menschen, (1 929), 1958, s. 212-244.
5- Venzmer, G.: Genius und Wahn, 1964, s. 218-244.
6- Schadewaldt, H.: Friedrich Hlderlin ( 1 770-1 843), Pathographische Pa
ralipomena, Medizinische Welt, 22 (1971), s. 33-38.
Serol Teber Mdkoli

7- Leonard, K.: Die genaure Fo rm der Sch w ph rcn ie bci Hlderlin in Be::i
ehung ::u seiner Spra c hgenic, Psyc h i< l r ie, Ncurologie und Medi::inisc
he Psy cho log i e, H (1 964), s. 41 -44.
8- Bertaux, I'.: Friedrich Hlderlin, S u h rk. m p, 1 978.
9- Beck, A . : Aus der let::ten Jahren Hlderlin, H ol derl i n - J ahrbu ch,
1948 / 49, s. 1 5-47.
10- Pe te rs, U.l-1 . : 1-lldcrlin, 1982.
1 1 - Coplcston, F.: Felscfo Tarihi, ada Felsefe, BCilm 1 a / b, Alman IJc
a l imi, eviren: A::iL. Y . rd n l , 1993, s. 25-34.
12- Wackwit::, s.: F ried r i ch HlJcrlin, 1 985, s. 69-83.
1 3- Hcidcgger, M.: Erlautcrunge w Hldcrlin D i ch tung, -Hklerlin Erde
und 1-limmel, 1 971, s. 156- 1 8 1 .
14- Reiter, M.: Pietismis, in: Dic See lc, Hrsg.: J t em ann, C., 1 991, s. 198-2 1 3
1 5- WackwitL., s . : s. 1 5 .
1 6 - Laplanhcc, J . : Hlderlin u n J Jie Suche n.ch dem Va ter, Problcmat., 38,
1975, s. 28-33.
17- Wack w i tL., s.: s. 2 1 .
,.

18- Laplanhcc, J . : s. 25.


1 9- Haussem.n, U . : Hldl'rlin, 1 980, s. 93.
20- P l a ton (Eflatun): Synposion (ll'll ), evirenler: Erh .t'. A., Eyubolu, s.,
1961. s. 76, 2 1 1 -d .
2 1 - Beck, A . : HlJcrlins Diotima, Susctc Gonl r.d , 1 980.
22- L;planhce, ].: s. 80 .
23- Schmidt, J.: Hlderlin Hy perion, 1979, s. 1 99-229.
24- H lde rl i n, F.: Hypcrion, eviren: Melahat Tog. r, MEB, 1 990, s. 5.
25- A . g . y . : s. 107.
26 A.g.y.: 1 1 , s. 90-9 1 .
27- Beck, A.: Hlderlins Diotima.
28- Hlderlin, F.: Sa n tl iche Wcrkc, 1958, insel V crl ag. s. 321 -405.
29- Bertaux, P.: s. 540.
30- Beck, A.: Vorarbciten w cincr knftigcn Hldcrlin-Biographie, Zu Hl
dcrlin Rckkehr von Bordeuax, Hlderlin-Jahrbuch, 1950, s. 72-95.
3 1 - Binder, W.: Hlderlin und Sophokl es, in: Friedrich Hlderlin, Binder, E.
und Weimar, K., Hrsg.: 1987, s. l 78-2CN.l.
Kaynaklar

32- Jamme, Ch.: HlJerlin: Jakobinismus und Sch i Lo phrcn ic, Hegel-StuJi-

cn, Bom, 18, ( 1 983), s. 432-44 1 .


