Selim İleri - Edebiyatımızdan Sevdiğim PDF

EDEBl'fATIIZDA
SEVDIGIM
ROMANlAR
KILAVUZU

SELM LERi
949'da stanbul'da dodu. 9 yanda Cumartesi Yalnzl
isimli ilk yk kitab yaymland. stanbul niversitesi
Hukuk Fakltesi'ndeki renimini 972'de yarm brakt.
976'da Dostluklarn Son Gn'yle Sait Faik Hilciye Armaa
n'n, 977'de Her Gece Bodrum'la T.irk Dil Kurumu Roman
dl'n ald. Romanlar ve ykleriyle edebiyat evresinde
geni yanklar uyandrd. Yaarken ve lrken (98) Milliyet
Sanat dergisince yln roman seildi. Krk Bir Ak Hikayesi
adl senaryosu Sinema Yazarlar'nca 982-83 mevsiminin en
iyi senaryosu dlne layk grld. Mavi Kanatlarnla Yalnz
Benim Olsaydn (991) Trkiye Yazarlar Birlii Roman d
l'n ald. Allahasmarladtk Cumhuriyet adl oyunu 997'de
hem Afife Jale hem de Avni Dilligil dllerini ald. leri'ye
999 ylnda, Trkiye Gazeteciler Cemiyeti "televizyon" ala
nnda Kltr-Sanat dl verdi. Radyo almalar dolaysyla
ayn yl Dialog Medya dl'n ald. 200'de Bu Yaz Ayrl
n lk Yaz Olacak yaymiand ve 2002 Orhan Kemal Roman
Armaan'yla dllendirildi. Selim leri ayrca, 2003 ylnda
Uzak, Hep Uzak adl deneme kitabyla Sedat Simavi Edebiyat
dl'n, 2005 ylnda stanbul'un Sandk Odas adl kitabyla
da TYB'nin Hatra-Gezi alanndaki dln, 202'de Aydn
Doan dln ve Cumhurbakanl Kltr ve Sanat B
yk dl'n, Aralk 203'te Trsak Vakf T.irk Sinemasna
Hizmet Onur dl'n ald.. Selim leri'nin btn kitaplar
Everest Yaynlar tarafndan yaymlanmaktadr.
SEL\ iLERi
EDEBi1ATIlZDA
SEVDiGi
RO ANLAR
KILAVUZU

Yayn No 1406
Trke Edebiyat 520
Edebiyatmzda Sevdiim Romanlar Klavuzu

Selim leri
Yayna hazrlayan: Mustafa evikdoan

Kapak tasarm: Fsun Turcan Elmasolu
Sayfa tasarm: Hlya Frat
2015, Selim leri

2009, bu kitabn tm yayn haklar
Everest Yaynlar'na aittir.
1-3. Basm: Nisan 2015

ISBN: 978 - 605 - 141- 864 - 3
Bask ve Cilt: Melisa Matbaaclk

Matbaa Sertifika No: 12088
iftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8
Bayrampaa/stanbul
Tel: (0212) 674 97 23 Faks: (0212) 674 97 29
EVERESTYAYlNLARI
T icarethane Sokak No: 15 Caalolu/STANBUL
Tel: (212) 513 34 20-21 Faks: (212) 512 33 76
e-posta: info@everestyayinlari.com
www. everestyayinlari.com
www. twitter. com/everestkitap
facebook.com/ everestyayinlari
Everest, Alfa Yaynlar'nn tescilli markasdr.

NDEKLER
NSZ ........................................................................................ 23
HASAN MELLiiH
Ahmed Midhat Efendi ................................................................. .. . 27
NTBAH
Namk Kemal . .
................ ........ ....................................................... 30
MUSULLU SLEYMAN
Ahmed Midhat Efendi . . .
.................................. ..... ............... ........... 33
CEZM
Namk Kemal . . .
......... ............................................................. .... .... 35
HENZ ON YEDi YAlNDA

Ahmed Midhat Efendi ...................... .............................................. 37
lK
Hseyin Ralmi Grpnar .
..... ......................................................... 39
MER'N OCUKLUGU
MuallimNaci .
................................ ................................................ 42
SERGZET
Samipaazade Sezai ........................................................................ 44
MAHEDAT
Ahmed Midhat Efendi ........................................ ............................ 48
BR LNN DEFTERi
Halid Ziya U aklgil .
..................... .................................................. 51
ARABA SEVDASI
Recaizade Mahmud Ekrem .......................................... 53
ZEHRA
Nabizade Nizm ............................. 56
MAVE SYAH
Halid Ziya Uaklgil ........................................................................ 59
UD
Fatma Aliye ......................................................................... 62
AK-I MEMNU
Halid Ziya Uaklgil ........................................................................ 64
EYLUL
Mehmed Rauf .............................................. 68
ZAVALLI NECDET
SafVetNezihi ...................................... 72
MNEVVER
Gzide Sabri ...................... 76
lPSEVDi
Hseyin Rahmi Grpnar ............................................................... 79
NMETNAS
LM BRKADININ
EVRAK- METRUKES
Gzide Sabri .......................................................... 84
SEVYE TALiP
Halide Edib Advar ......................................................................... 86
SALON KELERNDE
SafVeti Ziya ............................................................ 89
SYAH GZLER
Cemil Sleyman Alyanakolu ......................................................... 92
HANDAN
Halide EdibAdvar ..................................................................... 95
KUYRUKLU YILDIZ ALTINDA BR ZDVA

YEN TURAN
Halide EdibAdvar ................................................................. 101
EFRUZ BEY
mer Seyfettin ........................................................................... 103
HAKKA SIGINDIK
Hseyin Rahmi Grpnar ............. ................................................ 106
STANBUL'UNBR YZ
Re6k Halid Karay ....................................................................... 109
KARAKTAP
Suat Dervi ............................................................................ 112
YABANGL
Gzide Sabri .......................................................................... 114
ATETEN GMLEK
Halide EdibAdvar ....................................................................... 116
ALlKUU
ReatNuri Gntekin .................................................................. 119
KRALIK KONAK
Yakup Kadri Karaosmanolu ................................................. 123
NURBABA
Yakup Kadri Karaosmanolu ................................................ 128
SABR EFENDi'NN GELN

Ercment Ekrem Talu .................................................................. 131
SSL GECELER
HalideNusret Zorlutuna .............................................................. 134
SZDE KIZLAR
Peyami Safa.......................................... 137
CEHENNEMLK
Hseyin Rahmi Grpnar ............................................................. 139
KALB AGRISI
Halide EdibAdvar ....................................................................... 141
KIRIK HAYATLAR
Halid Ziya Uaklgil ................................................................... 144
ZANYELER
Selahattin Enis ............................................................................ 147
DUDAKTANKALBE
ReatNuri Gntekin .................................................................. 150
GEN KIZ KALBi

Mehmed Rauf ......................................................................... 153
AKAM GNEi
ReatNuri Gntekin ................................................................. 155
BLLOR KALB
Hseyin Rahni Grpnar ............................................................. 158
HKM GECESi
Yakup Kadri Karaosmanolu .................................................... 161
PERVN ABLA
Mahmut Yesari ........................................................................ 164
AClMAK
ReatNuri Gntekin ................................................................. 166
BEN DEL MYM7

Hseyin Rahni Grpnar ............................................................. 169
BR OFRN GZL DEFTER

Aka Gndz ............................................................................ 173
EVLERE ENLK/KAYNANAM NASIL KUDURDU?
MUHABBET TILSIMI
SODOM VE GOMORE
Yakup Kadri Karaosmanolu ......................................................... 183
YEL GECE
ReatNuri Gntekin .................................................................... 186
DOKUZUNCUHARCYE KOGUU
Peyarn Safa .................................................................................. 189
HCRAN GECESi
Gzide Sabri ................................................................................ 192
YAPRAK DKM
IKRIKLAR DURUNCA
Sadri Ertem .................................................................................. 198
FATH-HARB YE
Peyami Safa .................................................................................. 200
KIZILC/K DALLARI
ROMAN
Falih RfkAtay ............................................................................ 205
SU SNEKLER
Mahmut Yesari ............................................................................. 207
YABAN
Yakup Kadri Karaosmanolu ......................................................... 209
BR TEREDDTN ROMANI
Peyami Safa .................................................................................. 212
FADME
Selann zzet Sedes ........................................................................ 215
KIVIRCIK PAA
Sennet Muhtar Alus ....................................................... 217
PEMBE MALAHLI HANlM

Sennet Muhtar Alus .................................................................... 219
ANKARA
Yakup Kadri Karaosmanolu .............................................. 222
AYALI VE KRACILARI
Memduh evket Esendal ............................................................ 226
UTANMAZ ADAM
DKNLER
Sadri Ertem ................................................................................ 232
GKYZ
ReatNuri Gntekin ................................................................... 235
CUMBADAN RUMRAYA
Peyami Safa (Server Bedi) ............................................................ 238
SAMANYOLU
KerimeNadir ............................................................ 241
SELMA VE GLGESi
Peyami Safa (Server Bedi) .......................................................... 243
SNEKL BAKKAL
Halide EdibAdvar .................................................... 245
SONSUZ GECE
Muazzez Tahsin Berkand ............................................................. 250
YOSMA
Ethem zzet Benice ..................................................... 253
BR SRGN
Yakup Kadri Karaosmanolu . .
............................ ........ ................... 255
KUYUCAKLIYUSUF
Sabahattin Ali . . .
........................... ....... ............. ........ .................... 258
YOLPALAS CNAYET
Halide EdibAdvar . . .
. .......... ................................ ......................... 262
ESK HASTALIK
ReatNuri Gntekin .
..... .......................... ...... . .. . .. ..
. .... . ...... . ......... 264
STANBUL
Mithat Cemal Kuntay . .. .............. . .. . .
.... . ...... ................. ................. 267
YALNlZ DNYORUM
kife Nihai . .
..................... ........... .............................................. 270
AFRODT BUHURDANlNDA BRKADlN

Reat Enis .................................................................................... 272
DAG RZGARLARI
Mahmut Yesari ............................................................................. 275
KADlKY'NN ROMANI
Safiye Erol ..
................................ . ......................... .. . .
. ........ .... .. . . . . 277
SAFiYE SULTAN
M. Turhan Tan ....... ... . . . .. . .
..... .. ...... ...... . .... ............... .................... 280
MiZDEKi EYTAN
Sabahattin Ali .............................................................................. 282
FAHM BEY VE BZ
Abdlhak inasi Hisar ...... .......... .. . ..
.. . .......................................... 285
KEZRAN
Muazzez Tahsin Berlmnd .............................................. ......... .... . . 288
NECIA
Gzide Sabri . .
.... ............................ .............................................. 291
SRGN
Refik Halid Karay ...................................................................... 293
ATE GECESi
ReatNuri Gntekin ................................... 296
DENZiN AGIRII
Kemal Bilbaar .............................................. 299
GELiNLK KIZ
KerimeNadir ................................................. 302
KRK MANTOLU MADONNA

Sabahattin Ali .............................................................................. 305
AYGIR FATMA
Osman Cemal Kaygl .............................. 308
AMLICA'DAK ENTEMZ
Abdlhak inasi Hisar ................................................................ 311
KLE
Ref'i Cevat illunay ................................. 314
TALITARLADAKi EV
lhami Bekir Tez ............................................................... 316
LKER FlRTlNASI
Safiye Erol ....................................................... 318
ILGIN GB
Suat Dervi .................................. 321
LALE
Muazzez Tahsin Berkand ............................................................. 324
SOKAKTAN GELEN KADlN

Esat Mahmut Karakurt ................................................................. 326
SOLANMT
KerimeNadir ................................................................. 328
AGANTA BURNA BURNATA
Halikarnas Balks ......................................................... 330
KISKANMAK
Nahid Sm rik ............................................................... 332
MiSKNLER TEKKES
ReatNuri Gntekin ........................................................... 336
ANAHTAR
Refik Halid Karay ............................................................... 339
MESiHPAA MAM/
SimihaAyverdi ........................................... 341
DAR YOL
Peride Celal ................................................................................. 344
HUZUR
Ahmet Harndi Tan pnar ............................................................... 347
MATMAZEL NORALYAKOLTUGU
Peyami Safa .............................................................................. 353
BU, BZM HAYATIMIZ

Refik Halid Karay .......................................................... 356
NLGN
Refik Halid Karay .......................................................... 358
HAVADA BULUT
Sait FaikAbasyamk ..................................................... 360
YALNIZIZ
Peyami Safa ............................................ 364
ACEMiLER
Erhan Bener ......................................................................... 366
AL NZAMBEY'N ALAFRANGALIGI VE EYHLG

Abdlhak inasi Hisar .................................................................. 368
YOLGEEN HANI
Reat Enis .................................................................................... 371
D RMCEK
Refik Halid Karay ....................................................................... 373
KAYlP ARANlYOR
Sait FaikAbasyank ..................................................................... 375
SOKAKTAKi ADAM
Attila lhan .................................................................................. 378
BR KIZ/NMASALI
Aka Gndz ................................................................................. 380
BUGNN SARAYLISI
Refik Halid Karay ........................................................................ 382
2000 YIL/N SEVGLS

KADININ ROMANI
Peride Celal ................................................................................. 387
YlLANHiKAYEsi
Sanim Kocagz ........................................................................... 390
GENLiGiMiN RZGARI
Mkerrem Klnil Su ..................................................................... 393
NCE MEMED
Yaar Kemal ................................................................................ 395
NTERMEZZO
FikretAdil .................................................................................. 397
KADlNLAR TEKKES
ESR EHRiN NSANLARI

Kemal Tahir ................................................................................. 403
HEP O ARKI
Yakup Kadri Karaosmanolu .................................................... 405
TELERN OCUGU
Halikarnas Balks ............................................................. 408
GOLKRALI
AzizNesin ............................................................................. 411
ONBNLERN DN
Samim Kocagz .................................................................... 414
RAHMET YOLLARI KESTi

Kemal Tahir ................................... .............................................. 417
SERSER MiLYONER
Orhan Kemal ............................................................................ 419
SUUMUZ NSAN OLMAK

Oktay Akbal .......................................................................... 421
SULTAN HAMiD DERKEN

Nahid Sm rik ........................................................................... 423
VAROLMAK
lhan Tarus ............................................................................... 426
AKiLE HAN/M SOKAGI

Halide Edib Advar ................................................................ 429
DEVLET KUU
Orhan Kemal ....................................................................... 432
HAVADA BULUT YOK

Cevdet Kudret ................................................................. 435
YA AGA
Mehmet Seyda ................................................................... 438
AYLAK ADAM
YusufAtlgan .......................................................................... 440
BZ NSANLAR
Peyami Safa .................................................................. 443
DEGEN STANBUL
Ziya Osman Saha ......................................................................... 445
KYN KAMBURU
Kemal Tahir ............................................................................. 447
AY TUTULDUGU GECE
Kemal Bilbaar ............................................................................. 449
KCK
Orhan Kemal ............................................................................... 451
LO AYNA
Erhan Bener ................................................................... 453
MUTFAK lKMAZ/
Tahsin Ycel ..................................................................... 455
ODALARDA
Erdal z ................................................................................ 457
DRT KELi GEN

Salal Birsel ............................................................................ 459
DURU GL
lhan Tarus ............................................................................ 461
ESR EHRN MAHPUSU

Kemal Tahir ................................................................................. 463
KAVAK YELLER
Reat Nuri Gntekin ............................................................. 465
KORSAN IKMAZI
Nezihe Meri ............................................................................... 468
MAVSRGN
Halikarnas Balks ......................................................... 470
SON SIGINAK
CNC HOCA
M. TurhanTan ..
........... . .............................................................. 474
GURBET KULARI
Orhan Kemal .
............................................ .................................. 476
KANDAVASI
ReatNuri Gntekin . .
............................................... .... ............... 479
KED VE LM
Erhan Bener .. . .
............... . ............................................. .. .............. 481
&UUEID AIDAMA ENStiTm

Ahmet Harndi Tanpnar ............................................................... 483
SYAH ZAMBAK
Suzan Szen . .
................ ... ............................................................ 486
GECENN UCUNDAKi IIK

Peride Celal .
................................................................... ............. 488
KURTLAR SOFRASI
Attila lhan .................................................................................. 491
BRAHiM EFENDi KONAGI

Simiha Ayverdi ............................................................................ 493
KADEIDN CLVES
Hseyin Rahmi Grpnar . . .
.................... ......................... .. ........... 496
KSEM SULTAN
Reat Ekrem Kou . .
.................................. .................. .................. 498
AYLAKLAR
Melih Cevdet Anday ..................................................................... 500
SONUNCUKADER
Refik Halid Karay......................................................................... 502
EVL ERDEN BR
Orhan Kemal ............................................................................... 504
KK DNYA
Emine lnsu ................................................................................ 507
AMERKAN SARGISI
Fakir Baykurt ............................................................................... 509
DEVL ET AN A
Kemal Tahir ................................................................................. 511
KMN N
ahap Stk................................................................................... 514
ALNIMDAK BIAK YARASI

BurhanArpad .............................................................................. 516
ARKADA ISLIKLARI
Orhan Kemal ............................................................................... 518
DENZiN KANI
Tank Dursun K ............................................................................ 520
GZ ARKISI
Peride Celal .............................. . ....... ........................................... 522
TANTE ROSA
Sevgi Soysal ................................................................................. 524
BAHARLA GELEN
Erhan Bener ................................................................................. 526
KURTKANUNU
Kemal Tahir ................................................................................. 529
GZL EMR
Melih Cevdet Anday ..................................................................... 532
B1N RYASI
Tank Bura .................................................................................. 534
UZUN SRM BR GNN AKAMI
Bilge Karasu .............................................................................. 536
YlLKI ATI
Abbas Sayar.................................................................................. 539
TUHAF BR KADlN
Leyla Erbil ................................................................................. 541
TUTUNAMAYANLA R
Ouz Atay ................................................................................... 544
YOL AYRlMI
KemalTahir ................................................................................ 547
BYK GZALTI
etin Altan .............................................................................. 550
ANAYURT OTELi
YusufAtlgan ............................................................................... 553
BIAC lN UCU
Attila lhan ................................................................................. 556
ZMR'N NDE
Samim Kocagz ...................................................................... 560
LMEYE YATMAK
Adalet Aaolu ............................................................................. 563
SAHNENN DIINDAKiLER
Ahmet HarndiTanpnar ............. .................................................. 566
TEHLiKELi OYUNLA R
Ouz Atay ................................................................................... 569
YAGMURLARLA TOPRAKLAR
Necati Cumal .............................................................................. 572
YENEHR'DE BR GLE VAKT

Sevgi Soysal .
.......................................................... ...................... 574
DEMRCLER AR/SI CNAYET
Yaar Kemal ................................................................................ 577
47'LLER
Fruzan ....................................................................................... 580
SIRTLAN PAYI
Attila lhan .................................................................................. 583
BR SOLGUN ADAM
Seluk Baran ................................................................................ 586
GURBET YAVRUM
Aysel zakn ................................................................................ 588
AFAK
Sevgi Soysal ................................................................................ 590
VisKi
etin Altan .................................................................................. 593
AL GZM SEYREYLE SALH

Yaar Kemal ................................................................................. 595
BR KADININ PENCERESiNDEN
Oktay Rifat ................................................................................. 597
BR UZUN SONBAHAR
Demir zl .................................................................................. 601
FKRMN NCE GL
Adalet Aaolu ............................................................................. 603
PANSiYON HUZUR
rfanYaln .................................................................................. 606
o
Ferit Edg .................................................................................... 608
YRMDRT SAA T
Peride Celal ................................................................................ 611
YALNlZLAR
Erhan Bener ............................................................... ................. 613
DENZ KST
Yaar Kemal ................................................................................. 615
KULAR DA GTT
Yaar Kemal ............................................................... .................. 617
ASILACAK KADlN
Pnar Kr ..................................................................................... 619
OCUKLUGUN SOGUK GECELER

Tezer zl ................................................................................... 621
DANABURN U
Oktay Rifat .......................................... ........................................ 623
DNEMETE
Tark Bura ................................. ....................................... .......... 625
FENA HALDE LEMAN

Attila lhan .................................................................................. 627
YAZSONU
Adalet Aaolu ............................................................................. 630
NSZ
Batan beri romanlar karasevdalsydm. iirin ve yknn in

celiklerinden rktm iin belki.
Edebiyatmzda Sevdiim Romanlar Klavuzu, yarm yzyl
akn zamandan beri, roman okumalarmn, romanlar zerine
yazlanlar okumarnn ve romanlar zerine yazdklarmn verimi:
zlenimler, etkilenimler, saptamalar, bir romann zn duyum
samaya almalar, bazan roman sayfalarna dlm notlar,
hatta bazan an krntlar...
Roman sanatn btn almlaryla sevdim. Edebiyatmzn
romaniarna da bu sevginin grngesinden yaklamaya altm.
Edebiyat tarihilerimizin hor grd eserler de var bu kitapta.
O eserlerin nemsenmemi zelliklerini saptamaya altm.
Klavuzu sevdiim kitaplarla snrladm. Yalnz unu belirt
meliyim: Yaynlan tarihleri, kaynaklarda bazan farkl olsa bile;
romanlar, kitap olarak yaymlan tarihlerine gre sralarken -
neri, Vedat Bayrak'tan geldi, Vedat'a teekkr ederim- kimi ok
23
sevdiim romanlar da klavuza alamadm, rnekse, yaymlan
1980 sonrasna rastlayan VassafBey ya da Osmanojlar...
"Edebiyatmzda" elbette Behet Hoca'nn esiz iki alma
sndan dn: Edebiyatmzda simler Szl, Edebiyatmzda
Eserler Szl.
Karmakark kitaplmda bir trl bulamadm romanlar
iin yardm eden Nedret li'ye, Vahit Uysal'a, mit Kulunyar'a,
Serra Kerimzade'ye, Cem leri'ye, ayrca yllardr kitaplarnn
yeni basmna emek veren Mustafa evikdoan'a teekkr ede
rim. Yapm zorlu bu kitap iin Alfa Yayn Grubu'nda emek ve
ren herkese gnl borcum var.
En byk gnl borcumsa, andm romanlarmza; her biri

hayatnn yolda oldu.
Selim leri
24
Dumas, Hugo, Gaboriau,
Fival'ler, Eugene Sue'ler
Daha kundakta ocukken
Ezbere bildiim isimler.
Apollinaire
(eviri: lhan Berk)
akamlar bir roman gibi biterdi

Attila lhan
1874
HASANMELLAH
Ahmed Midhat Efendi
Okurlarn hikaye ve roman ilkretmeni Ahmed Midhat

