1

Botim elektronik i Akademis s Studimeve Politike n

bashkpunim me Bota.al

Programi i
Shkolls s
Studimeve
Politike
nancohet nga
Kshilli
i Evrops dhe
Zyra e
Bashkpunimit
Zviceran n
Shqipri si edhe
vet kontributet
e pjesmarrsve

Kontaktet:
Akademia e
Studimeve Politike
Adresa:
Qendra Kotoni,
Rr.Donika Kastrioti,
Nr.3,
Kati 4, Zyra 2,
Tirane, Shqiperi
Tel: +355 4 227 2173,
Tel: +355 4 450 4788
E-mail: info@asp.al
Web: www.asp.al Przgjedhja, redaktimi dhe prkthimi i materialeve n kt buletin kryhet nga
dhe www.bota.al alumni i Shkolls Shqiptare t Studimeve Politike, z. Ermal Gjinaj
 3

PER POLITIKEN:

Pr mua, sht e domosdoshme t krijoj nj

imazh fituesi, kshtu q, m duhet t mund
dik
Richard Nixon

Nj prej penaliteteve pr mosprfshirjen n

politik, sht se prfundon t qeverisesh
nga njerz q jan inferior
Platoni

Vendet m t errt t Ferrit u jan rezervuar

atyre q ruajn neutralitetin n koh krize
Dante Aligieri

Politika sht lufta pa gjakderdhje, ndrsa

lufta sht politik me gjakderdhje
Mao Cedun

Politikant e kqinj drgohen t qeverisin,

prej njerzve t mir q nuk votojn
William E. Simon
 SPECIALE 4

Muri u shemb,
por jehona e
betejave su shua

THE GUARDIAN

Esht e vshtir t mbivlersosh se far mrekullie ishte

q kto diktatura u shembn kaq paqsisht n 1989-n.
N shekullin 20, kontinenti yn ishte shkretuar nga dy
luftra. Pikrisht prej ktij shkatrrimi u ndrtua themeli
i nj projekti t prbashkt europian t paqes dhe bega-
tis, nj arritje q pavarsisht t gjith problemeve q
ka sot mbetet politika m e mir e sigurimit, q ne kemi
kundr rnies n prsritje

N j erek shekulli m par, harta e nj kontinenti nisi t ribhet.

Prkundr pritshmrive, ndryshimi nuk po vinte pr shkak t nj prej atyre
konfrontimeve t tmerrshm mes shteteve, q gjithashtu po prkujtohen
kt fundjav, dhe q kishin prcaktuar kufijt e Europs dhe t shekullit
20 deri n at koh. N vend t armve dhe bombave, ishin ekant q
vrtiteshin prej sivilve q krijuan skenn pr nj Europ t re dhe pr
shprbrjen e Bashkimit Sovjetik ekan q shkpusnin copat e pllakave
 SPECIALE 5

t mdha t betonit, t cilat prej dekadash kishin thar zemrn e Berlinit,

nj simbol n dukje i pashkatrrueshm i shtypjes dhe i ndarjes s Europs
n dy blloqe.
Ndrkoh q Europa prpiqet n at q duket si nj tjetr luft e ftoht
me Rusin, ndoshta sht koha t reflektojm pr msimet e 1989-s.
Njri sht q stabiliteti pikspari, ai i regjimeve autoritar nuk sht
asnjher nj siguri e prjetshme. Demonstruesit e rinj n Hong Kong, t
cilt kan krkuar liri e demokraci n muajt e fundit, padyshim q e kan
kt gj n mendje. Nj tjetr msim sht se sa larg kishte shkuar planeti
me ndrlidhjen, shum koh prpara se t shfaqej Interneti. Revolucionet
paqsor t vitit 1989 u bn t mundur sepse Mikael Gorbaovi refuzoi
Esht e vshtir
prdorimin e forcs, pr arsye se ai i frikej turpit ndrkombtar q kish
t mbivlersosh
rn mbi udhheqjen kineze, kur kjo shtypi kryengritjen e sheshit t Tia-
se far mrekullie
nanmenit pak muaj m hert.
ishte q kto dik-
Por shumkush n aparatin sovjetik u godit prej nj poshtrimi drithrues
tatura u shembn
tek shihnin t shastisur se si, prgjat vers dhe vjeshts, mijra Europi-
kaq paqsisht
ano lindor shtyheshin n vrimat q zgjeroheshin n perden e hekurt. Nj
n 1989-n. N
lejtnant n at koh i panjohur i KGB-s, i quajtur Vladimir Putin, ndiqte
shekullin 20, kon-
i dshpruar gjith kto ngjarje q nga baza e tij n Drezden. Putini do t
tinenti yn ishte
kujtonte m von n librin e tij me kujtime, N vet t par, sesi kishte
shkretuar nga dy
pritur m kot bashk me koleg t tjer n zyrat e KGB-s, pr reagimin e
luftra. Pikrisht
Qendrs (Mosks). Ishte kjo traum, e shkaktuar nga t qnurit dshmi-
prej ktij shkatr-
tar i shprbrjes s nj rendi t fuqishm sovjetik prej pushtetit t popullit,
rimi u ndrtua
q do ta shtynte m von Putinin ta prshkruante serin e ngjarjeve t
themeli i nj
1989-1991-shit si katastrofn m t madhe gjeopolitike t shekullit 20.
projekti t pr-
I keqmenaxhoi apo jo Perndimi marrdhniet e tij me Rusin gjat dy
bashkt europian
dekadave q pasuan, impakti psikologjik mbi njeriun q ka br m shum
t paqes dhe bega-
se kushdo tjetr pr t rikrijuar tensionet lindje-perndim n kontinentin
tis, nj arritje q
europian, sht shum i fort.
pavarsisht t
N kndvshtrimin q Putini ka pr botn vazhdon t kumboj tronditja e
gjith problemeve
1989-s. N shum drejtime, aspiratat europiane t qytetarve ukrainas, t
q ka sot mbe-
demonstruara srish n rezultatin e zgjedhjeve pr parlamentin e ri n Kiev
tet politika m
muajin q kaloi, jan vazhdimsia e fryms se pruan shtetet europia-
e mir e siguri-
no-lindor 25 vjet m par. Ky sht nj paralelizm q Putini e konsideron
mit, q ne kemi
jo vetm irritues, por edhe si krcnim.
kundr rnies n
prsritje
 SPECIALE 6

Drgimi koht e fundit i avionve bombardues rus mbi qiejt e Europs,

madje deri mbi Portugali, sht nj shenj q zakonet e vjetr vshtir se
harrohen.
Esht e vshtir t mbivlersosh se far mrekullie ishte q kto diktatura
u shembn kaq paqsisht n 1989-n. N shekullin 20, kontinenti yn ishte
shkretuar nga dy luftra. Pikrisht prej ktij shkatrrimi u ndrtua themeli
i nj projekti t prbashkt europian t paqes dhe begatis, nj arritje q
pavarsisht t gjith problemeve q ka sot mbetet politika m e mir e
sigurimit, q ne kemi kundr rnies n prsritje.
Ndonse sot sht lehtsisht i kritikueshm, ideali europian ndihmoi shte-
tet t transformoheshin pr m mir. M pak se nj vit pas rnies s Murit
t Berlinit, Gjermania Lindore i ishte bashkuar komunitetit, e ribashkuar
me perndimin. Dhe n t vrtet, n vitet q pasuan, Europa udhhoqi
nj zgjerim i cili afroi shum m tepr shtete, n 2004, 2007 dhe 2013,
pasi kishte shrbyer si burim frymzimi pr reformat dhe demokratizimin.
Nacionalizmi revizionist q buron nga Rusia sot ka si objektiv q t pengo-
j prhapjen drejt lindjes t vlerave dhe institucioneve europiane. Armiqt
e Ukrains paralajmrojn pr brishtsin e premtimit Kurr m! t br
ditn e Armpushimit. N qendr t hapsirs europiane, po krijohet nj
tjetr vij ndarse. Shkelja e sovranitetit t Ukrains nga armt e rusve
dhe aneksimi i Krimes jan dshmi e nj rendi europian ende t pavendo-
sur. Fragmentet e Murit jan suvenir sot, por betejat q uan n shembjen
e tij kan nj jehon q vazhdon t zgjas.
 SPECIALE 7

Muri i iluzioneve

La Sette

Bota e re e krijuar nga rnia e Murit t Berlinit kishte

lindur dhjet vjet m par. Por Europa nuk e kish kuptuar.
25 vjet m par, ribashkimi i Berlinit. Esht fundi i Lufts
s Ftoht. Dukej nj shans i madh. Por Europa nuk diti t
prfitoj. Kshtu nisi nj rnie e vshtir pr tu ndalur

S i sht e mundur q, atje ku ra Muri, u fitua Lufta e Ftoht mori

fund ideja e ekonomis s planifikuar, tashm, 25 vjet m von, ka nj
kontinent kaq n kriz? Si ka mundsi q Europa, n teori prfituesja m
e madhe nga fitorja e kapitalizmit mbi socializmin dhe nga rnia e Perdes
s Hekurt, nuk ka ditur t korr frutet e dividentit t paqes, pr t cilin
flitej n fillimet e viteve Nntdhjet? Ajo nat e lavdishme, n 9 nntor
1989, para Ports s Brandenburgut ishte nj iluzion, nj lajmrim pr nj
t ardhme q nuk erdhi kurr? Prgjigja ose t paktn nj pjes domet-
hnse e prgjigjes qndron n faktin q, qysh ather, e kemi lexuar keq
perspektivn historike: n vend q t festojm 25-vjetorin e 1989-s, duhet
 SPECIALE 8

ndoshta t festojm 35-vjetorin e 1979-s.

Ai q e ka afruar me dhjet vjet historin i pari, ka qen Niall Ferguson,
historian britanik, njri prej m brilantve. Nuk bhet fjal pr nj zhven-
dosje kohore: dallimi mes 89-s dhe 79-s sht mbi t gjitha gjeografik.
N vitin 1979, bota pa revolucioni iranian, q solli rrzimin e shiitve dhe
fillimin e nj ringritje islamike me marrjen e pushtetit t ajatollahve n
Teheran.
T shpallura n vitin 1978, nj vit m von nisn reformat pro biznesit
n Kin; frymzuesi i tyre, Ten Hsiaopini, kreu nj udhtim epokal n Shte-
tet e Bashkuara, i pari i nj udhheqsi t Pekinit q nga viti 1949. Ekono-
mia kineze u b pjes e asaj ndrkombtare, nj trmet q e bri t jet sot
e para n bot (n terma t paritetit t fuqis blerse). Gjithmon n 1979-
n, Margaret Thatcheri u zgjodh Kryeministre e Mbretris s Bashkuar.
Ishte fillimi i nj vale liberale n ekonomit e Perndimit n fillim, dhe t
bots m pas, mes privatizimeve, liberalizimeve dhe kufizimeve t ndrhy-
rjes s shtetit n ekonomi, q u fuqizua m tej n 1982-shin prej zgjedhjes
Por, sht s Ronald Reaganit n Shtpin e Bardh. Dhe srish n vitin 1979, Bashki-
e rndsishme mi Sovjetik, ather superfuqi n gar me Shtetet e Bashkuara, vendosi t
ti rikthehemi pushtoj Afganistanin: ishte hapi i par drejt rnies s shpejt t viteve q
1979-s pr t pasuan, dhe m tej, shembjes.
thn se Muri Kjo, jo pr t thn se rnia e Murit t Berlinit, at 9 nntor t 25 viteve
i Berlinit filloi m par, nuk kishte qen nj ngjarje me pasoja t jashtzakonshme. E till
t shprbhej ishte: i tregoi bots s perandoria sovjetike po shprbhej, q kapitalizmi
ather, pikri- kishte fituar, q komunizmi kishte dshtuar, q demokracia kishte demons-
sht kur Moska truar se ishte m e fort se autoritarizmi dhe diktatura. Tregoi q nj epok
nisi nj aven- e cila kishte nisur me revolucionin e tetorit, q kishte vazhduar me ndarjet
tur ekspan- ideologjike n mesin e bots dhe ishte kristalizuar n prplasjen brthamo-
sioniste q re mes dy superfuqive, po merrte fund. Dhe bashk me t, edhe ndarja n
nuk mundej ta dy kampe, n Europ dhe n Gjermani.
fitonte; Kina u Por, sht e rndsishme ti rikthehemi 1979-s pr t thn se Muri i
nda ideologjiki- Berlinit filloi t shprbhej ather, pikrisht kur Moska nisi nj aventur
sht prej ekono- ekspansioniste q nuk mundej ta fitonte; Kina u nda ideologjikisht prej
mis s plani- ekonomis s planifikuar me vuln sovjetike; Irani doli nga skema dypolare,
fikuar me vuln sipas t cils kur humbte Amerika fitonte BRSS, dhe e anasjellta; Thatcheri
sovjetike; Irani dhe Reagani shprthyen murin ideologjik q pretendonte t mbante n
doli nga skema
dypolare, sipas
t cils kur
humbte Ameri-
ka fitonte BRSS,
dhe e anasjell-
ta; Thatcheri
dhe Reagani
shprthyen mu-
rin ideologjik
q pretendonte
t mbante n
t njjtin plan
ekonomin e
tregut dhe at t
planifikuar
 SPECIALE 9

t njjtin plan ekonomin e tregut dhe at t planifikuar (deri n at pik

q, n vitet Pesdhjet, CIA kishte parashikuar se dimensioni i ekonomis
sovjetike, n vitin 2000 do t ishte sa trefishi i asaj amerikane).

Dalja e fuqive t reja

N kto dit si thot Ferguson festojm pra nj vetdijsim, ndos-
hta m t jashtzakonshmin dhe spektakolarin n nj shekull: megjithat,
jo vetm zbulimin e fundit t komunizmit dhe t perandoris sovjetike
; por lajmin e nj ndryshimi global, n t cilin ertifikohej vdekja e rendit
t vjetr dypolar, por jo lindja si sht thn q ather e nj rendi
njpolar amerikan. Kemi patur m shum lindjen e nj mungese rendi t
shkaktuar prej daljes s fuqive t reja i cili, si shihet n krizat dramatike
t ditve t sotme, sht shum larg gjetjes s nj pike ekuilibri. Nga njra
an, kapitalizmi dhe demokracia kan fituar.
Nga ana tjetr, jan liruar fuqit q krkojn nj hapsir t tyren, si
Kina, Irani dhe Rusia post-sovjetike. Ose thjesht territoriale, si Kalifati i
Qeverit e Islamit. Pra, rnia e Murit t Berlinit ishte me t vrtet nj ngjarje mbi t
Londrs, Parisit gjitha europiane, por u krijua prej forcave dhe tendencave q po vinin n
dhe Roms u diskutim rendin ndrkombtar dhe shkonin prtej Kontinentit t Vjetr. U
mbrthyen nga hodh n er jo vetm rendi i vendosur n fundin e Lufts s Dyt Botrore
ankthi, nxorrn n Jalt, por si e thot Henry Kissingeri n librin e tij t fundit Rendi
duart prpa- Botror ai shekullor, i dal si model ekuilibri mes shteteve, q nga fundi
ra nga frika e i Lufts s Tridhjet Viteve dhe Paqes s Vestfalis, i cili pr m shum se
nj Gjerma- 300 vite ka shrbyer si model pr rendin botror.
nie shum t
fort. N bot Europa, mes frikrave dhe iluzioneve
nuk flisnin pr At nat t 9 nntorit, berlinezt festonin. Mngjesin tjetr, prball
gj tjetr: n magazinave t mdha Kadeve, m t mdhat dhe m luksezet e pjess
Uashington, perndimore t qytetit, qindra banor t Lindjes prisnin t hapeshin portat,
Mosk, Havan, pr ditn e par t banjs me konsumizm t shndetshm: 10 nntori
n pallatet e ishte nj dit me numrin masimal t vizitorve n historin e Kadeves.
diktatorve t Qeveria gjermane, ather n Bon, dhe kancelari Helmut Kohl, u vun n
kuq t Europs lvizje duke patur n mendje iden e ribashkimit (do t ndodhte m pak se
lindore, q nga nj vit m von, n 3 tetor 1990). Qeverit e Londrs, Parisit dhe Roms
ai moment do u mbrthyen nga ankthi, nxorrn duart prpara nga frika e nj Gjermanie
t rrzoheshin shum t fort. N bot nuk flisnin pr gj tjetr: n Uashington, Mosk,
edhe ata, n Havan, n pallatet e diktatorve t kuq t Europs lindore, q nga ai mo-
lvizjet pr ment do t rrzoheshin edhe ata, n lvizjet pr lirim n Amerikn e Ju-
lirim n Ame- gut, natyrisht n Pekin, ku partia sapo kishte shtypur protestat n Sheshin
rikn e Jugut, e Tienanmenit dhe ishte e terrorizuar nga glaznosti i Mikael Gorbaovit, n
natyrisht n Nju Delhi q kishte jetuar pr 40 vite me modelin sovjetik t ekonomis s
Pekin, ku partia planifikuar, e q do ta hidhte posht vetm nj vit m von.
sapo kishte Po bhej e qart se nj bot kishte marr fund. Problemi ishte q,
shtypur prote- askush nuk qe n gjendje t imagjinonte si do t ishte e reja. Sot, 25 vjet
stat n Sheshin m von, dika sht e dukshme. Q Europa do t tronditej prej rnies s
e Tienanmenit Murit, kjo u kuptua menjher. Ideja q bhej fjal pr nj shtje mbi t
dhe ishte e gjitha europiane, krijoi iluzione dhe frikra q shum shpejt uan drejt
terrorizuar nga marrjes s vendimeve ndihmues, por jo domosdoshmrisht me vend. Iluzi-
glaznosti i Mi- oni m i madh ishte ai i nj dividenti t madh q do t vinte prej rnies s
kael Gorbaovit kufijve, dhe krijimit t nj tregu t prbashkt europian. Realizuar vetm
pjesrisht, edhe pr shkak t kshillave t kqia t diktuara prej friks. Si
pr shembull, ato q shtyn drejt vendimit m t rndsishm: krijimit t
Euros. Ishte nj zgjedhje politike, tek e cila mbrritn Kohli dhe Mitter-
randi, pr t garantuar q nj Gjermani e ribashkuar nuk do t kish patur
tundimin pr t vepruar e vetme dhe dominuar, por do t mbetej e lidhur
me Europn.
Prtej rezultateve t begatis ose jo, nga pikvshtrimi ekonomik dhe
financiar, pr zgjedhjen e krijimit t nj monedhe t prbashkt, prapa ven-
dimit ishte frika e nj superGjermanie dhe leximi i 1989-s, por jo i 1979-
 SPECIALE 10

s. Udhheqsit europian u solln sikur ndryshimi kish t bnte vetm me

Europn dhe u prqndruan n domosdoshmrin pr ta thelluar at. Pra,
pr forcimin e kufijve t brendshm pikrisht Euro m shum se sa pr
ti dhn nj dimension dhe nj kolokacion ndrkombtar, n nj bot plot
me ndryshime.
Nuk sht rastsi q pr nj aspekt nuk diskutohet prej vitesh, prve-
se n takimet dhe n konstatimet akademik: mungesn e nj politike t
jashtme t BE-s.