33- HlJcrlin, F.: tly pcrion, 1 1, s . 77.
34- Schmidt, J.: HlJerlin Hypcrion, 1979, insel Vcrlag, s. 213.
35- l'ctcrs : s. 1 17.
36- Bertaux, P.: Hlderlin-Variation, 1 984, Suhrkamp, s. 1 63.
37- A.g.y.: 1 32.
38- Bcrtaux: FricJrich Hldcrlin, 1 978, s. 608.
39- Pctcrs: S 125.
40- Bcrtaux: Friedrich HlJerlin, s. 570-571.
41- AJomo: Parataxis, Zur spiitcn Lyrik HlJcrlin, 1965, s. 1 56-209, Alnt:
Wdckwitz, s. 1 1 8.
42- Frommer, J.: Exzentrische B.hn und Schizophrene lchspatung, Fried
rich Hldcrlins Ph lilosophische Fragmcntc in ihrcr Beziehung,
Fortschr. Ncurol. Psychiat. 63 ( 1 995), s. 341 -349.
43- Frommer: s. 343.
44- Wackwitz: s. 1 40- 1 48.
45- Bcrt.ux: Fricdrich HlJerlin, s. 226-230.
46- Pctcrs: s. 83 ve sonras.
47- Lapl.n::he: s. 61 -66.
48- A.g.y.: s. 6 1 .
49- A.g.y.: s . 55-56.
50- Heinrich, D.: Hlderlin ber Urteil und Scin, HlJerlin-Jahrb uch, 14,
1965 / 66, s. 73-96.
5 1 - Schmidt-DegenharJ, M. Wahn unJ Imigination, Fortschr. Ncurol.
Psychidt. 63 ( 1995), s. 350-357.
52- Bethesda, s . H . : HlJerlin Jichtcrischcs Schaffen in Lichte seincr
Schwphrenen Psychosc, l'syche 1972, s. 530-548.
53- Kurz, C. HlJerlin unJ Jie Frage ach Jcm Wahnsinn, Euphomon, Ze
i tschrih fr Litcrat rgeschichte, 73, (1 979), s. 186- 1 98.
54- Jamme: s. 44 1 .
55- Heideggcr, M . : Der Spiegel dergisiyle yaplan sylei, Prof. HeiJeg
gcr, 1 933 Neler Oldu?, eviren: Turhan Ilgaz, 1993, Ya p Kredi Yayn
lar, s. 36.
56- Heidcgger, M.: Erlauterungcn zu Hlderlins Dichtug, 197 1 , s. 47.
Serol Teber Melankoli

7. BLM:
1 - Lepenies, W.: Melancholie und Gesellschaft, Suhrkamp, 1981, s. 97.
2- Foucault, M.: Ben'in yapm, Ara Yaynclk, Trkesi: Levent Kavas,
1 992, s. 34-35.
3- Bastian, T.: Herausfordcrung Freud, Hirzcl, 1 989, s. 27-29.
4- Le Bon, G.: Psychologie der Masscn, (1895), 1 982.
5- Durkheim, E.: Der Selbstmord, (1897), 1 982.
6- Freud, s.: Kitle Psikolojisi ve Psikanaliz zerine, (1921), Trkesi: Ka
muran ipal, Cem Yaynevi, 1 990.
7- Rcich, W.: Faizm Kitle Ruhu Analizi, Trkesi: Bcrtan Onaran, Paye!
Yaynlar, 1 975.
8- Merton, R. K.: Sozialkultur und Anomie, 1970.
9- Benjamin, W.: Ursprung des deutschen Trauerspiels, (191 6-1925), Suhr
kamp, 6. Auflage 1 993, s. 122.
10- Tcllcnbach, H . : Melancholic, 1 974, s. 65.
1 1 - Anomie ve yabanclama sonucu ortaya kan kiilik deiiklikleri iin
bkz. Teber, s.: Politik Psikoloji Notlar, Ara Yaynclk 1990, s. 1 50-163.
12- Lepenies: s. 162-163.
13- Bielschowsky: Goethe, Hayat ve Eserleri, Trkesi: Mediha nay, erif
nay, 1992, M:fB Yaynlar, 1 1 , s. 339.
14- Marcusc, H . : Ak ve Uygarlk, eviren: Sekin alar, May Yaynlar,
1 968, s. 47.
1 5- Freud, s.: Kitle Psikolojisi ve Psikanaliz zerine, s. 427-428.
16- Kellein, Thomas: Pierrot, Melancholie und Maske, 1995, s. 23.
1 7- Kellein: s. 15.
1 8- Kellein: s. 13.
19- Kellein: s. 13-15.
20- Nietzschc, F.: Tragedyann Douu, eviren: ismet Zeki Eybolu, Say
Yaynlar, 1 994, ve Nietzsche, F.: Yunanllarn Trajik anda Felsefe,
eviren: Nusret Hzr, 1 985, B/ F /5 Yaynlar.
2 1 - Sartrc, J. P.: Baudclairc -dc.>ncmc- s. 70.
22- Gabriclle Bcinhom: Das Groteski:' in der Musik, Amold Schnbcrg, Pi
errot Luaire, 1 989.
23- Kellein: s. 83.
24- Heibrink, L.: Melancholie und Modeme, 1995, s. 135.