Efendi, Krk Ambar yaymlamaya baladnda, hemen hemen
yapayalnz bir giriimcidir. Badat'ta Midhat Paa'nn yanndaki
resmi grevini brakm, imparatorluk bakentine gelmi; nce
Basiret gazetesinde alm ve nihayet kendi matbaasn kurarak,
yazarlk, gazetecilik, dergicilik almalarna tek bana atlmtr.
zel basmevinde kars, aluu ocuu, kzkardei, yeenleri,
btn aile hep birlikte alrlar. in asl aranrsa, hep birlikte bir
mucize yaratmaktalar. Dnn: romandan neredeyse habersiz
bir lkede, Ahmed Midhat Efendi yaamn romanc olarak sr
drmeye karar veriyor. Olmayan bir okur kalabaln dleyerek
onlara ses yneltmenin yardamlarn aryor. stelik btn bir
aile, sonu mehul bu servende rol almakta ...
te Krk Ambar katland, hazrland, paketlendi. Birtakm
hayaller, masaldan gncel gereklie yol al sayfalarda harfiere
dnm, okurunu bekliyor.
Ahmed Midhat'n zel datclar aylk dergiyi alrlar, bak
kallara, nalburlara, eczanelere, iskdelere verirler. Akama doru,
27
eve her gelen, toplad paray Ahmed Midhat'n nndeki ka
seye brakr. Kazan, kar veya zarar ortadadr. Buna gre herkes
payna deni, imdi veznedar konumuna gemi, mteebbis ve
edebiyat adam, KrkAmbaryaratcsndan edinecektir...
Gemite, anlarmda kalm bir senaryodan bu sahneler. Ne
zihe Araz yazyordu. Otuzlarmdaydm, otuzlarnn sonunda;
Nezihe Hanm'a, Etiler'deki yazevine sk sk gidiyordum.
Konu, on dokuzuncu yzyl sonlaryla yirminci yzyl bala
rnda, Trkiye'de yeni sanatn oluumu; roman, resim, Bat m
zii. Oluum, seyirci kalabalnn ilgisini devirebilecek akkan
lkla dile getiriliyor. Bu gzel tasar ne yazk ki yarda kald.
Birlikte Ahmed Midhat Efendi'yi dlerneye alyorduk.
imkansz koullar onun kadar zorlam ikinci bir romanc bul
mak herhalde kolay deil. Kocakar masalndan gereki romana
yol almaya alrken, Ahmed Midhat bir yandan da okur yeti
tiriyor, roman hayatn klgsna katmann yardamlarn aryor.
Bir sahne daha:
Hasan Me//ah'n sona ereceini renen tefrika okurlar, hi
enmeden gazeteyi basyorlar, yetmezmi gibi, Ahmed Midhat'
tehdit ediyorlar! Sesler, uultular; roman asla bitmeyecek, Hasan
Mellah asla lmeyecek, macera mutlaka srecek!
Talep byle. Neresinden baksanz, kendince bir Charles Di
ckens yaants. ..
Hasan Me/tah yahut Sr inde Esrar Kenan Akyz'n sade
letirmesinden okumutum. Denizci Hasan'n servenleri gerek
ten srkleyiciydi. Roman masais bir anlatrnla yazlm olsa bile.
Efendimiz, hi grmedii spanya'y ne kadar renkli anlatmt!
Hasan Mellah korsanlarn eline dyor; ak denizlerden
geerek spanya'ya geliyorlar. spanya'da grkemli bir ehir; kor
sanlar tutsak Hasan Mellah'tan zengin bir adamn grkemli evini
soymasn istiyorlar. Cuzella'y o evde gryor, zoraki hrsz tutsak
28
denizci Hasan. Uyuyan gzel Cuzella uyanyor ve Hasan Mellah'a
ak oluyor, onu zaten daha nce grm. Resmini mi grm,
dnde mi grm, masallara zg bir gr ve unutamay bu.
Cuzella gen adam elbette saklayacak Derken Cuzella ka
rlacak, kurtarmak da Hasan'a decek. Yine denizler. Yine yeni
yeni servenler, ta mutlu sona kadar.
Eserin nsznde, Ahmed Midhat Efendi nl Monte Kris
to'dan esinlendiini ak ak belirtiyor.
Zaten Ahmed Midhat Efendi'nin ille zgn olmak gibi bir
kaygs yok. Roman sanatnn yetkin rneklerine saygs usuz
bucaksz. Bat'dan rendiklerini bize anlatmak istiyor, ama ya
ad topran talepleri, gereksinmeleri erevesinde.
Bugn daha seik ayrt ediyoruz ki, ykld yklacak bir im
paratorluun eiinde, telala anlatmak istemi Ahmed Midhat;
sanatn, kltrn, uygarln bir toplumu ayakta tutabileceini.
Anlatrken, dt yanlglardan ylmam; yksnmyor, aa
lk duygusuna kaplmyor, dediim dediki deil. Hayatn,
kendi grdyle, kendi bildiiyle kstl olmadn yolun ba
ndayken kavram. Bu yzden Monte Kristo'ya gnl borcunu
demek ihtiyac duymu.
Biz de bu yzden sayg duyuyoruz Ahmed Midhat Efendi'ye ...
Cuzella - (Ktphane semtine gidip oradan bir resim erevesini

alarak bir resme, bir Hasan'a baktktan sonra} Bu resmi tanr ms
nz?
Hasan - (Resme ilk nazarnda ehresi bozulup titreyerek) Bu re
sim size nereden geldi?
Cuzella - Fasl bir taeirden alnmtr. Alnal bir seneden ziyade
oldu. Fakat kimin resmi? Tanyor musunuz?
29
NTBAH
NamkKemal
ntibah' Kamelyasz Kadnlar'da AkifBey'le birlikte yorumla

maya altm. ntibah sevdiim bir roman deil aslnda. Bununla
birlikte zerinde durolmaya deer, bende taknt bir roman.
Reat Nuri Gntekin, AkifBey'i -1950'lerde- yeniden sahne
ye kazandrmak isterken, Dilrba zerinde durur ve onu basit bir
melodram yasmas olmaktan kurtarmak ister. Sahnede Dilrba
neyse, ntibah'ta da Mahpeyker onun ruh ve yaradl ikizidir. Se
fih, aynak, kt, ahlaksz kadnlar... Namk Kemal'in onlardan
yola karak ibret dersi vermek istedii sanlmtr.
bret dersinin yan banda bir mesele daha var, Rauf Mutlu
ay'n saptamasyla:
"Gerekten normal kurulmu aile yapsnn gizliliklerine Ms
lmanca bir saknla sokulmak istemeyen yazarlarmz, kadnsz
bir toplumda ak konularn ileyememek durumunda kalacaklar
dr. Bu yokluu giderecek iki yol vardr nlerinde. Ya Mslman
erkeklerini dm kadnlarla ve aznlk evresinde kadnla kar
karya getirebilirler; ya da esir kzlada sevitirebilirler."
30
Mutluay, gzlemini, saptamasm glendirmek iin rnekler
de vermi; bata ntibah geliyor. Ne var ki, o dnemde yazlm
Zehra'y, ne yosma, ne aznlk, ne cariye olan roman kiisi Zel
ra'y deerlendiri d brakm.
Namk Kemal'e gelince, vatansever kahramanlar yazd ka
dar, dk kadn kiilere, ktcl, intikamperest Mahpeyker'e,
evler barklar ykarken gizli bir sevin duyan Dilrba'ya bilinli
ya da bilinsiz ilgi duyuyordu herhalde. Dahas, Karabeld'daki -
hadm edilememi- harem aas Ahid, bu soy kadnlarn adeta
erkek karl.
Bana yle geliyor ki, bu soy insanlar Namk Kemal zellikle
seiyor, cinnete varan cinsel tutkuyu ilernek istiyor, ama dne
min basks zdenetimiere yol ayordu.
Masum Ali Bey, yosma Mahpeyker'e tutulur. Annesi, Ali
Bey'i esir kz Dila1b'la evlendirrnek ister. Ali Bey'i kaybetmek
istemeyen Mahpeyker entrikalar evirir. Dila1b, Ali Bey uruna
can verir; gen adam Mahpeyker'i ldrr, hapse der; orada
aclar, pimanlklar ekerek lr.
Bu, hayli abartl olay rgsnn ortasnda, yazarn ekingen
anlatrnma ramen, ktcl Mahpeyker tek bana, ilgin bir ro
man kiisi olarak aklda kalmaya devam eder.
Hayr efendim! Adeta satlmaya geldiniz. Hani Ali Bey'in kona

na nasl satldnz ise buraya da yle satlmaya geldiniz. Beyiniz
den bu muameleyi ummadnz yle mi? Onun meyline, muhabbetine,
kendinizin gzelliine, ismetinize marur idiniz, deil mi? Teessf
etmeyinizi Beyinizin istedii kadar elenip de kabahatsizce terk ettii
gzel yalnz siz deilsiniz. nsan ne kadar ehl-i rz olsa baz kere
31
rzszlardan rzsz grnecek hallere urar. (. ) Ne bakyorsun alk!
..
Haydi soyun da arkana bir hizmet esvab tak!Akama gelecek misafir

var.
32
1877
MUSULLU SLEYMAN
Ahmed Midhat Efendi
Asl ad Sleyman Musuli olan romann evrimyazsn ger

ekletiren, dilini sadeletiren Behet Necatigil, bu yeni basmcia
Musul/u Sleyman adn kullanmtr.
Musul/u Sleyman, Ahmed Midhat Efendi'den okuduum ilk
roman. Necatigil'in abas olmasayd, benim iin belki de bir bi
linmeyen olarak kalacakt Ahmed Midhat; ya da pek nlenmi
Felttun Bey ile Rizkm Efendi'siyle yetinecektim.
Necatigil, Musul/u Sleyman', Gneydou Anadolu'nun ge
miini, yaama koullarn, doasn ve yresel dnyasn gezi k
lavuzu niteliinde yanstan bir eser sayard.
Musullu Sleyman, bir tarih ve serven roman havasnda,
on nc yzylda geer. Hal Seferleri'ne rastlayan sz konu
su dnemde, Kuds yaknlarndaki bir kyde yaayan Sleyman,
Hristiyanlar Mslmanlarn tuzana drterek kynden
kaar. Ne var ki sevgilisi Maria Konstanza Hristiyanlarn eline
gemi, intikam uruna ar cezalara uratlmtr.
Maria'y Batnller kurtarr ve reisleri eyhlcebel'e gtrr
ler. Durumu renen Sleyman, Alamut Kalesi'ndeki Maria'ya
33
kavumak zere yola kar. Bu yolculuun anlatlnda, devre
ye giren Ahmed Midhat Efendi, Osmanl mparatorluu'nun
gneydou blgelerine yaplm kendi yolculuklarn ve oralara
ilikin izlenimlerini, gezi yazar tutumunda, adeta belgelerle ak
tarma frsat bulur.
Sleyman, eyhlcebel'in snayndan geecek, buyruklar
yerine getirdikten sonra sevgilisine kavuacaktr.
nci Enginn, kiisel izlenimlerle romandaki servenierin i
ie geilerinin biraz uzatldn belirttikten sonra; Musullu S
leyman'da, bir zamanlar drt bir yan ormanlk stanbul'un nasl
aaszlatna dikkat ekildiini zellikle vurguluyor.
Urfa ehripek de can skacak yer olmamakla beraber, Halilrrah

man makam, gerekten cennet bahelerinden nian verir. Ayna gibi
gl etrafndaki baheler her dem bahar bir glistan olup, o makam
ziyarete gittiimiz zaman gl iinde bulunarak, okluundan dolay
adeta birbirinin srtna binen milyonlarca balkiara birka okka !eb
/ebi atarsnz ki, hemen her geen yolcu iin bir adettir bu. (Behet
Necatigil sadeletirmesi.)
34
1880
CEZM
NamkKemal
smail Habib Sevk, Edebi Yeniliimiz'de, 1930'larda, "nti

bah itimai bir hikaye idi, Cezmi ise tarihidir" der. Tanpnar da
aralarnda olmak zere, edebiyat tarihileri, eletirmenler, ara
trmaclar Cezmtnin tarihi roman olduu konusunda birleirler.
Cezmi bence tarihi roman deil, tarihten esinli bir roman.
Peevi'den yola kan Namk Kemal, roman sanatnn esnekli
inden yararlanm, tarihteki olaylar yeniden ve istediince bi
imlendirmi.
Yine Sevk, Cezmtnin "iki byk ciltlik muazzam bir eser
olarak" tasarlandn belirtiyor. Roman yarm kalm. Gelgele
lim bu yarm kalm haliyle bile, ntibah'tan hayli stn bir eser.
Ksa bir zaman diliminde, Namk Kemal'in roman sanat ere
vesindeki hangi sorunlar zdnn bir tr belgesi.
Cezmi'nin kimliinde Osmanl tarihinin gl dnemlerini
gnn okuroyla buluturmak ve yeniden, gelecek iin umutlar
uyandrmak isteyen yazar, romann akna kaplmasna, Adil
Giray'a, ehriyar'a, Perihan'a, ak evresindeki baka roman ki
ilerine sryor. zellikle Perihan ve ehriyar rekabetinde yol
35
alyor. ehriyar btnyle ktcl bir kadn, alabildiine ayrks,
ama okurda derin iz brakyor.
ehriyar, Namk Kemal'in kaleme getirmekten holand,
gelgelelim muhafak:lr zihniyet karsnda gnlnce yazmaktan
kand, yoldan km ve yoldan karan kadn kahramanlar
dan biri. ntibah'taki Mahpeyker'i, AkifBey'deki Dilruha'y and
ryor. Btnyle karalanm bu kadnlar, insani eilimleriyle daha
zgrce yazlabilselerdi, elbette daha derinlikli olabileceklerdi...
Tanpnar, Cezmi'de duygularn daha yetkin biimde anlatld
na iaret ettikten sonra, Rousseau'dan ve Victor Hugo'dan et
kilenilere deiniyor. Yine Tanpnar'a gre, "Cezmi tarihi kadro
iinde bir ideoloji roman".
deoloji uruna, Cezmi'nin ana kayna Peevi'de anlatlan
zdemirolu Osman Paa'yla romandaki kii gereklik ve insa
nn zaaflar asndan birbirine ne kadar ters dyor!
Bununla birlikte, tarihten esinli romana, hem de yer yer baa
rl sahneleriyle, Cezmi bizde belki de ilk rnektir.
Havada bir atebcei grrd; kamerin bir paras yere dm

de kamer gibi uuyor zannnda bulunurdu. Daha ya tahkikat ve
malitmat ile uramaya msait olmad zamanlar bile hayali ken
dine mahsus bir alem tertip etmeye muktedir olmu; ve belki "Bir ta
savvurla sana bir alem kad eylerim" tahayyln hakikat suretinde
gsterecek dereceye gelmiti; nk tab'a n airdi.
36
188 1
HENZ ON YED YAINDA

Ahmed Midhat Efendi
Edebiyat tarihileri, incelemeciler Ahmed Midhat Efendi'nin

romanlar arasnda Felatun Bey ile Rakm Efendi zerinde ska
dururlar. Alafranga zppe roman kiisinin balangc saylabi
lecek Felatun Bey, hem yenilikilerin hem muhafazakarlarn
hmna uramtr. Rakm Efendi'yse, hem Avrupa uygarln
zrusemi hem kendi toprann gelenek-greneklerine bal
kalm kimliiyle, olumlu bir roman kiisi saylmtr.
Ahmet Harndi Tanpnar bu yaklama kar kar. Romanc
nn, Felatun Bey'i haksz yere kk grd, kk drd
kansndadr. Ayrca, Rakm Efendi'nin yceltiliinden de ku
kular duyar.
Ne var ki, 1875 tarihli Felatun Bey ile Rakm Efendi nn
hep korur, yeniden yeniden anlr, okunnas nerilir. Be yl son
ra yaymlam Henz On Yedi Yanda ysa Ahmed Midhat'n silik
'
kalm bir romandr. Oysa, bu eser, kaleme getirili asndan da,

romancnn dnya grn yanstmas asndan da Felatun Bey
ile Rakm Efendi'nin edebi dzeyini hayli aar.
37
Henz On Yedi Yanda -hznl adnn vurgulad gibi
fahie olmaya rodanm bir gen kzn servenidir. Yazar, "Bu
hikayenin en byk meziyeti her vakann kat'i doruluudur"
diyor. Baka meziyetleri de var Henz On Yedi Yanda'nn. Top
lumun eitli sebeplerden oluma kat ahlak karsnda bireyin
aresizliini irdelemi, yeni ve daha insani bir ahlak nermitir.
Zor bir giriimdi bu. Namk Kemal'in ntibah'ta adeta masal
cadsna dntrd yosmann yan banda, Ahmed Midhat
on yedi yandaki Kalyopi'yi, bu gen fahieyi kurtarmak abas
iindedir; dnemi iin ok yanl anlalabilecek bir efkat! Ro
man kiisi Ahmed Efendi, romancnn kendisi midir, bilinemez;
yine de Efendimiz'in Ahmed adn semesi dndrcdr.
Kalyapi'nin anlattklarn dinleyen Ahmed Efendi, ne yapacak ne
edecek, zavall gen kz genelevden kurtaracak, sonra da, uak
bir Rum delikanlyla evlendirecektir...
On dokuzuncu yzyl sonunun tutucu ortam dnlrse,
evrimci Ahmed Midhat Efendi bir Trk kz yerine bir Rum k
zn doal olarak tercih etmi, ama onu fahielikten kurtarmak
gzpekliinden uzak durmamtr.
Henz On Yedi Yanda'nn bir baka meziyeti, Ahmed Mid
hat'n en derli toplu romanlarndan biri olmasdr. Konuyu, olay
rgsn datmaya eilimli yazar, bu eserinde, yaln izgide,
roman kiilerinin i dnyalarn yanstmaya ayrca zen gster
mitir.
Roman denilen ey bir cemiyet-i beeriyye iinde grlen ahvalden

birisini veyahut bazlarn kat zerine koymaktan ibarettir.
38
1888
IK
Hseyin Rahmi Grpnar
Ahmed Midhat Efendi, evrimci, uzlamac tutumu iinde;

kmekte olan bir imparatorluun son aydnlarndan. Okur
yazarln kurtulu frsat yarataca kansnda. Ona gre,
renmek ayn zamanda ilerlemektir. Vargcyle okuryazarla
arr kalabalklar.
Her ey bugnknden ne kadar farkldr: Efendimiz, yeni ya
zarlara, yeni edebiyatlara olanak tanmay da grev edinmitir.
Bir gn gemiyor ki, kendisine gnderilen dosyalar incelemiyor,
o roman taslaklarnn acemi yazariarna yant gndermiyar ol
sun...
Bu dosyay ok beendi, mehul yazarm, grmek zere,
basmevine davet etti. Basmevine gelen, on sekiz yalarnda, ufak
tefek, elimsiz, azck sinirli bir delikanl; "Ben yazdm" diyor.
Ahmed Midhat Efendi, o elimsiz gencin, o hanm evladnn,
k adl, bunca olgun bir ksa roman yazabileceinden adama
kll ikilli. Zaman zaman tepen iddetli fkesine kaplarak, ad
Hseyin Rahmi olan genci sorguya ekecek, stne sdk iyice
39
azarlayacak! Kim yazd bu roman, baban m aabeyin mi yardm
etti, sen kimin emeini alp rptn?!.
Gen Hseyin Rahmi'nin gzlerinden yalar dklr anszn.
Bu kez zlmek sras, hikaye ve romanmzn ilkretmenine
gelmitir. Artk ne yapacan, nasl avutacan arr, k' apar
topar Tercman- Hakikalte tefrika etmeye balar. Hseyin Rah
mi'yi de gnl bol vglerle yeni romanlar yazmaya ynlendirir.
Her ilk roman, yazarn sonraki eserlerinin ipularyla dolup
taar. k da. Ama k ayrca bir ilk roman olarak bayapttr.
atrzade hret'in alafrangalk, klk maceras okuru bir
yandan kahkahalarla gldrr, bir yandan da iin iin hzn
lendirir. Onun, gnn modasna uyarak edindii kpei Drol'le
birliktelii, hele Drol'n roman boyunca bana gelenler roma
nmzda pek benzeri olmayan bir ustalkla kaleme getirilmitir.
Pangalt'da oturan Madam Poti'le gnl ilikisi, hret'in i
dnyasndaki yalnzln bsbtn pekitirir. Madam Poti'le
gezdikleri yerler, girip ktklar mekanlar pitoresk bir anlatrula
ilenmiken; bu iftin gln, gln olduu kadar ackl halleri
git git yrek yakar.
atrzade hret'i kimi eletirmenlerimiz Felatun Bey'e ben
zetmiler. Oysa, Ahmed Midhat Efendi'nin kahraman bizde hi
mi hi zller uyandrmaz; Felatun Bey'i yar budala bulurken,
hret'i handiyse benimser, hret'le handiyse zdelik kurarz.
k'n bir stbal var: Ayine. Yine kimi eletirmenler Ayi
ne'yi k'la snrl ikinci ad, balk sanmlar. Oysa, on sekiz ya
ndaki Hseyin Rahmi, daha o zamandan, btn eserleri iin
bu stbal semi. Geri sonra Ayine zerinde pek durmam
romanc, ama yola karken geni bir roman corafYas dnm
olduu ok ak.
k, on dokuzuncu yzyl sonundaki stanbul'u betimleyen bir
gezinti roman gibi de okunabilir. Beyolu, Pangalt, Taksim'de
40
yar bakkal, yar meyhane tuhaf bir mekan, nl Tepeba Bah
esi, maazalar, lokantalar, bizi ordan oraya gtren faytonlar...
Tekrar Ayine'ye dnersek, bu szc, Hseyin Rahmi bes
belli 'gerein yansmas' anlamna kullanm. k da, sonraki
Hseyin Rahmi imzal romanlar da, yazarn kiisel grngesin
den birer hayat yansmasdr.

Eer yaJamak hususunda benzersiz olmann bu trlsn be

eniyorsanz inann ki, bu ftlsefenin yapcs olarak dnyada ''Don
Kijot"tan bajka kendinize bir ej daha bulamazsnz. Eer bu surette
ejsiz olma meraknz ciddi ise sizi kutlarm hret Beyefendi. nk
az ok bunda muvaffak olmujsunuz. Kyafttiniz kimsenin kyafttine
benzemiyor. Davranjlarnz hususunda da size bir uyar daha bulu
nabileceinden jpheliyim. Eer bu gece Beyolu sokaklarndaki olay
larn z birka kere daha tekrarlanacak olursa, bu evrede herkesin sizi
birbirine parmakla gstereceinden jpheniz olmasn. (Mkerrem
Kamil Su sadeletirmesi.)
41
1889
MER'N OCUKL UGU

Muallim Naci
mer'in ocukluu bence bir an-roman; ayrca ok sevdiim

bir roman. mer'in ocukluu'nu 1970'lerin banda okumu,
hayli armtm: ylesine yaln, ylesine incelikli, ylesine du
yarl... Gelgelelim hak ettii ilgiyi devirememi, sonra sonra,
unutulmu. Oysa, 1880'lerin roman abasnda, dil, anlatm, dile
getiri alarndan gizli bir bayapt!
Muallim Naci, Recaizade ve Hamid'le iir konusundaki d
nce ayrlndan, yenilikilie ve yenilik edebiyatmza kar bir
air saylm; bu deerlenciiri yllar yl srdrlm, yle sanyo
rum ki, mer'in ocukluu da bu arada kaynam. Eseri yeniden
yayna hazrlayan (2013) N. Ahmet zalp, Tanpnar'n Muallim
Naci'nin emeine saduyulu yaklamn belirtiyor, ekliyor:
"Oysa olaya Tanpnar gibi serinkanl biimde bakabilenler
Muallim Naci'nin mutlak anlamda yenilik dmanlnn da eski
taraftadnn da bir masal olduunu grebilirler."
mer'in ocukluu bir an-roman olarak okunduunda, ede
biyatmza Muallim Naci'nin getirdii yenilik kendiliinden sap
tanacaktr.
42
Muallim Naci ocukluunu anlatyor, dahas, bir ocuun
gznden, duyularndan, almlayndan yola kyor. On doku
zuncu yzyln ikinci yarsndaki stanbul byk bir sadelik ve i
tenlikle karmza kyor. mer'in yani Muallim Naci'nin sekiz
yana kadarki masum, duygun dnyas. Ksa ama ok zl yazl
m blrnlerle btnleniyor bu ksack roman. Kiiler, eyalar,
sokaklar, evler... Sonra, mer'in babas lyor ve day bey onlar
Varna'ya gtryor.
Hepsi bu kadar, ylesine ili...
O bahede bir de mezar vardr. Bu mezarn sahibini oraya kendi

elimle defnettim. Sahibi, bir sre kafeste beslediim bir ispinoz kuca
zdr. ok sevimliydi. Bir gn kafisin iinde tylerini kabartmakta
olduunu grdm. Ertesi sabah zavally cansz buldum. Byk bir
zntyle alp baheye gtrdm. Gmdkten sonra ba ucuna bir de
iaret koydum. (N. Ahmet zalp sadeletirmesi.)
43
SERGZET
Samipaazade Sezai
Samipaazade Sezai yeniliki edebiyatmzn bence en nemli