Dinamikat e reja ndrkombtare

Edhe sot, 25 vjet m von, madje 35, Europa sht zn n befasi prej
Realiteti agresivitetit t Mosks dhe Vladimir Putinit. Mundohet shum q t lexoj
i 25 viteve t krizn e Lindjes s Mesme, shum pran sa u prket terroristeve dhe valve
fundit sht q t imigrantve. U zu e paprgatitur nga pranverat arabe. Nuk arrin t mer-
demokracia ret seriozisht nga Kina dhe nga Azia.
dhe ekonomia e Sa pesh ka patur, n kt dimension t munguar ndrkombtar q
tregut kan br rrezikon ta mbaj n skajet e ekuilibrave t ardhshm global, nj lexim i
hapa gjigand. kufizuar, i brendshm i rnies s Murit t Berlinit? N debatin q shoqroi
Para rnies s lindjen e monedhs s prbashkt, pati pozicioni q kmbngulnin n
Murit, vendet nevojn jo vetm pr ta br BE-n dhe Eurozonn nj njsi t bashkuar
me demokraci dhe homogjene prball sfidave t globalizimit, por edhe pr t krijuar nj
zgjedhore nuk pol autonom dhe alternativ ndaj vet fuqis dominuese, SHBA: Euro, si
ishin m shum brtham prreth t cils t ndrtohej nj bllok m pak atlantik dhe jo i
se 40 dhe zinin dominuar nga Uashingtoni dhe nga dollari. Deri tani, kjo ide nuk ka gjetur
nj t tretn kmb pr t marshuar. Megjithat, ka mbyllur n vetvete Bashkimin
e popullsis; Europian, e ka prqndruar trsisht mbi nj kriz q vet e ka krijuar, nj
sot, vendet ku monedh unike pa arkitekturn institucionale n gjendje ta menaxhoj, dhe
votohet jan 120 i paaft t rrok dinamikat ndrkombtare. Iluzioni q rnia e Murit do ta
dhe zn dy t rivendoste Europn n qendr t bots favorizoi zhvillimin e asaj sindrome
tretat e popull- t madhe q Fituesi i Nobelit, Mario Vargas Llosa e quan ombligizmi,
sis s bots. domethn t shohsh vetm krthizn tnde.
Jo gjithnj jan Realiteti i 25 viteve t fundit sht q demokracia dhe ekonomia e
t prsosura, tregut kan br hapa gjigand. Para rnies s Murit, vendet me demokraci
t lira dhe me zgjedhore nuk ishin m shum se 40 dhe zinin nj t tretn e popullsis;
ligje t sigurt sot, vendet ku votohet jan 120 dhe zn dy t tretat e popullsis s bots.
e t padisku- Jo gjithnj jan t prsosura, t lira dhe me ligje t sigurt e t padiskutues-
tueshm: pa-
varsisht ksaj,
ndryshimi ka
qen i madh.
Megjithat, de-
mokracia sht
prball sfidave
t dukshme
 SPECIALE 11

hm: pavarsisht ksaj, ndryshimi ka qen i madh. Megjithat, demokracia

sht prball sfidave t dukshme. N vendet islamik, ajo sht sprapsur
n pjesn m t madhe prej islamit radikal. N Rusin e Putinit flitet mir,
por mohohet n praktik. Dhe modeli autoritar kinez trheq, pasi n dukje
sht efiient dhe produktiv n rrafshin ekonomik. Pra, ka nj reagim kun-
dr prparimit t demokracis, si e thot prej tet vitesh Freedom House
n indeksin e saj t lirive demokratike.
Prball ksaj situate, vlerat transatlantike demokracia, ligji, tregu
i lir duhen mbrojtur dhe konsoliduar, marrdhnia mes Europs dhe
SHBA duhet forcuar. Nuk po ndodh. Vetm pjesrisht pr shkak t nj
bilancimi t interesit amerikan drejt basenit t Paqsorit. N pjesn m t
T para me madhe sepse Europa sht e shprqndruar prej krizs s saj, prej ndjesis
lenten e rnies s saj t dobsis, nga ideja q sht ende qendra e bots, n nj koh kur
s Murit t Ber- sht e rrethuar nga fuqi q prpiqen t ken hapsirn e tyre, legjitime,
linit si sht por shpesh jo demokratike dhe paqsore. Prgjigja e dobt ndaj agresio-
e drejt t bhet, nit rus n Ukrain. Interesi pothuajse i munguar pr vatrat e lufts dhe
pr aq sa kan terrorizmit n Siri dhe Irak. Marrdhnia e vngrt me Iranin e ambicieve
qen pasoja brthamore. Mnyra e shkujdesur me t ciln prballoi rnien e Gedafit
Euro dhe kriza n Libi. Mungesa e peshs politike (m shum se sa ekonomike) n Azi.
e saj nuk jan Vshtirsia n prshtatjen e sistemit t vet organizativ dhe social prball
m thjesht sfidave q paraqet globalizimi i ekonomis. Ja pra, nga forcat q u liruan
shtje vetm at 9 nntor t 1989-s, madje dhjet vite m hert, Europa sht marr
ekonomie dhe vetm me ato q i prkasin drejtprdrejt, jo me t tjerat, madje edhe me
bilancesh pu- iluzionin q ti lejonte vetes t bnte pa marrdhnien transatlantike.
blik. Jan kriza T para me lenten e rnies s Murit t Berlinit si sht e drejt t
e prgjithshme bhet, pr aq sa kan qen pasoja Euro dhe kriza e saj nuk jan m thjes-
e nj kontinenti ht shtje vetm ekonomie dhe bilancesh publik. Jan kriza e prgjiths-
q ka qen qen- hme e nj kontinenti q ka qen qendra e bots pr disa shekuj dhe 25 vjet
dra e bots pr m par besoi se historia do t ishte kaq dashamirse, sa tia zgjaste at
disa shekuj dhe status edhe n t ardhmen. Nuk ndodhi.
25 vjet m par
besoi se historia
do t ishte kaq
dashamirse,
sa tia zgjaste
at status edhe
n t ardhmen.
Nuk ndodhi
 SPECIALE 12

Europa Lindore,
25 vitet e
tranzicionit

DAVID LIPTON

S a shum ndryshime mund t sjellin 25 vjet! N vitin 1989, Euro-

pa Qendrore dhe Lindore nisi nj transformim historik, nga komunizmi
autoritar, tek kapitalizmi demokratik. Me kujtimet e sistemit t vjetr q
tashm kan nisur t veniten, ia vlen q tu hedhim nj vshtrim arritje-
ve t rajonit, t rishikojm msimet q jan nxjerr, dhe t ekzaminojm
sfidat q ka prpara.
Do t ishte gabim t pretendonim se transformimi i rajonit ishte i pas-
hmangshm. N fundin e Lufts s Ftoht, ekonomit e Europs Qendrore
dhe Lindore ishin t rnduara prej pronsis shtetrore dhe investimeve
t prqndruar n industrit e rnda. Politikat fiskale dhe monetare ishin
fokusuar n rritjen e prodhimit industrial, pa marr parasysh ekuilibrin
makroekonomik, gj q rezultonte n nj tepri kronike t Krkess si dhe
mungesa t mdha. Pr ti prkeqsuar gjrat, pjesa m e madhe e rajonit
ku Cekosllovakia ishte nj prjashtim i spikatur ishte rrnuar prej borxhit
t jashtm dhe nj inflacioni t lart.
Ndrkoh, pak ekonomist apo politikbrs kishin bekgraundin e ne-
vojshm pr t menaxhuar detyrat komplekse q gjendeshin para tyre. Aq
e madhe ishte shkalla e tranzicionit t nevojshm, saq as makroekonomia
 SPECIALE 13

moderne, as prvoja pothuajse 50-vjeare e Fondit Monetar Ndrkombtar,

nuk ofronin shum udhrrfim. Sfidat pr tu kaprcyer ishin t frikshme,
dhe shumkush mendonte se transformimi do t ishte i pamundur.
Katr ishin prbrsit kryesor q kontribuan n tranzicionet e sukses-
shm. S pari, politikan dhe politikbrs kurajoz morn prsipr sfidn
e hartimit t reformave jetike, si dhe shpjegimit t pasojave t tyre para nj
publiku i cili, me t drejt, ishte dyshues. Ata e kuptuan natyrn historike
t detyrs dhe e rrokn sfidn.
S dyti, strategjit e reformave u fokusuan pikrisht n thelbin: libe-
ralizimin e mimeve pr t reflektuar pamjaftueshmrin dhe lehtsimin
e shprndarjes s burimeve; stabilizimin e financabe pr tu dhn fund
mungesave dhe inflacionit; dhe privatizimin e kompanive dhe aseteve
shtetrore, me qllim prmirsimin e qeverisjes dhe performancs s
korporatave. Vendet q prqafuan kto politika n prgjithsi patn edhe
progresin m t shpejt dhe m t plot.
S treti, premtimi i bashkimit me Europn pas shum vitesh izolim,
bashk me angazhimin e Bashkimit Europian pr zgjerimin, ofruan nj
Megjithat, trheqje gravitacionale dhe nj model legjislativ q i ndihmoi poli-
peisazhi nuk tikbrsit t justifikonin dhe implementonin reforma t vshtira. Ligjet
sht aspak jopopullor ndonjher rrzuan qeveri, por testi final i lakmusit pr do
roz n t politik mbetej: A do t na oj srish drejt Europs?
gjith vendet. N fund, mbshtetja e jashtme ndihmoi shtetet e zhytur n borxhe t
Disa prej tyre, rajonit q t prballonin ngarkesn e dyfisht t implementimit t reforma-
sidomos n ve strukturore dhe prballimit t paqndrueshmris fiskale. Financimet
Ballkan dhe nga FMN, Banka Botrore, Banka Europiane pr Rindrtim dhe Zhvillim,
Komonuelthin si dhe huadhnsit dypalsh, bashk me lirimet prej borxheve nga kre-
e Shteteve t didhnsit zyrtar dhe bankat tregtare, ndihmuan pr uljen e presionit.
Pavarur, nuk Asistenca teknike, ndrtimi i kapaciteteve, dhe mbshtetja pr privatizimet
e kan prfun- veanrisht e bankave e shtroi edhe m tej rrugn.
duar aspak N trsi, progresi ka qen mbreslns. Disa shtete t Europs Qen-
tranzicionin dhe drore kan arritur nivele t GDP pr frym (t matur sipas paritetit t
kan prjetuar fuqis blerse)q i vendosin n pjesn e poshtme t shkalls s t ardhura-
cikle t prsri- ve t vendeve t eurozons. Standartet e jetess n rajon jan prmirsuar
tur t shpress dukshm edhe pse nj konvergjenc e plot me Europn Perndimore
dhe krizs. sht ende larg.
Ashtu si kudo Megjithat, peisazhi nuk sht aspak roz n t gjith vendet. Disa prej
n bot, rritja tyre, sidomos n Ballkan dhe Komonuelthin e Shteteve t Pavarur, nuk e
ekonomike kan prfunduar aspak tranzicionin dhe kan prjetuar cikle t prsritur t
n rajon sht shpress dhe krizs. Ashtu si kudo n bot, rritja ekonomike n rajon sht
ngadalsuar ngadalsuar shum, qysh prej fillimit t krizs financiare n vitin 2008. Rit-
shum, qysh mi i reformave sht ngadalsuar n shum vende dhe ka patur sprapsje
prej fillimit t n disa prej tyre. Konsideratat gjeopolitike kan ndrlikuar edhe m tej
krizs finan- problemet, si e demonstron edhe konflikti n Ukrain.
ciare n vitin Dy jan skenart q mund t rezervoj e ardhmja. N t parin, rajo-
2008. Ritmi i ni rrezikon nj cikl rritjeje ekonomike t dobt, trheqje nga politikat e
reformave sht orientuara nga tregu, si dhe nj rritje t zhgnjimit. Si rezultat, konver-
ngadalsuar n gjenca me Perndimin mund t ndalet, teksa shum vende do t mbeten
shum vende
dhe ka patur
sprapsje n disa
prej tyre
 SPECIALE 14

mbrapa nj rezultat shum i ndryshm nga ai q parashikohej gjat bumit

ekonomik t viteve 2000, ather kur konvergjenca brenda nj brezi dukej
pothuajse si nj e drejt e lindur.
N skenarin e dyt, m pozitiv, konvergjenca e shpejt me nivelet e t
ardhurave t ekonomive t prparuara vazhdon, e mbshtetur me nj fokus
tek dy prioritete, q jan t detajuar n nj raport t ri t FMN-s. Nj an-
gazhim i ri ndaj qndrueshmris makroekonomike dhe financiare, i lejon
qeverit tu vn fre defiiteve t vazhdueshm dhe rritjes s borxheve, si
dhe t merren me vllimin n rritje t huave t kqia n ekonomit e tyre.
Ndrkoh, reformat m t thella strukturore prmirsojn klimn e bizne-
sit dhe investimeve, zgjerojn qasjen n kredi, hapin m shum tregjet e
puns, kontrollojn shpenzimet publike, si dhe fuqizojn administratn e
taksimit t gjith element q i vendosin kto ekonomi n rrugn e nj
rritjeje t qndrueshme dhe t shpejt.
FMN, nga ana e vet, ka qen nj partner i prkushtuar n Europn Qen-
drore dhe Lindore dhe transformimin e saj gjat ktyre 25 viteve t fun-
dit. Dhe sot sht gati q t ndihmoj vendet e rajonit pr ta br po kaq
mbreslns erekshekullin e ardhshm. /Project Syndicate/
David Lipton eshte Zevendesdrejtor i Pergjithshem i Fondit Monetar
Nderkombetar
 EKONOMI 15

Ekonomia globale
po fluturon me
nj motorr. Por
ka turbulenca
NOURIEL ROUBINI
Ebola dhe ndryshimet klimatike, nuk kan shkaktuar ende
nj epidemi financiare. Megjithkt, ato jan duke nga-
dalsuar shpenzimet kapitale dhe konsumin, duke patur
parasysh opsionin e pritjes gjat kohve t pasigurta. Pra
ekonomia globale po fluturon me nj motorr t vetm,
pilotve u duhet t navigojn me sy npr stuhi dhe re,
ndrkoh q mes pasagjerve shprthejn vazhdimisht
znka. Sikur t kishte ekipe t emergjencs n tok