------ 380 -------


Kaynaklar

25- Hlsewig, Johnen, J.: Selbst Verwirklichung vom traditionellen Portra


it zum Bildnis des Expressionismus, O Mensch, Das Bildnis des Expres
sionismus, Kunsthalle Bielefeld, 1993.
26- Amelunxen, H . : Sklagraphia-Silberchl,rid und schwarze Galle zur al
Iergorischcn Bcstimmung des photographischcn Bildes, Allegorie und
Melancholie, Suhrkamp, 1992, s. 90-123.
27- Poley, P.: Was war der Neue Mensch? Das Bildnis des Expressionismus,
1 993, s. 30 -38 .
28- Adolphs, V.: Der irrende Ritter, Zur Ikonographie des Selbstportraits
im Expressionismus, 1993, s. 76-89.
29- Elger, D.: Expressionismus, Die "Brcke", eine Knstlergruppe, 1 988, s.
1 5-22.
30- A.g.y.: Emst Ludwig Kirchner, s. 23-48.
3 1 - Ernst Ludwig Kirchner, 1880- 1938, Ausstellungskata log, Berlin, 1 980.
32- Schwals, H.J.: Kunst und Knstler, Emst Ludwig Kirchners Gruppen-
portrait: " Eine Knstlergruppe", Das Bildnis des Expressionismus,
1993, s. 109-120.
33- A.g.y.
34- Nothaker, K.: Die stilistische Entwicklung der Selbstbildnisse, Paula
Mendelson, 1990.
35- Murken-Altragge, Ch.: Paula Mendelson Becker, Leben und Werk,
Kln, 1980.
36- Busch, G.: Paula Mendelson-Becker, Malerin-Zeichnerin, Frankfurt
198 1 .
37- Linsmann, M . : "leh bin leh und hoffe e s immer z u Werden". Z u den
Selbstbildnisscn von Paula Mcndelsen-Bcckcr, 1993.
38- Arnold Schnberg 1874- 1951, Das Bildnerische Werk, Ausstellungska
talog 1992, Kln.
39- Georg Trakl 1887-1914, Ausstellung: lnnsbruck 1995.
40- Benjamin, Walter, 1 892- 1940. Marbacher Magazin 1990. Eine Ausstellung
des Thcodor W. Adomo Archivs. Frankfurt. Bearbeitet von Rolf Tiedc
mann, Christoph Gdde und Henri Lonitz. Bundan sonraki alnhlarda
bu kaynaktan hep Marbacher Magazin ksaltmas kullanlnuhr. s. 30.
4 1 - Valverde, J. M.: Walter Benjamin -"ein Held unserer Zeit"- Fr Walter
Benjamin. Dokumente, Essays und ein Entwurf. Hrsg.: Ingrid und Kon
rad Scheurmann. Suhrkamp 1992, s. 18.

------- 381
St.rol Teber Melankoli

42- Raddalz, F. j.: Revolte und Melancholie, 1 982, Fischer -ein Judischt'Tl
Melancholiekers Walter Bcnjamin-, s. 1 83.
43- Jay, M.: Diyalektik imgelem. Tiirkesi: nsal Oskay Ara Yaynlar, s.
273.
44- Raddatz, F. J . : s. 1 83-184.
45- Schings, H.-J.: Mclanch ol ie und Aufkltrung, 1 977, s. 293.
46- Schol em G.: Walter Benjamin. -die Geschichte einer Freundschaft-
,

1 976; ve ayrca bkz. Scholem, G.: Walter Bcnjamin und "4.'in Engel, Suhr
kamp, 1 992.
47- Sclz, J.: W a l ter Bcnjamin. ein intervil'w von Manucl Cus.o-Fcrrer. Erin
nerungm an Walter 8l'njamin. Konkret, 1 961, N r. 1 5.
48- Lisa F i ttko :u Walter Benjamin Fhcht. cin interview von Richard He-
inemann fr Waler Benjam in. s. 142-157.
49- Sahi, H.: Wa l ter Bcnjamin in Lagcr. Fiir Walter Benja m i n, s. 1 1 4- 1 2 1 .
50 - Valverdc: s. 26.
5 1 - van R c i jC'n, W.: La by ri n th und RuinC'. Die W ieder kehr dcs B.uock in der
l'oslmodeml'. Allcgoric und Mclancholil', 1 992, s. 261-29 1 .
52- Sa h i : s . 1 1 4.
53- Bcnjamin, Pasajlar, s. 37.
54- A. g. y. : s. 37.
55- Lyvel, J.: Benj!min Flaneur: Das Pa ss. gcn - W erk . Fr Waltcr Bcnjamin,
s. 222-224.
56- van Reijen, W.: Innerlichkeil oder Begriffsarbeit? Barockre;:C'plion W.
Benjamin und Adomo. Allegorie und Melancholie, s. 25.
57 - Steiner, U.: Traurige Spiele vor Trauriger. Zu Walter Bcnjamin Thcorie
des barocken Trauerspielcs. A l legorie und Mclancholie, s. 3.
58- Scheurmann, 1.: Als Deu tsc her in FrankrC'ich: W. l ter Bc nja m i n Exil
1 933-1 940. Fr Wal tcr Bt>n j a m in , s. 75- 107.
59- Max Aron'n anlarnn ksa bir zeti iin bkz.: Marbachcr Magazin, s.
292-295.
60- Sahi.: A.g.y., s. 1 1 7.
6 1 - Bolz, N., van Rei jen, W.: Walter Benjamin, 1 99 1 , Campus, s. 1 7.
62- Benjanin: Pasa j lar, s. 37.
63- Marbacher Magazin, s. 307.
64- A.g.y.: s. 309.
Kaynaklar