yazarlarndan. 1983'te "ilk byk sanatkar yazarmz" demiim.
Daha ok ykleri zerinde durmuuro o yazda. Kk eylerde
yer alan "Kediler", "ki Yz Elli Kurua Bir Asr", zellikle "Pan
domima". Bu ykleri Varlk Yaynlar'nn Trk Klasikleri dizi
sindeki Sezai kitabndan okumu olmalym.
A. Ferhan Ouzkan'n hazrlad kitab bin bir glkle bul
dum, "Pandomima" seilmemi. Bu barikulade hznl hikayeyi
ne zaman okudum?
Zeynep Kerman'n emei Samipaazade Sezai'nin Hikiye-Ha
tra-Mektup ve Edebi Makaleleri yaynlandncia "Dn" kt
karma, yine esiz bir hikaye. "Dn" mutlaka Sergze/le bir
likte okunmal.
Kimi eletirmenler, romanmz zerine, kaynak kitaplarnda,
ok tuhaf ama Sergzeli anmamlar. Rauf Mutluay ise clz, ace
mice bir roman olduunu belirtmi. Ben, Kame!yasz Kadnlarn
44
bir blmn Sergzeie ayrdm. unu da ekleyeyim: Halid Ziya
Uaklgil "Bir Yazn Tarihi"nde Sezai'nin tek romann hayran
lkla anar. ..
Sergzet, halayk hayatnn, d grnmde git git ykse
lilerle, grkemlerle bezenmi, iteyse, derin bir altyla trajik
sona srklenen romandr. "Konak" adl bir roman daha yazmak
istemi yazar; "Konak" yarm kalm. Tek eser olmasna karn,
Sergzet iz brakm, dahas, bir bakma Halid Ziya'nn mjde
cisi olmu.
Sezai, Sergzet'le romanmza ruh zmlemesini ve tasviri
getirmitir. Ayrca, yer yer savruk syleyile olsa bile, roman sa
natnn gereksindii anlatm ilk kez bu eserle yakalanabilmitir.
Ustaln gerisinde belki Sezai'nin eitimi, imkanlar, yaa
ma koullar da birer etken. Babas Abdurrahman Sami Paa'nn
konanda zel renim grm. Daha yetime alarndayken
gazetelerde yazlar yaynlanm. Fransz edebiyatn zmsemi.
Sergzeli yazarken Sezai, II. Abdlhamid ynetimince gz
hapsine alnyor. Bir sre sonra Paris'e kaacak (1901). Meru
tiyet'te stanbul'a dnm. Moda'daki evinde yalnz bir hayat
srecek artk. Abdlhak Hamid'in son ei Lsiyen Hanm, an
larnda, yal Sezai'nin iine kapal bir insan olduunu sylyor...
Sergzet'te romantizmin etkisinden sz almtr. Eser, bir
ak hikayesi havasnda gelimekle birlikte; dnemin byk top
lumsal utanc 'esir ticareti'ne yneltilmi sert eletiri dikkat eki
cidir. Mehmet Kaplan, Sergzeli yle deerlendiriyor:
"Sergzet roman batan sona kadar ezilen, satlan, oradan
oraya srklenen zavall Dilber'le, onu ezen, korurken bile hakir
gren zengin tabaka arasndaki tezada dayanr. Roman okurken,
kendimizi yazarla beraber Dilher'in yannda hissederiz; onu se
ver, ona acrz. Bu bakmdan, son asr Trk edebiyat tarihinde
45
mhim bir merhale tekil eden eserin, zaman aan ve bugne de
hitap eden beeri ve sosyal bir mahiyeti vardr."
Sezai zaman zaman Dilber'i odak almakla birlikte, gen kz
seven Celal'i de zellikle son blmlerde i dnyasyla yanstm
tr. Sergzei bu adan bizde bir ilk saylabilir: Romanc, deiik
roman kiilerini kendi bak alarndan yaatmay tercih etmi.
Dokuz yandayken esirciler tarafndan Kafkasya'dan stan
bul'a getirilmi Dilber, "krk liraya" satld evde byk aclar
eker, en ar ileri grr. "Altm be liraya" bir baka esirciye
satlan Dilher bu kez eitimeinin evinde, bir esir kzdan beklenen
eitimi grr; ut almasn, ark sylemesini renir.
imdi ederi "yz elli liraya" km ve Moda Burnu'ndaki Asaf
Paa Kona'na satlmtr. Genlik andaki gzel Dilber, ko
nan, Avrupa'da okumu, resim renimi grm olu Celal'e
modellik etmektedir. Artk daha rahat koullarda yaar.
Celal, mitolojiden, tarihten nl figrleri tuvaline geirmek
istemekte, Dilber'i her gn baka bir kla sokmaktadr. Bir za
man sonra Dilber'e ak olacaktr. te yandan -kendisi de eski
bir halayk olan- konan hanmefendisi, olunun bir esir kzla
evleneceinden rkerek Dilber'i gizlice sattrr.
Dilher imdi Msr'a gtrlmtr. Orada ok zengin bir
Msrlnn cariyesidir. Btn gnler Celal'i dnr ve ona ne
pahasna olursa olsun, bal kalmaya karar verir. Dilber'i bir oda
ya hapsederler.
Celal, yitirdii sevgilisini stanbul'da bouna arar. Bu uzun
stanbul sahneleri dil ve anlatm asndan ok baarldr; Sezai
zaman zaman iir dilinden yararlanr ve bu salnelere hep yamur
elik eder. .. Celal, zntsnden, "iddetli bir beyin iltihab" has
talna yakalanacaktr.
46
Msr'da Dilber'e yardm etmek isteyen haremaas Cevher,
stanbul'a ulaacak vapur iin bilet salarsa da, Dilber'i kurtarma
ya alrken merdivenden dp lr.
Yapayalnz kalan, esaret ve eziyet dnda hibir hayat bilgi
si olmayan Dilber, sonsuz hrriyeti Nil Nehri'ndeki intiharnda
bulabilecektir...
Handiyse yz on yl sonra Cemi/ evket Bey, Ayna/ Do/aba
ki El Revo/veli yazarken, Cemil evket'in kurtulu ve hrriyete
kavuu sahnesini yazmaktansa, Dilber'inkini alntlamay tercih
etmitim. zgrln umarken, kimsesiz, her eysiz kalm
Dilber, nk hala, 'yaamak iin' hrriyet araylarmz ok ar
pc biimde dile getiriyordu.
"Dn"le birlikte okumalyz Sergzeli demitim; zavall
cariye Dilsitan'n alnyazsyla Dilber'inki birbirine ok yakndr.
Sz konusu yaknln znde romantizmin etkilerini arayanlar,
bir yandan da somut gereklii yazk ki saptayamamlar: Halid
Ziya, an kitab Krk Ylda ayn alnyazsn, aabeysinin ban
dan geen bir ac hakikat olarak anlatr...
Daha bsbtn sabah olmamt ki, odaya bir kadn girerek, Dil
ber'iyatandan kaldrd. Dilber "Ne istiyorsunuz?" diye sorduu za
man, "Kalk, bohan topla. Yaman yap. Senin bu evde ksmetin bu
kadarm. .. " cevabn verdi.
(.. .) Bu kadn, bir idam mahkumunu lm yerine davet eden bir
gardiyan gibi, kzn ba ucunda her trl hislerden uzak olarak du
ruyor ve boyuna "abuk ol... Sabah olmadan evden kacaz... Efen
dilerinin emri byle... " szn tekrar ediyordu. (Zeynep Kerman sa
deletirmesi.)
47
1890
MAHEDAT
Ahmed Midhat Efendi
Mdhedat, Ahmed Midhat'n nemli romanlarndan biri.

Yazar, natralist romana yerli bir rnek vermek amacyla yaz
dm belirtmi; ama romann gzlemleri natralizmle pek uyum
iinde deil. Tam tersine, Ahmed Midhat btn btn kendine
zg, belki de kurgusu, yaps bakmndan 'biricik' bir roman ka
leme getirmi.
Mdhedat 1930, 1940'l yllarda handiyse unutulmu bir eser;
ders kitaplarnda ad bile gemiyor.
Efendimiz, natralizmden anladn, Emile Zola ve ardlla
rnn abasn uzun uzadya deerlendiriyor ama, kendi eserinde
natralizme zg snrlardan tayor. Cevdet Kudret, "Natralist
romann en nemli zelliklerinden biri deneysel olmasdr, oysa
Mdhedat'ta hibir deneyim yaplmamtr" diyor. Tartlabi
lir; nk Ahmed Midhat betimledii evreleri, bir deneyeinin
dikkatiyle gzlemlemi, ylesi bir saptamalar btn olarak yaz
mtr.
Ama ok daha nemli bir zellii var romann, atak yeniliki
bir zellik: Ahmed Midhat, Mdhedat'n 'roman kahramanlar'
48
arasnda! Kendini roman kiisi klyor, eser boyunca bu konumu
nu koruyor. Mihedat bu adan dnya edebiyatnda ilklerden
biri.
Ahmed Midhat'n Mihedal daha balangta enine boyuna
kurgulam olduu da sylenebilir. Bu roman, sarsntlara, a
trdaylara srklenmi imparatorluun ok uluslu yapsna bir
gnderme ve ok uluslu yapnn zlmemesi iin bir temenni.
Hatta, ok uluslu imparatorluun edebiyata minyatr bir yans
mas.
Roman, okurlarn tand, sevdii Ahmed Midhat Efen
di'nin bir bahar sabah, Beykoz'daki evinden ayrlmasyla bal
yor. Efendimiz, her gnk tekdze i hayatna yol almakta. Emi
nn'ne giden vapura biniyor, hemen her sabah yapt gibi.
Yapurda Ermeni hanm koyu bir sohbete dalmlar; efen
dimiz onlara kulak misafri oluyor; kk bir rezalet de kopuyor o
ara: Ermeni hanmlardan Siranu vapurdaki bir adam tokatlyor!
Romanlk bu sahne karsnda, Ahmed Midhat onlar takip edi
yor ... Sonra karmak olaylar balayacak.
Bence, dizi dizi bu olaylarn, srkleyicilikten te bir nemi
yok. te yandan, olaylar, kark ilikiler sebebiyle tandmz
kiiler, romann hayli geni tutulmu kadrosu, imparatorluk
bakenti stanbul'un yaamasna alyor. Ticaret dnyasndan
ekinsel, greneksel dnyaya hayli geni bir yelpaze! Bugn bize
stanbul'un o adaki genel yaamasn bin bir ayrntyla akl
yor. ehir bugnn okuru iin de birdenbire diriliyor, yaamaya
koyuluyor...
Midhat Efendi'nin emei yazk ki uzun yllar anlalamam,
deerlendirilmemi.
Mihedat usul usul kargaaya srklenen imparatorluun
refah dzeyi zerinde, satr aralarnda ska durur; ancak refah
dzeyi yksek bir toplumda sorunlarn, her trl sorunun en aza
49
indirgenebileceini ileri srer. Bu saptaym, Trk romanna eko
nomik grler asndan yaklaan yazarlarn bile gzne arp
mamtr.
Behet Necatigil, Mihedal radyo dizisine dntrerek,
yeni zamann izleyicileriyle buluturmak istemitir.
Yenicami'e doru, yeryer, kme kme kfeler konulmu, her kme

bir dkkinfarzo/unsun, fakat edilen pazarlklar pazarlktan ziyade
kavgaya mdbih eyler. Beyaz Acem gmlek/i kantarc/ar omuzla
rna vurduklar kantarlarn sap ne doru bir buuk arn uzanm
olduu halde kah oraya, kah buraya ba vuruyor/ar. Kimisini bir bah
van eteinden ekip kendi kfeleri tarafna gtrmeye ve kimisini
bir madrabaz kolundan yakalayp taraf- ma'kusa ekmeye alyor.
50
1892
BR L NN DEFTERi
Halid Ziya Uaklgil
Halid Ziya'nn genlik romanlar arasnda galiba en ok Bir

lnn Deftedni severim. Geri Ferdi ve rekds'nda, Hacer'in
tlleri tututurarak kard yangn sahnesini de unutamam...
Bir lnn Defteri bana Gen Werther'in Aclar'n hatrlatr.
Etkileniten, esinieniten sz amyorum. Halid Ziya belki de
Goethe'nin eserini hibir zaman okumad. Ama o tuhaf ak
geni, iki roman birbirine yakn klyor.
Gerekten tuhaf bir ak geni: Vecdi'nin defteri neden H
sam'a yazlmtr? lmden sonraya braklan bu defterde, hem
Vecdi'nin hem Hsam'n ak olduklar Nigar neredeyse silik bir
fgr.
Vecdi, annesini kaybettikten sonra halasnn evinde byr.
Nigar hala kzdr. ocukluktan balayan ak, Nigar'n Hsam'
tanmasyla dile dklmeden sona erer. Hsam, Mekteb-i Sulta
ni'den beri Vecdi'yle arkadatr. imdi air olmu, iirleri Nigar'
sarsmtr. Vecdi aradan ekilecek, Nigar'la Hsam evlenecekler.
Sonra Vecdi savaa gider, yaralanr; stanbul'a dnte, yamurlu
bir gnde slanr, amlca'daki kkte yle srlsklam, iddetli
51
rzgar karsnda durur. (Bu sahne de Hacer'in yangn sahnesi
kadar yksek gerilimlidir.)
lmeden nce Vecdi, Hsam'a "sizi affediyorum" der. H
sam bu szn anlamn, arkadann defterini okuyunca kavraya
caktr. Hsam defteri alr, bir yapran evirir, "yalnz u kelime
yi" grr: "Hsam'a"...
Zeynep Kerman "zl bir ak macerasnn ele alnd Bir
lnn Defteri'nde Halid Ziya vak'adan ziyade ruh tahlillerine
nem verir ve onlar derinliine ilemeye alr" diyor.
Bu ruh tahlilleri, Vecdi'nin defterinde, anlarla ykl, karma
k, hep eksiltili anlatlm gibidir. Vecdi hep Hsam'a hitap eder;
zaten defter "Hatrna geliyor mu bilmem?" diye balar. yle de
srp gidecektir.
kii arasndaki akn boyuna zikzaklar izdii roman, r
tnyle, puslaryla, sisiere brnmlyle yaarln hala
koruyor.
Defter burada bitmi idi. Hsam bir mddet bufaciann mthi

skieti altnda kalm gibi durdu, sonra defteri kapad, ayaa kalka
rak, yataa yaklat, perdeleri aarak eildi, lnn souk yanaklar
n uzun bir buse ile pt.
52
189 6
ARABA SEVDASI
Recaizade Mahmud Ekrem
Ak- Memnu'un bizde ilk yetkin roman olduu sk sk syle

nir. lk kim ileri srm, saptayamadm. Yetkinlikle vurgulanmak
istenenin ne olduu da pek belli deil. Kimi edebiyat tarihileri,
Ak- Memnu iin, Bat'daki anlamyla romana ilk kez yaklaan
eser demiler; yetkinlik belki buradan kaynaklanyor.
Ne var ki, Araba Sevdas, Recaizade Mahmud Ekrem'in tek
roman, nice zamanlar gz ard edilmi. Araba Sevdas 1880'lerde
yazlm, ancak 1896'da yaynlanm. Bu roman, bence, anlatm,
slup, kurgu alarndan dnemi iin ok sekin bir eserdir. Da
has, sekinliini bugn de korumakta.
Araba Sevdas'nn yeniliki tutumunu, roman sanatna nc,
beklenmedik katksn Berna Moran saptam:
"Recaizade Ekrem'i ilgilendiren Bihruz'un yalnzca giyimi ku
am, Franszca paralayarak konumas gibi zppe tipinin ortak
zellikleri deil, onun kendine zg kafa yaps, zihniyeti, i ya
antsdr. Bu i dnyay, kah anlatc olarak araya girip i zm
leme yntemiyle okura aktarr, kah aradan ekilerek Bihruz'un
53
kafasnn iini okurun dorudan doruya gzlemlernesi iin i
konumadan bilin akmna doru aamalaan yollara bavurur."
Dnn, 1880'ler ve bilin akm!
Ekrem Bey, Tanzimat devrinin nl airlerinden. Araba Sev
das'n kaleme getirirken, kuakcla yazarlarn hemen hibirinde
rastlanlmayacak, z-biim uyumuna zen gsteriyor. Baz anla
tm tekniklerini adeta kendi kendine kefederek romannda uy
guluyor. Bihruz'un yarm yamalak Franszcasn bir dil, syleyi,
yaz oyunu iin frsat sayyor.
Roman boyunca, bu yarm yamalak Franszca, hznl bir
talamacln buyruunda kullanlm. Tasvirde, ruh zmle
mesinde, bilgilendirite, eserin gereksindiinin tesine geme
mi, dallandrp budaklandrmaktan uzak durmu. Ayn ekilde,
edebiyatn o dnemdeki adal dilini, Ekrem Bey, gnlk konu
ma diliyle bir arada ilemi; irkiltici kartlk kendiliinden ortaya
km. Yazar, bu soy edebi inceliklerinin altn izmemekte zel
bir aba harcam gibidir.
Kim bu Bihruz? Dtan baktmzda, iyi bir renim grme
mi, paazade, yaama acemisi, hayalperest. Bir vezir olan baba
sndan kalm byk miras har vurup harman savurmakta, ala
ala hey hayatn mutluluk sanmakta. Bihruz'un balca merakla
r "araba kullanmak", "alafranga beylerin hepsinden daha ssl
gezmek", "berberlerle, kunduraclarla, terzilerie ve gazinalardaki

garsonlarla Franszca" konumaktr.
Tanpnar'n 1949'daki saptamas yazk ki nemsenmemi:
"Bizce -eer verdii yazl tarihi doruysa- bu romanda izah bi
raz g olan tek mesele kitabn roman bnyesine uygun ilk Trk
eseri olmasdr."
Araba Sevdas'n birka kez okudum. lk okuduumda, Bihruz
Bey'i, yazarnn ironik erevesi iinde tandm. Epey elenmi-
54
tim de; zaten Recaizade nsznde okuru elendirmekten sz
amyor muydu?
Ama sonraki okuyularmda, Bihruz, yazarnn bizi srkle
dii kimlikten syrld, kendi acsn sylemeye balad: Alafranga
bir zppe deil, hayalevinde bir Bat tutkunu. Hatta Perive'in
kim olduunu, tifodan ya da veremden lmediini biliyor; ama
bir Madame Bovary yklyla gereklii bir trl kabul etmiyor. ..
Bugn daha kayglym: Trajik olan yazmken, Ekrem Bey
hem nsznde hem metnindeki gldrleri, gldrclkle
riyle bizimle alay etmi olabilir mi? yleyse, yanlmyorsam, Re
caizade Mahmud Ekrem, Dou-Bat kmazmz ilk almlayan
lardand.
(...) Evet, o s:rma sal, eld gzl melek; o gne yzl, ahu bakl
gzel; o irin szl incelik/er, nazlanlar di/beri; o gzel vcut/u; o
vgler ecesi; o gnl/ere akan; o taze l... Ah, ne syleyeyim?.. te o
er adore gitti!.. Yazk! Yazk!.. O yeni am sar gl soldu. O on sekiz
baharn parlts tazefdan kurudu... O gzellikler burcunun / /
doZunay ebediyen snp gitti. O yeryznn ss, incelii, aydnl
olan nur yzl bsbtn mezara dt!. Yazklar olsun! Yazklar ol
sun!.. (Selim leri sadeletirmesi.)
55
ZEHRA
Nahizade Nazm
Nabizade Nazm, Askeri Mhendislik Okulu'nu bitirmi

(1884). Topu temeni kyor, Harp Akademisi'ne devam ede
rek kurmay yzba oluyor. Genelkurmay'daki grevi srasnda iki
yl Suriye'de kalm. stanbul'a dnte kemik veremi hastalna
tutulacak, Haydarpaa Hastanesi'nde 6 Austos 1893 tarihinde
lecek.
Otuzlarndayken lm. Fakat ksack bir hayata, edebiya
tmz asndan deerli eserler armaan etmi. Edebiyata iirle
balam Nabizade Nazm; eitiminin salad imkanla bilim
yazlar yazm, derken hikayeler. Uzun hikaye niteliinde
ki "Karabibik" (1890), bir Antalya kynde geen konusuyla,
edebiyatmzda memleket gerekiliinin ilk rneklerinden sa
ylyor.
Roman alannda tek bir eser verebilmi: Ancak lmnden
sonra Servet-i Fnun dergisinde tefrika edilen Zehra.
Zehra, youn gereki tutumu, bir stanbul ailesini dile getiri
i, geleneksel yaklamn Mslman Trk kadnndan sz ama
ya pek el vermedii dnemde, aile kadnlarn odak alyla nem
56
kazanr. Eserde ayrca on dokuzuncu yzyl sonunun stanbul'u,
gelenek ve grenei, ahlak anlay, aile kurumu, ticaret dnyas,
tiyatrolar, elence yerleri, balolar, tulumbac az, Boazii ve
Bakrky gibi yazlk semtleriyle yaatlmtr.
"Karabibik"in glgesinde kalm Zehra'nn deeri epey son
ra fark edilmitir. Natralizmin bizdeki ilk rneklerinden olup
olamayaca tartlm, psikolojik zmlemeleri zerinde du
rulmu, slp ve anlatrnda kirnileyin 'halk roman'na yaslanp
yasianmad incelenmitir.
Trk Roman yazar Robert P. Finn Zehra'y yle deerlen
dirir:
"Srrcemal, kuyusuna nasl zehir katarsa, Nabizade Nazm'n
btn kiileri de duygusal adan birbirlerini yle zehirlerler; sa
tklar auyla hep birlikte sahneden silinene kadar. Nabizade Na
zm'n romanndan geriye ne saf kurbanlar -Zehra'nn ocuunu
saymazsak- ne susuzlar kalr ne de zm olanaklar. Btn bir
dnemin yarglandr Zehra." (Tomris Uyar evirisi.)
Tccar evket Efendi'nin kz Zelra ocukluundan beri ks
kan yaradlldr. Gen kz, evket Efendi'nin Asmaalt'ndaki
maazasnda katip olan Suphi'yle evlenir. Birbirlerine bal iftin
aras, -eve yardmc olur dncesiyle- Suphi'nin annesi Mni
re'nin cariye Srrcemal'i almasyla bozulur.
Zehra, Srrcemal'i kskanmakta, fkeleriyle Suphi'yi kendi
sinden soutmaktadr. Suphi, Zelra'nn bilinsiz ynlendirile
riyle gen cariyeye ak olur.
Suphi'yle Srrcemal, Zehra'nn evinden ayrlarak Bakrky'e
tanrlar. Bu kez de sevdasna den Zehra, rani adl bir
Rum kadnma Suphi'yi batan karttrr. Suphi, susuz ve ezik
Srrcemal'i intihara terk ederek rani'yle yaamaya koyulur.
Hoppa rani, Suphi'nin btn parasn yer.
57
Suphi bir ara tulumbac olur; sonunda rani'yi ve rani'nin
yeni sevgilisini ldrr. Cinayet kantlanamaynca Traslusgarp'a
srlr.
Zehra, maazann yeni yneticisi Muhsin'le evlenir. Ne var ki
bu evlilik uzun srmeyecek, Muhsin lecektir. Yapayalnz kalm
Zehra, bir gn, sokakta can veren yal bir kadn grr: Aklndan
getii gibi, bu kadn, Suphi'nin annesi Mnire'dir. Zehra derin
bir vicdan azabyla sarslr; bir sre sonra, nbetler geirerek lr.
Bir facia havas da estiren Zehra'y 1970 sonrasnda okumu
tum.
10 Ekim 1977 tarihli Cumhuriyet'te bir yaz yazmm: Bu
romandaki baz sahnelerle minyatr sanatmz arasnda ilintiler
kurmaya alyorum...
Zehra sonraki yllarda da ilgimi ekti. On dokuzuncu yzyl
sonunda yazarn hayli cesur anlatrnma iaret etmeye altm.
Oysa Zehra epey hrpalanm bir roman. Natralist romana r
nek sayldktan sonra, asl zellikleri zerinde pek durulmam.
rnekse, Zelra'nn geirdii son ruhsal sarsntdan sonra ila
larn almamas, bile isteye lm tercih edii bence yepyeni yo
rumlar bekliyor...
n perde zerinde ortada bir tun krs zerine konulmu drt

tane tun arslann banda pirin kre/ere oturtu/mu duran bir a
drvan arkasnda bir gece denizi ve bu denizin zerinde kar karya
Ahrkap Feneri ile birlikte olarak Sarayburnu'yla Fenerbahesi res
medilmiti. Fenerbahesi zerinden doan ay i/kay halinde vefakat
Fenerbahesi'nin lsyle asla denk olmayacak surette boy gstermek
teydi. Perdenin ta st tarafnda sahnenin tavannda bulunan saat
resmi e eyrek gstermekteydi. (Selim leri sadeletirmesi.)
58
1897
MAi VE SYAH
Halid Ziya Uaklgil
Esiz Ak- Memnu dizisini ekmi Halit Ref bana Mai ve

Siyah' da ok sevdiini sylemiti. En byk isteklerinden biri,
bu roman sinemaya aktarmakt. Senaryoyu birlikte almamz
nerdi. Bu gzel tasar gereklemedi; yapmclar uzak durdular.
O gnlerde roman yeniden ve salnelere blerek okumutum.
Halid Ziya'nn ustalna bir kez daha hayran kalarak, Mai ve
Siyah', ayrca Krk Ylla karlatrmtm. Halid Ziya Krk Ylda
edebiyat sevgisini nasl kazandn anlatr. Mai ve Siyah'n Ah
med Cemil'iyle yolun bandaki Halid Ziya arasnda koutluklar
kurmak olas. yleyken, Mai ve Siyah'ta yapntyla gerekliin i
ieliini de saptayabiliriz.
Bu roman yazarn ilk olgunluk eseri. II. Abdlhamid dnemi
stanbul'unun simgesel anlamlarla ykl, geni bir panoramasn
izen eser, iir, edebiyat tutkunu bir gencin, kltre pek nem
vermeyen bir toplumdaki umarsz mcadelesidir.
Geim, kazan yollaryla n tkanm, sanattan anlam edin
meye frsat bulamam toplumda, roman kiisi, toplumu bu nok
taya getiren evreleri, varlkl hayatlar, varlkl kiileri ve onlarn
59
ykseli frsatlarn grme, izleme, bilme konumundadr. rtk
biimde anlatlnasna ramen, fonda istibdadn karanlk basks.
Mavi umutlarn, tek tek, siyah bir gecede yitip gittii bu roman,
uzak gelecee ynelik endielerini de syler gibidir. (Nitekim Ah
met Harndi Tanpnar, hayli merhametsiz bir yazsnda, Ahmed
Cemil'in romandan sonraki hayatn, ykyle deneme aras bir
anlatla kaleme getirmitir. .. )
Annesi ve kzkardei kbal'le yaayan Ahmed Cemil, babas
lnce, Mlkiye'deki renimini bitirebilmek ve ailesine bakmak
iin alma hayatna atlr. Bir yandan da edebiyata, iire ball
n srdrmeye urar. zel ders veren Ahmed Cemil, stanbul
sokaklarnn karanlk gecesinde, o derin sessizlikte, btn lke
nin kknln hisseder.
Yine de umutlarla donanmtr: Okulunu, eserini bitirecek,
yazarlkta baanya ulaacak, okul arkada Hseyin Nazmi'nin
alafranga kzkardei Lamia'yla evlenecektir.
lk hayal krkl kbal'in servenidir: Ahmed Cemil'in kz
kardei mutsuz bir evliliin kurban olur ve lr. Ahmed Cemil
iin umutsuzluk a balar. Ahmed Cemil'in ok sevdii, ama
gndelik deerler dnda derinliksiz Lamia'y ailesi bir bakasyla
nianlar. Ahmed Cemil'in o kadar emek verdii eseri, hak etti
i ilgiyi devirmez. Gen yazar aday bir bunalm sonucu eserini
yakar.
stanbul Ahmed Cemil iin artk hep karanlk, amurlu so
kaklardr. Yemen'de bir ile kaymakamlna atanr ve siyah bir
gecede imparatorluk bakentinden belki de temelli ayrlr. Anne
siyle birlikte mehul bir gelecee karmaktadr...
Mai v e Siyah'ta Tepeba ve Taksim Baheleri, Palais de Cris
tal gibi kalabalk mekanlar ustalkla aniatldktan sonra, Eyp'te
kbal'in mezarna geilir. Zaten btn roman mavi uarlklardan
60
sonra siyah elemlere alr. Halid Ziya mekanlarda da ayn evrilii
inceden ineeye iler.
Mai ve Siyah Servet-i Fnun'da tefrika edilirken, roman Halil
Paa resimlemi. Bu resimleri grmeyi ok isterdim, sadece biri
ni Meydan Larousse'ta grebilmitim: Ahmed Cemil kzkardei
kbal'in mezar banda...
imdiAhmed Cemi/'in gzleri bulanyordu. Btn denizi, semay

bu bulant iinde kartrd, artk grmeyerek bakyordu. Biraz son
ra ayaklarnn altnda gizli bir hlt ile gece/erin srlarn tamaya
hazrlanan sularn zerine geni, uzun bir glge dt.
O vakit vapurun kenarna, tahta kanepenin zerine oturdu; dir
seini dayad, ban avcunun iine koydu; akamn serin bir rzgar
ile salar uuarak gzlerinin nnde hazrlanan geceye bakmaya
balad.
61
1898
UDi
Fatma Aliye
Fatma Aliye kkl bir ailenin kz; babas Ahmed Cevdet