E konomia botrore sht si nj avion q ka nevoj ti ket t gjith mo-

torrt n pun pr tu ngritur dhe pr t dal mbi ret dhe stuhit. Fatke-
qsisht, vetm njri prej katr motorrve po funksionon si duhet: Anglosfe-
ra (SHBA dhe kushriri i saj i afrt, Britania e Madhe).
Motorri i dyt eurozona tashm sht ndalur, pas nj rifillimi anemik
pas vitit 2008. N fakt, Europa sht nj hap larg deflacionit dhe nj tjetr
goditjeje recesioni. Po kshtu, motorrit t tret, Japonis, po i mbaron
 EKONOMI 16

karburanti pas nj viti stimujsh fiskal dhe monetar. Dhe tregjet n zhvi-
llim (motorri i katrt) po ngadalsojn dukshm, teksa errat e favorshme
disadekadshe rritja e shpejt ekonomike e Kins dhe lehtsimi sasior i
Banks Qendrore t SHBA (FED, si dhe supercikli i produkteve po shn-
drrohen n erra t disfavorshme.
Kshtu q pyetja sht nse dhe pr sa koh ekonomia botrore mundet
t qndroj n ajr, me nj motorr t vetm. Dobsia n pjesn tjetr t
bots do t thot nj dollar m i fort, gj q do t dobsoj rritjen eko-
nomike t SHBA. Sa m i fort ngadalsimi n shtetet e tjer, aq m lart
ngrihet dollari, dhe aq m pak e aft do t jet SHBA t shkputet prej
panikut t t tjerve, edhe pse krkesa e brendshme duket e fort.
Rnia e mimeve t nafts mund t ofroj energji m t lir pr prodhuesit
dhe familjart, por kta dmtojn eksportuesit e energjis dhe shpenzimet
e tyre. Dhe ndrkoh q rritja e oferts sidomos prej vendburimeve t
rrave argjilore n Amerikn e Veriut ka ulur trysnin mbi mimet, po
kshtu ka ndikuar edhe krkesa e dobsuar n eurozon, Japoni, Kin dhe
shum tregje n zhvillim. Ve ksaj, rritja e mimeve t nafts shkakton nj
Ndrkoh, rnie t investimeve pr kapacitete t rinj, duke e dmtuar edhe m shum
paqn- krkesn globale.
drueshmria e Ndrkoh, paqndrueshmria e tregjeve sht rritur, dhe nj korrigjim
tregjeve sht sht n rrug e sipr. Lajmet e kqinj makro mund t jen t mir pr
rritur, dhe nj tregjet, sepse vetm nj politik e menjhershme mund t rris mimet e
korrigjim sht aseteve. Por, lajmet e kqinj makro t kohve t fundit kan qen t kqinj
n rrug e sipr. pr tregjet, pr shkak t perceptimit t inercis s politikave.
Lajmet e kqinj N t vrtet, Banka Qendrore Europiane po nguron n lidhje me vendimin
makro mund sa ta zgjeroj buxhetin me blerje t bonove sovrane, ndrkoh q Banka e
t jen t mir Japonis vetm tani vendosi t rris normn e saj t lehtsimit sasior, duke
pr tregjet, par provat q rritja e takss mbi konsumatorin pr kt vit po pengon
sepse vetm rritjen ekonomike dhe q rritja e planifikuar e taksave pr vitin e ardhshm
nj politik e do e dobsoj edhe m tej.
menjhershme Sa pr politikn fiskale, Gjermania vazhdon ti rezistoj nj pakete stimulu-
mund t rris eshme aq t nevojshme pr ti dhn nj shtys krkess s Eurozons.
mimet e asete- Dhe Japonia duket se ka ndrmend t shkaktoj vetes nj tjetr rritje t
ve. Por, lajmet takss s konsumit, gj q do t ngadalsonte edhe m tej rritjen ekono-
e kqinj makro mike.
t kohve t Po kshtu, FED n SHBA ka dal tashm nga lehtsimi sasior dhe po tre-
fundit kan gon nj gatishmri pr t nisur normat e interesit m hert nga sa paras-
qen t kqinj hikojn tregjet. NSE FED nuk vonon rritjen e normave deri kur t kemi
pr tregjet, pr nj qartsim t motit ekonomik global, ajo rrezikon nj ngritje t dshtu-
shkak t percep- ar dhe ky ka qen fati i shum ekonomive n vitet e fundit.
timit t inercis Nse Partia Republikane merr kontrollin e plot t Kongresit pas ktyre
s politikave zgjedhjeve t mesmandatit, bllokada e politikave ka gjas t prkeqsohet,
duke rrezikuar nj rikthim t betejave t dmshme fiskale q shkaktuan
nj mbyllje t zyrave qeveritare vitin q kaloi dhe pothuajse nj mospagim
teknik t borxhit. M gjersisht, bllokada do t pengoj miratimin e refor-
mave t rndsishme strukturore q i nevojiten aq shum SHBA pr rritjen
ekonomike.
Edhe vendet e mdhenj n zhvillim jan n telashe. Nga pes ekonomit e
BRICS (Brazili, Rusia, India, Kina dhe Afrika e Jugut), tre prej tyre (Brazili,
Rusia dhe Afrika e Jugut) jan pran recesionit. M e madhja, Kina, sht
n mesin e nj ngadalsimi strukturor q do e shtyj normn e saj t rritjes
ekonomike pran 5 prqindshit n dy vitet e ardhshm, nga mbi 7 prqind
q sht sot. N t njjtn koh, reformat aq t krkuara pr t riekuili-
bruar rritjen ekonomike, nga investimet fikse tek konsumi, po shtyhen
n koh deri kur presidenti Xi Jinping t konsolidoj pushtetin e tij. Kina
mund t shmang nj ulje t vshtir, por gjithsesi ajo nuk do t jet pa
telashe.
Risku i nj falimenti global ka qen i ult, sepse ulja e prqindjes s borxhit
n ekonomi ka ecur me shpejtsi n shumicn e ekonomive t prparuara;
 EKONOMI 17

efektet e ngadalsimit fiskal jan m t vogla; politikat monetare mbeten

akomoduese; dhe riflacioni i aseteve ka patur efekte pozitiv. Po kshtu,
ekonomit e vendeve n zhvillim po rriten fuqishm, po u prmbahen po-
litikave t shndetshme makroekonomike dhe po fillojn t vn n zbatim
reforma strukturore q fuqizojn rritjen ekonomike. Dhe rritja n SHBA,
e cila aktualisht e kalon prodhimin potencial, mund t ofroj nj ngritje t
mjaftueshme globale t paktn pr momentin.
Por prpara ka sfida serioze. Borxhet publik dhe privat n ekonomit e
prparuara jan ende t lart dhe n rritje dhe jan potencialisht t pa-
prballueshm, sidomos n eurozon dhe Japoni. Rritja e pabarazis po i
rishprndan t ardhurat tek ata q jan m t prirur t kursejn (t pasurit
dhe korporatat) si dhe po prshkallzohet edhe prej risive teknologjike t
prirura nga kapitali dhe reduktimi i krahut t puns.
Ky kombinim i borxheve t lart dhe rritjes s pabarazis mund t jet
burimi i stanjacionit q po i bn reformat strukturore m t vshtira poli-
tikisht. Ngjitja e partive nacionaliste dhe populiste n Europ, Amerikn
e Veriut dhe Azi po sjell nj val kundr tregtis s lir dhe migrimit t
Ky kombinim krahut t puns, gj q mund ta dobsoj m tej rritjen ekonomike globale.
i borxheve t N vend t rrisin kredin pr ekonomin reale, politikat monetare jotra-
lart dhe rritjes dicionale kan rritur kryesisht pasurin e shum t pasurve prfituesit
s pabarazis kryesor t riflacionit t aseteve.
mund t jet Fatmirsisht, risqet gjeopolitik q jan shfaqur nj Lindje e Mesme n
burimi i stanja- flak, konflikti Ukrain-Rusi, trazirat n Hong Kong dhe mosmarrveshjet
cionit q po i territoriale t Kins me fqinjt bashk me rreziqet gjeoekonomik nga
bn reformat Ebola dhe ndryshimet klimatike, nuk kan shkaktuar ende nj epidemi fi-
strukturore nanciare. Megjithkt, ato jan duke ngadalsuar shpenzimet kapitale dhe
m t vshti- konsumin, duke patur parasysh opsionin e pritjes gjat kohve t pasigurta.
ra politikisht. Pra ekonomia globale po fluturon me nj motorr t vetm, pilotve u duhet
Ngjitja e partive t navigojn me sy npr stuhi dhe re, ndrkoh q mes pasagjerve shpr-
nacionaliste dhe thejn vazhdimisht znka. Sikur t kishte ekipe t emergjencs n tok
populiste n /Project Syndicate/
Europ, Ame- Nouriel Roubini ka qen Krye-Ekonomist pr Cshtjet Ndrkombta-
rikn e Veriut re n Kshillin e Kshilltarve Ekonomik t Shtpis s Bardh
dhe Azi po sjell
nj val kundr
tregtis s lir
dhe migrimit t
krahut t puns,
gj q mund ta
dobsoj m tej
rritjen ekono-
mike globale.
N vend t
rrisin kredin
pr ekonomin
reale, politi-
kat monetare
jotradicionale
kan rritur
kryesisht pasu-
rin e shum t
pasurve prfi-
tuesit kryesor
t riflacionit t
aseteve
 KOMENT 18

Putini
mbi akull

STEPHEN HOLMES & IVAN KRASTEV

Veprimet e Rusis n Donbas mund t jen m simbolik

dhe oportunist, se sa strategjik. Por kjo nuk i bn m
pak t rrezikshm. Putini e ka humbur tashm iniciativn
q rroku n Krime, duke e shndrruar betejn e prg-
jakshme pr Donbasin n nj ngr t pazgjidhshm. Me
mimet e nafts q bien, Putini mund t ndihet tashm
i detyruar q t bj nj tjetr lvizje t dshpruar dhe
shkatrrimtare, me shpresn pr t bindur botn se sht
ai n kontroll t situats

T emperaturat globale po rriten, por konfliktet e ngrir t ish Bashkimit

Sovjetik nuk po shfaqin shenja shkrirjeje. Prkundrazi, akulli po zgjerohet.
Mbshtetja e Rusis pr zgjedhjet e mbajtura nga separatistt n Donetsk
dhe Luhansk qytete ky n rajonin e Donbasit tregon se Kremlini ka
vendosur t krijoj nj tjetr mini Luft t Ftoht gjysm-permanente,
 KOMENT 19

kt her n zonat e kontrolluara nga rebelt, t fqinjit m t rndsishm

t Rusis. Por ngrirja dhe prjashtimi nga rajoni i qeveris legjitime
t Ukrains sht ndoshta shum m destabilizuese se sa mbshtetja e
Kremlinit pr territore t tjer ish sovjetik: Transnistria e Moldavis dhe
rajonet gjeorgjian t Abkhazis dhe Oshetis s Jugut.
Duke e turbulluar kufirin e saj me Ukrainn, Rusia po krijon nj marrd-
hnie t re me nj entitet anormal, t panjohshm ndrkombtarisht, i
cili kulturalisht dhe historikisht i prket jo Novorossiyas imagjinare t
shpallur nga separatistt, por Bashkimit Sovjetik t pavdekur. Pyetja
sht, prse presidenti rus, Vladimir Putin dhe enturazhi i tij e shohin nj
konflikt t ngrir n Donbas, i krijuar pr t prodhuar nj marrveshje poli-
tike ose paqe jetgjat, si nj rezultat pozitiv pr vendin e tyre.
Brenda kufijve t tyre aktual, Donetsku dhe Luhanski kan nj rndsi
strategjike t paprfillshme pr Rusin. Po kshtu, nj Donbas i pavarur,
do t sillte kosto t mdha pr Rusin, e cila supozohet q do t detyrohej
t rindrtonte dhe mbante n kmb nj ekonomi ku do t mungonin t
gjith investimet e tjer t huaj.
Duke krijuar Ndryshe nga Transnistria apo Abkhazia, Donbasi sht nj rajon i indus-
nj konflikt tris s rnd dhe i varur prej subvencioneve; infrastruktura e tij sht e
t ngrir n shkatrruar; dhe bizneset aty jan kryesisht n pronsi t oligarkve, t
Donbas, Rusia cilt jan larguar pr n Kiev, Londr, Paris dhe jo n Mosk, pr ti shptu-
i ka ngulur nj ar konfliktit. Shtoji ksaj edhe statusin ligjor t parregullt t ktyre repu-
gjemb Ukrains blikave popullore t vetshpallura, (i cili ua bn t pamundur prodhuesve
dhe n terma industrial t Donbasit t bjn tregti me botn, dhe perspektiva ekono-
kohshkurtr, mike (dhe sociale) e rajonit duket e pashpres.
i ka ndrlikuar Qytetart e rajoneve t tjer prorus u jan nnshtruar prej kohsh siste-
marrdhniet meve t tyre t varfr feudalo demokratik, n t cilt udhheqsit ven-
mes presidentit das zhvillojn zgjedhje t manipuluara dhe e ngrejn pushtetin e tyre mbi
ukrainas, Petro korrupsionin dhe patronazhin e stilit mafioz. Pas muajsh premtime boshe
Poroshenko dhe nga udhheqsit separatist, qytetart e Donetskut dhe Luhanskit nuk ka
Kryeministrit t gjasa q t pranojn n heshtje transformimin e Donbasit n nj tjetr njsi
vendit, Arseniy t izoluar ndrkombtarisht, q i shkon m shum pr shtat rrjeteve krimi-
Yatsenyuk. Por nal me qendr n Rusi.
ai ka garan- Duke krijuar nj konflikt t ngrir n Donbas, Rusia i ka ngulur nj gjemb
tuar gjithashtu Ukrains dhe n terma kohshkurtr, i ka ndrlikuar marrdhniet mes
q, n terma presidentit ukrainas, Petro Poroshenko dhe Kryeministrit t vendit, Arse-
kohgjat, shteti niy Yatsenyuk. Por ai ka garantuar gjithashtu q, n terma kohgjat, shteti
ukrainas do t ukrainas do t konsolidohet prreth ndjenjave dhe politikave antiruse q
konsolidohet do t thot se Rusia nuk do t jet n gjendje t normalizoj marrdhniet
prreth ndjenja- me Ukrainn pr disa dekada.
ve dhe politikave Gjithashtu, mbshtetja e Putinit pr separatistt e Donbasit sht gozhda e
antiruse q fundit n arkivolin e projektit t tij t integrimit rajonal, nj Union Eko-
do t thot se nomik Euraziatik i udhhequr nga Rusia. Ironikisht, ambiciet e Rusis pr
Rusia nuk do t kt Union jan ato q nxitn reagimin e saj me forc ndaj zhvendosjes s
jet n gjendje Ukrains drejt perndimit, teksa Putini pranonte q, pa Ukrainn, blloku
t normalizoj nuk do t prmbyshte vizionin e tij si nj rival i mundshm ndaj Bashkimit
marrdhniet Europian. Megjithat, shkelja flagrante dhe e pafalshme q Rusia i ka br
me Ukrainn pr integritetit territorial t Ukrains jo vetm i ka dmtuar marrdhniet me
disa dekad Kievin; ajo krcnon gjithashtu edhe kandidat t tjer pr antarsim n
Unionin Ekonomik Euraziatik, sidomos Kazakistanin, shtetsin e pavarur
t t cilit Rusia e ka vn tashm haptaz n dyshim.
Cila sht dobia gjeopolitike pr Rusin, n shndrrimin e nj Donbasi
t paqndrueshm n nj instalim t prhershm n skajin e vet jugor?
Prse Kremlini duhet t tregoj respekt pr zgjedhje q praktikisht asnj
shtet tjetr nuk i njeh?
Prgjigja mund t jet thjesht q Kremlini q e ka vn veten pas qoshes.
Mediat shtetrore ruse, bashk me nacionalistt n vend, kan ushqyer nj
atmosfer publike t ndrkryer, e cila e privon nga fleksibiliteti politikn
e Rusis kundrejt Ukrains. N vend t nj strategjie gjithprfshirse,
 KOMENT 20

Kremlini po mbshtetet n veprime ad hoc pr t siguruar q publiku rus

t mos e shoh sikur po tradhton rebelt n Ukrain. Nga ana e tyre,
udhheqsit rebel ukrainas, q nuk duan t humbasin qendrat e fituara
s fundmi, po lobojn fort kundr do lloj afrimi mes qeverive ruse dhe
ukrainase.
N t njjtn koh, Putini dshiron ti tregoj Perndimit se politikat e tij
kundrejt Rusis, duke prfshir edhe sanksionet e ashpr ekonomik, nuk
do t funksionojn. Krijimi i m shum konflikteve t ngrir, q Perndimi
i urren por sht i pafuqishm ti zgjidh, mund ti duket si nj mnyr pr
ta arritur kt.
Shkurt, veprimet e Rusis n Donbas mund t jen m simbolik dhe
oportunist, se sa strategjik. Por kjo nuk i bn m pak t rrezikshm.
Putini e ka humbur tashm iniciativn q rroku n Krime, duke e shndr-
ruar betejn e prgjakshme pr Donbasin n nj ngr t pazgjidhshm.
Me mimet e nafts q bien, Putini mund t ndihet tashm i detyruar q t
bj nj tjetr lvizje t dshpruar dhe shkatrrimtare, me shpresn pr t
bindur botn se sht ai n kontroll t situats. Megjithat, prpjekjet pr
t identifikuar ndonj vizion t madh strategjik prapa taktikave t tilla, do
t vazhdojn t jen t kota.
Prball trysnis nga t gjith ant, Putini po e humbet pikmbshtetjen
gjeostrategjike. Arritjet e tij n politikn e jashtme gjat vitit t fundit nuk
duhet t mbivlersohen. Duke aneksuar Krimen, ai humbi Ukrainn. Dhe
duke ngrir Donbasin, ai pothuajse e ka groposur nj her e mir ndrrn
e tij pothuajse-imperiale pr ndrtimin e Unionit Ekonomik Euraziatik.
Project Syndicate
 INTERVISTA 21

PAUL KENNEDY:
Amerika nuk
sht m n rnie.
Europiant po

SKENARE / Refleksionet e historianit britanik, Paul

Kennedy, mbi t ardhmen gjeopolitike. N krahasim me
vitet Tetdhjet, globalizimi ka ndryshuar gjithka, nuk
ka m BRSS, Japonia ia ka ln vendin Kins, Islami sht
nj e panjohur. Nuk besoj se rendi botror q u krijua pas
1945-s do t mbijetoj n prjetsi

P aul Kennedy bn dallimin mes qytetrimit dhe perandoris, mes rnies

dhe kolapsit. Nj her e nj koh, vren historiani, shum shpesh qytetri-
mi dhe perandoria prkonin me ndonj prjashtim, si n rastin e Greqis
s lasht. Sot nuk prkojn m. Dhe ndrkoh q nj perandori mund t
shembet papritur i ndodhi BRSS n vitin 1991 nj qytetrim zakonisht
shkon n kolaps n fundin e nj rnieje q jo rrallher sht shekullore.
Ve ksa, shton Kennedy, koncepti i rnies s nj qytetrimi nuk sht
absolut: Esht rnie n krahasim me t kaluarn e tij, apo ngjitjen e nj
qytetrimi tjetr. Mund t haj diskutim, nse sot qytetrimi perndimor
 INTERVISTA 22

po shkon drejt rnies, pohon autori i Ngjitja dhe rnia e fuqive t mdha,
por nuk sht domosdoshmrisht e thn q t shkoj drejt kolapsit.