65- Koestler, A.: Abschaum der Erde, 1 971, s. 529.


66- Scheurmann: s. 98 ve sonras ...
67- Marbacher Magazin: s. 31 1 .
68- A.g.y.: s. 3 1 1 ve sonras.
69- Costa, s. C.: Zwischen Na7.S und Franquistcn. Waltcr Benjamin in der
Falle. 27 Temmuz 1 979 tarihinde ispa n ya' da Katalanca "Punt Diari" ga
zetesinde yaplan sylei. Marbacher Magazin'in arkasna ek olarak
konmutur. s. 349-352.
70- Scheurmann, 1.: Neue Dokuml'nle zum Tode Walter Benjamin. Bon, s.
44.
71- Nietzsche, F.: Yunanllarn Trajik anda Felsefe, eviren: Nusret H
zr, B / F /5 Yaynlar, 1985, s. 38.
72- Foucault, M.: Kelimelt'r ve eyler. Franszca'dan eviren: Mehmet Ali
Klbay, 1 994, s. 406 ve s . 499.
73- Bu konuda en sk anlan kaynak: Schings, H.-J.: Melancholie und Aufk
larung. Mclancholiker und ihrer Kritiker in Erfahrungsseel enkunde
und Literatur des 18. Jahrhundert, 1 977 Sonra da Kari Phlipp Moritz:
Anton Reiser, ( 1 785) Ein psychologischcr Roman, 1 979 Thomas Mann:
Doktor Faustus (1947), 1 995 Walter Jens: Herr Meister, 1987 Gnler
Grass: Tagebu ch ciner Schnecke, 1 980.
74- Gonarov, 1.: Oblomov (1 857), evirenler: s. Eybolu, E. Gney, Kk
Yaynlar, 1%7, s. 74 ve s. 104.
75- Beckett, s.: Malone lyor. Trkesi: Hakan zbay, Ara, 1989, s. 8, s. 98
ve s. 77.
76- J\.g.y.: s. 98.
77- J\.g.y.: s. 77.
78- Ebeling. Hans: Das Subjekt in der Modeme. Rekonslruktion der Philo
sophie im Zl'italter der Zerstrung. 1 993, s. 1 1-20.
79- Camus, A.: D. eviren: Yaln Tura, Varlk Yaynlar, 4. Basm,
1 989, s. 8.
80- Grass, G.: Teneke Trampet. Trkesi: Kamuran ipal, Cem Yaynlar,
1989, s. 65.
8 1 - Theunissen, M.: Nagativl' Thcologie der Zeit. Suhrkamp, 1 992, s. 299 ve

sonras.
82- Furth, I'.: Pnanemelogie der Enttlluschung. Fischer, 1 991 , s. 94.

------- 3R3 -------


Serol Teber Me/akoli

83- Melancholie. Ein Deutsches Gefhl. Hrg. Hohmann, J.s.: 1993, s. 1 84-
1 85 .
84- van Reijen, W.: Allegorie und Melancholie, Einleitung. s. 12-13.
85- Ebeling, H.: Der Tod i n der Moderne. 1992, 3. Auflage, s. 16.
86- Rssen, J.: Zeit und Sinn, Fischer, 1990, s. 231 .
87- Sormtag, M.: Die Seele als Poli tikum, DRV, 1 988, s . 6.
88- van Reijen, W.: Die authentische Kritik der Moderne. 1994, Wilhelm
Fink Verlag, s. 169.
89- Fldenyi, L.F.: Melancholia, 1988, s. 11.

,.

You might also like