Paa. ark felsefesi, Franszca, fizik, kimya, riyaziye, hatta hukuk
okumu Fatma Aliye, zel renim grm.
nce "Bir hanm" imzasyla bir eviri roman. Byk yanklar
uyandryor bu eviri roman; "Bir hanm"n Fatma Aliye olduu
anlalnca dedikodular balyor, kendisine yardm edildii sy
leniyor. Daha tatsz, bir kadnn bylesi almalarn altndan
kalkamayacana inanlyor. Fakat Fatma Aliye ylmayacak, ilk
roman Muhaddrai yayniayacak (1892). Yazarlk abasnda Ah
med Midhat Efendi'nin byk yardmn gryor.
Udi 1 898 tarihini tayor. Muhaddraln geni kadrolu, dolarn
hal yaps yannda, Udi yaln bir roman. Gen kz ut almaya
hevesli, yetime anda ut dersleri alyor. Babasnn hogrsy
le gerekleiyor bu dersler. Parlak gibi gzkrken sonu mutsuz
bitecek bir evlilik. Gen kzn babas da lmtr imdi. Kimse
siz, korunaksz gen kz ut dersleri vermeye balyor; artk hayat
n kazanmakta, tek bana ayakta durabilmektedir...
62
Udi o dnemde, Mslman Trk kadnnn alma hayatna
atlmas gerektiini teklif eden bir eser. Belki de en nemli zel
lii bu. yle sanyorum ki bu nerisi, aydn fakat kapal bir hayat
yaayan gen hanmlar etkilemi. Aydn hareketinin nclerin
den Nezihe Muhittin yle yazm:
"Fatma Aliye ismi, kalbirnde huu uyandran, akla hayret ve
ren bir isim! Onu btn grdm ve bildiim kadnlar gibi ta
savvur ve tahayyl edemiyordum. Uzun sal, ipek fstanl, ince
sesli bir kadn olarak dnemiyordum. Baz gazetelerde yaz
yazan, romanlar nereden bir kadnn esatiri bir malluktan ne
fark vard?"
Yattnn tam ikinci aynda Bedia gitti. Udi roman da kendisi

ne bylefeci bir hatime tekil etti. Dokuz on aydan beri bu hatimeyi
yazmak iin kendimde iktidar bulamadm. Bu halin tahattur ve ta
savvuru bunun iin kalem tutabilecek mecal brakmyordu. Dnr
dm: Bedia gitti! O saz! O ses! O zektil O his!.. Onlar da bitti mi?
Fakat yazmak lazmd. Zira o arzular, o hevesler artk vasiyet
yerine kaim olmutu.
63
1900
AK-IMEMNU
Halid Ziya Uaklgil
Ak- Memnu serveni bende abiamn ders kitabyla balad.

Uzun Bir Kn Siyah Gnleri'ne kadar srd. Geri bugn de bu
romann ekiciliinden, gizeminden 'kurtulamadm'.
Nihat Sami Eanarl'nn hazrlad ders kitabnda Beir'in
lm sahnesi alntlanmt. Beir, veremli o yeniyetme ocuk,
doduu yerlerin l gneini zleyerek lyordu ... Nice zaman
lar, benim iin Ak- Memnu hep Beir oldu.
Bir Ankara dnyd, trendeydim, Ak- Memnu'u yine
okuyordum. Ondan handiyse ikinci bir roman yazlabilecei co
kusuyla dolup tamtm. O ikinci roman, Ak- Memnu esinli
roman bir trl yazamadm. Yalnzca Uzun Bir Kn Siyah Gn
lerni yazabildim.
Boazii'nde, kz Nihai ve olu Blent'le varlk iinde yaa
yan dul Adnan Bey, orta yatayken bir kez daha evlenmek ister.
Adnan Bey'in yeni e aday, yine Boazii'nde hoppa yaantsy
la tannm Firdevs Hanm'n kk kz Bihter'dir. Bu evlilik
nerisini kendisine beklemi Firdevs Hanm'n btn itirazlarna
64
ramen; Adnan Bey yalsnn hanmefendisi olmak Bihter'e eki
ci gelecek, aradaki ya farkn Bihter nemsemeyecektir.
Zaman getike, Bihter, nce hizmetkarlardan ve Nihal'den
yaknlk grmez olur. Sonra da, Adnan Bey'in gen, uan yee
ni Behlul'n tutkun davranlaryla karlar. Bihter yasak ak
engellemeye alrsa da, sonunda yaamak zorunda kalr, servet
ve mevki ihtirasyla geldii Boazii yals imdi kendisi iin bir
cehennem buca olmutur. Dahas, Behlul'n kendisine sadece
cinsel istekle yaknlk gsterdiini yava yava hissetmektedir.
Durumdan habersiz Adnan Bey, mrebbiye -yal kz- Mlle
de Courton'un eittii Nihal'i Behlll'e denk grmektedir. Ha
be Beir'le Bykada'ya halasnn yanna giden Nihal, Behlul'n
sevgisine orada, Ada atmosferinde bir sre kaplr. Daha nce
ki karanlk gnl servenlerinden, gelge ilikilerinden usanm
Behlul belki de ilk kez bir gen kz, masumiyeti sevmektedir...
Terk edildiini anlayan Bihter iin hibir yaama istei kalma
mtr. stelik, kendisini aalanm hissetmekte, Adnan Bey'e
kar vicdan azab duymaktadr. Bihter yalda birok ldrtc za
man yaar. Mlle de Courton bu ruh sarsntlarnn tandr.
Hayattan, genliin snp gidiinden ve kzndan almak
isteyen Firdevs Hanm'n dokundurmalar, Behlul'n kaytszl
, derin yalnzlk Bihter'i lme srkleyecek, gen kadn inti
har edecektir.
Bu olaydan sonra Behlul ortadan kaybolur, Nihal'e iin iin
ak Beir veremden lr. Firdevs Hanm, byk kz Peyker ve
damad Nihad Bey aradan ekilirler. Adnan Bey'le kz Nihal
ba baa kalmlardr. Bihter'in intihar rtlm, Beir'in l
m uzak bir hatra olmutur. Roman, yaldaki eski gzel gnlerin
tekrar yaanabilecei dileiyle son bulur.
Her cmlesi zenle kaleme getirilmi Ak- Memnu'da doruk
sahneler vardr, rnekse, Bihter'in -unutulmaz Gksu pikniin-
65
den sonra- ayna karsnda soyunmas; Behlw'le Nihai'in By
kada gecesi; Firdevs Hanm'n bir dne giderken, merdiven
banda son bir grkemle belirii; Bihter'in canna ky; Beir'in
lm; Adnan Bey'le kznn, romann sonunda, ba baa yr
yleri...
Halid Ziya, Ak- Memnu'un yazlndan uzun yllar son
ra, 1943'te Suut Kemal Yetkin'e bir mektup yazm. Mektup
ta, Ak- Memnu'u yazarken mutluluklar duyduunu belirtiyor.
Ayrca, romandaki Avrupa! yaayn, o ada, stanbul'un belli
evrelerinde yaanageldii zerinde duruyor.
Boazii' nde, "Melih Bey takm" diye anlan Firdevs-Peyker
Bihter lsnn oka rneklerine, benzerlerine rastlanabilece
ine iaret ediyor. Romanc onlar uzaktan tanm ve esinlen
mi. Onlar gibi, Behh11 de o an bir iki gencinden esinlenme.
Romann konusuna gelince, Halid Ziya btnyle hayal rn
olduunu zellikle vurguluyor.
Ak- Memnu'un hayli kalabalk kadrosuna da deiniyor Halid
Ziya. Bakiilerin yan banda, yaldaki hizmetkarlar, Nihai'in
Bykada'da oturan halas, kk Blent, arkc Kette, teki
ler. .. Beir'i, "hele" o bedbaht Habe'i nereden bulduunu soruyor
romanc ve "belki" kendi ailesinden tanm olduunu dnyor.
Aradan geen onca yl, romaneda Ak- Memnu'un ansn si
lememi. Firdevs Hanm', Nihal'i, Bihter'i yine "gryor gibi"!
Nihal, sapsar, zgn yzyle Ada amlklarnda babasyla bir
likte yryor...
Eletirel yaklamda, -tpk Kiralk Konak'n Seniha's gibi
Bihter'i Emma Bovary'ye benzetenler km ve Ak- Mem nu'da
bovarizm aramlar. Geri Halid Ziya'nn Flaubert'e deer veri
ini kendi yazlarndan biliyoruz ama, Emma'yla Bihter arasnda
benzerlik, zdelik kurmak zor.
66
Bihter'i hi anlamayan Tevfik Fikret, "Bir Bihter" diyor; "b
tn ihtiyar kocal gen kadnlar arkasndan srklemez; fakat
Bihter karakterinde, onun 'terbiyesinde', onun ahlaknda, yahut
ahlakszlnda, onun serbestliinde, hasl onun durumunda bu
lunan kadnlara, bunlarn ahlak gszlkleri arasnda, pek uur
suz bir klavuz, pek zehirli bir dme rnei olacanda phe
yoktur." (Trk Dili dergisi sadeletirmesi.)
Bihter'in trajik yaamna -adeta merhametsizce- kaytsz
Fikret'in yan banda, Mehmed Rauf 1901'de yetkin bir Ak-
Memnu incelemesi yazm (bkz. nci Enginn-Zeynep Kerman,
Yeni Trk Edebiyat Metin/eri, 4. kitap). Mehmed Rauf, Ak-
Memnu'u Nihal'i odak alarak inceliyor ve bu romann yalnzca
Halid Ziya'nn en gzel eseri deil, Trk romannn o gne kadar
yazlm en deerli rnei olduunu vurguluyor. 1901'de kaleme
alnm bu incelemenin derinlikli tespitleri ne yazk ki unutulup
gitmi...
Kendisini odasnda, elinde o zarif bir oyuncaa benzeyen eyle,

yapayalnz, karanlkta bulunca titredi. Btn kuvvetleri birden sn
d. Sahih, bunu yapacak myd ? Bylece gen, gzel, henz yaamaya
vakit bulmakszn...
En evvel mumunu yakmak istedi. Herhalde karanlkla lmeye
cekti. Kendisini bir defa daha grmeksizin lmek... Demek ldkten
sonra artk her ey bitecekti; o da, kendisi de bitecekti, artk bir daha
yaamamak zere? Karanlk, bitmez tkenmez bir karanlk iinde
ebedi bir glge olacakt?
67
EYL UL
Mehmed Rauf
Eylul, edebiyatmzda en ok sevdiim 'ak roman', bugn

hala, belki, galiba...
Mehmed Raufun btn Boazii tasvirleri, romann bir ba
kma i sesidir. EylU!n kahramanlar "fldii yuva" diye tarif et
tikleri yaly Yenimahalle'de tutarlar, Kanlca' dan uzak, Byk
dere'ye hayli yakn. Suat'n kocas Sreyya, yalnn balkonundan
btn Boazii'ni gle benzetecektir, "ok byk, geni" bir gl.
Sreyya'nn arkada Necip de yanlarnda olmak zere bal
konun kenarna kadar ilerlerler. Henz yazdr. Hafif bir rzga
rn okamasyla "dalgacklanan" deniz, gne altnda durgun,
baygn uzanmaktadr. Dalgacklar gne nlaryla gm
yaylar halinde gerilir. Ik oyunlar tepelerin her birinde baka
glgeler meydana getirip eflatun, kuruni, sar da izgileri iz
mektedir. Nihayet deniz ateten renkler edinince, kyda kesin
bir sessizlik saltanat kurar.
Sreyya, Boazii'nde Suat' yeniden kazanm, tekdzelie
dm evliliklerini Boazii'ne borlanmtr. Bunu Necip'e
syler. ki arkada susunca, dalgalarn akllar arasndaki oyuklara
68
girip karak brakt hrt iitilir, "bu ses denizin parltlarndan
kyor zannedilecek kadar o panltlarn ahengine" uymaktadr.
Rzgar bir durur bir balar. Baladka, halkonun bir tara
fndaki tentenin rpnarak patrdamas iitilir. Zaten yaz abuk
bitecek, Boazii'nde eyll hissedilecektir. O zaman rzgar "Ka
radeniz'in btn hiddeti ve krpeliiyle tepelerden koparak" sal
drr. ..
Sreyya musikiden fazla holanmaz. Necip'le Suat' birbi
rine yaklatran, sanat, piyano, notalar, operadr. "Granviya"y
ikisi de severler, Faust'un valsi, Rigoletto'nun mar, "Trovoto
re, Traviyata" ... "Adiy del pasto", "Bu kadar gen lmek", "Ah
belki!" ... Necip'e gre Verdi iin iine girdi mi her ey dei
mektedir. "Ar musiki"yi de unutmamak gerek, "Glk, Haydn,
Betoven gibi statlar"...
Necip'in Yenimahalle'de misafir kald gnlerde Bykde
re'ye gidilir. Suat siyah, beyaz ve kuruni renklerden satranl
kk emsiyesini aar. Sandal gezisinde rpntl sesler biteviye
musiki gibi dalr, ilendirir, Beykoz ayrnda birok iein,
otlarn katrolanan kokusu genizleri yakar. ayrn kendisi sar
ieklerle bir fulya tarlas gibidir. ilerledike, krmz, mor ve be
yaz iekler, kr iekleri; dere kenarnda yeil stler ...
Tarabya'da, kydan geen bir rmorkrn sesi adeta adm
adm saylyor. S sahilde kumlar camgbei bir alaca edinmi.
Slkta, hatta derinlere doru en ufak talar bile elle gsterilecek
kadar seik. Nihayet deniz, rzgarn krklaryla kirnileyin yeil,
kirnileyin mavi, kirnileyin mor, kirnileyin aklarda bile filizi.
Anszn durulan havada btn salilin binalar kalc akis
ler brakr. Akam olmakta, Bykdere koyunun stnde hafif
dumanlada sarmaarak gne, bir krmz billur gibi kararyor...
Ayyla birlikte Necip yalnzln daha ok fark edecektir. Be
yaz bir sis izgisi alak, ar, kylara sokulur. Deniz, aynn
69
gm parltsyla giderek kararyor. Deniz imdi lacivert yaldz
lar akyor.
Necip'in Boazii'ne gelmedii gnlerde, Suat adlandrama
d bir beyhudelik hisseder. Necip birka gn Beyolu'nda, bir
ka gn Ada'ya gidiyor, Bykada hnca hn dolu, otelde haki
katen "seme bir halk" var. Necip burada bir ressam ailesinin
kzyla arkadalk edecek. Fakat ayn beyhudelik. ..
Oysa Boazii'nin uzak ve bakir keleri, -umutsuzca, karam
sarca da olsa- insan yitirdii her eye aryor... Necip, Suat'n
suskunluunda korkun frtnalarn imeklerini duyumsayacak
Suat, Sreyya'nn ie kapanlarndan ezgin. Orlardan uzaklaan
Sreyya lfer av gecelerini beklemekte ...
Necip dayanamaz; Suat'n eldiven tekini alar. Sonra hastala
nacak; kayp eldivenini Suat onda bulacaktr. Karanlk bir gecede
grlen rya, Suat'a kendisinin de Necip'e kar duygusuz olma
dn retr. Hasta iyileip arkadan bir araya gelilerinde,
sonbahar olanca saltanatn artk kurmutur, yamurlar da balar.
Gkyz duman rengidir; damlalar "bir aatan meyva der gibi
patrdayarak nazla dtke yollarn biriken topraklar delik deik
olarak hafif bir toz" kalkmaktadr. Sonbahar yol alr.
Kimi grler yazdan izienimler tar yine de. Etraf rzgarsz,
durgun, sessiz. Deniz, bir ksm bulutlarla solmu, bir ksm g
neli. Kar kynn, Anadolu yakasnn renkleri artk ok daha
keskin.
Sandal gezintilerinde ruhun sszln, orakln yanslaya
cak hzrl grnmler. Rzgar ve yamur bulutlar denizde
silahianan rperiler brakyor. Bazan bir k manzaras, yle bir
belirip kaybolmakta. Renkler solmakta, ieklerin kokular yok
olmakta, yapraklar hzla sararyor, birou derek amurlarda
ryecek. Suat yine de eylle, sonbalara gnl borcu duyar...
70
K gelirken yine Sreyya'nn baba evine dnlr. Kalbe g
ml "beyaz ak" acsn gitgide daha youn hissettirir. Bir yan
gnda Suat ierde kalr, Necip onu kurtarmak ister ve ikisi, Srey
ya'nn gz nnde yanarak lrler.
Olay rgsne hemen hi gnl indirmemi Eylul, Mehmed
Raufun bayaptdr. Kimi eletirmenler, ilk byk ruh zm
lemesi romanmz diye nitelemiler Ey!U!; kimileri Paul Bour
get'den esinli olduunu ileri srmler, ama herhangi bir Paul
Bourget romannn adn verememiler.
Bir zamanlar, tpk Ak- Memnu gibi, Eylu! de yeniden yaz
mak istemitim; hatta ad "Austos" olacakt. Btn balangla
rm, uramalarm yarm kald. Ne var ki, hala dinmedi o istek.
Evet her ey ryor, her ey... nsanlar rmeyecekler mi? Ey

lu/de, sanki babara hasret eken me/U/ bir taze/ik, sanki zerine ken
kn, kendini mahvetmek isteyen sonbabara ramen devam etmek,
yine bahar olmak mcadelesi vardr;fakat bunun muhta olduu ey
lerden mahrumdur ve kendisinde de dayanmak takati kalmamtr,
tabiat da bunu an/am gibi ac bir dnceyle stne ken ssz/n,
matemin altnda, ez ilerek durur. Ne kadar urarsa urasn, ne ka
dar dayanabi/irse dayansn, kn galip gelecei, artk her eyin, her
midin bittiini, buna tahamml /uzm geldiini anlamaktan doan
bir takatsiz/ik/e alar... Rzgar insafsz, yamur inat; her ey
ryor, oh!.. Her ey ryor!. (Selami zzet Sedes sadeletirmesi.)
.
71
ZAVALLI NECDET
Safvet Nezihi
Zavall Necdet ilk kez hangi tarihte yaynlanm, kaynaktan

kaynaa deiiyor. Mustafa Nihat zn 1896 diyor; Necatigil,
ilk basm iin 1900 tarihini veriyor; Cevdet Kudret 1902'yi sap
tam.
Tarih karkl nemli. nk bata Cevdet Kudret ve onu
yineleyen kimi aratrmaclar, Zavall Necdelle Eylul arasnda
koutluklar kurmular; SafVet Nezihi'nin Mehmed Rauftan et
kilendiini ileri srmler. Eylu!n 1900 tarihli olduu dn
lrse, kimin kimden etkilendiini saptamak g. Bir etkileni sz
konusu mu, bu da ayrca tartlabilir.
Zavall Necdet, hi deilse bir roman ad olarak, 1960'larda
nn koruyordu. Geri bu n, romana ya da roman kahrama
nna bir gnderme olmaktan kmt. "Zavall Necdet!", hafif
alayc, hor grc nitelik edinerek, ak budalas gen adamlara
sylenir bir sz olmutu. Romansa unutulmak zereydi.
Cihangir'de oturduumuz ocukluk yllanndan esinli Mavi
Kanatlarnla Yalnz Benim Olsaydn 'd a yazmtm; Zavall Necdet
benim iin nce bir yerli flmdi. lkokuldan arkadam Lamia'y-
72
la annesi, Beyolu Lks Sinemas'nda gsterime girmi Zavall
Necdeli izlemiler; barollerde Belgin Doruk ve Gksel Arsoy.
Film ok acklym, hem Belgin Doruk hem Gksel Arsoy, ikisi
de galiba lyorlarm. Hatta bir nc l varm!
Meyyet Hanm, "ocuklarn grecei film deilmi, La
nia'y gtrdme piman oldum" diyor. Bu yzden Zavall
Necdete gtrlmyorum...
Safvet Nezihi'nin romann yllar sonra, artk ilkgenliimde,
nklap Kitabevi'nde bulacam. Dahas, bir solukta okuyacam.
Safvet Nezihi 1871'de stanbul'da domu. Mekteb-i Sul
tani'de (Galatasaray Lisesi) okumu. Gazetelerde, dergilerde hika
yeleri, siyasi talamalar yaynlanm, romanlar tefrika edilmi.
Ayn zamanda Kapalar'da kuyumcuymu. Zaaflar ve ar duy
hrululuuna yenik derek, Bakrky Akl Hastanesi'ne kaldrlyor.
1 939' da orada lyor.
Kendisinin, teki eserlerinin ad san kalmyor ama, Zavall
Necdet, Behet Necatigil'in saptamasyla, birka neslin okuduu
romanlarmzdan biri oluyor.
Necdet kk komular Meliha'ya tutkundur. Necdet'in sefih
yaayndan rken Meliha bu tutkuya karlk vermeyerek Binba
brahim emsi'yle evlenir. brahim emsi'yle Necdet Mekteb-i
Sultani'den arkadatrlar. Necdet, Meliha'y kaybettikten sonra
sinir bunalmlar geirir. Mziin ruh sarsntianna iyi gelecei
ne inanan brahim emsi, karsndan Necdet'e keman almasn
rica eder. Evliliinde mutsuz olmu Meliha, bu mzik saatlerinde
Necdet'i sevdiini anlar.
Necdet arkada ile ak arasnda kalarak bsbtn ypranm,
Midilli'ye kaar. Fakat dayanarnayp dnecektir. Meliha'yla B
ykada'da bir gece beraber olur; ardndan pimanlk. .. zmir'den
gelen hala kz Mzehher, Necdet'e yardm etmek ister. Necdet
gen kzla evlenneye karar verir.
73
Ne var ki, Necdet'ten bebek bekleyen Meliha nian bozar.
Necdet'e ak Mzehher lr. Meliha, kocasna, brahim em
si'ye her eyi itiraf edeceini Necdet'e syleyince, gen adam ken
dini zehirleyerek intihar eder. Meliha, Necdet'ten olan ocuu
nu, Fikret'i doumrken lr; Necdet'in yanna gmlr.
Roman, bir anlatcnn brahim emsi'ye rastlamasyla son
bulur: brahim emsi, imdi eviad sayd kk Fikret'le bir
likte Necdet'in annesinin yannda yaamakta, yal kadnla bir
yalnzl paylamaktadr...
Aclddan acklya srklenen konusu bir yana, Zavall Necdet
dilde, anlatmda, hele Meliha kimliinde iyi yazlm, abartya
karn ruh zmlemelerinde baarl bir romandr. Yllar yl
piyasa roman saylmasn anlamak hayli zor. Zavall Necdelte
elbette bir Eylul sadelii yok ama, dile getirite, szdiziminde
Trke romana kazandrdklar yle kolay yabana atlamaz. Okur
zerinde kuaklar boyu sren etkisi, toplumbilimsel adan, ilgi
devirmemi, aratrlmam.
Ayrca Zavall Necdelin stanbul yaamasna ilikin bilgilen
dirileri de gz ard edilmi. Tarabya, Feneryolu, Bebek, ili,
Bykada; Tokatlyan, Konkordiya, Lksemburg Bahesi, n
yon Fransez, Samer Palas; btn bu semtler ve mekanlar roman
da akp geer, canl tasvirlerle yaatlr...
Tarabya'ya gittiime ne kadar isabet etmitim. Burada hibir ey

bana o elem/i eski maceralar hatrlatmad. Hep yabanclar iinde ya
yordum. (..) Burada yeni bir hayat, bambaka bir muaeret tarz
var, bunlar beni avutuyordu. Deniz banyolarnn vakti getii halde,
tuhaftabiatl ngiliz misleri denize girmekten yine ekinmiyorlard.
74
Pek mkemmel surette yaplm deniz hamamlarndan zarifdeko/te
jinilalarla aa kyorlar, yzyorlar, erkeklerle msabakaya girie
rek ok kere de kazanyor/ard.
75
190 1
MNEVVER
Gzide Sabri
1900 tarihli Eylul, baarl ilk ak romanmz kabul edilir.