Ju nuk besoni se krizat q trondisin Perndimin recesioni ekonomik

dhe terrorizmi, imigrimi dhe kataklizmat natyrore jan simptoma t
rnies s tij?

Jan kriza q shkaktojn pesimizmin aktual. Por, sipas meje, nuk tregojn
q dekadenca e qytetrimit perndimor sht pran. Q prej vitit 1922
flitet pr rnie t Perndimit, domethn q nga koha e botimit t librit
t historianit dhe filozofit gjerman Osvald Spengler, q mban kt titull.
Esht e vrtet q Perndimi ndodhet n vshtirsi serioze, por n parano-
jn e sotme globale, shteti q udhheq Perndimin, domethn Amerika,
nuk sht n rnie. Europa sht, megjithat ka gjith kohn n dispozici-
on pr t rimarr veten.

Po a nuk ishit edhe ju pesimist pes vjet m par, pr Amerikn dhe

Nuk m duket se pr Perndimin?
aktualisht Ameri-
ka sht n rnie, Isha pesimist, sepse e shihja Amerikn t tejngarkuar n planin ushtarak,
qoft edhe kun- t zhytur n borxhe n planin ekonomik, t paralizuar n planin politik.
drejt Kins. Jo Tani jam optimist, ndonse i matur, sepse e shoh t trhequr prej luftrave
vetm fuqia, por n Irak dhe n Afganistan, fitimtare ndaj terrorizmit, dhe pothuajse t dal
edhe diplomacia nga kriza ekonomike m e rnd q e kish pllakosur, qysh prej Depresionit
dhe teknologjia t Madh t viteve Tridhjet. Amerika sht ende e ndar nga politika por
amerikane do- prmirsimi nuk ka fare t bj me fitoren e republikanve n zgjedhjet
minojn dhe do e mesit t mandatit dhe megjithat e ka shmangur rnien t cils un i
t vazhdojn ta druhesha, t paktn pr momentin.
dominojn edhe
pr shum koh E kujt sht merita?
botn. Ngjitja e
Kins ka qen Politikant kmbngulin q sht e tyrja. Un mendoj se Obama br m
m e shpejt nga mir nga sa mendojn zgjedhsit amerikan. Por merita kryesore sht e
sa parashikohej, burimeve t jashtzakonshm njerzor dhe natyror q ka Amerika. Ajo
por n vitet e nuk lejoi q t kushtzohet prej politikanve t partive q i kundrvihen
fundit sht njra-tjetrs dhe u prqndrua n rimkmbjen ekonomike, ndryshe nga
ngadalsuar. Dhe Europa, q megjithat ia ka dal tu mbijetoj furtunave t tregjeve dhe
tani, udhheqja rreziqeve ndaj Euros.
kineze duhet t
bj llogarit me E megjithat thuhet se ky nuk do t jet m shekulli amerikan, si
probleme q e ishte i XX-i, por do t jet shekulli kinez.
ka t vshtir tu
jap zgjidhje Nuk m duket se aktualisht Amerika sht n rnie, qoft edhe kundre-
jt Kins. Jo vetm fuqia, por edhe diplomacia dhe teknologjia amerikane
dominojn dhe do t vazhdojn ta dominojn edhe pr shum koh botn.
Ngjitja e Kins ka qen m e shpejt nga sa parashikohej, por n vitet e
fundit sht ngadalsuar. Dhe tani, udhheqja kineze duhet t bj lloga-
rit me probleme q e ka t vshtir tu jap zgjidhje.

E megjithat, a nuk rrezikojn fillimin e rnies, polarizimi politik dhe

problemet social t Ameriks?

Nj her, nj televizion arab, m pyeti se kur do t zhduket perandoria

amerikane. Paradoksale. E si mund t thuhet? Hert a von, edhe Amerika
do t perndoj, por pr momentin mundet vetm t thuhet se do t
vazhdoj t lulzoj. M shum se dy shekuj m par, kur Anglia i humbi
SHBA-t, Edmund Burke shkruante se Perandoria britanike kishte marr
fund. Gabohej. Britania e Madhe i komandoi oqeanet edhe pr 150 vjet.
 INTERVISTA 23

Kush mund t fajsohet pr rnien q po pson Europa?

Duhet t themi q, prve Gjermanis, Europa sht n rnie po ta kraha-

sosh me Amerikn dhe Kinn, por jo po ta krahasosh, pr shembull, me
islamin. Shkaku i ksaj rnie relativ nuk sht vetm mungesa e ekuili-
brit mes masave t kursimit dhe rritjes ekonomike n Europ. Jan edhe
ambicia e tepruar e projektit europian, pushteti i tepruar i burokracis s
Brukselit, ngurtsia e Gjermanis, gjendja e vshtir e shteteve antar t
rndsishm, si Franca dhe Italia.

A sht e kthyeshme rnia e Europs?

Rnia e qytetrimeve t mdhenj sht e kontrollueshme dhe e kthyesh-

me, ndonse jo gjithmon. Nuk sht vetm shtje lidershipi, por edhe
kulture, vullneti, pjesmarrjeje. Perandoria e Habsburgve dhe Perandoria
Otomane, simbole respektivisht t qytetrimit perndimor dhe qytetrimit
islamik, arritn t rigjallrohen pr dy t tretat e nj mijvjeari, n forma
E di q jam dhe me fuqi t ndryshme. Rnia e tyre filloi n Tetqindn dhe Lufta e Par
kundr rryms, Botrore shkaktoi shembjen e tyre, bashk me Perandorin Ruse.
por duhet t jet
m elastike, m Cfar duhet t bj Europa pr ta rimarr veten?
solidare dhe
m pragma- E di q jam kundr rryms, por duhet t jet m elastike, m solidare dhe
tiste, duhet t m pragmatiste, duhet t prparoj m gradualisht drejt integrimit. Protes-
prparoj m ta popullore kundr establishment-it europian, politika dhe partit duhet
gradualisht t kontrollohen, sepse ushqejn shum nacionalizmat. Europiant kan
drejt integrimit. nj trashgimi t prbashkt, q me kalimin e kohs do i lejoj t arrijn
Protesta po- shum objektiva.
pullore kundr
establishment-it Historian t tjer, Francis Fukuyama me librin Rendi politik dhe
europian, poli- rnia politike dhe Niall Ferguson me Rnia e madhe, kan kaluar
tika dhe partit nga triumfalizmi, tek rnia, amerikane dhe perndimore
duhet t kon-
trollohen, sepse Esht nj debat i destinuar t intensifikohet. Triumfalizmi ishte nj paso-
ushqejn shum j e shprbrjes s BRSS dhe prfundimit t Lufts s Ftoht. Faktort e
nacionalizmat. rnies jan t shumt, dhe ndoshta i pari sht shkak i situats s Islamit.
Europiant kan Nuk kam menduar asnjher q Pranvera Arabe do t sillte menjher de-
nj trashgimi mokracin, duhen disa breza q demokracia t lulzoj. Por nuk imagjinoja
t prbashkt, kurr nj situat si kjo, e cila arrin ti shptoj do kontrolli.
q me kalimin e
kohs do i lejoj Ju i konsideroni problemet e bots arabe dhe myslimane, nj rrezik
t arrijn shum m t madh se sa tensionin n rritje mes Rusis dhe Ameriks n
objektiva. Ukrain?

Po. Putini e di q nuk mund t shkel t gjith rregullat ndrkombtare, i

njeh limitet e fuqis s vendit t tij dhe ka telashet e tij politike dhe ekono-
mike. Islami prjeton konvulsione t till, q prbjn nj element destabi-
lizues pr Perndimin.

Libri juaj bestseller, Ngjitja dhe rnia e fuqive t mdha sht botu-
ar 25 vjet m par. Kemi msuar q po prgatisni nj rishikim t tij.
Cfar ndryshimesh do t bni?

Ende nuk e kam vendosur, do t duhet t punoj pr nj vit. N krahasim

me vitet Tetdhjet, globalizimi ka ndryshuar gjithka, nuk ka m BRSS,
Japonia ia ka ln vendin Kins, Islami sht nj e panjohur. Nuk besoj se
rendi botror q u krijua pas 1945-s do t mbijetoj n prjetsi. Por, e
prsris, kjo nuk do t thot se Perndimi do t bhet dytsor, gjithmon
nse nuk do t ket ngjarje t paparashikueshme. Pa dyshim, qytetrimi
 INTERVISTA 24

lindor sht n ngjitje, dhe nj dit mund t rimarr pozicionin q qytetri-

mi perndimor ia rrmbeu katr apo pes shekuj m par. Por kjo do t
ndodhte vetm nse Perndimi, dhe mbi t gjitha Amerika, do t hiqte dor
nga lidershipi. /PBS/

* Paul Michael Kennedy sht historian britanik n Yale University,

i specializuar n historin e marrdhnieve ndrkombtare, fuqive
ekonomike dhe strategjive t mdha.
 BE 25

Katr arsye prse

politika e jashtme
e BE fle gjum
JAN TECHAU

BE vuan prej problemeve t identitetit, institucioneve t

dobt, nj bariu t jashtm t munguar dhe mungess
s prkushtimit t tre liderve t brendshm. Kur bashko-
hen kto katr mangsi, shfaqet nj przierje e shkaqeve
q qndrojn n themel t sklerozs europiane n poli-
tikn e jashtme. Nuk sht habi q, aktort e jashtm q
plqejn t shfrytzojn dobsin e perndimit, mendojn
se Europa sht nj forc e shuar

P robleme t jashtm kolosal po shfaqen prpara Europs. E megjithat,

ka shum pak shenja q 28 shtetet q formojn Bashkimin Europian do t
fillojn t veprojn s afrmi, pr krcnimet dhe interesat e prbashkt, n
nj mnyr m t bashkuar dhe m me forc.
Disa fajsojn politikat e kursimit pr kt mosveprim. T tjer thon se
Bashkimi Europian nuk sht krijuar asnjher pr t br politik t jas-
htm. Megjithat, t tjer thon se europiant jan thjesht naiv, njerz q
 EUROPA 26

kapen pas dshirave dhe ideve t thjeshtsuara n lidhje me mnyrn se si

funksionon bota.
Asnj prej ktyre nuk sht e vrtet. Arsyet prse politika e jashtme
europiane fle gjum jan shum m t thella. Jan kat faktort themelor:
identitetet, institucionet, neglizhimi i jashtm dhe mosinteresimi i brends-
hm.
Identitete t krcnuar?
S pari, europiant mendojn se rreziku ndaj identiteteve t tyre komb-
tar sht tani m i madh se sa rreziku ndaj siguris s tyre fizike. Shikoni
mir se far diskutojn me t vrtet njerzit jasht faqeve t editorialve
t gazetave t mdha, dhe gjasat jan q t ngatrroheni n debate pr
imigrimin e paligjshm, islamizimin, krimet q kryejn t huajt, kultura e
brendshme q ndryshon dhe bhet e panjohshme, parat e taksapaguesve
q harxhohen pr njerz q jan shum larg, e kshtu me radh.
Kto tema dominojn ligjrimin politik n tre vendet m t mdhenj t BE-
s Gjermani, Franc dhe Britani si dhe n nj pjes t madhe t shteteve
t tjer, duke prfshir Austrin, Holandn dhe Hungarin.
Cshtjet e sigu- Debatet e nxitur prej identitetit kan prirjen ti prekin njerzit n mnyr
ris pr t cilat m t drejtprdrejt dhe shum m emocionalisht se sa shtjet n dukje
flasin aq shum abstrakte, si rreziku q paraqet Rusia ndaj rendit politik europian, rreziku i
analistt kan nj t ashtuquajturit Shteti Islamik ndaj stabilitetit n Lindjen e Mesme, sfida
rndsi dytso- q Kina paraqet pr ekuilibrin global t fuqive, ose ndjekja e programit
re pr njerzit brthamor nga ana e Iranit.
e zakonshm. Cshtjet e siguris pr t cilat flasin aq shum analistt kan nj rndsi
Dhe nse njerzit dytsore pr njerzit e zakonshm. Dhe nse njerzit e zakonshm nuk jan
e zakonshm shum t shqetsuar, politikant kan prirjen t mos e hapin at kanae
nuk jan shum me krimba. Kjo sht veanrisht e vrtet, nse kjo kanae me krimba
t shqetsuar, nnkupton ndrtimin e nj reagimi t bashkuar paneuropian, apo peshimin
politikant kan e mundsis s rritjes s shpenzimeve ushtarak.
prirjen t mos e Institucione t paprshtatshm
hapin at kanae Arsyeja e dyt pr ngathtsin e Europs sht se nuk ka nj institucion
me krimba. Kjo t vetm, q t mundet t formuloj n mnyr t besueshme nj interes
sht veanrisht t prbashkt europian. Pro integracionistt kan prirjen t besojn se ose
e vrtet, nse kjo Komisioni Europian, ose Parlamenti Europian jan t aft pr kt detyr.
kanae me krimba Por n fakt, asnjri nuk sht.
nnkupton ndrti- Pjes t komisionit i afrohen shum idealit t t qnurit avoketr t nj
min e nj reagimi interesi t prbashkt europian. Por kto jan deg t ekzekutivit t BE-s
t bashkuar paneu- q mbrojn interesa t prbashkt pr shtje si tregtia apo tregu i prbas-
ropian, apo peshi- hkt, teksa asnjra prej ktyre t dyjave nuk sht n qendr t politiks s
min e mundsis jashtme klasike.
s rritjes s shpen- Ai krah i komisionit q njher arriti t promovoj nj linj t prbashkt
zimeve ushtarak t BE-s pr shtjet e jashtme sht transformuar n Shrbimin e Vepri-
meve t Jashtm t BE. Por deri tani, ky organ ka qen shum i pafuqis-
hm, shum i kontrolluar prej shteteve antar, dhe shum i keqmenax-
huar, pr t qen pararoj e lidershipit t politiks s jashtme t BE-s.
Sa pr Parlamentin Europian, ai nuk prfaqson vullnetin e unifikuar poli-
tik t nj politike europiane pavarsisht prpjekjeve t tij t dshprua-
ra pr t br pikrisht kt gj. Shpesh her, pozicionet e Parlamentit
paraqesin dika m shum se sa kndvshtrimin e antarve t tij, nj kast
e veant europolitikansh q kan nj pozicion t sikletshm mes man-
dateve t tyre t ngusht kombtar, fodullkut europian dhe mungess
strukturore t llogaridhnies.
N teori, fokusi i madh q Parlamenti Europian ka tek vlerat dhe parimet
sht nj gj e mir. Por, n nj koh kur ky theks nuk shoqrohet me
botn m realiste t vendim-marrjes ekzekutive, ai shpesh her prfundon
si shfaqje morale prej tribunave.
Institucioni m i prirur pr t farktuar dika q i ngjan nj interesi t
prbashkt t BE sht Kshilli i Bashkimit Europian. Si prfaqsues i
qeverive t shteteve antar, kshilli ka mandatin m t fort demokratik
 EUROPA 27