Mehmed Raufun eserinden iki yl nce, stanbul'da, Hanmfara
Mahsus Gazete'de gen bir kz da ak konu edinmi romann tef
rika ettirmitir: Gzide Sabri ve Mnevver. Gzide Sabri'ninki
de bir karasevda romandr. Mnevver'le Eylul-kitap olarak- bir
yl arayla yaynlanr. Mnevver uzun yllar hi nemsenmez.
Gzide Sabri, 1883'te stanbul'da, Fndkl'da domu. Baba
s Adiiye Nezareti memurlarndan Salih Reat Bey, annesi, air
Konieli Kazm Paa'nn yeeni Nigar Hanm. Aye Gzide,
amlca'da, Kouyolu'ndaki kklerinde byyor.
Zaten btn romanlar da kklerde, yallarda, ili apart
nanlarnda geecek.
Aye Gzide hususi hocalardan tahsil grr. Edebiyat hocas,
lugat sahibi Tahir Efendi'dir. Gen kz edebiyata eilim duyar
ve henz on be yandayken Mnevver'i kaleme alr. ifadenin
zayfl, bozuk cmlelerin varl bir yana, bu ksa roman, olanca
itenliiyle bugn bile okuru etkileyecek niteliktedir.
76
Mnevver, yazarnn belirttiine gre, yaanm bir hayat
hikayesinden esinlenmedir. Gzide Sabri arkada Bsniye Ha
mm' anar; Bsniye Hanm'n mutsuz yks, eserde Mnev
ver'in bandan geer. Bununla birlikte, gereklie bu gnderme,
on dokuzuncu yzyl Bat romannn giri blmlerinden edin
me bir kurmaca da olabilir.
Verem! O yllarn, istibdat rejimi kadar ac veren, okur kalaba
l zerinde daha da derin izler brakan, kurtulusuz hastal...
Mnevver, amcazadesi gen Tbbiyeli efk'le sevimektedir.
efk, verem illetinin penesine der ve Bykada'ya tedaviye
gtrlr. Ayrlrken Mnevver'e hakikati sylemez. Ailesi, gen
kza, efk iin "bir kadnla evlendi, seni sevmiyor... " diyerek ak
unutturmak istemitir.
Ne var ki, Mnevver'in ak dinmez. efk'in babasna yazd
mektubu, rastlant sonucu ele geiren Mnevver, hakikati ok
ge anlar ve Bykada'ya vardnda...
... o mimozal, leylakl, en akrak Aya Yorgi panayr gn
efk lmtr. Mnevver de, ok gemeden, veremden mutlu
lecektir, yeryznde karlksz kalan ak, ancak lm dein
de saadete ermitir.
Roman bize bir anlatc aktarr; Mnevver'in yakn arkada.
Anlatc, lmden sonra kendisine braklan udu, gen kzn an
nesinden teslim alr. Yadigarn stne, "kurunkalemiyle" unlar
yazlmtr: "Beni zlediin, gzyalarm, yahut neelerimi duy
mak istediin zaman, bunu al, onun tellerinde hala benim ke
derlerim mevcuttur."
Uzak ve solgun dalara, sonbaharn sisleri kt, yapraklarn

sararp yava yava dkld zamanlar, ruhum garip bir melfl al
tnda ezilir ve alamak isterim.
77
Hazin bir sonbahar gnei, bu sis/i ve mor dalara baka bir g
zellik, durgun ve mavi denizeforsiz bir parlt verdii zaman, iim
unutulmaz bir hatrann acsyla szlar.
Ayn beyaz klar, menekesiz kalan krlar, renksiz ova/ar, her
safhasnda bana bahtsz bir mahlukun matem neidesini okur.
78
IPSEVD
Hseyin Rahmi Grpnar
"Bir ay oluyor ki, Trkiye'nin en Trk romancs, rf ve adet

ler tarihisi ld." Refik Halid, 1944'te Hseyin Rahmi iin by
le yazm. Devam ediyor:
"Birer Hseyin Rahmi'si olan gemi devirler bsbtn ge
memi saylabilir.
Mesela eski yazc dkkanlarn, atl tramvaylar, Abdlhamid
zamanndaki Kathane gezintilerini, kira arabalarn, baskn
sahnelerini, konak hayatn, perdeleri artk bir daha almamak
zere kapanm bu eit sahneleri, Hseyin Rahmi'nin romania
rna istediimiz zaman bavurunca, canlandrmak, en karakteris
tik ve orijinal taraflarndan seyretmek elimizdedir; baka vesika
lar aramaya, ktphaneleri yoklayp gazete sayfalarndan medet
ummaya lzum yoktur."
Refik Halid'in sz at -ve belki, btn Hseyin Rahmi
okurlarnn unutamad- "atl tramvaylar" sahnesi psevdtde
dir, romanmzn en grkemli kara glmece sahnelerinden biri.
nder Ggn'n bilgilendirmesinden rendiimize gre,
Hseyin Rahmi psevdi'yi 1901 tarihinde kdam gazetesinde
79
tefrika ettirmeye balam. Romann o zamanki ad "Alafranga."
Tefrika yarm kalyor ve psevdi yllar sonra -yine tefrika edil
dikten sonra- kitap olarak yaynlanyor.
psevdi gelenek ve greneklerdeki k, bir yandan da ba
tllama iddiasndaki hznl, ackl gln zppeleri anlatr.
Eser, imparatorluk bakenti stanbul'daki toplumsal deimelere
ynelik ok nemli bir tutanaktr.
Paris'te yllarca kalm, fakat renimini bir trl tamamla
yamam Meftun, imdi Erenky'ndeki kklerinde kalabalk
ailesiyle birlikte yaamaktadr. Meftun deien koullarda para
sknts ekmekte, gelgelelim lks hayata, alafranga yaamaya
zenmektedir. Para iin areyi, kk komusu -geleneki, tutu
cu- Kasm Efendi'nin servetine gz dikmekte bulur.
Meftun, piyangodan kendisine byk ikramiye kt sylen
tisini yayyor, zengin bir adam rolnde, Kasm Efendi'nin kz
Edibe'yle evleniyor. Kzkardei Lebibe de Kasm Efendi'nin olu
Mahir'le evlenecek; bylece, kz iin arlk alm Kasm Efendi,
ocuklarnn geimini Meftun'a ykacak.
Hayat bsbtn zorlam Meftun, bir yandan alafrangalk
heveslerini srdrr, bir yandan da Kasm Efendi'yi soymak iin
planlar yapar. Meftun'la birleen Mahir, babasn soymaktan
geri durmaz. Hileli yollarla ele gemi para, Meftun'un saa sola
borlarna akacaktr.
Durumu renen Kasm Efendi, Edibe'yle Meftun'u boatr,
Mahir'i oulluktan reddeder. Bu arada Meftun hep hayalinde
yaatt, unutamad Paris'e kayor, Edibe, yarm yamalak
rendii alafranga yaay baba evinde srdrmeye alyor. Eski
kk dzeninin btn kiilerinin de yer ald roman, bu kiilerin
her birinin hep ackl gln servenleriyle devam eder.
Kkne kz tarafndan erkek alndn renen Kasm
Efendi'ye inme iner. Mahir, bunalm geirmekte, alkaile avun-
80
maya almaktadr. Hayli sarho olduu bir gece intihar ediyor.
Meftun, Paris'te, Edibe'yle haberlemenin ve barmann yollar
n aramakta, eski kaynbabasnn lmn beklemekte. psevdi,
artk dul Lebibe'nin gzyalar arasnda son bulur.
Demin sylediim gibi psevdtde atl tramvayn kadnlar ks
m, ayrca Meftun'un kk halkna zeytin ekirdei konusundaki
grg dersi, "savoir-vivre"den yalan yanl bilgileniler, Schopen
hauer'e kadar uzanan felsefe krntlar benzersiz gzelliktedir.
Aman ne zor i bul.. ekirdeini karman bu kadar g olduk

tan sonra ben de ala.franga sofrada zeytin yemeyiveririm. Zaten evde
yiye yiye bktk da... oluk ocuk yeriz. ekirdeklerini de atr utur
nmzdeki tabaa atveririz. ocuklar bazen parmaklarnn ara
sna sktrp birbirinin gzne skarlar. Ya babalarndan ya benden
birer tokatyerler.
81
1902
NMETNAS
Hseyin Rahmi Grpnar
Tek bir sahne, tek bir episode bir romana yeter mi?
Nimetinas benim iin yle bir roman. Ortaokuldaydm; ro
mann balangcndaki vapura yetime sahnesi Trke k.itabmz
da seme parayd. Nimetinas'a vurulup kalmtm.
Aradan nice yllar geti; Hseyin Rahmi dendi mi, bugn de
Nimetinas'n ilk sayfalar ezberimden kagelir: "Mevsim ubat.
Hava hafif lodos. Bei eyrek gee postasn yapmaya hazrlanan
Ferah vapuru Kadky iskelesi'nden ban zmeye acele eder
gibi hafif hafif sallanyor."
Kadky'nde domuum, ocukluum Kadky'nde geti.
Ama o anlardan ok, ille Kadky vapur iskelesinde Hseyin
Rahmi'nin sahnesi! "skele memuru dd ttrrken siyah
arafl, ccemsi, toparlaka, gekince, paytak bir hanm ipek pe
esini am, arafnn stne inelemi, bir elinde antas, bir
elinde emsiyesi ... " kageliyor! Sanki seyrediyorum ... Az sonra
da, olup bitenlere kkr kkr gleceim...
Oysa Nimetinas Hseyin Rahmi'nin hayli hznl roman
larndan biridir, sonu mutlu bitse bile. Byk romancnn, ha-
82
mm-hizmeti kz dayanmas, onlarn birbirlerine snmalar
zerine kurduu bu genlik verimine inanlmaz kertede gld
rc bir sahneyle balamas da belki kastldr. Hayat gln
ynleriyle gsteriyor, ama bizim akn gllerimize de herhalde
kederli bir alayla yaklayordu Hseyin Rahmi.
Ayrca, Nimetinas, yrek yakc "Rahmetli sevgili anneme"
ithafyla balar ve Hseyin Rahmi ocuk yatayken kaybettii an
nesini, bir ocuun lmle ilk kez yz yze geliini zl, yetkin
bir anlatla dile getirir. Sonra birdenbire Hasna Hanm sahnesi!..
"Aman karde Fatma bittim... Bak urada aptes ibrii kyafetli

bir kar var. te o bana 'kuyu kr' dedi. teki hamam anas tu
va/et/i kar da 'dalkavuk' adn takt. Koltuk yast, daha hangisini
syleyeyim?"
"Sen o terbiyesizlere bakma Hasna Hanm... "
"Bakmadm a... Onlara sz m bulamazdm... Lakin onlarla ya
rmaya tenezzl etmem!"
83
1905
LM BR KADININ
EVRAK-I METRUKES
Gzide Sabri
Tevfik Fikret, Ak- Memnu'un tefrikas balarken, Halid Zi

ya'yla bir sylei gerekletiriyor. Bihter'in Behlul'e gnl yakn
ln etik deerler asndan sorguluyor. Ei yal her gen ha
nmn bylesi yasak ilikilere elbette girmeyeceini hatrlatyor.
"Sis" airinin bu tuhaf yargs karsnda, Halid Ziya adeta kem
km ediyor ve o kadar zene bezene kaleme getirdii Bihter'in
ac servenini geitiriyor. ..
Orta ya akn Adnan Bey'le evli Bihter'in, Ak- Memnu'un
bu gzel kahramannn Behlul'e yasaklanm sevdalar duymasn
yorumsuz brakan Halid Ziya'ya karlk; iddiasz, hatta bazla
rnca 'piyasa ii' saylm eserler romancs Gzide Sabri, yasak
aklarda, hogrye, anlaya, balanmaya almak ister lm
Bir Kadnn Evrak- Metrukesi'nde. Bu roman sanki ilkel bir
Anna Karenina'dr.
Kalbinden hasta Fikret, "yatann beyazl iinde cazip bir
gzellikle" yatarken Doktor Nejat'a ak olur. Evli, iki ocuk
84
sahibi Nejat, Fikret'in karasevdasn karlksz brakmaz. Fakat
Fikret, Nejat'n yuvasn bozmamak iin kaar, kendisinden yaa
epey byk, zengin, Sait Bey'le evlenir; karkoca bir iftlikevine
tanrlar. Doktor Nejat'la kars Mediha Hanm iftlie gelirler;
Sait Bey'in Mediha'nn days olduu o zaman anlalr. Nejat'la
Fikret gemiteki tanklklarn gizlerler. Karasevcia imdi bs
btn ac vermekte, hem Fikret'i hem Nejat' ykmlara srkle
mekte.
Mediha durumu sezinler ve daysna anlatr. Karasevdalarnda
yapayalnz Fikret'le Nejat birer sulu konumundadrlar artk. Sait
Bey intihar andrr bir kazada lr. Doktor Nejat ldrr. Zaten
kalbinden hasta olan Fikret bu aclara dayanamayarak, hatra def
terini karde ocuu Suat'a emanet ettikten sonra lr.
Eser byk yank uyandrm, bu yank yllar yl srm. Ley
la Erbil, anne evinde hanmlarn toplap yksek sesle okunan
bu roman dinlediklerini ve aladklarn anlatmt. Bu sahnenin
19 SO'lerin iyice sonunda, Cihangir'deki evimizde birebir yaand
n belirtmeliyim; Gramofon Hala alyorda yazdm da...
(. . .) henz yirmi iki yanda iken, birbirini kova/ayan elemler/e

yorulmu, istikbalden midini kesmi, hayata dargn, daima kalbini
kemiren bir ilietle mustarip, ehresine bir keder veren siyah elbiseleri
iinde, bir sonbahar iei kadar solmaya hazr ( . .)
85
1909
SEVYE TALP
Halide Edib Advar
Seviye Talip, Halide Edib'in genlik eserlerinden. Ksa, zl,

derli toplu yazlm bir roman. Halide Edib'in yaamndan izler
tayor mu, bilmiyorum.
Yazar, nci Enginn'n belirttiine gre, "31 Mart olay ze
rine, nce ocuklaryla Msr'a" kam, Msr'dayken "arkada
sabel Fry'n daveti zerine ilk defa ngiltere'ye gitmi. Bu gezi
Halide Edib'i etkilemi; Seviye Talip, ngiltere'yle o gnk Tr
kiye'nin karlatrlmas amacyla kaleme getirilmi. Bu karla
trma zellikle kadnn toplumdaki yeri asndan gerekletiril
mi.
Yaama biimi asndan Batl Fahir, halasnn Kz Ma
cide'yle evleniyor. Muhafazakar bir ortamda yetimi Macide,
Fahir'in klavuzluunda yeni, Avrupai bir kimlik edinmeye a
lrsa da, annesinin geleneki dnyasndan bir trl kurtulamaz.
Fahir'le Madde'nin evlilikleri sarsntldr. Zaten gen adam n
giltere'ye gitmi, bir anlamda evinden kamtr. Roman tam bu
noktada balar: Merutiyet'in ilan zerine Fahir byk umutlarla
memlekete dnmtr.
86
imdi karkoca adeta yeni bir balay yaarlar. Macide dei
mektedir. Merutiyet'in salad grece zgrlk ortamnda,
karkoca kadnn erkekten kamad bir hayat yaarlar.
Seviye o gnlerde ortaya kacaktr. Bu gen kadn Fahir'in
ocukluk arkadadr; evlidir, ne var ki piyano retmeni Cemal'e
ak olmutur. Seviye einden ayrlmak ister, ayrlk gerekle
meyince, Macar asll Cemal'le yaamaya balar. Cemiyet bu ili
kiyi hi ho karlamaz. Seviye'yse yeni bir ahiakn peindedir,
kocasn aldatarak yaamaktansa, toplumun gz nnde sevdii
adamla yaamay tercih etmitir.
Seviye Talip'i yazd dnemde Halide Edib Anna Karenina'y
okumu muydu, bilmiyorum. Anna'nn Vronskiy'le beraberliini
ok hatrlatan bir ahlaki tutum sergiler Seviye ...
Fahir, Seviye'nin atak, cesur, pervasz yaamasndan, Mac
de'yi artsa bile, hayranlkla sz aar. Sonunda Seviye'ye ak
olur. Hem bu aktan hem karsn zmekten kand iin M
sr'a gider. Geri dnte umutsuz ak cinnet noktasndadr. Se
viye'nin ruhuna deil ama bedenine zorla sahip olur. Derin bir
ykl artk Fahir'i bekleyecek; gen adam 31 Mart hareketine
karacak, olaylar srasnda lecektir.
Seviye Talip Halide Edib'in sonraki romanlarnn adeta e
kirdei. Macide, eskiyle yeni arasndaki bocalaylaryla, Sinekli
Bakkaln Rabia'snn talihsiz bir benzeriyken; Seviye de Han
dan'n sanki tasla. Fahir'e gelince, olumlu olumsuz davran
laryla, Fahir'de Sinekli Bakkal'dan Peregrini'yi, Handan'dan
Hsn Paa'y yakalamak olas. Seviye Talip; aniat asndan,
yazarn en karanlk, anlat en tutkulu roman Mev'ud Hkm'e
adeta bir balang ...
Yeninin savunucusu ve temsilcisi Fahir, sonunda zaaflarnn
kurban olur. Kendi anlatmndan tandmz Fahir'in bu zaafla
ra, yoz tutumlara neden, nasl srklendiini pek kavrayamayz.
87
Deimek, kendi olmak abasndaki Macide'yse roman bo
yunca eskiyle yeni arasnda bocalayacak; paralanm bir hayat
simgeleyecektir. Fahir'in klavuzluunda bilincine ileyen, sadece
giyimkuamda Avrupailik, hal ve tavrda serbestlik. Halide Edib
bu yarm, eksik kalm, yanl zmsenmi yenileme abasn
Yeni Turan'da, Kaya'nn kiiliinde olgunlatracaktr.
Seviye Talip'i, Handan dan, Yeni Turan ve Mev'ud Hkm'den
'
hayli sonra okumutum. Bununla birlikte roman kiisi Seviye

aklm elmiti. Seviye, daha yolun bandayken Halide Edib'in,
i dnyas frtnal roman kiileri kaleme getirmek tutkusuna r
nekti. Sonradan, hem de epey sonra yazlm Sonsuz Panayrn,
Dner Ayna nn snk kadnlarnn yan banda, gemiten ka
'
gelen Seviye hala yldz gibi parlyordu ...
Onlar bir snfgen kzlardr ki, gazete okuyabilecek, mektup ya

zabilecek kadar okuryazarlar, sonra btn zamanlarn ev hayatna
hasrederler. Onlar iin en tabii ;ey diki; dikmek, ortalk sprmek,
yayglar temiz, dzgn bulundurmak, ortalkta dknt brakma
maktr.
88
19 10
SALON KELERNDE
Safveti Ziya
Salon Kelerinde nce adyla gnlm elmiti. Bu ad nerede

okuduumu pek hatrlayamyorum; eski bir dergide, belki Safveti
Ziya'yla ilgili bir yazda karma km olabilir.
Popler romanlarn etkisi altnda olduum yllar, Galatasa
ray'da ortaokul rencisiyim, Beyolu sinemalarna dadanmm.
Dlerimde galiba 'salon keleri'nde yayorum . . .
Herhalde bir iki yl sonra, Safveti Ziya ve roman Cevdet
Kudret'in sekisinde karma kyor. Salon Kelerinde'yi oku
rnama imkan yok, nk evrimyazs yaplmam. (Nice sonra
Argos Yeryz Kltr dergisinin roman eki olarak vereceiz Sa
lon Kelerinde'yi; Nuri Akbayar her zamanki vefasyla yeni harf
iere geirecek.)
Cevdet Kudret Salon Kelerinde'yi sekisine alm ama, sv
gler yadrarak:
"Yazar, sslenip pslenip salonlarda toplanma, yiyip iip
elenme, gevezelik, dans ve kadn avclyla geen bir hayat
hikayeletiren bu eserde, gzel giyinmek, salon nkte ve kornp
limanlarn becermek, Avrupallar kadar iyi dans etmek vb gibi
89
davranlar, yurtseverlik, ulusseverlik diye gstermeye kalk
mtr."
Kenan Akyz daha insafl davranm: Salon Kelerinde " s
tanbul'un kozmopolit evrelerindeki hayatn tasviridir."
mparatorluun son dnemindeki elence dnyasna, levan
ten yaayna, alafranga kiilere yer veren roman, yazar ekip'in
Pera Palas'taki bir baloya geliiyle balar. ekip baloda tand
ngiliz kz Lydia'ya ak olur. Lydia ise bu ak nce km
seyecek, ekip'e daha sonra gnl verecektir. Salon Kelerinde,
Batllara hayran, onlar gibi yaamaya zlemli ekip'in birok
gzleminden sonra, Lydia'nn lkesine geri dn ve akn
sona eriiyle biter.
Romann bir sahnesinde ekip, sevgilisi iin iek almakta
dr. Ayn anda bir gen kzn cenaze hazrlklarn grr. Dirimle
lmn i ie getii bu sahne bende, belleimde yaayanlar ara
snda. . .
Yenilerde, Refik Halid'in yazlarndan derleme Edebiyat l
dren Rejim'de, Bugnn Sarayis romancsnn u nemli deer
lendiriini okudum:
"( . . . ) Salon Kelerinde, Hanm Mektuplar, Bir Safha-i Ka/b,
ite bu rnrn mahsulleridir ve bunlar yle, o hayata giremeyen
lerin zannettikleri gibi sahte, uydurma, zppe eserler deil, gayet
realist, samimi, yaanm yazlardr. ( . . . ) bilemedikleri bir zmre
hayatnn tasviri olduu iin Safveti Ziya'nnki okuyucularna ve
arkadalarna zenti, yapmack, hayali grnyordu."
Safveti Ziya, Cumhuriyet dneminde, Hariciye Vekaleti'nce
Terifat Umum Mdrl'ne atanm.
Salon Kelerinde romancs, Bykada'da, Yat Kulb'nde
verilen bir yaz balosunda, kalp sektesinden lm; Refik Halid'in
90
syleyiiyle, "pek sevdii hanmlarn dansn seyrederken", "dn
yada emeline kavumu mesut ve nadir adarnlardan biri" olarak. ..
nyon Fransez'in sokak stndeki ufak salonuna girdik. Batan

baa gzel eserler/e dolu ve duvarlar drt mevsimi gsteren ileme
ler/e ssl bu sevimli salon bu gecefevkallde bir itinayla dzeltilmi,
aydnlatlm, en kymetli ve nadide iekler/e sslenmiti.
cra kesinde duran bir kanepeye, yeil giyinmi yapraklarn al
tna snmak istedik; fakat orada, gaml ve mahzun, air edal bir
gen ban eline dayam uyuyordu. Onu uyandrmak istemeyerek
baka bir keyi setik. (Nuri Akbayar sadeletirmesi.)
91
SYAH GZLER
Cemil Sleyman Alyanakolu
Siyah Gzler, yle anlalyor ki, dneminde nemsenmemi.

Sonraki zamanda da Behet Necatigil'le Cevdet Kudret'ten baka
kimse anmam Cemil Sleyman'n eserini; rnekse, Fethi Na
ci'nin 100 Yln 100 Roman'nda yer almyor.
Cemil Sleyman Alyanakolu bir hekim. Cidde, Karaman,
Balkan Sava'nda Yanya Cephesi, Kurtulu Sava'nda An
talya'da hekimlik grevini srdryor. Cumhuriyet'in ilk yl
larnda anakkale'de, Samsun'da salk mdr. Son grevi,
Devlet Denizyollar'nn Gneysu vapurunda doktorluk stan
bul edebiyat evrelerinden hemen hep uzakta yaam. 1 940'ta
stanbul'da lyor.
Tefrika halinde kalm baka romanlar, yk kitaplar,
1930'dan sonra dergi ve gazetelere yazdklar, hepsi bugnn
okuru iin birer bilinmezlik Siyah Gzler de yeni yazya evril
mesine karn yalnzca meraklsna ses yneltti...
On yldan beri, Beykoz'daki evinde hizmetisi ve asyla
birlikte yalnz, kimsesiz yaayan dul bir kadn ssz zamanlar ge-
92
irmekte, ou kez pencere nne oturarak Beykoz ayr'ndaki
akam gezmelerini seyretmektedir.
Bir iki uzaktan bakma, srarl takipler, mektuplama, otuz ya
n akn kadn yirmi iki yandaki bir delikarlya balayacaktr.
Trel deerlerin, geleneksel ahiakn aykr, balanmaz bulduu
bu hzrl ak, gzlerden rak kr gezintilerinde, gn ndan
saklanlm mehtap bulumalarnda srp gidecek; gen kadn her
eyi gze alarak delikanlyla evinde de bulumaya balayacaktr.
Ne var ki, bir yandan kiisel kayglar, bir yandan evre basks,
korkular, ak imkansz klacak; dul kadn, sonsuz bir ayrlk yl
gsyla sarsntlar geirecektir. Sevdii delikanlnn -ailesinin de
ynlendiriiyle- gen bir kzla ilgilenmeye balamas dul kadn
ldrmaya kadar srkler.
Bir gece, "siyah gzler''ine vurgun olduu delikaniy uyurken,
bir karasevda nbetiyle uzun uzadya seyreder gen kadn. Sonra
boarak ldrr. Roman, artk bsbtn ldrya kaplm, i
ledii cinayetin bilincinde olmayan gen kadnn son bir sevgi
bekleyiiyle biter.
Siyah Gzlerde, otuzlarnda dul kadnla ak olduu delikanl
nn adsz braklm olmalar dndrcdr. Roman kiilerinin
ille birer ad tamas gerektiine inanlmken, Cemil Sleyman
belki de, Siyah Gzlerde dile getirilenlerin bakalarnca, adsz
sansz kiilerce da yaandn sezdirmek istemiti.
Bu roman, alabildiine yaln anlatm, gl ruh zmleme
leri, Beykoz ayr'ndaki enlikli kalabalk evinde, pencere nn
de yapayalnz dul kadn kartlyla inceliklerini hala koruyor. . .
(. . .) Ve birden her eye karar vererek, gzleri duman/and. Vcu

dunda her saniye artan bir kuvvet hissediyor; onu, brakmamak iin,
93
kendisinde, btn engellere kar koyabilecek olaanst bir kudretle,
damarlarnda sanki scak bir ey galeyan ediyordu. Onu, artk hi
bir kimse elinden alamayacakt. Oh evet, hibir kimse alamayacak ve
o, gitmek iin kendisinde kuvvet bulamayacakt. imdi yava yava
gzleri byyor, kulann yanndaki bir ses, ona hitap eden o mu
kaddes ses "ldr. . . " diyordu. (Nuri Akbayar sadeletirmesi.)
94
19 12
HANDAN
Halide Edib Advar
Yakup Kadri anlarnda, yirmi bir, yirmi iki yann "en co

kun heyecanlaryla", Handan iin bir yaz yazdm hatrlar. Ro
mann derin etkisi altnda kalmtr. Yazsnn sonuna doru,
"Bu bir romandan ziyade bir otobiyografyaya benziyor" demitir.
Bata Celal Sahir, Halide Edib'in dost evresi, "otobiyografya"
szcnden hi holanmazlar ve Yakup Kadri'yle handiyse sela
m sabah keserler.
"ok gemeden kulama deen dedikodulardan aniayacak
tm ki" diyor Kiralk Konak romancs, "bu sz kullannakla, far
kna varmakszn, bir pot krmmdr: Meer, Halide Hanm ilk
evlilik hayatnda Handan gibi bedbaht olmu, ayn ruh krizlerini
geirmi ve ok bal olduu kocasndan ayrlmak zorunda kalm
ve hala da bu durumun aclklar iindeymi."
Halide Edib de zaten, ilk karlamalarnda, Yakup Kadri'ye
gayet souk davranacaktr...
Handan, Ka/b Ars'yla birlikte, Halide Edib'in ok sevdiim
bir roman. Geri Handan'la ilintili ilk yazm, 1970'lerin sonun
da, bu roman kmserneye yeltenir. Nelerin, kimlerin etkisi
95
altnda bu gln, imdi pimanlk verici yazy yazmtm, artk
anmak bile istemiyorum ...
Mektuplar, duygulanmlar, sayklamalar ve hatrlaylar bii
minde kaleme alnm roman, kolejde okumu, ngiliz terbiyesi
alm Handan'n, evresindekilerin hayadaryla rldr. Kurgu
sunun bu zellikleri asndan romanmzda bir ilktir.
Handan, yetime yllarnda, ihtilalci bir aydn olan Nazm'dan
zel dersler alyor. Nazm'n lk birlii iin evlilik nerisini geri
eviren gen kz, ak bulduunu sand, kendisinden yaa b
yk, cinsel drtleri gl Hsn Paa'yla evleniyor. Ne var ki, bu
evlilik mutsuz geecektir: Karkoca Avrupa'da birbirlerinden adeta
ayr yaarlar.
Nazm bir jurnalden dolay tutuklanm, II. Abdlhamid d
neminin baskc ynetiminde hapse atlmtr. Handan'a duy
gularn ve dnya grn aklayan birka mektup yazdktan
sonra intihar ediyor.
Handan'n kuzinlerinden Neriman'la evlenmi Refik Cemal,
arkada Server'e yazd mektuplarda, henz tanmad, yz
n grmedii, ama aile arasnda efsanelemi Handan'la ilintili
bilgiler verir. Sz konusu ailenin kzlar, evrelerinde, "Cemal
Bey'in alafranga kzlar" diye tannmlar, haklarnda yanl yar
glar dillendirilmitir.
Avrupa lkelerinde hayat bir yalnzla dnm Handan,
yurtdna grevle gnderilmi Refik Cemal'le Marsilya'da tanr
ve kuzininin kocasyla arkada olur. Handan ok gemeden beyin
hummasna yakalanacak, bellei, bilinci tmyle bulanacaktr.
Ar hastal, nbetleri srasnda Handan gizli duygularn dile
getirir, Nazm' hatrlar, Refik Cemal'e ak olduunu ifade eder.
Roman, Handan'n iyileme dneminde, yaanmam Refik
Cemal akndan duyduu vicdan azabyla son bulur: ok sevdii
96
Neriman'n evliliini ykmak istemeyen Handan, intihar andrr
bir lme srklenmitir.
Cemal Bey'in mahalle komular Hac Murad Efendi'nin
evinde, lm Handan ekitirilmekte, hakknda yine yanl yar
glar verilmektedir. Hac Murad'n subay olan gen olu Haim,
babasna ve annesine kar kar. Handan'n ifte ahlaktan, iki
yzllkten uzak tutumu, gelecein insanlarnca belki kavrana
caktr...
An kitab Mor Salkm/ Ev'de Halide Edib 1910 yllarnda
uzun bir hastalk geirdiine iaret eder. Bir sre nce, ilk ei
Salih Zeki Bey ikinci kez evlenneye karar vermitir. Halide Edib
bylesi bir seimi kabullenemez, iki ocuuyla birlikte Yanya'ya,
babasnn yanna gider. Dnte einden ayrlr; ayr bir evde ya
amakta, buhranl hastalnda "btn maddi ve manevi aclar
garip bir i glmsemesiyle" seyretmektedir.
Ayn yabanc kal Handan'n "tahasssleri"nde de ayrt ede
riz: Handan btn duyularnda, siyah bir perdeye benzer arlk
lada bouur. Sanki her ey, btn yaadklar, anlar, izlenimler,
bir mre dalm, bir yazgy etkilemi rastlantlar, yaantlar,
birikimler artk o siyah perdeyle evrilmi; gemi gerilerde belir
sizletike, imdi sszlk, bomboluk, bir ruh orakl ne k
mtr.
Handan'n yaad yllarda memleketin, ken imparatorlu
un genel grnm "simsiyah" ve mahvolua o kadar yakndr.
Abdlhamid'e kar birleenlerin yan sra, bir kesim aydn da so
runlara daha felsefi bir grngeden yaklaarak, ark'la Garp ara
snda yeni dengeler arar. Bir dolu mektubun, telgrafn, raporun,
duygu izlenimi yazlarnn btnledii Handan, yerleik dzenle
uyuamam, uyuamayan bir avu aydnn tarihesi saylabilir.
Bu ilgin tarihenin ortasnda Handan, "birok kzltl, akl,
koyulu, acayip salar", "salarnn renginde byk byk gzle-
97
ri"yle ok etkileyici bir roman kiisidir, yle sanyorum ki, birok
roman okurunu da etkilemi Handan. Hi deilse sayklamala
rnda, her trl ruhsal baskya bakaldracak kadar cesur, deiik,
kendi olma abasnda bir gen kadn ...
D dnyadaki Handan' ancak roman sona erdikten sonra ta
nyabiliriz. Zaten Refik Cemal de onu "resminden" karr: Mar
silya'da, bir kayaln tepesindeki "Notr-Dam" kilisesinin deniz
ynndeki parmaklklarna dayanm siyahl bir kadn; "bu ince
siyahl kadn" yzn tller, vualetler gerisine saklam . . .
B u saklay ve saklan, Handan'n ateli hummasyla sona
erer: "H araretim vard, dimam hasta idi." Handan ancak lr
ken kendi olabilmekte, bireyliine kavumaktadr...
Ben onu seviyorum, krler ziyay sevdii gibi seviyorum. O ya

nmda olmasa btn hayat vazifelerim duracak zannediyorum. Ne
vakitten beri onu seviyorum? Nereden geliyorum? O nereden geliyor?
Hayatmda ancak birbirini takip eden gneli, mesut gnler var, bir
de bu gnlerin saadetini, gneini yapan Refik Cemal.
98
...
KUYRUKL U YILDIZALTINDA BR
ZDVA
Hseyin Rahmi Grpnar
1910 ylnn Mays aynda yeryzne arpaca sylentisiyle

stanbullular heyecanlandran, korkutan Halley kuyrukluyldz,
ehrin ky ke semtlerinde adeta efsaneye dnmtr.
Aslnda Halley'in dnyaya arpaca endiesi Avrupa'da da
duyulmu. Bilim adamlarnn yattrmasyla halk kalabalklar
biraz olsun kayglarndan kurtulmular.
Roman, stanbul'un yoksul semtlerinde yaayan, bilimle, bil
giyle devirilmemi mrler srmeye mahkum, hayal gleriyse
bir o kadar geni mahalle kadnlarnn unutulmaz Halley konu
malaryla balar. Herkes telal bir bekleyi iindedir.
Aksaray'da oturan, varlkl, iyi kt renim grm rfan
Galip bir gnl krgnlndan dolay kadn dman kesilmi
tir. Halley sylentilerini frsat bilerek, konferanslaryla hanmlar
bsbtn rktmeye karar verir.
imdi btn stanbul kadnlar akn akn bu konferansiara
katlmakta, rfan Galip'in yalaniarna inanmaktadrlar. Ne var
99
ki, kendisine, "kadn doduuna zgn bir zavall"nn mektup
yazmas, rfan Galip'in kalbini yumuatr. Hanmla rfan Ga
lip arasnda mektuplama balar. Dnemin, bilgisizlikten dolay
abartlada rl zihniyetini yanstan eser, iki gencin birbirlerini
gerekten sevmeleri, aka yol almalar ve rfan Galip'le okumu
yazm Feriha Davut'un evleniiyle son bulur.
Masal havas eser Kuyruklu Yldz Altnda Bir zdivata. Ro
mancnn akl, saduyu ve engin grll Feriha Davut'ta ara
mas ilgintir. Gelecein daha aydn toplumunu belki de kadnlar
hazrlayacaktr...
Ah, ah... Btn dertlerimi bu mektupta size anlatmak isterim.

Belki sonra hafifliime hkmedersiniz. Bu kadar spor merakls olup
da nereyi gezdiim var? Hele o kapank k gnlerinde evde patia
rm Allah bilirya... Evde piyanom var, mandolin im var, udum var.
Kitap/arm, nak ileyen makinelerim, her eyim var. Ama bazen
o kadar sklrm ki, bunlarn hepsini pencereden baheye atacam
gelir. OjJJJ. .. Her gn dan dan piyano, dmbr dmbr ut, tkr tkr
makine... Usandm bittim, illailah artk. . . (Zahir Gvemli sadele
tirmesi.)
1 00
YEN TURAN
Halide Edib Advar
Handan'la art arda yazlm Yeni Turan, Halide Edib'in de

iik yorumlada deerlendirilmi bir romandr. Yahya Kemal
bir yazsnda Yeni Turan'n ideolojik yanna deinir ve rtk bir
ifadeyle roman alaya alr, nci Enginn'e gre "bu kitap yazl
tarihinden yirmi yl sonrasnn yani 1932 Trkiye'sinin politik ve
sosyal gelimesini tasvir eden, siyasi ve ideolojik bir hikayedir".
Yakup Kadri Yeni Turan'n bir topya roman olduu kansn
dadr.
Roman, konusu asndan entrikal bir yap zerine kurulmu
tur: lkeyi ileri bir dzeye ekmek, ulusal deerlere, din anlay
na, kadn zgrlne, eitim ve retime aydnlk getirmek
iin kurulmu Yeni Turan Partisi toplumca benimsenir. Yeni
Osmanllar Partisi'nin bakan Harndi Paa bu baary kskanr
ve Yeni Turan bakan Ouz'u bin bir karanlk abadan sonra
hapsettirir. Ouz'un teyzesinin kz ve sevgilisi Kaya, ocuklu
undan beri tand Harndi Paa'ya bavurur.
Harndi Paa, Kaya kendisiyle evlenirse Ouz'u affettireceini
sylyor. Kaya bu neriyi kabul etmek zorunda kalyor. Gaze-
101
teler, basn, Kaya'nn lk adna zverisini kavrayamadklarn
dan, gen kadn kk dren yazlar yaynlyorlar. Kaya ise i
dnyasna kapanyor; git git, aclar iinde hastalanyor. Ouz'u
bir deli ldryor. Harndi Paa, cinayeti Kaya'dan saklyor. Kaya
sonunda her eyi renecek, nefret ettii Harndi Paa'y temelli
brakp gidecek. ..
Bu lahirenili konusunun tesinde, Yeni Turan, yeni bir lke ve
yeni bir siyasi dzen iin bir manifesto saylabilir. Yazarn, zel
likle kadn haklar konusundaki, aznlk yurttalarnn varolu so
runlarna, "Gayr- Trk Mslman kardelerimizin" siyasetteki
yerlerine ilikin grleri, handiyse bugn de tartlmaya deer.
Bu adan Yeni Turan' Halide Edib'in nemli almas Trki
ye'de ark-Garp ve Amerikan Tesir/ednin (1955) bir balangc
saymak olas. Ayrca, Halide Edib'in siyasi ynetim asndan
birok nerisi de Yeni Turan'n sayfalarndadr. ..
(.. .) Sonra hibir vakit, eitimimiz bir erkei bir aile bakan, bir
kadnn arkada, bir kadn da sorumlu ve kesin bir aile 'reisesi' bir
arkada diye hazrlamamtr. Onun iin, yazk ki bugn Trk kar
delerimizin ounun yurdu, yurttan ok iki cins insann bir zaman
iin oturduklar bir evden teye gidemez. Bugn memlekette ayn
suun sonucuyla birok bahtsz kadn olduu gibi, birok da bahtsz
erkek var. (Baha Drder sadeletirmesi.)
1 02
19 19
EFRUZ BEY
mer Seyfettin
Ksack bir mr olmu mer Seyfettin'in, otuz alt yanda

lyor. Edebiyat hayatysa hayli zengin. Milli Edebiyat anlay
na bal hikayelerinin yan sra, "Yeni Lisan" makalesiyle balat
t dilde, konuulan, sade Trkenin yaygnlatrumas abas...
Roman alannda da eser veriyor bu arada.
" timai roman" olarak adlandrd, siyasi talamalada ykl
Ashab- Kehfimiz'i 1 9 1 8'de yazyor, nce hikaye olarak yazlm,
sonra geniletilmi, uzatlm, ama son ekli verilmemi Yalnz
Efe (191 9), zulm ve hakszlkla mcadelede, kadn-erkek, her
kiiye grev dt izlei zerine kurulu. Efruz Bey, yazarn
deyiiyle "fantazi roman". Metiyet sonrasnn toplumsal ha
yatn, eitim, renim ve modalarn, dn tarzn, mer
Seyfettin Efruz Bey'de yine talamac bir anlatmla kaleme ge
tirmi.
Efruz Bey, her biri tekini btnleyen, ama hepsi de kendi
iinde bir btn oluturan blmlere dayal roman tekniine uy
gun olarak yazlm. Bu adan romanmzda 'ilk'lerden biri.
1 03
Yazk ki, Efruz Bey de kimi blmleri taslak halinde kalm
bir eser. Kimi blmler tefrika edilmi, kimi blmler sonra
dan kitaba alnm. Kimi blmlerininse yazlp yazlmad
belli deil.
1908 Merutiyeti'nde hrriyet kahraman kimliine anszn
brnen Efruz Bey, gerekte, n, mevki, iktidar tutkunu, yalan
larla yaayan bir kiidir. Bo deerler ardnda komu, dzmece
likler kuanm, kendisini yceltecek asl deerleri hibir zaman
kavrayamam. Bununla birlikte halkn gzn boyamakta usta:
Hrriyet kahraman olarak ad dillerde dolayor! Geri, sonra
sahtekirl anlalacak, Hrriyet ve Terakki Frkas'nn buyru
uyla tutuklanacak. ..
Efruz Bey'i bir sre sonra, kurucular arasnda bulunduu
Asiller Kulb'nde grrz. O, imdi, beysoyluluk hevesine ka
plm, kendisi gibi sahte asillerle dp kalkmaya balamtr. . .
ok gemeden Bilgi Buca'nda milliyeti bir kimlie brne
cek, konferanslar verecektir. Bir ara Avrupa'ya gidip renimini
tamamlamaya, 'ykseltmeye' karar verir. Derken elileri ren
meye alr, yl ortalkta grnmez, herkese Avrupa'ya gitti
ini syler.
Bylece her gn yeni bir modaya, yeni bir felsefeye, yeni yeni
dnya grlerine, siyasi eilimiere kaplanmakta; iin asl aranr
sa, bir trl kendi olamamaktadr. Nitekim bir gn de bilimi ya
dsyacak, insann sezgileriyle, igdleriyle yetinebileceini ateli
ateli ileri srecektir.
Efruz Bey bir dseverden, bir aylaktan, benbencilikten te
kimlik edinemez. Yine de herkesi, zellikle baanya ulam, dur
mu oturmu kiileri kmsyor, hakknn yendiine inanyor.
Sonunda bir arkadana mektup yazar, durumundan uzun uza
dya yaknr. Bekledii, zledii deerin kendisine niye verilme
diini sorar. Gelen yantta, Efruz Bey'in bo yere bbrlendii,
1 04
mr boyu, "Don Kiot'un yeldeirmenlerine meydan okuduu"
yazldr.
Susuyorlard. Efruz Bey bu kadar byk, bu kadar alim bir ada

mn kendisine syleyecek sz bulamamasma at. akn akn etra
.fna baknd. Duvarlar mehur byk/erin resimleriyle doluydu. Bir
kede koca bir kre duruyordu. Ktphaneler az azna kitapla
do/durulmutu. Byle bir odada oturan adam mrnde kitap amasa
alim olabilirdi.
1 05
HAKKA SIGINDIK
Hseyin Rahmi Grpnar
Hakka Sndk 1919' da yaynlanyor. Ele ald, hatta didik

didik ettii konu da Birinci Dnya Sava'nn, sava sonrasnn,
lkedeki ttihat ve Terakki ynetiminin stanbul'da yoksul halka
yapp ettikleri. Yine o dnemde btn dnyada canlar alm s
panyol nezlesi, " itilmedik Bir Vak'a" alt balyla Hakka Sn
dk'n izlekleri arasnda: spanyol nezlesi de yoksul tabakay kasp
kavuruyor...
Savalarn geri plannda lm ve vurgunculuktan baka bir
ey olmadn ileri sren eser, Aksaray'da, Hokadem evresin
de yaayan halkn Birinci Dnya Sava ezginliini betimleyerek
balar. Yoksul insanlarn bu krmna karlk, Sultan Hamid dev
ri zenginlerinden Hac Ferhad Efendi'yle srda, dostu, mebus
ve ae Heyeti azas Hafz shak Efendi, ttihat ve Terakki'nin
szmona eitliki ynetiminde rahat rahat, bolluk iinde gein
mekte, servetlerine servet katmaktadrlar.
ehri sarm olan spanyol nezlesi salgn tam bu sraya rastlar
ve Abdal Veli Hazretleri adl, yar meczup bir kiinin okuyup f
lemesiyle spanyol nezlesinin geip gittii sylentileri yaylr. Ya-
1 06
zarn "bir Trk Diyojen'i" diye tanmlad Abdal Veli Hazrederi,
gerekte, cemiyetin o gne kadar hor grd bir "derbeder"dir.
Yirmi yedi, yirmi sekiz yalarndaki yazar Nzhet Ulvi orta
lkta dolaan sylentilerden yararlanarak, vurgunculardan para
szdrp fakir fukaraya datmaya karar verir. Hafz shak Efen
di'ye gnderdii imzasz mektupta, Abdal Veli'nin yaad ko
vua yz lira braklmas yazldr. Yoksa olu, gelini, tarunu
salgn hastalktan leceklerdir.
Bu kiiler rasdant sonucu spanyol nezlesinden lnce, Hafz
shak Efendi paray gndermediine piman olur ve lm tehli
kesiyle yz yze geldiini sanr. Hac Ferhad Efendi'yse kendi
sinden istenen be yz liray bu kez hemen gnderir.
Nzhet Ulvi yoksullara, dknlere yardm etmeye balar.
Gelgelelim Komiser inasi Bey peine dm, gerei renme
ye almaktadr. Nzhet Ulvi, bir gn inasi'ye giderek vicdan
azab ektiini syler, gerei anlatr. imdi komiser iin de bir
vicdan sorunu ortaya kmtr: Vurguncu dzeni daha amansz
bulan Komiser inasi, yazar Nzhet Ulvi'yi ele vermemek iin
mesleinden ayrlr...
Hakka Sndk polisiyeye yakn kurgusuyla srkleyici bir
romandr. te yandan, o aa ynelik cesur yergileriyle okuru
rpertir.
Abdal Veli Hazretleri'nin yaay, yaad ortam, yiyip itik
leri git git yoksullaan, ken stanbul halkn da simgeler.
Ayn ekilde, Abdlhamid'le ttihat ve Terakki'nin karlat
rld blmler ok dikkat ekicidir...
Bugn Beyolu'nda bolgelir getiren yerlerin nemli bir ksm Sul

tan Ham id'den iyilik grmlerin ellerinde bulunmaktadr. Meruti-
1 07
yetfrtnasn geirdikten sonra kedersizce mallarnn sahibi kaldlar.
Hele bu ttihat kaparozcularnn insan artan, tiksintiden kustu
racak dereceye varan yamac/k/arndan sonra; sultan devrinin soy
guncular insafta, dorulukta birer evliya gibi kaldlar. Bu yzden de
ereflerini ve insanlklarn yeniden elde ettiler. sterse kyamet kop
sun! imdi sigaralarn yaktlar. Ke penceresine getiler. Gnleri
mutlu, gelecekleri salanm; olup biten bu kargaa/ seyrederek keyif
atyorlar. (Tahir Nejat Gencan sadeletirmesi.)
108
1920
STANBUL'UNBR YZ
Refik Halid Karay
lk ad stanbul'un yz'ym bu romann, sonra yazar, b
tn stanbul'u karalamaktan ekindii iin, stanbul'un Bir Y
z'n yelemi. Oysa eserde, rnekse Tevfik Fikret'in grkemli
"Sis" iirini andrr ilenler sz konusu deil. Refik Halid, yazar
lk yaam boyunca srdrecei iyimserliini daha ilk romannda
sergilemi.
II. Abdlhamid dneminden Birinci Dnya Sava sonlar
na kadar uzanan zaman diliminin roman stanbul'un Bir Yz.
Yaama biimi, grenek, moda, ifte ahlak gibi olgular, eski ve
yeni devrin insanlarn bir roman kiisinin an defterinde kaleme
getiriyor.
Romann bakiisi ve an defterinin yazar smet, stanbul'un
kenar mahallelerinden birinde yetimi, bir Abdlhamid paas
nn konana kaplanm, yoksulla zenginin hayatlarn bir arada
grme, yaama frsat bulmu. Gzpek, atak bir gen hanm.
Merutiyet'ten sonra paa kona paldr kldr zlyor.
smet konakta tanyp sevmi olduu, yine konaa kaplanm
Kani'yi bir gn rastlantyla buluyor. imdi her ikisi de, pek mak-
109
bul olmayan yollardan zenginlie ermiler, rahat rahat yayorlar.
smet'i ili'deki apartnanna gtren Kani, evlenmi olmasna
ramen, bu eski sevday yeniden yaamak isteyecek.
smet, Kani'yle birlikte yaamaya balyor. Kani'nin evresin
deki yeni zenginleri tanyor; gemileri hayli karanlk kiiler, b
tn deerleri para ve para harcayarak gnn gn etmek. ..
Bu yeni dnyann bir baka yz de, Kani'nin kars, konan
eski ahretliklerinden ayan'n Bykada'daki kknde belirir.
Hemen hepsi sava vurguncusu ailelerin hanmlar, bir dnde
bir araya geliyorlar. Vur parlasn al oynasn bu dn sahnesi
romanda bir doruktur. stanbul'un Bir Yz, yeni devrin sivri dilli
bir eletirisiyle sona erer.
Refik Halid siyasi seimleri dolaysyla hayli skntlar yaa
mtr. ttihat ve Terakki dneminde Sinop'ta, orum, Ankara
ve Bilecik'te srgn. Milli Mcadele aleyhindeki yazlar "yz el
lilikler listesi"ne alnmasna yol am; yurtdna kyor ve geri
dnemiyor; 1922-1938 aras Beyrut ve Halep'te srgn. Yakup
Kadri'nin Genlik ve Edebiyat Hat ra/ar 'nda ayrntlaryla anla
tld gibi, Atatrk'n isteiyle ve kartlan af yasasyla yurda
dnyor. Kendisi de o gnleri anlarnda yazm.
Buna ramen, uzun yllar, 'yazarl' adeta glgede braklm.
Pek ok kaynak, stanbul'un Bir Yz ve Memleket Hikayeleri dn
da, Refik Halid'i kmsyor. Ne var ki, 1965'te lmne kadar,
okur evrelerince sevilmi, benimsenmi, el stnde tutulmu bir
romanc.
stanbul'un Bir Yz onun roman alannda ilk baars, sonra
ok etkileyici baka romanlar da yazacak.
1970'lerde, "Fkra, hikaye ve romanlarnda en ok dikka
ti eken zellik, gzlem kabiliyetindeki stnlktr" diyor Ke
nan Akyz. "Olaylar ve karakterleri en ince noktalarna kadar
grmekteki baars gerekten byktr." Sonra, Refik Halid'in
1 10
ad evresindeki 'pheci' yaklamdan etkilenmiesine ekliyor:
"Ancak, bu baarnn daha ok d grnlere ait bulunduunu,
olaylarn sebeplerine ve kiilerin i dnyalarna fazla ilgi gster
mediini de sylemek yerinde olur."
Kani'nin anas Medet Hanm karsnda oturur, mtemadiyen

hanmefendiye sigara yapard. Tekkeye beraber giderler, beraber ge
zer/er, hatta bayramlarda Saray ziyaretini beraber yapar/ard, ak
amlar bazen piyanoya bir misafir hanm geer, udu ben alrm,
Medet Hanm defalar, keman da Saray'dan kma bir erkes kz
vard, ona veririz, kk bir saz yapardk.
lll
KARA KiTAP
Suat Dervi
Suat Dervi ilk roman Kara Kitap' ok gen yata yazm.