nga t gjith institucionet e Brukselit. Por, pjestart e ktij organi, ruajn

gjithashtu me xhelozi privilegjet kombtar n politikn e jashtme, dhe si
pasoj shpesh her nuk arrijn n kompromise q jan t domosdoshm
pr ti mbijetuar kontaktit t par me botn reale.
N munges t nj institucioni q do t mundej t formulonte n mny-
r t besueshme dhe domethnse nj politik t jashtme paneuropiane,
veprimi i BE jasht do t mbetet jo i bashkuar, i dobt dhe, me disa prjas-
htime, prgjithsisht jo mbreslns.
SHBA e shkputur
Kufizimi i tret n veprimin e jashtm t BE sht ndryshimi i rolit t
SHBA. Uashingtoni sht m pak i interesuar pr Europn, se sa ka qen,
e si pasoj bn m pak presion ndaj Europs q t mbledh mendjen.
Arritja m e madhe n politikn e jashtme t Europs gjat pes viteve
t fundit ka qen uniteti i saj i paprecedent dhe jetgjat pr sanksionet
kundr Iranit, pr shkak t programit brthamor t ktij vendi. Por prapa
ktij uniteti ka nj sekret t vogl e t pist: nj trysni e madhe e SHBA
ndaj europianve, duke prfshir edhe trysnin rregullatore nga agjencit e
Kufizimi i tret qeveris s SHBA ndaj kompanive europiane q bjn biznes me Teheranin.
n veprimin e Esht nj e vrtet prgjithsisht e padeklaruar se veprimtaria e politiks
jashtm t BE s jashtme t BE shpesh her mbshtetet n udhheqjen e SHBA. Kjo sht
sht ndryshimi e vrtet n Ballkan, n Afganistan, n shumicn e shtjeve t siguris
i rolit t SHBA. dhe mbrojtjes dhe m s fundmi, n luftn kundr Shtetit Islamik. Amerika
Uashingtoni sht ka qen shtytsi, kufizuesi, konceptuesi dhe pajissi i politiks s jashtme
m pak i intere- t BE-s. Ajo ka qen gjithashtu siguruesi i besimit pr europiant, duke
suar pr Europn, garantuar q asnj vend i BE nuk do t bhet shum dominues n shtjet
se sa ka qen, e jashtme t kontinentit, duke i eleminuar kshtu tensionet potencial q
e si pasoj bn n krye t hers.
m pak presion Por kto koh, ky lloj lidershipi i SHBA sht i rrall dhe shpesh vjen me
ndaj Europs gjysm zemre, duke e zbritur edhe m shum nivelin e energjis s BE n
q t mbledh politikn e jashtme.
mendjen. Arritja Tre t mdhenjt jo ambicioz
m e madhe n po- Faktori i katrt q qndron prapa letargjis s BE-s sht fakti q tre
litikn e jashtme t shtetet m t mdhenj t unionit kan frenuar investimet e nevojshm n
Europs gjat pes politikn e jashtme t BE.
viteve t fundit Britania sht e interesuar n disa pjes t politiks s jashtme t BE, por
ka qen uniteti i i mungon mbshtetja pr integrimin europian q do t mund ta bnte kt
saj i paprecedent vend nj lider. Franca bn sikur shfaq nj interes, por pengohet prej periud-
dhe jetgjat pr have jorealiste t krenaris kombtare si dhe kredibilitetit dhe burimeve t
sanksionet kundr paksuara. Gjermania, teorikisht, i ka burimet por vuan prej nj kombinimi
Iranit, pr shkak t t pasivitetit tradicional, orekseve njpalsh t sapozbuluar, dhe nj droje
programit brtha- ushtarake q e redukton shum ndikimin e saj.
mor t ktij vendi BE vuan prej problemeve t identitetit, institucioneve t dobt, nj ba-
riu t jashtm t munguar dhe mungess s prkushtimit t tre liderve
t brendshm. Kur bashkohen kto katr mangsi, shfaqet nj przierje
e shkaqeve q qndrojn n themel t sklerozs europiane n politikn e
jashtme. Nuk sht habi q, aktort e jashtm q plqejn t shfrytzo-
jn dobsin e perndimit, mendojn se Europa sht nj forc e shuar. /
Carnegie Europe/
* Jan Techau sht drejtor i Carnegie Europe. Ai punon pr integrimin e BE
dhe politikn e jashtme, shtjet transatlantike si dhe politikn e jashtme dhe
t siguris t Gjermanis
 KOMENT 28

Brthamorja
sht kthyer
mbi tryez

GIDEON RACHMAN

Brezi i prindrve t mi u msua t jetoj nn hijen e

bombs. Por pr brezin tim, vet ideja e lufts brthamo-
re tingllon si dika q i prket fantashkencs, apo edhe
komedis s zez, si pr shembull Dr. Strangelove. Por
arsenalt brthamor t bots nuk u eleminuan pas Lufts
s Ftoht. Fatkeqsisht, mund t jemi duke u kthyer n
nj koh kur rreziku i armve brthamore nuk mund t
trajtohet m si thjesht material pr fantashkenc

A snjher nuk kisha koh pr grat e Greenham Common. Si nj stu-

dent reaksionar n vitet 1980, i konsideroja ato dhe protestn e tyre para
nj baze britanike armsh brthamore si marrzi dhe t gabuar. N fund
t fundit, disa dekada eksperienc na kishin msuar se strategjia e prmba-
jtjes brthamore funksiononte.
Tridhjet vjet m von, paqja brthamore ende mban. Por, tani po
bhet m pak i sigurt q, armt brthamore nuk do t prdoren asnjher.
 KOMENT 29

Ka tre arsye pr ankthin tim. S pari, prhapja e armve brthamore n

vende t paqndrueshm si Pakistani dhe Korea e Veriut. S dyti, shtimi i
provave q tregojn se sa shpesh ka qen bota, n koh t ndryshme, pran
konfliktit brthamor. Arsyeja ime e tret pr tu shqetsuar sht pak m
e menjhershme: nj rritje domethnse e krcnimeve brthamor nga
Rusia.
Si privatisht, edhe publikisht, rust jan duke prmendur tashm n
mnyra gjithmon e m eksplicite, arsenalin brthamor t vendit t tyre.
Pak jav m par, isha dshmitar kur nj rus i njohur paralajmroi audi-
encn, gjat nj seminari privat n Uashington, se Presidenti Putin e ka
vendosur armn brthamore mbi tryez. Esht e vrtet q presidenti
rus i sht drejtuar nj audience n vendin e tij se t huajt nuk duhet t
krkojn belan me ne, sepse Rusia sht nj prej fuqive kryesore brt-
hamore.
Duket se Putini Javn q kaloi, Pravda altoparlanti sovjetik gjat Lufts s Ftoht
po prdor at q kishte nj artikull me titullin: Rusia prgatit surprizn brthamore pr
Richard Nixoni NATO-n. N t, krenohej se Rusia kishte barazi me SHBA sa i prket
e quante teoria armve brthamore strategjike, dhe m tej mburrej: Sa pr armt brt-
e lidershipit t hamore taktike, superioriteti i Rusis moderne ndaj NATO-s sht edhe
mendur. Ish m i madh. Amerikant jan t vetdijshm pr kt. M par, ata ishin t
presidenti i SHBA bindur se Rusia nuk do t rritej kurr m. Tani sht shum von.
e shpjegonte I vetmi hezitim i imi kur shkruaj pr kt tem sht se kam pak dys-
kshtu: Nse hime q nj prej qllimeve t ksaj fryrjeje brthamore nga Moska sht
kundrshtari pikrisht q t bj q komentatort perndimor t flasin pr nj rrezik
ndien q ti je i pa- brthamor nga Rusia. Rusia dshiron shum q Perndimi t ndal furni-
parashikueshm, zimin me arm t Ukrains. Kshtu q, ata duan t projn mesazhin se
qoft edhe i do prshkallzim i till do t provokonte nj reagim nga Moska dhe ku i
nxituar, ai do t dihet ndoshta edhe prdorimin e armve brthamore.
frenohet dhe nuk Duket se Putini po prdor at q Richard Nixoni e quante teoria e
do t t shtyj m lidershipit t mendur. Ish presidenti i SHBA e shpjegonte kshtu: Nse
shum. Shanset kundrshtari ndien q ti je i paparashikueshm, qoft edhe i nxituar, ai
q ai t ndalet do t frenohet dhe nuk do t t shtyj m shum. Shanset q ai t ndalet
rriten shum. rriten shum. Presidenti Putin mund t ket t drejt kur llogarit q, duke
Presidenti Putin vendosur armn brthamore mbi tryez, ai mund t shfaqet gjithmon si
mund t ket t m i mendur se Obama, Presidenti racional dhe i ftoht i SHBA.
drejt kur llo- Megjithkt, edhe nse supozojm se gjith kta zra pr arm brtha-
garit q, duke more nga Rusia jan bllof, sht srish e rrezikshme prderisa pr ta br
vendosur armn bllofin sa m kanoss, rusve u duhet t rrisin tensionet dhe t ndrmarrin
brthamore mbi risqe. Javn q kaloi, Gjenerali Philip Breedlove, komandant i forcave t
tryez, ai mund t NATO-s n Europ, tha se Rusia kishte zhvendosur forca q mund t jen
shfaqet gjithmon edhe brthamore n Krime. Teksa luftimet n Ukrain vazhdojn, rreziku
si m i men- q Rusia dhe NATO t keqkuptojn qllimet e njra-tjetrs sa vijn dhe
dur se Obama, rriten.
Presidenti racio- Historiant e Lufts s Ftoht kan treguar se gabimet dhe llogarit e
nal dhe i ftoht i gabuara e kan uar botn pran lufts aksidentale brthamore, m shpesh
SHBA nga sa mund t kemi ne dijeni. Nj raport i kohve t fundit i Institutit
Mbretror t Britanis pr Marrdhniet me Jasht, me titull Shum pran
pr tu ndijer t qet, dokumenton disa incidente. Disa prej tyre prfshi-
nin defekte kompjuterik, q uan ose SHBA, ose BS t mendonin se ishin
t sulmuar. N raport thuhet: Vendim-marrja individuale, shpesh her
n mosbindje t protokollit dhe udhheqjes politike, n disa raste ka sjell
shmangien e katastrofs.
Shum prej ktyre aksidenteve kan ndodhur gjat periudhave me nj
tension politik t lart mes Mosks dhe Uashingtonit. M i famshmi i tyre
ishte ai i Krizs s Raketave n Kub n vitin 1962. Nj shembull m i von
me nj jehon t fort sot ishte incidenti i Able Archer n nntor 1983.
N shtator t atij viti, Bashkimi Sovjetik kishte rrzuar nj avion civil
t Korean Air, duke shkaktuar vdekjen e 267 vetve. Ajo tragjedi, ashtu
sikurse rrzimi i Malaysian Airlines M17 mbi Ukrain kt vit kishte rritur
 KOMENT 30

shum tensionet lindje-perndim, ndrkoh q rust, ashtu si edhe sot,

akuzonin Amerikn pr militarizm dhe plane pr dominim t bots.
N kt sfond, NATO organizoi nj strvitje ushtarake, ku simuloi nj
sulm brthamor t Perndimit ndaj BRSS. Operacioni Abble Archer ishte
kaq realist, saq shumkush n Mosk e interpretoi si nj prgatitje pr
nj sulm t NATO-s. Rust bn gati armt e tyre brthamore. Duket se
shrbimet e fsheht lajmruan menjher perndimin, pr mnyrn se si
po shihej n Mosk operacioni, dhe gjithka u zbut.
Nj msim nga ai episod sht se ekzistenca e hotline (linjs s po-
same telefonike) mes Mosks dhe Uashingtonit, nuk sht garanci q dy
palt nuk do t bjn proka. Nj tjetr msim sht se, do lloj lvizje e
paqart, e cila prfshin armt brthamore, mund t shkaktoj nj panik t
rrezikshm.
Brezi i prindrve t mi u msua t jetoj nn hijen e bombs. Por pr
brezin tim, vet ideja e lufts brthamore tingllon si dika q i prket fan-
tashkencs, apo edhe komedis s zez, si pr shembull Dr. Strangelove.
Por arsenalt brthamor t bots nuk u eleminuan pas Lufts s Ftoht.
Fatkeqsisht, mund t jemi duke u kthyer n nj koh kur rreziku i armve
brthamore nuk mund t trajtohet m si thjesht material pr fantashken-
c./FT/
 SHBA 31

Ky njeri sht
nj ishull

DAVID ROTHKOPF

P as zgjedhjeve t t marts, Presidenti i SHBA, Barack Obama, sht nj

figur e vetmuar. N fakt, ai mund ta prfundoj mandatin e tij, si presi-
denti m i izoluar q ka pasur Amerika, q nga koha e Richard NIxonit.
Nse ndodh, sht nj telash q ia ka krijuar vet vetes.
Izolimi fillon me faktin q, qysh n krye t hers, pr presidentin dhe eki-
pin e fushats s tij nuk bhej gjithka pr Partin Demokratike. Nuk bhej
gjithka pr pjesn tjetr t ekipit t atyre n administrat. Nuk bhej
gjithka pr rrjetin e marrdhnieve ndrkombtare. Q n krye t hers,
gjithka bhej vetm pr nj njeri, i cili ishte produkti, mesazheri, misioni
dhe arsyeja e ekzistencs, t cila t mbshtjella n nj t vetme. Dhe pr dy
vitet e ardhshm, Obama do t korr frytet e narcizizmit t tij politik n nj
mnyr q do t jet e vshtir jo vetm pr at vet, por do t jet e keqe
edhe pr Amerikn dhe rolin e saj n bot.
Humbjet e rnda t Partis Demokratike n Senat, Kongres dhe n zgjed-
hjet pr guvernator n t gjith Amerikn ishin jo vetm shembulli m i
fundit i nj modeli historik t prsritur t zgjedhjeve t mesit t mandatit.
Pr nga numri total i vendeve q kaluan n ann e opozits, ato prbjn
nj prej humbjeve m t rnda t t gjitha kohrave, pr nj parti prej t
 SHBA 32

cils ka dal presidenti n detyr. Dhe ndrkoh q ishin, pjesrisht, nj

mospranim i statusquo-s jofunksionale n Uashington, ato ishin, n thelb,
edhe nj mospranim ndaj Presidentit.
Ndrkoh q disa do t thon se kto zgjedhje nuk kishin aspak t bnin
me t metat e mdha t politiks s jashtme t Obams, kta persona injo-
rojn n nj mas t madhe se sa shum e kan dmtuar perceptimin q ka
publiku pr Obamn, gabimet e tij n skenn ndrkombtare.
Duke ln mnjan debatet individual pr zgjedhjet e politikave, publiku
dshiron q Amerika dhe udhheqsit e saj t jen t fort. N Krime apo
n Siri, n Irak apo n Afganistan, n grindjet me aleatt apo n mani-
pulimin prej rivalve, Obama nuk ka projektuar aspak nj imazh t till.
Dobsia dhe mungesa e efikasitetit t tij n politikn e jashtme pa dyshim
q kan luajtur nj rol n kt rezultat. Dhe prandaj, jan nj arsye prse n
dy vitet e ardhshm, me shum gjas do t shohim nj Amerik e cila ngjan
shum me presidentin e saj, gjithnj e m joefikase ndrkombtarisht
teksa bota pret pasardhsin e tij dhe shpreson pr nj ndryshim n karak-
terin e udhheqjes s SHBA.
Ndrkoh q Ndrkoh q presidentt me dy mandate si Bushi 43, Clintoni dhe Reagani
presidentt me t gjith e prfunduan kohn e tyre n Shtpin e Bardh si m t fort n
dy mandate si politikn e jashtme n krahasim me fillimet, kjo duket se nuk do t ndodh
Bushi 43, Clinto- me Obamn pavarsisht faktit se t tre paraardhsit e tij, ashtu si Obama,
ni dhe Reagani t ishin t dobsuar prej politiks s brendshme si dhe faktor t tjer, teksa
gjith e prfun- prfundonin erekun e katrt t mandateve t tyre. Pjesrisht, kjo vjen prej
duan kohn e faktit se humbjet e Demokratve t martn ishin shum t rnda. Pjesris-
tyre n Shtpin ht vjen prej faktit se Obama dhe rrethi i tij i ngusht, shihen brenda partis
e Bardh si m t s tij, si shkaku i ksaj humbjeje t rnd. Jo vetm duhej fajsuar Obama
fort n politikn pr at q ka br si President, por srish, ashtu si n 2012-n dhe 2010-
e jashtme n kra- n, mungesa e mbshtetjes energjike t tij pr kandidatt e partis q i
hasim me filli- prket ka ushqyer nj far armiqsie. Nj ilustrim i till sht dhe komenti
met, kjo duket se q ka br pr Uashington Post shefi i Kabinetit i udhheqsit n largim t
nuk do t ndodh shumics s demookratve n Senat, Harry Reid, i cili tha: Nuk mendoj se
me Obamn ekipi politik n Shtpin e Bardh kishte shpejtsin e duhur dhe vullne-
pavarsisht tin e duhur pr t br at q duhej br dhe prqindja e mbshtetjes
faktit se t tre pa- popullore pr presidentin nuk sht as 40%. Cfar mund t thuash m
raardhsit e tij, shum?
ashtu si Obama, Me mendime t till q, jo vetm ekzistojn, por edhe shprehen publikisht,
ishin t dobsuar me shum gjas presidenti do ta ket tejet t vshtir t siguroj ndonj
prej politiks mbshtetje politike pr shtjet e brendshme, qoft edhe nga njerz q
s brendshme mendohej se duhej ta jepnin at. Shpresat e tij m t mdha jan q t oj
si dhe faktor prpara shtje ku agjenda e Partis Republikane dhe e tija prputhen, si
t tjer, teksa prshembull marrveshje transatlantike pr tregtin, reforma e takss mbi
prfundonin fitimin, apo projektet infrastrukturor.
erekun e katrt Por pr nj sr shtjesh t tjera, duke prfshir edhe pr t fituar mbs-
t mandateve t htetjen pr shum prej nismave t tij n politikn e jashtme (dhe shman-
tyre. Pjesrisht, gien e pengesave pr t tjerat, si marrveshje pr programin brthamor t
kjo vjen prej Iranit), ky do t jet nj president n kundrshtim edhe me Senatin, edhe
faktit se humbjet me Kongresin dhe nj q nuk sht n gjendje t siguroj mbshtetje. Por,
e Demokratve kjo gj do u drgoj nj mesazh aleatve dhe rivalve n t gjith botn, se
t martn ishin presidenti nuk do t jet domosdoshmrisht n gjendje t mbaj premtimet
shum t rnda q mund t bjn ai, apo ekipi i tij.
Sjellja e tij n t kaluarn dhe pasojat e saj me shum gjas do e bjn m
kompleks dobsimin e tij t brendshm. Ky nuk sht nj president si Bus-
hi, apo Clintoni, apo Reagani q t ket nj rrjet udhheqsish t huaj, q
t jen miq t sinqert, t cilt i besojn atij, dhe me t cilt ai ka ndrtuar
marrdhnie t rndsishme. I ftoht me partin e tij dhe t emruarit e
kabinetit n Amerik, marrdhniet e Obams me udhheqsit ndrkom-
btar kan qen gjithmon t ftohta dhe n disa raste (si ato marrdhnie
t rndsishme me Erdoganin n Turqi apo Netanjahun n Izrael) jan
prkeqsuar shum. (Dhe le ta themi: nuk t ndihmon shum kur pjestar
 SHBA 33

t stafit tnd i quajn aleatt glasa). Pr nj njeri t till, organizimi i

koalicioneve ndrkombtar q t arrijn rezultate domethns do t jet
shum i vshtir, edhe pse sekretari i tij i shtetit prpiqet pafundsisht
pr ta br. Ndonjher duhet prekja e presidentit. Por ky president, q
garoi n vitin 2008 me nj politik angazhimi me shum gjasa do t hyj
n histori si praktikuesi i mosangazhimit serial, ndonjher si rezultat
i vendimeve politik t qllimshm, ndonjher si rezultat i nj mungese
gatishmrie pr t br punn q nevojitet pr t menaxhuar dhe ruajtur
marrdhnie jetike.
Shtojini gjith sa u than m sipr, edhe faktin q gjrat nuk po shkojn
shum mir pr nj sr prej prpjekjeve m t rndsishme ndrkomb-
tare t Obams rritjen e tensioneve me Rusin (mbani vesh Gjeorgjin,
vendet balltike dhe ekonomin e Rusis teksa mimet e nafts po bien),
Siri dhe Irak (ku na mungon nj strategji koherente apo angazhimi ushta-
rak pr t br punt q kemi premtuar), Libi (sot n flak), Izrael-Pales-
tin (tensionet po rriten), n Afganistan (ku askush nuk beson se arritjet
politike t kohve t fundit do t jen jetgjata dhe ku talebant jan vn
Merrni pa- n lvizje), apo gjetk.
rasysh gjith Merrni parasysh gjith kta faktor dhe peisazhi i presidentit i ngjan
kta faktor dhe shum filmit t famshm (Rikthim n t Ardhmen), ku para syve tan
peisazhi i pre- mund t shohim imazhin e tij q zbrdhulet drejt hiit. N at film, e vet-
sidentit i ngjan mja mnyr pr t kthyer mbrapsht procesin sht q t rikthehet historia
shum filmit n rendin e saj fillestar. Pr Obamn, e vetmja mnyr pr ta br do t jet
t famshm q t zhbj formuln q ka n kok dhe bashk me t t zhbj historin e
(Rikthim n t izolimit t vetvetes, nga ata prej t cilve t gjith presidentt duhet t va-
Ardhmen), ku ren pr suksesin ndrkombtar aleatt politik n vend, pjestar t eki-
para syve tan pit t tij q kan vrtet nevoj pr mbshtetje me qllim q t menaxhojn
mund t shohim problemet e njkohshm, si dhe homologt e tij prreth bots. Prndryshe,
imazhin e tij q n dy vitet e ardhshm do ta shohim botn si nj tablo ku ka shum fytyra
zbrdhulet drejt t njohura, dhe nj hapsir boshe, aty ku dikur zinte vend presidenti i
hiit. N at Shteteve t Bashkuara t Ameriks. /Foreign Policy/
film, e vetmja
mnyr pr t
kthyer mbrapsht
procesin sht
q t rikthehet
historia n ren-
din e saj fillestar.
Pr Obamn, e
vetmja mnyr
pr ta br do t
jet q t zhbj
formuln q
ka n kok dhe
bashk me t t
zhbj historin
e izolimit t
vetvetes
 GJEOPOLITIKE 34

Frojdi dhe
Lindja e Mesme
THOMAS L. FRIEDMAN

K ur prpiqemi ti japim kuptim asaj q ndodh n Lindjen e Mesme, nj

prej rregullave m t rndsishm q duhet t mbajm parasysh sht ky:
Ajo q politikant ktu ta thon privatisht, zakonisht sht pa lidhje. Ajo
q ka m shum rndsi, dhe ajo q shpjegon m s miri sjelljen e tyre, s-
ht far i thon publikisht, n gjuhn e tyre, popullit t tyre. Ndrkoh q
presidenti Obama drgon m shum kshilltar pr t ndihmuar irakent
q t mundin Shtetin Islamik, sht shum e rndsishme q t dgjojm
me kujdes se far thon publikisht aktort kryesor, n gjuhn e tyre, n
lidhje me njri-tjetrin dhe aspiratat q kan.
Pr shembull, Instituti Krkimor i Mediave i Lindjes s Mesme, ose Memri,
koht e fundit postoi nj pjes t nj interviste t dhn nga Mohammad
Sadeq al-Hosseini, nj ish kshilltar i presidentit t Iranit, Mohammad
Khatami, e cila ishte transmetuar n TV Mayadeen n 24 shtator, ku ai
thoshte se Irani shiit, prmes t tretve, ka marr kontrollin de facto t
katr kryeqyteteve arab: Beirutit, prmes militantve shiit t Hezbo-
llahut; Damaskun, prmes regjimit shiit/alavit t Bashar al-Assadit; Bag-
dadin, prmes qeveris s kryesuar nga shiitt atje; dhe pr kt shum
pak vet n Perndim e kishin mendjen Sanan, ku sekti shiit jemenas pro
iranian, Houthi, koht e fundit mori kontrollin e kryeqytetit t Jemenit dhe
tani dominon mbi sunitt. Al Hosseini tha pr Iranin dhe aleatt e tij: Ne,
n boshtin e rezistencs, jemi sulltant e rinj t Mesdheut dhe Gjirit. Ne
 GJEOPOLITIKE 35

n Teheran, Damask, n periferin jugore t Beirutit, Bagdad dhe Sana do

t ribjm hartn e rajonit. Ne jemi gjithashtu sulltant e rinj t Detit t
Kuq. Dhe ai shtoi se, Arabia Saudite sht nj tribu n prag t zhdukjes.
Ne mund t mos i dgjojm kto gjra, por arabt sunit i dgjojn, sido-
mos tani kur SHBA dhe Irani mund ti japin fund lufts s tyre t ftoht
35-vjeare dhe arrijn nj marrveshje q do i lejonte Iranit nj program
brthamor paqsor. Kjo ndihmon pr t shpjegur edhe dika tjetr q
mund tju ket shptuar: militant sunit shkuan n nj fshat saudit shiit,
al-Dalvah n 3 nntor dhe qlluan pr vdekje pes shiit saudit gjat
nj aktiviteti fetar. T paktn presidenti i Turqis, Recep Tayyip Erdogan
ndodhet n botn moderne. Jo, prisni pak, cili sht emri q Erdogani ds-
hiron ti vendos urs m t re q po ndrton mbi Bosfor? Prgjigja: Ura e
Sulltan Selimit. Selimi i Par ishte nj sulltan sunit turk q, n vitin 1514
sprapsi Perandorin Perse t kohs s tij, t quajturit Safavid. Pakica Alevi
n Turqi, nj sekt shiit paraardhsit e t cils u prballn me zemrimin e
Selimit, ka protestuar pr emrin e urs.
Ata e din q ai nuk ka dal ashtu rastsisht. Sipas Enciklopedis Britan-
Pr ta prm- nica, Selimi I ishte sulltani Otoman (1512-20) q e shtriu perandorin n
bledhur, ka kaq Siri, Arabin Saudite dhe Egjipt dhe i ngriti myslimant n udhheqjen e
shum ndrra bots myslimane. M tej, ai kthey syt nga lindja dhe iu kundrvu dinas-
dhe makthe q tis shiite Safavide n Iran, e cila paraqiste nj rrezik politik dhe ideolog-
bien ndesh mes jik pr hegjemonin e Islamit sunit otoman. Selimi ishte i pari udhheqs
tyre, n mendjet e turk q shpalli se ishte njkohsisht sulltan i Perandoris Otomane dhe
aleatve t SHBA kalif i t gjith myslimanve. Zvendspresidenti Joe Biden nuk fliste kot
kundr ISIS-it n kur akuzonte Turqin se po lehtsonte futjen e lufttarve t ISIS-it n Siri.
Lindjen e Mesme, Ashtu sikur ka nga pakz kolon izraelit t Bregut Perndimor n do izra-
saq edhe Frojdi elit, ashtu ka edhe nga pakz ndrr pr kalifatin n do sunit. Disa analis-
nuk do t kish t turq dyshojn se Erdogani nuk ndrron pr ndrtimin e nj demokracie
qen n gjendje pluraliste n Irak dhe Siri, por m shum nj kalifat modern sunit jo t
t vinte rregull. udhhequr nga ISIS, por nga ai vet. Deri ather, sht e qart se ai prefe-
Po t dgjoni ron m shum ISIS-in n kufirin e tij, se sa nj Kurdistan t pavarur.
me vmendje, Si shkruante Shadi Hamid, i Qendrs pr Politikat e Lindjes s Mesme
nga kto ndrra, n Brookings, n nj artikull pr The Atlantic me titull Rrnjt e Joshjes
ajo e jona pra s Shtetit Islamik: ISIS e merr forcn prej ideve q kan nj jehon t
demokracia fuqishme mes popullsive me shumic myslimane. Ata mund t mos bien
pluraliste nuk dakord me interpretimin q i bn ISIS kalifatit, por ideja e nj kalifati
sht n krye t entiteti politik historik q qeveriset prej ligjit dhe tradits islamike sht
lists. N Lindjen shum e fuqishme. N fakt, vren studiuesi i Lindjes s Mesme, Joseph
e Mesme ne duhet Braude, shumica e arabve sunit n Egjipt, Siri dhe Gadishullin Arabik n
t mbrojm ishujt fundin e shekullit 19 ishin kundr kalifatit t udhhequr nga Turqia, q
e mirsis e kishin prjetuar. Ata thon se ajo ishte nj lloj force pushtuese. Ishin
Jordanin, Kurdi- grupet islamik sunit t shekullit 20, veanrisht Vllazria Myslimane,
stanin, Libanin, q e ringjalln iden, duke e idealizuar kalifatin si nj reagim ndaj dobsis
Abu Dhabin, s rajonit t tyre dhe duke e futur n diskurin fetar.
Dubain, Omanin Pr ta prmbledhur, ka kaq shum ndrra dhe makthe q bien ndesh mes
nga ISIS-i, me tyre, n mendjet e aleatve t SHBA kundr ISIS-it n Lindjen e Mesme,
shpresn q shem- saq edhe Frojdi nuk do t kish qen n gjendje t vinte rregull. Po t dg-
bujt e tyre m t joni me vmendje, nga kto ndrra, ajo e jona pra demokracia pluraliste
mir nj dit do t nuk sht n krye t lists. N Lindjen e Mesme ne duhet t mbrojm
mund t prhapen ishujt e mirsis Jordanin, Kurdistanin, Libanin, Abu Dhabin, Dubain,
Omanin nga ISIS-i, me shpresn q shembujt e tyre m t mir nj dit
do t mund t prhapen. Por un jam skeptik q aleatt tan t coptuar,
me shumllojshmrin e ndrrave t tyre, mund t bien dakord pr marr-
veshje t reja t ndarjes s pushtetit pr Sirin apo Irakun, edhe nse ISIS
do t mposhtej. New York Times
 BIOGRAFI 36

I pakorrigjueshmi
Henry Kissinger

WALTER ISAACSON

Kur ishte bashkautor i politiks s jashtme amerikane, n

rolin e Kshilltarit pr Sigurin Kombtare t Richard Nixonit
dhe m pas Sekretar Shteti n fillimin e viteve shtatdhjet,
Kissingeri arrinte t manipulonte levat e ktij sistemi me nj
mjeshtri q do ta kishte magjepsur Metternichun. Duke ln
mnjan dallimet ideologjike dhe t vlerave me Amerikn, ai i
dha shtys nj politike tensionimi me Bashkimin Sovjetik dhe
ka favorizuar nj politik hapjeje kundrejt Kins, pr ti vn
m pas njri kundr tjetrit me qllim krijimin e nj ekuilibri
trekndor forcash

K ur Henry Kissingeri flet pr rend botror, dikush mund t krijoj

prshtypjen q ai po jeton n nj shekull paraardhs. Ndoshta i XVII-i.
Nuk sht rastsi q, duke filluar nga teza e tij e doktoraturs, e arritur n
Harvard gjashtdhjet vjet m par, ai ka prforcuar gjithmon kt ide, e
lindur n vitin 1648 pas Paqes s Vestfalis, e cila i dha fund lufts tridhjet
 BIOGRAFI 37

vjeare. Q ather, sistemi ndrkombtar europian nuk ishte produkt i

luftrave fetare dhe i spazmave t fundit t Perandoris s Shenjt Romake,
por bazohej mbi shtete-kombe t pavarur, secili sovran n fushn fetare
dhe n sfera t tjera, mbi territorin e vet. Asnj shtet nuk do t ndrhynte
n punt e brendshme t t tjerve dhe rendi do t ruhej, n teori, prej
statistve t zot, t ndjeshm ndaj interesave kombtar dhe ruajtjes s
nj ekuilibri t fuqive.
Kissingeri, si e ka kujtuar edhe ai vet m von, kishte filluar t vlersonte
rendin pasi familja e tij ishte larguar nga Gjermania e Hitlerit n vitin 1938
dhe kishte shkuar n Nju Jork, ku ai u vetdijsua se nuk kishte m nevoj
pr t kaluar rrugn, me qllim q t keqtrajtohej prej t rinjve jo hebrenj.
Dhe u b nj ndjeks i shkolls realiste, e cila i kundrvihej asaj idealiste,
n fushn diplomatike, i bindur se nj politik e jashtme shum e kusht-
zuar prej parimeve moral dhe prej nj fryme kryqzate mund t ishte e
rrezikshme. Problemi m i rndsishm pr politikn, shkruante Kissin-
geri n tezn e tij t doktoraturs, nuk sht ai i shtypjes s impulseve t
kqinj, por i mbajtjes nn fre t etjes pr drejtsi.
Shokt e tij t Shokt e tij t shkolls n fakultetin e shkencave politike t Harvardit e
shkolls n fakul- dshironin zgjedhjen e tij t argumentave. Bomba atomike, sipas tyre, e
tetin e shkencave kishte ndryshuar thellsisht politikn ndrkombtare. Dhe njri prej tyre i
politike t Harvar- sugjeroi, me keqdashje, q t rregjistrohej n fakultetin e historis.
dit e dshironin Edhe ne mbetemi t habitur prball lajmit q Kissingeri, n moshn 91
zgjedhjen e tij vje, sht rikthyer t filtroj sistemi vestfalian, n librin e tij m t
t argumentave. fundit, i gjashtmbdhjeti n 60 vite, me titullin e thjesht: Rendi botror.
Bomba atomike, Respekt pr sovranitetin? Sa e uditshme! Nuk ka dgjuar asnjher q
sipas tyre, e kishte rreziqet e shfaqur tashm nga t gjitha ant prshkojn fardolloj kufiri,
ndryshuar thellsi- q ne kemi detyrn humanitare t mbrojm popullsit e vendeve t domi-
sht politikn nuar prej regjimeve shtyps?
ndrkombtare. Pikrisht pr kt arsye kemi hequr dor nga Realpolitika, n favor t nj
Dhe njri prej Agjende t Liris q prfshinte pushtimin e Irakut pr prhapjen e de-
tyre i sugjeroi, me mokracis n Lindjen e Mesme, prmbysjen e qeveris s Muamar Gedafit
keqdashje, q t n Libi me motivacione humanitare dhe jemi prpjekur (t paktn deri kur
rregjistrohej n fa- u shfaq Shteti Islamik) t bjm t njjtn gj me Bashar Asadin n Siri.
kultetin e historis. Ndoshta por po t reflektosh me kujdes, likuidimi i sistemit vestfalian,
Edhe ne mbetemi braktisja e parimit t respektimit t sovranitetit dhe lejimi q idealizmi
t habitur prball t mbyste realizmin, mbase nuk ka qen nj ide e mir, n fund t fundit.
lajmit q Kissin- Dhe nse sht kshtu, ather libri i ri i Kissingerit nuk duket aspakt i
geri, n moshn 91 kohs. SHBA do t bnin mir t dgjonin kshilln e tij pr t korrigjuar
vje, sht rikthyer idealizmin e tyre me nj doz t re realizmi. Parimet vestfalian jan sot
t filtroj sistemi e vetmja baz prgjithsisht e pranuar e atij q mund ta konsiderojm nj
vestfalian, n librin rend botror.
e tij m t fundit, Libri i tij na udhheq n nj udhtim t dobishm dhe shum interesant
i gjashtmbdhje- n historin e bots, duke ndjekur linjn e krkimit t rendit, nga Kardi-
ti n 60 vite, me nali Richelieu dhe Metternich dhe Bismarck, nga ministri indian Kautilya
titullin e thjesht: i shekullit IV pas Krishtit, deri tek Sulltani otoman Sulejmani si dhe nj
Rendi botror. seri presidentsh amerikan, q fillon me Teddy Rooseveltin dhe Woodrow
Respekt pr so- Wilsonin. Nj histori q e ka kulmin n vendosjen e nj rendi botror t
vranitetin? Sa e bazuar n shtetet-kombe sovran n fundin e Lufts s Dyt Botrore. N
uditshme! mesin e shekullit XX, shkruan Kissingeri, ky sistem ndrkombtar ishte
n fuqi n t gjith kontinentet.
Kur ishte bashkautor i politiks s jashtme amerikane, n rolin e Kshill-
tarit pr Sigurin Kombtare t Richard Nixonit dhe m pas Sekretar Shteti
n fillimin e viteve shtatdhjet, Kissingeri arrinte t manipulonte levat
e ktij sistemi me nj mjeshtri q do ta kishte magjepsur Metternichun.
Duke ln mnjan dallimet ideologjike dhe t vlerave me Amerikn, ai i
dha shtys nj politike tensionimi me Bashkimin Sovjetik dhe ka favori-
zuar nj politik hapjeje kundrejt Kins, pr ti vn m pas njri kundr
tjetrit me qllim krijimin e nj ekuilibri trekndor forcash n avantazh
t Shteteve t Bashkuara, q arritn kshtu t ruajn ndikimin e tyre pas
 BIOGRAFI 38