Kara Kitap uzun yllar, 1 996'ya kadar yeni yazya aktarlmam.
evrimyazy gerekletiren Zelra Toskay'dan rendiimize
gre, Kara Kitap yaynlandnda, bu tuhaf, etkileyici eserin Al
man edebiyatndan alnd ileri srlm. Bu gre Eylul ro
mancs Mehmed Rauf itiraz etmi ve Suat Dervi'i savunmu.
Kara Kitap'tan sonra gen Suat Dervi arka arkaya romanlar,
hikayeler kaleme getiriyor. Sonradan, siyasi dnceleri sebebiyle
hayli hrpalanacak, dahas, eserleri handiyse unutturulmak iste
necek.
Attila lhan, Suat Dervi'i ok severdi. Yeni Edebiyat dergisi
dneminde yazar tandn, iirlerinin bu dergide yaynlandn
sk sk sylerdi. Yeni Edebiyal Suat Dervi ynetiyormu, gen
yazariara dergide zellikle yer verirmi. Attila lhan, A. Kadir'in
erken dnem iirlerinin Yeni Edebiya/ta yaynlandn syler,
hikayeciler arasnda Orhan Kemal'i, Mehmet Seyda'y anard.
Zaten sonunda, 'O Karanlkta Biz'de Suat Dervi'i roman kiisi
olarak yazd.
112
Yaamak isteiyle dolu, fakat lme yazgl bir gen kzla ir
kin, isyankar bir airin puslarla rtl ilikisini, artc ruh
zmlemeleriyle dile getiren Kara Kitap yalnz Mehmed Raufun
deil, Ahmed Haim'in de ilgisini ekmi. Sonralar, Dranas da
Suat Dervi'in zerinde durmu.
Refik Ahmet Sevengil, Suat Dervi'i yle deerlendirmi:
"Suat Dervi Hanm, edebiyatmza, karanlk ve kark del
lizierden trdayan eski tahtalarn sesinde durup bolukta kor
kun akislerle halkalanan ayak seslerini dinleyerek, ruhunda bir
rperi ve gzlerinde titreyen bir karaltyla geldi."
2010'larda gen kuaktan edebiyatseverlerin Kara Kitap' ok
severek okuduklarna tank oldum. 1 972'de len Suat Dervi'in
son dnemdeki korkun yalnzln ise, smet Kr anlarnda
yazd. Onu gnmze hatrlatanlardan biri de, yazd monog
rafyle, Liz Belmaaras oldu.
Acaba lm m?.. Bu ne ac bir ey! Btn vcudu ile yanmda

olduu halde, benden ne kadar uzak. Halbuki ite elleri, yz, ba ve
gsyle yanmda. Hibir eyi eksik deil .. Demek imdi ta yanmda
olduu halde, Hasan yok. Hasan mevcut deil, yle mi?
1 13
YABANGL
Gzide Sabri
lm Bir Kadnn Evrak- Me!rUkestnin n srerken, lke

byk olaylarla sarslmaktadr. Otuz yllk sahanatndan sonra
Abdlhamid'in tahttan indirilmesi, ttihat ve Terakki dnemi,
Birinci Dnya Sava, imparatorluun atrdamas, Kurtulu Sa
va'na yol al; bu ortamda, 1920'de Yabangl yaynlanr.
Gzide Sabri'nin romannda lkede yaananlardan en silik bir
ize rastlanmaz, okur kalabal Yabangl'ne hemen ilgi duyacak;
bu ilgi, edebiyat tarihinin dikkatinden kaacaktr. Ne var ki, eser
-handiyse unutulmuken- 1 962'de sinemaya aktarlacak, Yaban
gl filmi gie rekorlar kracaktr. Belirtmeye gerek yok, geen
krk iki ylda, lkede yine byk olaylar art arda srmtr.
Filmi Taksim Sinemas'nda seyrederken, bir iki lise renci
sinin gltn, Leyla Sayar'n gzyalar sahnesini alaya al
dklarn, teki seyircilerin grltl patrtl itirazlar karsnda,
genlerin salondan kartldklarn hatrlyorum . . .
Zengin Rahmi Bey ailesinin kimsesiz evlatl Leyla, ocuk
luunu Beyrut'ta geirir ve ok iyi yetitirilir. stanbul'a dnle
rinde, Leyla'yla Rahmi Bey'in erkek kardeinden yeeni Feridun
1 14
birbirlerini severler. Feridun'un dul annesi Sreyya Hanmefen
di, genlerin evlennesini istemeyecek, Leyla'nn toplumsal kim
liini olununkine denk bulmayacaktr.
Leyla aalann Rahmi Bey ailesinden saklyor; bitiik yal
da oturan, "kibar, asil ve Msr'n en tannm bir ailesinden", sa
kat, erkekliini yitirmi Celal'le evleniyor. Feridun terk edildiini
sanyor, kendini ikiye veriyor. Mfk hastabakc konumundaki
Leyla'yla Celal, talya, svire, Msr' da yayorlar. Celal lyor.
Leyla artk usuz bucaksz bir mirasn tek varisi; stanbul'a d
nyor.
Babalnn mezarn ziyaret ederken, Karacaahmet dilencileri
arasnda, mahvolmu Sreyya Hanmefendi'yi gryor. Leyla af
fediyor, Sreyya Hanm' yanna alyor. Feridun akl hastanesin
dedir. Leyla ona yine piyano alyor. Feridun iyileecek, roman
mutlu sonla noktalanacaktr.
Belki gzelliinize marur oldunuz, inkar edemem ki, gzelsin iz;

fakat nihayet bir gl olarak sevilir ve hatta bir ormanda budayinabit
bir "yabangl" diye koklanrsnz. Ssl ve gzel bir bahede itinay
la yetitirilen asil bir gl gibi makbul ve beenilir olmaktan mahru
miyetiniz, sizi kurduunuz bu saadetten maatteessf uzaklatryor
ve bunu ihtar etmeye beni mecbur ediyor.
115
1922
ATETEN GMLEK
Halide Edib Advar
Ateten Gmlek, Kurtulu Sava'nn ilk roman. Halide Edib

cepheden izin alp stanbul'a geldiinde yazm. Roman, Kurtu
lu Sava'nn btn heyecanyla birlikte, stanbul aydn evrele
rinin neden Ankara'nn yannda yer aldn da saptyor.
Gereklikle sannlar arasnda bir dzlemde gelien roman, z
mir'in igalinde kocas ve ocuu Yunanllarca ldrlm Ay
e'nin stanbul'a, akrabalarnn yanna geliiyle asl konusuna ula
r. Aye derin acsn da vurmayacak kadar serinkanldr.
Gen kadn, akrabasndan hariciye memuru Peyami'nin evin
de ili insanlarnn Milli Mcadele'ye kaytsz kallarn, hatta
Milli Mcadele' den handiyse habersizliklerini grerek arr. s
tanbul'da, ili sosyetesinde bir ruh yaratmaya alr. Bu arada
Sultanahmet Mitingi gerekleir.
"O gn asl Trkiye'yi" ilk kez grdn ayrt eden Peyami,
arkada Binba hsan ve Aye Anadolu'ya geeceklerdir. Kolun
daki sakatla ramen Aye Anadolu'da hastabakclk yapmak
tadr.
116
Hem Peyami hem hsan gizliden gizliye Aye'ye ak olurlar.
Anasn babasn savata Yunanllarn ldrd Kezhan ise h
san' sevmektedir. Aye'yle hsan savata lrler.
Ar yaral Peyami, Ankara Cebeci Hastanesi'ne kaldrlr.
Burada hatralarn yazar. Fakat Peyami de lecek; Cebeci Has
tanesi doktorlar, btn bu yksek gerilimli hatralar, "kurunun
Peyami'nin dimandaki tesiri"ne balayacaklardr. nk ya
plan aratrma sonucunda, ordu kaytlarnda Hemire Aye ile
Alay Kumandan hsan'n adiarna rastlanlamamtr. ..
Ateten Gmlek, Trk'n Atele mtihan'yla birlikte okunursa
daha da anlam kazanabilir. Kurtulu Sava anlarn dile getiren
Halide Edib'le roman kiisi arasnda, belli belirsiz, yine de dik
kat ekici yaknlklar sz konusu. Sultanahmet Mitingi'nin unu
tulmaz, romanlara (Kemal Tahir, Esir ehrin nsanlar), anlara
gemi konumacs Halide Edip, tpk Ateten Gmlek'in Aye'si
gibi, sava srasnda Anadolu'da hastabakcdr.
Ateten Gmlek'te yalnzca dmanlklaryla betimlenen Yu
nanllar, Trk'n Atele mtihan 'nda sava denilen ykmn kiile
ridirler; cepheyi soran Onba Halide'yle Binba Nazm arasnda
savaa dair ok ac bir konuma geer. Binba Nazm ehit d
ecektir; "Nihayet" diyor Halide Edib, "hastaneye geldim. Hep
gzmn nnde sava ziyafetinin bulaklaryla dolu, hastane
denilen mutfak beliriyordu. Zavall Trkler! . . Zavall Yunanl
lar! .. Zavall dnya! . . "
Ateten Gmlek'in sonunda, Peyami'nin gerekten dimanda
ki hasar sebebiyle mi yar yalan, yaanmam hatralar yazd,
yoksa, "sava ziyafeti"nin byk acsn eken yazarn, btn olup
bitenlerden mi kat, her eyi unutmak istedii tam almlana
maz. Romanc nce btn plaklyla gereklii yazm, sonra
bylesi gerekliin sanrya daha yaraabileceini, karabasaula do
nanmln duyumsam gibidir.
7
1920'lerin sonunda ngilizce yazlm Trk'n Atele mti
han'n, 1 950'lerde, Halide Edib Vedat Gnyol'a yazdrtarak
Trkeye evirmi. Vedat Bey, bu eviri srasnda, zellikle sava,
cephe sahnelerinde, Halide Edib'in durakalp uzun uzadya ala
dn anlatmt ...
Aye'nin de Cemal'le yanmda yksek sesle aladn duydum ve

dndm. Yz yine bir azap maskesine benziyor, koyu yeil gzle
rinden yalar damla damla balayarak ince billur bir gzya sicimi
uzun, siyah kirpiklerinin ularndan yanaklarna akyordu.
Ah beyaz ve gzel memleketimi Bu meydanda birok imparator
lar ve imparatorie/er en mutantan alay/ar, yar/ar, resm-i geitler/e
getiler. Fakat bu beyaz meydan btn bir milletin gzyayla hibir
mutantan alay, hibir Bizans ve Osmanl ihtiam takdis etmedi. (. ..)
118
ALlKUU
Reat Nuri Gntekin
Bir Milli Mcadele roman deil alkuu. Ama Kurtulu Sa

va'nn sonuna doru tefrika edilmi, byk heyecan uyandrm.
Tanpnar, Feride'nin mutlu sona kavuup kavumayacan ok
merak ettiklerini; bu sonla, Anadolu'daki zafer arasnda her oku
run balar kurduunu belirtir. Feride o gnlerde adeta bir simge
olmu.
Reat Nuri, alkuu'nu nce stanbul Kz ad altnda tiyatro
oyunu olarak yazm. Darlbedayi'nin repertuvara almad oyun
kayp.
alkuu, d grnmde, stanbullu bir gen kzn krk ak
hikayesidir. Kalp arl Feride Anadolu'ya kaar, Anadolu'ya bir
bakma snr. Roman, Reat Nuri'ye bir anda byk n kazan
dryor. 1922 sonrasnda doan birok kz ocuuna Feride ad
taklyor.
Her kesimden okurun tat alabilecei alkuu, hi phesiz,
pek ok yeni roman okurunun yetimesine de olanak salam.
Duygun bir gerekiliin yan sra; sevgi, anlay, merhamet ve
sevecenlik eserin i dnyasn oluturuyor. Ayn i dnya roman-
1 19
emn sonraki eserlerinde de karmza kar. alkuu ayrca Ana
dolu'nun yaln pitoreskini, Anadolu insannn hep ite altl
gnl zenginliini sadelikle yanstm.
Kk yatayken annesi lm, subay kz Feride, stanbul'da
teyzesinin yannda bym, Notre Dame de Sion Fransz Kz
Okulu'nda yatl okumutur. Baarlndan dolay "alkuu"
takma ad taklm Feride, teyzeolu Karoran'la nianldr. D
n gn eve gelen "siyahl kadn", Karoran'n dalarnhal bir
baka gnl ilikisi iinde olduuna dair tuhafbir mektup getirir.
Feride d krkl iinde teyzesinin kknden, kendi d
nnden kaar. stanbul'da geirdii ac gnlerden sonra ret
nenlikle Anadolu'ya gnderilir. Daha bu aresiz, umutsuz stan
bul gnlerinde, Reat Nuri okuru ekecek duygusalln ard sra
eletirel gereki bir yaklamla, memleketin maarif evrelerini,
yneticilerin kaytszln, iler acs ortam saptamaya koyulur.
Anadolu'nun Zeyniler ky, Bursa, anakkale, zmir, Kua
das gibi yrelerinde retmenliini srdren Feride'nin ban
dan, ou hznl, i szl, pek az sevinli servenler geer; yal
nz, kimsesiz gen kza retmenler, subaylar, Mevlevi eyhleri
ak olurlar. Dahas, onu, tuttuu drst yoldan ayrmak isteyen
ler kar. Eitim-retim dnyasnn, hele o yllardaki, sorunlar,
kmazlaryla mcadele eden Feride, evlat edindii Munise'yle
hayat bularak direnmesini srdrr.
Hakknda daima irkin dedikodular kartlan Feride'yi, yal,
babacan, kfrbaz Doktor Hayrollah korur ve nihayet, dediko
dulara son vermek iin Feride'yle evlenir. Bu, sadece gstermelik
bir evliliktir. Munise, Feride'nin evlad gibi sevdii kk kz,
hastalanp lnce; alkuu bsbtn yalnz kalm, hayata ba
lln neredeyse yitirmitir.
Gen kzn gemiteki srrn renen Hayrollah Bey'in giri
imiyle Feride ve Kamran, birok ayrlk szsndan sonra bara-
1 20
caklar; "siyahl kadn"n getirdii mektubun iyz anlalacak;
roman, imdi lm olan Askeri Doktor Hayrollah Bey'in vasiyet
ettii gibi, Feride-Kamran ikilisinin evliliiyle son bulacaktr.
alkuu yazarlk abam boyunca ok etkilendiim bir roman.
Hayal ve Istrap' yazarken, biraz da ktcl bir tutumla, al
kuu'nun lksel havasn tersten yanstmaya almtm. Mavi
Kanatlarnla Yalnz Benim Olsaydn'da yan kiilerden birinin ad
alkuu Feride oldu. Gerekten de byle bir alkuu Feride
Hanm tanmtm. Nihayet Yarn Yapayalnz'da Feride ve Mu
nise bana adeta k tuttular ...
Feride, Erendiz Atas'nn Bir Ya Dnm Ryas adl gzel
romannda da kendini hatrlatr.
Necati Cumal 1963'te alkuu'nu tiyatroya uyarlad; erte
si yl, Osman F. Seden beyazperdeye aktard, hem Cumal hem
Seden eserin zne sadk kaldlar. alkuu filmi ayn zamanda
Trk sinemasnn ve tiyatrosunun birok oyuncusunu bir araya
getiriyordu. Seden'e yllar sonra, "Kck rollerde bile nl
oyuncular nasl oynatabildiniz?" diye sormutum. "alkuu, her
sanatnn kalbinde yaatt bir romandr" demiti. Bu flmde
Munise'nin lm sahnesi, Trkan oray'la Zeynep Deirmen
ciolu'nun oyunculuklaryla sinemamzn unutulmazlar arasn
dadr...
alkuu roman yalnzca bakiileriyle deil, yan kiileriyle
de hep 'yaayacak'. Emireri Hseyin, retmen Hatice Hanm,
eyh Yusuf Efendi bende yaayageldi. Tutucu Hatice Hanm'n
Feride'yle birlikte insan zaaflarna almasn unutamam. Bes
tekar Yusuf Efendi'nin "glmseyen sa resimlerini hatrlatan"
szgn, hasta ve iyilik dolu ehresini yine grr gibiyim ...
alkuu'nun usuz bucaksz n, sevilmilii kskanlm, bir
Bulgar -sonra da bir Fransz- romanndan apartld ileri srl-
121
mtr. Bu konuda yazlp izilenler irkin, zavallca, kof ileriye
srlerden teye geememitir.
Birol Emil 1984'te alkuu'nu yle deerlendirmi:
"Reat Nuri Gntekin, alkuu ile romanclnn mihveri
ni kurmutur ve Trk okuyucusu, bu eserde, kendi romann ve
romancsn bulmutur. Elli yldr yaplan deerlendirmeler de
umumiyede bu yndedir."
Kular ha/d enlikyapyorlar, gramofon ha/d alyordu. kindi g

neinin aa yapraklarn tarayan klar, bu renksiz ocuk yzne,
rse/enmi kelebek kanatlarnn parmaklarda brakt toza benzer
bir renk veriyor, alnna dklm sar perem/eriyle oynuyordu.
Ne birferyat, ne stne atlmak gibi bir tela... Koliarm ihtiyar
daktorun boynuna ki/it/enmi, bam omzunda, adeta bir ac saadet/e
bu gzellii seyrediyordum.
lm, yavruma bir ay tat/lyla yaklayor, bir ana duda
gibi, korkutup rktmeden, a/nndan, dudaklarndan pyordu.
1 22
KRALIK KONAK
Yakup Kadri Karaosmanolu
Kiralk Konak, Yakup Kadri'nin yaynlanan ilk roman. Oysa

Nur Baba'y daha nce yazm; eserin tepki ekeceinden rke
rek, Nur Baba'y sonraya brakm.
Yakup Kadri, hemen hemen btn romanlarnda, yurdun, im
paratorluk bakenti stanbul'un tarihi dnemlerini, zellikle yakn
tarihin dnm noktalarn, bir k estetii ve perspektifiyle ka
leme getirmi. Bylesi bir zamandizinsel sralamada Hep O ark,
yazarn son roman ba ekiyor ve Abdlaziz dnemi gnlerini
yanstyor.
Kiralk Konak'ta Tanzimat sonrasnn birka kua, gelenek
sel-greneksel dnyadan adeta gnll biimde uzaklaarak; ili
kide, davranta, deerlendirite, giyim kuamda, hatta mimaride
artc bir bakalam yaarlar. Btn hayat, zellikle yksek
zmrede "rokokolam"tr. Yazar, "rokoko" szcyle, ii kof,
d ssl psl, yeni toplumsal hayat simgelemi.
"Konan kiralanmas" diye yorumluyor Handan nci, "sade
ce N aim Efendi'yi kz ve torurlaryla kar karya getiren bir
atma unsuru deildir. Konaklarn 'kiralanmas' Osmanl m-
1 23
paratorluu'nda bir dnemin kapanmasn simgeler ki romann
asl temas da budur. Bu adan bakm, idaresi gleen, stelik
eskilii yznden gzden de den konak ile i mparatorluk'un
k arasnda arpc bir paralellik kurulmutur."
Handan nci, ayrca, konan sona eriiyle birlikte, apartma
nn saltanat kuruuna da iaret ediyor: Naim Efendi'nin damad
apartman sevdalsdr. Bylece, konak ve apartman, yeni toplum
sal hayatta, bitile balangcn simge yaplardr...
kuan duyu ve dnte birbirinden kesenkes ayrl
nn toplumsal, bireysel, trajik serveni olan Kiralk Konak, bir
yandan da II. Abdlhamid dnemi nazrlarndan Naim Efen
di'nin konann hikayesini iler, saltanatl gnleri sona ermekte
olan konakta, Naim Efendi artk kendi kesine ekilmi yaa
makta, konak gibi o da handiyse lm beklemektedir.
Zaten Naim Efendi, akrabasndan Hakk Celis dnda kim
seden ilgi grmez. Damad Servet Bey, Tanzimat dneminde
varln az ok koruyabilmi, bsbtn snmemi alaturka dn
yaya dman, sadece alafranga yaaya bal, tutkundur. Servet
Bey'in ocuklar Cemil'le Seniha ise ala ala hey bir hayat srmek
te, bu hayat bohem yaayn gerei sanmaktadrlar.
Seniha'ya platonik bir gnl yaknl besleyen, air yaradl
l Hakk Celis, evresinde olup bitenlerden derin bir tedirginlik
duyar. Seniha ise, Cemil'in arkada, serseri yaradll, kumarbaz
Faik'le sevimekte, Hakk Celis'e kaytsz kalmaktadr.
Seniha, teden beri zlemini ektii Avrupa'ya kaar. Bu
ka, N aim Efendi'yle Servet Bey'in arasn iyice aacak; Ser
vet Bey, Seniha'nn kandan, Naim Efendi'nin eski terbiyeye
bal, geleneki yaayn sebep ve su sayacaktr. Oysa torunu
Seniha'y ok seven Naim Efendi, btn gnler, Avrupa'dan ge
lecek haberleri beklemektedir artk...
1 24
Naim Efendi'nin kz Sekine Hanm, Servet Bey'le birlikte
kona terk ederek bir apartnana tanr. Karkoca konaktan
kurtulmu olmann cokusuyla yeni, alafranga hayata ayak uy
dururlar.
Hayatta zledii hibir eye kavuamadna inanan Seniha,
Avrupa'da yaamaktan da umarszla kaplm olarak stanbul'a
geri dner. Servet Bey'in apartman kat sava vurguncuianna da
aktr imdi. Seniha, bir ss bebei kimliinde, gzellii, ekici
liiyle, sava vurguncularnn gzn boyarnakla grevlendirilmi
gibidir.
Yal kzkardeinin yannda yaamaya karar vermi Naim
Efendi, konan kiraya vermek zorunda kalr. te yandan, kirac
adaylar kona hayli eskimi, khnemi bulmaktadrlar...
Seniha, bir ziyafet gecesinin ortasnda, Hakk Celis'in lm
haberini alr. Hakk Celis bir zaman nce savaa gnll gitmi
tir. Cephedeki ehit d, sofrada, gen bir subay tarafndan
anlatlmaktadr. Seniha st ste su ier... Roman, yitirilmi ha
yatlar ve incelikleri, irkiltici bir elence gecesinin grltsne
patrtsna boarak sona erer.
Konak asndan, Hakk Celis asndan, Seniha asndan
Kiralk Konak iin ayr ayr yazlar yazdm. Kiralk Konak bugn
de beni bylyor.
Seniha zerinde duran eletirmenler, onu Madam Bovary'ye
benzetmiler. Ben, Seniha'nn yerli bir Emma olduunu dn
myorum. O, romanmzda ilk kez, iyi ve kt yanlaryla, kendi
bireyliini aka da vurmu kii; Emma'nn hayalperestliinin
tam tersine, kendi olmak istemi kii.
Seniha, tek bir meziyeti olduunu syler, "( ... ) o da, hi ri
yakar olmaymdr, her zaman, bilmeden, kendiliimden ak
szl, ak zl bir kzdm." Bakalarnn yarglarna, hatta yar-
1 25
glaylarna hibir zaman nem vermemi, kendi inand yolda
yrmtr...
Ama iinde bulunduu toplum, ne ak szll ne kendi
olmay "fazilet" saymaktadr. Romanc ondan sz at bir sah
nede, "atlm bir demet zambak gibi" diyor.
Hakk Celis, Yakup Kadri'nin sonraki erkek kahramanlar
nn benzeri ve en 'korunaksz' ekilde dile getirilmiidir. Sonra
dan Sodom ve Gomore'deki Necdet'te, Ankara'daki Neet Sabit'te
Hakk Celis sanki 'rtnr'. Kiralk Konak'taysa ok daha karma
k bir kimlik olarak karmza kyor Hakk Celis: Onun, bir
Bykada sahnesinde, cinsel souklua ya da tutuklua savrulu
u, "etteki sr"dan anszn rkmesi, yle sanyorum ki, bugn de
irdelenmeyi bekliyor.
Kiralk Konak, birbirinden gzel, unutulmayacak sahnelerle
rl bir romandr. rnekse, demin andm, o kalabalk kad
rolu Bykada sahnesi: Yakup Kadri bu sahnelerde 'fgran' ko
numundaki kiileri bile, birka fra darbesiyle unutulmaz klar.
1980'lerde, Atf Ylmaz'n nerisiyle, Kiralk Konak' senar
yaya dntrmeye almtm. Bu tasar gereklemedi. Ama
benim iin byk yarar oldu: Yakup Kadri'nin Kiralk Konak'
adeta bir kameradan izler gibi yazdm ayrt ettim.
Hakk Celis'le Seniha'nn son grmeleri tam bir i mekan
sahnesidir; kamera, Seniha'nn odasnda yalnzca iki kiiyi saptar:
Hakk Celis ve Seniha. Hakk Celis, Seniha'y artk sevmemekte
dir; tpk Sodom ve Gomore'nin sonunda, Necdet'in Leyla'y artk
sevmedii gibi.
Seniha'nn kendi ruh karmaasn aklad, olaanst g
zellikteki bu sahnede -stnde "bir aacn altnda yar dii, yar
erkek bir delikanl" ile bir "Psychee"nin resmi bulunan parava
nann nnde ve arkasnda geen konumalar-, Hakk Celis her
eye ilgisiz kalr, sanki duygu ktlne uramtr. Seniha'nn
1 26
o kadar yrek yakc szleri sonusuz, yantsz kalr. Hakk Celis
uyarlnca yitirilecek bir mitologya varlna dnr. Seniha ise
yaama ilikin ac gereklii btn plaklyla ve nce kendini
actarak sylemektedir. . .
2003'te, dayanamayp, Kiralk Konak'tan zmsediklerimi
Daha Dn'n blmleri arasna kattm . . .
Sonra redingot devri geldi ve redingot iinden yar uak, yar ka

pkulu, adi bir nesil tredi. Bu neslin en yksek, en kibar simalarnda
bile bir saray bademesi hali vard. ou IL Abdlhamid Han devri
ricalinden olan bu adamlarn her biri, bir hileyle efendilerinin araba
sna binmi seyisleri andryor/ard.
1 27
NUR BABA
Nur Baba'y hayli ge okudum; Yakup Kadri'nin Genlik ve