trheqjes nga Vietnami.

Por kjo politik realiste e bazuar mbi mbrojtjen e interesave strategjik
kombtar sht e vshtir t mbshtetet n nj demokraci e cila lartson
jashtzakonshmrin e saj morale. SHBA kan alternuar mbrojtjen e siste-
mit vestfalian, duke refuzuar kushtet e tij, t bazuar n parimet e ekuilibrit
t forcave dhe mosndrhyrjes n punt e brendshme t vendeve t tjer, t
konsideruar si imoral dhe t vjetruar, thot Kissingeri. Dhe fakti q ai
dhe Nixoni nuk arritn as t grvishtin dhe aq shum idealizmin e rrnjo-
sur n ADN-n e Ameriks, e ka br t pasigurt mbshtetjen popullore
pr politikn e tyre realiste. Kissingeri sht sulmuar nga idealistt dhe
mbi t gjitha nga neokonservatort, si dhe antikomunistt e palkundur t
t djathts. Dhe reagimi ndaj realizmit t tij kontribuoi n fitoret elektorale
si t Jimmy Carterit, edhe t Ronald Reaganit.
Ndonse Kissingeri v rregullisht theksin n rndsin e idealizmit n
traditn amerikane, pothuajse gjithmon ky konstatim pasohet nga nj
por. Amerika nuk do t ishte besnike ndaj vetvetes nse do ta braktiste
kt idealizm t thell, pranon ai. Por pr t qen efikas, kto aspirata
Ndonse Kissin- duhet t kundrbilancohen nga nj analiz e ftoht e aktorve n loj. Ky
geri v rregul- alternim po por, ku theksi vihet gjithmon tek por-i prshkon gjith
lisht theksin n analizn e tij dhe gjallron do kapitull t librit t tij.
rndsin e idea- Nevoja pr nj realizm t rinovuar, thot Kissingeri n mnyr bindse,
lizmit n traditn vlen mbi t gjitha pr Lindjen e Mesme, ku xhihadistt kan shkatrruar
amerikane, po- sistemin e shtetit-komb me aspiratn e tyre pr nj revolucion global t
thuajse gjithmon bazuar mbi vlerat fetare ekstremiste. Kjo kryengritje e rrezikshme sht
ky konstatim lehtsuar pjesrisht prej vendimeve t motivuar moralisht, por t dyshimt
pasohet nga nj strategjikisht t SHBA, n mbshtetjen e nj ndryshimi regjimi dhe vendos-
por. Amerika jen e nj demokracie t llojit perndimor n Irak, Libi, Egjipt, Afganistan
nuk do t ishte be- dhe Siri.
snike ndaj vetvetes N rastin e Afganistanit, Kissingeri ka mbrojtur sulmin fillestar kundr al
nse do ta braktiste Kaeds dhe mbrojtsve t saj taleban, por hedh nj vshtrim skeptik n re-
kt idealizm t trospektiv, ndaj misionit m t gjer q e pati fillimin n vitin 2003. Ob-
thell, pranon jektivi parsor i amerikanve dhe aleatve t tyre u b ai i rindrtimit t
ai. Por pr t Afganistanit nprmjet nj qeverie demokratike, pluraliste, transparente,
qen efikas, kto autoriteti i t cils duhej t pranohej n t gjith vendin. Por kjo ribrje
aspirata duhet t radikale e historis afgane nuk ishte e mundur: Asnj institucion n his-
kundrbilancohen torin e Afganistanit apo cilsdo pjes t ktij vendi nuk kishte ofruar nj
nga nj analiz e baz mbi t ciln t ngrihej nj projekt kaq i madh.
ftoht e aktorve n Edhe n rastin e Irakut, Kissingeri kishte mbshtetur fillimisht ndrhyr-
loj. Ky alternim jen pr t prmbysur regjimin e Sadam Huseinit, por me nj far rezerve.
po por, ku Kisha dyshime, q i kisha shprehur publikisht dhe n institucione zyrtar,
theksi vihet gjith- n lidhje me iden e shtrirjes s ktij misioni drejt rindrtimit t plot t
mon tek por-i vendit dhe pr ti ngarkuar nj detyr kaq t madhe.
prshkon gjith George W. Bushit dhe administrats s tij i v fajin pr nisjen e kryqza-
analizn e tij dhe tave idealiste q injoronin realitetin n terren. Si thoshte Bushi n nj
gjallron do kapi- fjalim t vitit 2003, demokracia irakene do t ket sukses dhe kjo gj do t
tull t librit t tij
 BIOGRAFI 39

prhap lajmin e mir, nga Damasku n Teheran, se demokracia mund t

jet e ardhmja e do kombi. Por ky ideal nuk kishte baza realiste. Tenta-
tiva e realizimit t vlerave amerikane prmes nj pushtimi ushtarak t nj
pjese t bots, ku nuk kishte kurfar rrnjsh historike e bri prpjekjen
amerikane n Irak t duket si mundimi i Sizifit.
Pavarsisht ndrhyrjeve kardiokirurgjikale t cilave iu nnshtrua kt vit,
Kissingeri, sot 91-vjear, sht si nj luan n nj dimr t gjat. 40 vjet pas
postit t fundit qeveritar, sht n mnyr konstante i pranishm n trenat
e shpejtsis s lart q lidhin Nju Jorkun me Uashingtonin, si dhe kryen
udhtime t rregullt n Rusi dhe Kin, ku pritet nga autoritetet m t lart.
Analizat e tij mbeten largpamse. Pikrisht kur ishte mbrritur n larjen
e hesapeve n lidhje me armt kimike t Siris vitin q kaloi, Kissingeri
ishte pr dark n Nju Jork me disa ekspert ushtarak dhe t shrbime-
ve t fsheht, q diskutonin mbi at q mund t ndodhte. Parashikimi i
tij ishte q Rusia do t ndrhynte menjher pr t ofruar nj zgjidhje t
mundshme t problemit t ktyre armve, q nga momenti kur Moska dhe
Uashingtoni kishin nj interes t prbashkt strategjik pr t mos lejuar
Libri i tij i fun- q t binin n duart e terroristve. Dy jav m von, pikrisht kjo ndodhi.
dit prmbyllet Ai thot gjithashtu se ishte gabim q t shpallej prmbysja e regjimit t
me nj shnim Asadit nj objektiv politik, pa ditur se nga far do t zvendsohej, sepse
t ndryshm, ndoshta kjo do t shkaktonte nj luft civile kaotike t dominuar nga forcat
prulsie: nj tipar xhihadiste m radikale.
q n pjesn m t Pr tezn e diploms n vitin 1950, Kissingeri kishte zgjedhur si tem Do-
madhe t karriers methnia e historis: 383 faqe kushtuar prpjekjes pr t gjetur nj lidhje
s tij ka br gjoja mes filozofive t Immanuel Kantit, Osvald Spenglerit dhe Arnold Toynbe-
sikur e ka patur. es, duke prmendur edhe idet e Kartezit, Dostojevskit, Hegelit, Humes,
Shum koh m Sokratit dhe Spinozs. E gjitha shoqrohej edhe nga nj kapitull me
par, n rinin titullin: Nj shtytje nga poezia, ku i referohej Dantes, Homerit, Virgjilit
time, isha shum dhe Miltonit. Dhe n nj pik t caktuar deklaronte se Cogito ego sum i
mendjemadh, aq Kartezit nuk ishte n t vrtet i domosdoshm.
sa t mendoja q Libri i tij i fundit prmbyllet me nj shnim t ndryshm, prulsie: nj
mund t shpjegoja tipar q n pjesn m t madhe t karriers s tij ka br gjoja sikur e ka
Domethnien e hi- patur. Shum koh m par, n rinin time, isha shum mendjemadh, aq
storis. Sot e di q sa t mendoja q mund t shpjegoja Domethnien e historis. Sot e di q
kjo duhet krkuar, kjo duhet krkuar, jo shpallur.
jo shpallur Celsi i realizmit t Kissingerit n politikn e jashtme sht tema n qen-
dr t librit t ri dhe kjo prulsi sht e rndsishme jo vetm pr njerzit,
por edhe pr shtetet, prfshir SHBA. Sipas gjykimit t tij, progresi drejt
nj rendi botror t bazuar mbi dinjitetin e shteteve dhe mbi nj sistem
koordinimi me pjesmarrje sht nj ideal fisnik. Por ky objektiv final
mund t arrihet vetm nprmjet nj serie etapash ndrmjetse.

Walter Isaacson sht president i Aspen Institute dhe ish Drejtor i Time.
Esht autor i biografive t Henry Kissinger, Beniamin Franklin, Albert Eins-
tein, Steve Jobs etj.
 SPECIALE 40

Biznesi i Brukselit:
Lobikracia europiane

Il Messaggero

Njerzit mendojn se institucionet europian jan Ko-

misioni, Kshilli dhe Parlamenti. Por prapa gjith ktyre
fshihen shum gjra t tjera: fjal t nj lobisti

N jerzit mendojn se institucionet europian jan Komisioni, Kshilli

dhe Parlamenti. Por prapa gjith ktyre fshihen shum gjra t tjera. Ai q
flet sht nj lobist n nj sken t Biznesi i Brukselit, nj film-dokumen-
tar i xhiruar nga F. Moser dhe M. Lietaert, q flet pr botn e pabesueshme
t lobimeve q vrtitet prreth Brukselit, zemra e teknokracis europiane.
Nj ushtri prej 15 mij profesionistsh (edhe pse sht e pamundur t
caktosh nj shifr t sakt, duke patur parasysh mungesn e transparn-
cs) pr nj biznes disa miliardsh, i cili sht n gjendje t ndikoj, sipas
vlersimeve t Corporate Europe Observatory, 75 % t ligjeve europian.
Duke konsideruar q direktivat europiane kan ndikim n nj prqindje
t konsiderueshme t ligjeve t shteteve, duke arritur madje deri n 80
prqind pr sektor si bujqsia dhe tregjet financiar, mund t nxirren
konkluzione pa patur nevoj pr shum fjal. Me aftsit e tyre n kriji-
min e marrdhnieve si dhe pranin kapilare aty ku duhet t jen, grupet e
 SPECIALE 41

presionit, prfaqsues n pjesn m t madhe t interesave private, jan n

gjendje t ndikojn n proceset vendim-marrs, pasojat e t cilve i ndiejn
drejtprdrejt 500 milion persona.
Q nga implementimi i tregut t prbashkt nn udhheqjen e Jacques
Delors e deri n marrveshjen e sotme TTIP me Shtetet e Bashkuara (pr
shkmbimin e lir t mallrave), e cila pritet t firmoset s afrmi, zotrin-
jt e pushtetit t but kan luajtur gjithmon nj rol vendimtar. Targeti
kryesor sht Komisioni Europian, prej ky vijn t gjith propozimet pr
ligje, edhe pse n vitet e fundit presioni ka ardhur duke u rritur edhe mbi
Parlamentin Europian, q ish komisionerja Mariann Fischer Boel e ka quaj-
tur parajsa e lobeve.
Prania e grupeve t lobimit sht justifikuar prej aftsive t tyre teknike
n sektor t ndryshm, fal t cilve institucionet europian arrijn t
hartojn legjislacion. Ata plotsojn, pr shembull, mangsit n njohu-
rit specifike t parlamentarve dhe komisionerve, duke vepruar, pr
shembull, prmes grupeve t kshillimit, q prbhen nga zdhns t
enteve t ndryshm, kompani, banka dhe shoqata. Ky sistem prballjeje me
T bsh lobim shoqrin civile n t vrtet lehtson propozimin e ligjeve q, duke qen
sht vetm nj tashm n favor t interesave publik dhe privat, shmangin politizimin
cshtje rrjeti. n Kshill. Ky i fundit, me mekanizmat e tij t ndrlikuar t votimit, do t
Sapo ke nj list rrezikonte ti pengonte t gjith.
t mir emrash, T bsh lobim sht vetm nj cshtje rrjeti. Sapo ke nj list t mir em-
t mjafton t rash, t mjafton t kontaktosh me qindra persona vrtet t rndsishm,
kontaktosh me pohon nj lobist, sipas t cilit nj rrjet i till marrdhniesh sht jetik pr
qindra persona vet institucionet europian. Komisioni Europian n fakt ka nevoj pr
vrtet t rndsi- informacionet e grupeve si European Service Forum, sepse vazhdon lobisti,
shm, pohon nj sht n interesin e shoqrive private q shkon t negocioj pr hapjen e
lobist, sipas t tregut, i vetmi ideal t cilit i prgjigjet lobisti i vendosur. Por edhe duke
cilit nj rrjet i till e pranuar lobizmin si dicka t natyrshme pr proceset vendim-marrs n
marrdhniesh Bruksel, qytetari i paditur europian mundet t paktn t njoh se kush
sht jetik pr vet fshihet prapa ligjeve me t cilt ka t bj prdit?
institucionet euro- Problemi i mungess s transparencs sht ngritur q n vitin 2009, kur
pian. Komisioni komisioneri estonez Siim Kallas propozoi krijimin e nj regjistri t grupeve
Europian n fakt t presionit q veprojn n Bruksel. Rezultati maksimal q sht arritur
ka nevoj pr infor- deri tani ka qen miratimi i nj rregjistri ku mund t rregjistrohen vullneta-
macionet e grupeve risht, ndonse flitet q t bhet i detyrueshm gjat dy viteve t ardhshm.
si European Ser- N fakt, ka kompani m se t dyshuara. Pr shembull, n sektorin finan-
vice Forum, sepse ciar mungojn n apel YBS dhe Goldman Sachs, q rezulton vec t tjerash
vazhdon lobisti, si financuese e think tank-ut t fuqishm, Bruegel. Pr t mos folur pr
sht n interesin cilsin e informacioneve t disponueshm: secili ent parashikon, prvecse
e shoqrive private nj vlersim t vetredaktuar t shpenzimeve t veta pr lobim, edhe nj
q shkon t nego- list t temave q i interesojn. Rezultati: po t shohsh rregjistrin, kup-
cioj pr hapjen e ton q m pak se pesdhjet nga t gjith entet e rregjistruar kan br t
tregut, i vetmi ideal dgjohet zri i tyre, sa i prket pr shembull marrveshjes s tregtis s lir
t cilit i prgjigjet t siprprmendur. E vshtir t besosh q nj marrveshje me rndsi kaq
lobisti i vendosur t madhe i intereson Citigroup dhe IBM, mes t paktave kompani amerika-
ne t pranishme, dhe jo, pr shembull, Dhoms Amerikane t Tregtis. Me
nj fjal, prvec dmit t institucioneve shum teknokratik dhe rrejshm
demokratik, kemi edhe kt mashtrimin e gjoja transparencs.
 KOMENT 42

T qeverissh
nj bot pa rend

ANNE-MARIE SLAUGHTER

A mund t krijojm ne nj rend ndrkombtar q do t ruaj paqen

dhe do i lejoj shtetet t luajn sipas rregullave pr t cilat kan rn da-
kord? Kjo sht pyetja q ngre Henry Kissingeri n librin e tij t ri Rendi
Botror. Fatkeqsisht, sht pyetja e gabuar.
Kissingeri e prcakton rendin botror si nj koncept vetm
marrveshjesh ndrkombtare q mendohet t jet i zbatueshm pr t
gjith botn. Pr shembull, prpara lindjes s Bashkimit Europian, Eu-
ropa e konceptonte rendin botror si nj ekuilibr mes fuqive t mdha,
ku mund t bashkekzistonin rajone t shumt dhe forma t ndryshme
qeverisjeje.
Si qytetrim dhe si besim fetar, Islami e sheh shum ndryshe rendin
botror optimal si nj kalifat, n t cilin feja dhe qeveria jan t bashkuar
dhe paqja mbizotron n Shtpin e Islamit. Sigurisht ky nuk sht besimi
i t gjith myslimanve apo i t gjith qeverive t shteteve me shumic
myslimansh, por radikalizmi i shfaqur nga grupe si SHteti Islamik krkon
q t prhap jo vetm kode t sjelljes, por nj kndvshtrim t tr mbi
botn.
N kndvshtrimin e Kissingerit, koncepte kundrthns mbi rendin
 KOMENT 43

botror po shfaqen jo vetm n Lindjen e Mesme, por edhe n Azi. Kina po

luan aktualisht sipas rregullave ndrkombtar, por ajo po lshon gjithnj
e m shum sinjale se pret q t trajtohet si e par mes t barabartve. Por
teksa Kina forcohet dhe ripretendon at q beson se sht pozicioni i saj
historik n Azi dhe n bot, sa koh do t pres ajo para se t kmbngul
pr t ribr rregullat ndrkombtar?
Rusia po i shkel hapur kta rregulla dhe tani as nuk e merr mundimin
t vetjustifikohet para ligjeve ndrkombtar. Ajo madje mburret se po
ripretendon territore q dikur sundoheshin nga Kremlini dhe kanoset q t
prdor forcn pr t mbrojtur rust etnik nga rreziqet e supozuar.
Kur Rusia aneksoi Krimen n mars, Kadri Liik i Kshillit Europian pr
Marrdhniet me Jasht vinte n dukje dallimin e madh me mnyrn si ajo
kishte vepruar me pushtimin q i bri Gjeorgjis n vitin 2008. Qeveria
ruse e provokoi Gjeorgjin q kjo t sulmonte e para, dhe m pas krijoi nj
justifikim t rafinuar q synonte t bnte veprat e saj t pajtueshm me
ligjet ndrkombtar. Por kt her, shkruante Kadriu, Moska ka sfiduar
t gjith rendin botror postsovjetik, bashk me sistemin e tij t vlerave.
Po, pushtimi i Shpresa e Kissingerit se kta vende dhe fuqit n rritje si India dhe ndoshta
Ukrains nga Ru- edhe Brazili (ai n fakt e l Amerikn Latine jasht rrfimit t tij pr rendet
sia ka shkaktuar botror) do t jen n gjendje t bien dakord pr nj seri rregullash q
m shum se t gjith do i shohin si legjitim, duke ruajtur kshtu nj ekuilibr global
3000 t vdekur. t fuqive. Parimi Vestfalian do t jet kritik, beson ai, ashtu si do t jet
Por projeksio- e domosdoshme q t lejohen vende dhe qytetrime t ndryshm q t
net aktual t veprojn mbi parime t brendshm shum t ndryshm.
prhapjes s Megjithat, nj rend botror efikas pr shekullin 21 duhet t bj
virusit t Ebols shum m tepr se sa thjesht t ruaj paqen. Kissingeri fokusohet n
parashikojn nj marrdhniet mes shteteve se si, nga kndvshtrimi i nj shteti, t
milion raste deri shmanget lufta me vendet e tjer ndrkoh q i pengon kta t jen agre-
n muajin janar. siv apo t kryejn veprime q prishin nj ekuilibr rajonal apo global t
Sipas Organizats fuqive. MEgjithat, nj vshtrim i shpejt i titujve t gazetave t ktyre
Botrore t Shn- ditve tregon se gjrat q me shum gjas do t shkaktojn vdekjen apo
detsis, epidemia zhvendosjen e miliona, n mos qindra miliona njerzve n dekadat q do
HIV/AIDS ka vrar t vijn jan rreziqet global si epidemit, ndryshimi i klims, si dhe rrjetet
36 milion vet, terrorist dhe kriminal jo luftrat mes shteteve.
afro dhjet her m Po, pushtimi i Ukrains nga Rusia ka shkaktuar m shum se 3000 t
shum se sa numri vdekur. Por projeksionet aktual t prhapjes s virusit t Ebols pa-
i t vdekurve n rashikojn nj milion raste deri n muajin janar. Sipas Organizats
veprimet ushta- Botrore t Shndetsis, epidemia HIV/AIDS ka vrar 36 milion vet,
rak gjat Lufts afro dhjet her m shum se sa numri i t vdekurve n veprimet ushta-
s Dyt Botrore, rak gjat Lufts s Dyt Botrore, ndrkoh q 35 milion t tjer jan t
ndrkoh q 35 infektuar.
milion t tjer jan Shum prej ktyre rreziqeve global jan ngushtsisht t lidhur me luftn,
t infektuar por me luftra q ka m shum gjasa t zhvillohen brenda kufijve, se sa
ndrmjet tyre. Mendoni q afro dy t tretat e popullsis s Siris sht
zhvendosur pr shkak t lufts civile n vend, teksa miliona njerz jetojn
mjerisht n kampet e refugjatve.
Gjendja shkatrrimtare e shtetit n Liberi dhe Sierra Leone, ku Ebola po
bn krdin, reflekton disa dekada luftrash t tmerrshme civile n t dy
kta vende. Dhuna n rajonet e Liqeneve t Mdhenj t Afriks, q ka
marr miliona jet, i ka rrnjt n gjenocidin e vitit 1994 n Ruand si dhe
vrshimin e refugjatve Hutu n shtetet fqinj.
Thatsirat dhe prmbytjet e shkaktuara prej ndryshimit t klims do t
vn n lvizje miliona vet, fillimisht n qytete t mbipopulluar dhe m
pas prtej kufijve. Rusia dhe Kanadaja mund t jen t lumtura ti mirpre-
sin pr shkak t disponueshmris s tokave t reja, por shum pjes t
tjera t bots jan t mbipopulluara tashm, dhe ky sht nj parashikim
pr konflikte.
Ruajtja e paqes sht kryesisht cshtje vetprmbajtjeje. Bashkpunimi
efikas global krkon shum m tepr. Qeverit duhet t jen n gjendje t
 KOMENT 44

ulen s bashku, bashk me aktor jetik nga biznesi dhe shoqria civile, pr
t prshtatur plane veprime gjithprfshirs.
Kta plane, nga ana tjetr, do t krkojn financime, fuqi njerzore, vullnet
dhe aftsi zbatuese. Megjithat sot, t gjendur prball nj virusi q vret
gjysmn e atyre q infekton dhe me perspektivn q do t bj krdin mbi
t gjith rajonin e Afriks, do t ndal udhtimin ajror dhe do t fus n
karantin njerzit prreth bots, bota ka dhn vetm nj pjes shum t
vogl t ndihms financiare dhe asistencs materiale q nevojitet.
Ne jetojm n nj bot problemesh global dhe zgjidhjesh kryesisht
kombtare. Nevoja pr institucione q munden t reagojn me shpejtsi
dhe efektivitet, sic bjn qeverit n shtetet e mirqeverisur, sht m e
madhe se kurr. Institucionet e pas Lufts s Dyt Botrore jan br t
pamjaftueshm. Esht koha q t reformohen si dhe t ngrihen struktura
t reja si dhe mjete pr t zgjidhur kta probleme global.

Anne-Marie Slaughter, ish Drejtore e planifikimit t politikave n Departa-

mentin e Shtetit n SHBA sht Presidente e Fondacionit Amerika e Re si dhe
Profesore e Politiks dhe Cshtjeve Ndrkombtare n Universitetin e Prince-
tonit
 ITALIA 45

Fuqia e shtetit
dhe hija e mafias

ED VULLIAMY

Dshmia e Napolitanos t bn t mendosh se marrd-

hnia mes pushtetit dhe hijeve ka qen gjithmon. Dhe
q n at periudh t lufts s mafias kundr shtetit, po
kontraktoheshin detajet e atyre marrveshjeve t parr-
fyeshme pr t ruajtur status quo-n. E gjith kjo ndodhte
pavarsisht dukjes: bota e errt e Demokracis Kristiane
t Andreottit, me hijet e tij misterioze dhe kthjelltsin e
tij katolike, ia kish ln vendin nj bote t re m vulgare,
me balerina gjysm t zhveshura dhe striptiz n kanalet
televiziv t kryeministrit t ri

E dhe n Itali nuk sht e zakonshme q nj kryetar shteti t dshmoj

n nj proces kundr mafias. Dshmia e Giorgio Napolitanos n Quirinale,
prball ekipit antimafia t Palermos, nuk ka precedent.
N 28 tetor, presidenti dshmoi pr tre or, n kuadr t procesit kundr
bosit t Cosa Nostra-s, Salvatore Riina dhe t akuzuarve t tjer, n prp-
 ITALIA 46

jekje pr t pikasur prgjegjsit pr nj seri sulmesh kundr shtetit itali-

an n vitet nntdhjet: vrasjet e gjykatsve Giovanni Falcone dhe Paolo
Borselino dhe nj seri atentatesh t tjer. Napolitano u prfshi n proces
pr shkak t nj letre n t ciln kshilltari juridik i Quirinales, i ndjeri
Loris DAmbrosio, fliste pr nj marrveshje t nivelit t lart, apo nj far
tratative mes Riins dhe krerve m t lart t shtetit.
E mbaj mend mir at periudh, sepse ndiqja ngjarjet n Itali pr The
Guardian. Sapo kishte shprthyer skandali i Tangentopolit dhe nj klas e
tr politike ishte nn hetim, por edhe n at kontekst, ai shprthim i pa-
pritur i dhuns ishte trondits, t kujtonte t ashtuquajturit vite t plum-
bit, q Italia besonte se i kishte ln pas tashm.
Marrveshje t parrfyeshme
N t vrtet, sot e dim q seria e atentateve mafioz t viteve 1992 dhe
1993 kishte t gjith shenjat e atyre viteve, kur un isha student n Itali.
Rrmbimi dhe vrasja e presidentit t athershm t Demokracis Kristiane,
Aldo Moro nga ana e Brigadave t Kuqe, bomba n stacionin e Bolonjs n
vitin 1980 dhe ato t Milanos, Breshias dhe Italicus, ishin t gjitha shprehje
N t vrtet, sot e asaj q italiant e quajn strategjia e tensionit t bashkrenduar prej shte-
e dim q se- tit. Ishin t prfshir dy ekstremet, i djatht dhe i majt, shrbimet e fshe-
ria e atentateve ht, ushtria, lozha misterioze masone P2 dhe Cosa Nostra. Qllimi mendo-
mafioz t viteve hej t ishte shprthimi i kaosit, me qllim q t intensifikohej represioni.
1992 dhe 1993 Me sa duket, dshmia e Napolitanos ka konfirmuar se nuk ka patur asnj
kishte t gjith tratativ mes presidencs s Republiks dhe mafias, por letra e DAmbrosi-
shenjat e atyre vi- os pr marrveshje t parrfyeshme t sjell n vmendje q, n fillimin e
teve, kur un isha viteve nntdhjet, shteti italian ishte n kontakt me mafian. Pak a shum
student n Itali. n t njjtn periudh, Giulio Andreotti, Kryeministr dhe simbol i epoks
Rrmbimi dhe q nisi me vitet e plumbit dhe prfundoi me tangentopolin, u akuzua pr
vrasja e presiden- lidhje me mafian, u dnua dy her dhe u shpall jo fajtor n Kasacion. Por
tit t athershm historia nuk prfundon ktu. Nuk sht nj koincidenc q vala e arresti-
t Demokracis meve dhe sulmeve mafioz t viteve 1992 dhe 1993 ndodhi pikrisht n
Kristiane, Aldo periudhn kur thuhet se Andreotti u takua me prfaqsuesit e Riins. N
Moro nga ana majat e pushtetit po hapej nj boshllk dhe ekzistonte frika q mund t
e Brigadave t mbushej nga komunistt, edhe pse Partia Komuniste Italiane kishte ndrys-
Kuqe, bomba huar emr dhe kish hequr dor nga simboli i koss dhe ekanit.
n stacionin e Ai boshllk duhej plotsuar pr t ruajtur status quo-n, domethn ndr-
Bolonjs n vitin thurjen e marrdhnieve mes shtetit, krimit t organizuar, masoneris dhe
1980 dhe ato t bots s biznesit. Cuditrisht, pak m von ekipi antimafia i Caltanissettas,
Milanos, Breshias qyteti siilian i konsideruar si bastioni i Cosa Nostra-s, do t duhej t hapte
dhe Italicus, ishin nj hetim edhe ndaj Silvio Berlusconit dhe krahut t djatht t tij, Marcello
t gjitha shprehje DellUtri, i cili n fillimet e viteve nntdhjet kishte shtyr Kavalierin q
e asaj q italiant t hynte n politik, pr t garantuar imunitetin dhe pr t forcuar aleancat
e quajn stra- e vjetra.
tegjia e tensionit Hetimi u arkivua kur Berlusconi, nn udhheqjen e DellUtrit fitoi zgjedh-
t bashkren- jet e vitit 1994, duke hapur at q u duk se do t ishte nj epok e re, por
duar prej shtetit. q n realitet nuk ishte vese nj vazhdimsi e paraardhses. Nuk dyshohet
Ishin t prfshir q Berlusconi dhe DellUtri t ken pasur t bjn me vrasjet e Falcones
dy ekstremet, dhe Borsellinos, as me bombat e vna n Firence dhe n Rom. Por odisea
i djatht dhe i e Berlusconit npr nj seri gjykatash sht legjendare. Ndrkoh, DellUtri
majt, shrbimet sht dnuar pr lidhje me mafian dhe n prill u arrestua n Liban, ku ishte
e fsheht, ushtria, strehuar pas largimit nga Italia.
lozha misterioze Shumkush e ka quajtur ambasador t Berlusconit pran Cosa Nostra-s,
masone P2 dhe dhe e anasjellta, edhe pse Berlusconi ka mohuar gjithmon fardolloj lid-
Cosa Nostra hjeje me organizatn mafioze. Bashkpuntori tjetr i ngusht i tij, Cesare
Previti, u dnua pr korrupsion.
Rafte t tr me libra
Dshmia e Napolitanos t bn t mendosh se marrdhnia mes pushtetit
dhe hijeve ka qen gjithmon. Dhe q n at periudh t lufts s mafias
kundr shtetit, po kontraktoheshin detajet e atyre marrveshjeve t par-
rfyeshme pr t ruajtur status quo-n. E gjith kjo ndodhte pavarsisht
 ITALIA 47

dukjes: bota e errt e Demokracis Kristiane t Andreottit, me hijet e tij

misterioze dhe kthjelltsin e tij katolike, ia kish ln vendin nj bote t
re m vulgare, me balerina gjysm t zhveshura dhe striptiz n kanalet
televiziv t kryeministrit t ri.
Por n t vrtet asgj nuk kishte ndryshuar, prve zvendsimit t kultit
t shtetit me at t fuqive ekonomike. Marrveshjet e parrfyeshme ishin
respektuar. Por, gjja m interesante sht q n Itali ishte br gjithka
pr t denoncuar kto drama: nse hyni n cilndo librari Feltrinelli, do t
gjeni rafte t tr me libra t mbushur me hollsira, t shkruajtur nga gaze-
tar kurajoz n bashkpunim me magjistrat po kaq kurajoz.
N Itali sht zbuluar ekzistenca e lidhjeve mes pushtetit dhe krimit t
organizuar. Por nuk mund t themi t njjtn gj pr vendin ton (Brita-
nin e Madhe) dhe pr marrveshjet e parrfyeshme q lejojn persona t
ngjashm me Berlusconin q t fshehin kapitalet e tyre n parajsa fiskale,
nn juridiksionin britanik. Dshmia e 28 tetorit konfirmoi se n Itali,
vija ndarse mes ligjshmris dhe kriminalitetit sht nj gnjeshtr, nuk
ekziston. Dhe na ka kujtuar ne britanikve se kemi mbetur shum prapa n
vetdijsimin pr kt gnjeshtr dhe n denoncimin e marrveshjeve t
parrfyeshme q mbajn t bashkuar shoqrin ton./The Guardian/
 EUROPA 48

www.asp.al

www.bota.al