Edebiyat Hatra/ar'nda Yahya Kemal'e ayrlm blm okuduk
tan sonra, bu blmde anlatlanlarn uyandrd merakla.
"( . . . ) arada bir amlca'daki Bektai tekkesinin yolunu boylu
yordum. Orada ne yaplr? Nasl vakit geirilir? Bunu, Nur Baba
romanmda uzun uzadya anlattm iin burada tekrar anlatmaya
lzum grmemekteyim."
Yakup Kadri bu tekkede bazan "iki gece" kaldn belir
tir. Bir gn de Yahya Kemal'i oraya gtrmtr, bir "Nevruz"
gn. Tekkeye devam edenler arasnda, "pek kibar ve zarifkim
selerle birlikte ii ve esnaf takmndan birtakm insanlar da"
bulunmaktadr. Yahya Kemal ortamdan ok tedirgin olmu;
"Yakupuum, btn bir geceyi burada nasl geireceiz? Bu
Bizansl kadn yzleri, bu Yenieri dknts adamlarn pas
byklar karsnda?" demektedir.
Fakat ok gemeyecek; tekkeye bir hanm gelecek, aire "Kir
pikleri szgn o ihanet dolu gzler 1 Rikkatle bakarken bile bir
frsat gzler" dizelerini yazdrtan bu hanma Yahya Kemal ruh
1 28
firtnalaryla tutulup kalacaktr. Sezdirilerle anlatld kadaryla
bu ressam hanm, Celile Hanm'dr, Nazm Hikmet'in annesi...
Celile Hanm-Yahya Kemal ilikisinin izini srmek iin mi
okumutum Nur Baba'y, tam hatrlamyorum. Bir yandan da,
Nur Baba evresinde, vg ve yergide ikiye ayrlm deerlendir
meler ilgimi ekmi olabilir. vgler, Yakup Kadri'nin baarl
roman zerine. Yerenlerse, yazarn Bektailik'i yalanlarla klt
meye kalktn belirtiyor. Roman bu yzden epey hrpalanm.
Nihat Sami Eanarl denge, sentez aram ve Nur Baba'nn ar
tk gp giden bir tekkeyi ele aldn, Bektailik'i asla lekelerne
diini ileri srm.
Daha ilginci, roman ylesine grlt koparm ki, Nur Baba'y
esinlendirdii sylenen amlca'daki eyhi Atatrk yakndan ta
nmak istemi. Tanmlar da; Yakup Kadri, gereklikteki Bek
tai eyhinin Atatrk'te hayal krkl uyandrdn anlatyor. ..
amlca'daki tekkeye devam eden zengin hanmlar Nur Ba
ba'ya tutkunluk kertesinde baldrlar. lk ei, eski eyhinin kars
Celile Bac olan Nur Baba onlarla gnl elendirir. Zengin ve
gzel Ziba Hanmefendi eyhe duyduu sevda uruna btn ser
vetini harcar.
Kanlca koyuna bakan evinde tekdze bir hayat geiren gzel
Nigar Hanm amlca gecelerine karacak, dzgn yaay yer
le bir olacaktr. Nigar Hanm eini, ocuklarn, her eyini terk
ederek tekkeye kapanr. dnyasnn aclar, tekkenin grltl
patrtl geceleri Nigar' ok abuk ypratr. Nur Baba artk ondan
uzaklam, yeni gzdesi, gen, alml Sheyla'yla evlilik hazrlk
lar iindedir...
Nur Baba benim iin asl Nigar Hanm'n roman oldu. Eser
boyunca yaatlanlar, anlatlanlar zamanla snp gitti, hatta bir
ounu unuttum. Yalnz, Nigar Hanm hep yaad. Hele son
blmlerdeki ruh gurbetini iddetle hissettim. Nihayet git git
1 29
sszlaan tekkede bir gnl amasyla tek bana ayakta kald
kansna vardm. Bu adan, Trk romannda -benim iin- pek
benzeri olmayan bir roman kiisi Nigar Hanm.
(Dineyri Papaz'nda bize, Glbn'n ar klerden sonra
ki an gz kamatrc anlatan Safiye Erol, Nur Baba'y acaba
okumu muydu? Nigar'la Glbn bence ruh ikizleri. Ne var ki,
Safiye Erol'un inceliklerle rl, o kadar alakgnll yaklam
na karlk, Yakup Kadri ibret verici, stelik enikonu yarglayc
bir yaklam tercih etmitir.)
Dediim gibi, belleimde, dlemimde Nigar Hanm kald.
Krk Deniz Kabuklar'n yazarken, Nigar Hanm' yeniden ro
man kiisi yapmay denedim. Bu kez, benim Halil Vedat'n baa
ramad 'tek bana kal', yleyken var olabilmeyi dile getirsin
istedim ...
Nitekim, leden beri, tekkenin cihannmasnda, elinde drbn,

ocuka bir teldla yolu gzetleyen Nur Baba, akama doru Nigdr
Hanm' ancak halasnn pembe perdeli uzun arabasndan inerken
grd. Sevinle kark bir hayret/e merdiven bana koarak, aa
daki sofada mihmanlara yatak takmlar karmakla megul Bac'ya
seslendi:
"Celile! Celile! Ziba da geliyor. kisi beraber geliyorlar. "
Halbuki, araba bahe kapsnn nne yaklanca gelenlerin yal
nz iki hanmdan ibaret olmayp, Ziba Hanm'n kalfasyla beraber
drt kii olduu anlald. (. . .) "
1 30
SABR EFENDi'NN GELN
Ercment Ekrem Talu
Ercment Ekrem 1 888'de stanbul'da domu. Babas, Araba

Sevdas'nn yazar Recaizade Mahmud Ekrem. Ercment Ekrem
1905 sonrasnda Paris'e gitmi, bir sre kalm. Bat dnyasn,
Hatl yaama biimini tanm.
Bugn unutulanlar arasnda Ercment Ekrem Talu; oysa As
ri/erden balayarak; yer yer glmeceli, yer yer dndrc, ine
leyici bir tutumla, eski stanbul yaayn dile getiren eserler yaz
m. Bu eserlerde alaturka yaama biimiyle alafrangaya zeni
hemen hep i ie gemi. Dneminde ok sevilmi Mehedi dizisi
Talf'ya byk n salam. Papelolu (1938) yeni zengin evrele
rinin bo hayatlarn, yoksul gemilerini; Beyaz emsiye/i (1939)
yakn tarihten sahnelerle imparatorluun kn anlatr. Me
hedi dizisi gibi bu eserler de okura roman sanatn sevdirmi.
Cevdet Kudret, Ercment Ekrem'in romanlarnn genel iz
gisini yle saptam:
"Trl kavimleri iine alan Osmanl mparatorluu'ndaki e
itli tipler (Acem, Ermeni, Rum, Yahudi, erkes, Arnavut, Arap,
vb. gibi aznlklar; ayrca, Kastamonulu, Karamanl, Trabzonlu,
131
vb. taral Trkler; stanbul'un klhanbeyleri, vb.) Karagz, orta
oyunu ve meddal geleneinde olduu gibi, ulusal ya da evresel
mizalaryla (mbalaaclk, gevezelik, korkaklk, palavraclk,
vb.) ve ive taklitleriyle canlandrlmtr."
Sabir Efendi'nin Gelini bu genel izginin dnda kalan bir ro
man.
Dedemin Altyol'daki kitabevi kapatlrken, yllarca satlma
m, tozlar iinde baz kitaplar, ifa'daki apartmann tavanarasna
getirilmiti. Yeni harflerle ilk basm Sabir Efendi'nin Gelini onlar
arasndayd. O basm bugn kitaplmda. . .
Kanlca'nn bir yalsnda yaayan, stanbul'un e n zengin tc
carlarndan Sabir Efendi'nin byk olu, Mlkiye'de okumu
Tahir, alafranga yetitirilmi Belkis'le evlenir. Gelenek ve g
renee szmona bal Sabir Efendi ailesi, Belkis'in serbest ta
vrlarn, ak szlln, erkekten kamayn, spor merakn
yadrgar, aralarnda srgit gen kadn ekitirirler.
Tahir'in kardei Veli'nin kars Huriye eltisini kskanmakta,
Belkis'i g durumda brakacak areler -iftiralar- aramaktadr.
Sonunda Belkis'in azndan bir sevda mektubu yazp Zabit Sa
im'e gnderir.
Ne var ki, Saim, mektubu aldktan sonra, yantn Huriye'ye
gnderecek; Huriye bir trl kavrayamad alafrangalk, alafran
ga olmak adna gen zabitle gizli gizli buluacaktr.
Bir gece, eve ald Saim, ev halknn durumu fark etmesi
zerine kaar; Huriye, Belkis'e iftira atar. Tahir'le alafranga ei
ayrlrlar. Bir sre sonra evden kovulan hizmeti Sof, giderayak,
hakikati aklayacaktr. Huriye artk inkar edemez. Huriye'yle
Veli boanrlar. Tahir, Belkis'ten af diler, ama Belkis bu aff ka
bul etmez.
Roman, Belkis'in herkesin 'kendi hayatn' yaamas gerektii
dncesiyle son bulur.
1 32
Glmeceli entrikasna ramen Sabir Efendi'nin Gelini hzn
l bir eserdir. Sona erdiinde, buruk bir tat kalr geriye.
Ercment Ekrem, eserin yan kiilerini, rnekse kahya kadn
Eda Hanm' , hizmeti kz Sof'yi, birer fgran olmaktan kurtar
m; tpk bakiilerde olduunca, canl, kendilerine zg konu
malaryla yaar klmtr.
Ziyareti/er, vakit geirmek iin, yalnn iersini gezmeye koyul

du/ar. Gelin odas, zifaf odas, hediye/erin tehir edildii mahat, ye
mek odas, ayr ayr, inceden ineeye tetkikten geirildi. Allah iin her
tarafiyi bezenmi, iyi ve zengin denmiti. Hele pembe atlas stne
srma ilemeliyatak takm pek ziyade takdir olundu.
Birdenbire aa katta bir teld koptu. Herkes, basamaklar ifter
ifter atlayarak merdivenlerden indi. (Selim leri sadeletirmesi.)
133
SSL GECELER
Halide Nusret Zorlutuna
Sis/i Geeeldi yaynladnda Halide Nusret yirmi bir yanda

bir gen kz. Sis/i Geceler kara romantizmle rl, trnde nc
bir eser. Ayrca yeniliki tutum sergiliyor: Biim asndan, an
defterleri, i konumay andrr blmler, duygulanmlar i ie
geerek Sis/i Geceleri btnlyor.
Eserin bir baka zellii, Kurtulu Sava'ndan, Anadolu cep
hesinden sz aan ilk romanlardan biri olmasdr. Fakat bu zel
lii pek gze arpmam.
Yetime andaki Mine, anne babasn kk yata kaybet
mi, aabeyi Kenan ve yengesi Sacide'yle yaamaya balamtr.
Sacide'yle Mine karde ocuklardr. Sacide'nin iki erkek karde
inden air yaradll Nzhet, Mine'yi sever. teki karde, Dok
tor Fikret'se gen kzla srekli ekiir, ona taklr.
Duygularn, isteklerini, dncelerini daima gizleyen Mine,
bir ruh durumundan srekli kartma geer. Neesi gibi ie kapa
n da u noktadadr. Halide Nusret, Mine'nin karmak yarad
ln, gen kzn kendi sylemiyle ustaca yanstmtr.
1 34
Hastanede tant sekreter Zelra'yla evlenen Doktor Fik
ret, Anadolu'ya, Kurtulu Sava'na gider. Sacide'nin annesi lr
ken, yeeni Mine'yle Nzhet'in evlennesini vasiyet eder. Mine,
sevmedii Nzhet'le evlenir. Uzaktan akrabalar ressam mer
Naim, Anadolu'ya gemi, bir sre Fikret'le Zelra'nn yannda
kalmtr. Gen adam Zehra'ya ak olur; ak karlksz kalnca
cepheden cepheye gider.
Fikret ve Zehra, kzlar Mnire Gaye dounca, stanbul'a d
nyorlar. Aile ii grmeler, yazlk kkte bir arada yaamalar,
Mine'yi bsbtn tedirgin ediyor. Gen kadn, Zehra'y her fr
satta inelemektedir artk. Savan sonuna doru stanbul'a d
nen mer Naim yazlk kkte iki aileyi ziyaret eder. Fikret, Mi
ne'nin kocas Nzhet'i sevmediini bilmekte, gen kadn mer
Naim'e tutkun sanmaktadr.
Fikret, ba baa kaldklar bir anda Mine'yi sorguluyor. Mine,
kalp krkl ve isyan duygusuyla, btn ocukluk, ilkgenlik yllar
boyunca Fikret'i sevmi olduunu itiraf ediyor. Ayn sevda Fikret
iin de sz konusudur. Ne var ki, gen adam, Mine'yle Nzhet'in
gelecekteki birliktelikleri uruna, yllar yl duygularn gizlemitir.
Mine byk srrn sylemi olmaya dayanamayarak intihar
eder. Zelra'nn affediiyle Fikret ve tekiler hayatlarn srdr
yorlar. Mine'den bir daha konuulmuyor. Ama hatras sisli gece
lerde varln hep koruyacak. . .
Sisli Gece/erin uzaktan uzaa Handan'dan etkilendii syle
nebilir. Bununla birlikte, karanlk, gizemli havasnda bir gotik
roman da esip durur...
Mine, asabna hakim olabilmek iin btn kuvvetiyle dudakla

rn skarak sobann yerde aynaan alevlerine bakyordu. Odaya bir
1 35
ildhi tts gibi dalan karanln iinde bu klar uzuyor, ksal
yor, kopuyor... Sanki grnmeyen bir el tarafndan bir anda yz ekle
sokuluyordu. Mine dalm gibi dururken, Fikret de Mine'yi tetkikle
meguld. Bu kk vcuttaki byk tezada Fikret ok hayret edi
yordu. Bakndaki bu derin, biare elem ifadesi acaba bu kvr kvr
kirpikli, mtebessim gzlerin neresinden geliyordu? ki para yakut
kadar krmz ve scak dudaklarnn ihtirasl manas yannda bu kes
kin strap izgileri neydi?.. Pikret'in daima kymetli bir oyuncaa
benzetfii bu kk yz ve bu kk vcut, acaba bu zengin manala
r hangi mehul membadan almjtt? Karanlk, mukadder bir matem
gibi, stlerine kyor, yerde oynaan ateparalar gittike daha can
l, daha cesur grnyordu.
1 36
1923
SZDE KIZLAR
Peyami Safa
Genliimiz (1922) adl uzun yksnde, Dou-Bat skma

snda, kapal ortamda yaamaktan bunalm kiilerin i dnyala
rn anlatan Peyami Safa, Szde Kzlar'la birlikte her anlamda yol
deitirir. Genliimiz, gerilimden uzak, konusu ve olay rgs
dmdz, alabildiine yaln bir uzun ykdr.
1922' de tefrikasna balanm Szde Kzlar bir yl sonra kitap
halinde yaynlanr. Geni kadrosu, srkleyici olaylar, Dou ve
Bat kartl asndan yepyeni bir Peyami Safa kar karmza,
fakat ayn slup ustalyla. Geri Peyami Safa Szde Kzlar' ge
im kaygsyla kaleme aldn belirtmitir...
Yunan igali srasnda babasyla ba kopan Mebrure stan
bul'a gelmi, ili'de uzak akrabalarnn yanna snmtr. Bura
da, kk hayatnda o gnlerin ala ala hey, ten zevklerinden te
sini dnmeyen, kar ve para uruna insani deerlerini yitirmi
stanbul kaymak takmn tanr. Anadolu'da verilen byk m
cadeleden bu kiilerin habersizlii Mebrure'yi hayal krklna
uratacaktr.
1 37
Bata kkn delikanis Behi, o kesimin genler evresi,
kzl erkekli, Mebrure'yi manevi kn eiine kadar srk
lerler. Babasnn izini nihayet bulan gen kz, son bir silkinile
iinde bulunduu karanlk ortamdan syrlr; Anadolu'ya geri
dnecektir artk...
Szde Kzlar sefahatle kaynam szmona bohem hayat,
zengin sahnelerle tasvir eder. Bu sahneler Kiralk Konak'n ayn
soydan sahneleriyle karlatrlsa, Peyami Safa'nn takn anlat
m dikkati ekecektir. Ayrca, polisiye denebilecek birtakm olay
lar, Szde Kzlar'n srkleyiciliini, kolay okunurluunu sala
mtr.
Romann hayli kalabalk kadrosu, Peyami Safa'nn ustaca ka
leme getiriiyle, tek tek kiiler olarak bellekte iz brakyor...
Hakkn var. Alkanlk beni artt. Mebrure'yi salon kz zan

nettim. Halbuki... Halbuki... Bsbtn baka tertip. Babasn kay
betmi, tanmad bir ehre dm, bilmedii bir muhit iinde ya
amaya mecbur kalm bir kz; ne dnebilir? Ne isteyebilir? Her
eyden evvel bu kark hayata bir nihayet vermek deil mi? Mebrure
pek iyi anlar ki bu hayatn sonu berbattr.
138
1924
CEHENNEMLK
Hseyin Rahmi Grpnar
Cehennemlik 1919'da tefrika edilmi, 1924'te kitap halinde

baslm. Hseyin Rahmi'nin en ilgin romanlarndan biri. Geri
baz eletirmenler, Cehennemlik'in, romancnn teki eserlerinden
izler tadn, bir anlamda tekrarlada kurulduunu ileri srm
ler.
Cehennemlik, cinsel yaamn bask altnda tutulmasndan
doacak ykmlar dile getiriyor. Hseyin Rahmi, vodvil havas
estirerek gemi zaman konanda, gzlerden rak yaananlar
pervaszca anlatm da denebilir. Geen yzyln balangcnda,
szmona trel deerlerle bezenmi yaama biimi, onun roma
muda, beklenmedik bir plakla kavuuyor.
nce, btn saplantlaryla Hasan Ferruh Efendi'yi tanyo
ruz. Yan ban alm Hasan Ferruh Efendi yenilerde gen bir
hanmla evlenmi: Cazibe Hanm. Konak hayli kalabalk: Hasan
Ferruh'un kzkardei Ferhunde Hanm, Ferhunde Hanm'n ei
Sabri Bey, ikisinin ocuklar Muzaffer Sabri'yle Mahmure, kona
n yetitirmesi yakkl erkes delikanis emsi, eci bc At
fet, halayklar, odalklar, tekiler. Vodvil onlar arasnda geiyor.
1 39
Bakir emsi hanmlarn ilgi oda, Ferhunde Hanm yllarn
sevda bekleyiiyle delikaniy batan karyor, teki hanmlar da
emsi'nin ekiciliine kaplmakta gecikmeyecekler...
Rezaletten rezalete yol alan roman, Hseyin Rahmi'nin ibret
adna bir bitiriiyle noktalanyar ama, romanda yaananlara bak
lrsa, bu ibret dersine inanmak g.
Ak- Memnu'uyla Cehennemlik arasnda yirmi yla yakn bir
zaman fark var. Boazii'nde bir yalda geen Ak- Memnu, he
men hemen ayn olaylar, trajik adan yanstyor. Hseyin Rah
mi'yse, kaba gerekilii yelemi. Ak- Mem nu'da alafrangaln
bezedii, 'incelttii' her ey, Cehennemlik'te rpertici bir 'aslna
dn'le deerlendiriliyor.
Hseyin Rahmi, Cehennemlik'ten sonra, Evlere enlik 1 Kay
nanam Nasl Kudurdu, Muhabbet Tlsm, Kaderin Cilvesi gibi
romanlarnda da cinsel bask ve cinsel doyumsuzluk izleklerini
yeniden ilemi. Toplumda byk ounluun, kapal kaplar ar
dnda yapp ettiklerini btnyle kendine zg bir slupla sap
tam.
Cehennemlik, bana, oldum bittim, Ak- Memnu'un duygun
dnyasna yrtk kahkahal bir yant gibi gelir ...
Bu kadn, ka zamandr biriken hrs ve nefis hevesatiyle bir sev

da bombasna dnm, patlamak iin bir kvlcm bekliyordu. te bu
kvlcm emsi'den ald. Birden kudurdu. Evet, aknn ideali ite
bu vcut idi. imdiye kadar gsnde tneyen ihtiyar boyal papaan
yerine artk bu blbl ttrecekti. yle bir ak tanrs yan banda
dururken acaba ne iin onu uzaklarda bulmaya uraarak bo yere
yorulmu, vakit kaybetmi, bunun zevkinden tatmakta ge kalmt.
(Mustafa Nihat zn sadeletirmesi.)
140
KALBAGRISI
Halide Edib Advar
Ka/b Ars, Halide Edib'in galiba en ok sevdiim roman.

Okuryazarlarn -hele o dnemlerde- pek konuamad eyler
den sz ayor, aktan, gnl kiplerinden, yaanmam gnl
balarndan: "Kalbin bin bir ihtiyac var, dost, ak, arkada, daha
bilmem ka nev'i rabta insan iin ayn zamanda kabildir."
Handan'n evresinde kopartlan grlt, bir bakma, Halide
Edib'in rotasn izmi gibidir. Daha ilk eseri Heyula'da izgi d
ihtiraslar, tutkunluklar dile getiren yazar, kadn-erkek ilikileri
ne, ak ve cinsellik izieklerine Seviye Talip, Mev'ut Hkm, Son
Eseri gibi romanlarnda da yer verir.
Bu soy eserlerinin sonuncusu Ka/b Ars'dr. Ka/b Ars'yla
Halide Edib'in romanclnda adeta bir dnem kapanr. Yazar,
kim bilir hangi ekimserliklerin etkisiyle, olgunluk yllarnda ak,
cinsellii, elemli tutkular kaleme getirmekten uzak durur. Ak
le Hanm Soka'nn "Cbl Gz" blm dta tutulursa, Halide
Edib bireyin gnl tarihesine kaytsz kalm, toplumsal panora
maya arlk vermitir...
141
Oysa Ka/b Ars ak, zgrlk, yalnzl sei konusunda ke
sin bir tutum sergiliyor, Halide Edib'in vard sonucu yanst
yor: Kadn iin iki yol iziyor yazar; ilki, "dnyann kaidelerine"
uymak, "kocasnn haricindeki dostluk veyahut ak ihtiyalarn"
yok saymak ya da "gnahlarn entrika ile, hile ile" rtmek. Bu
tercihi bireysel ahlaka sdramyor. Bir baka yaama biimiyse,
kadnn, "msavi hrriyet, msavi surette ahsiyetine, arzularna
sahip iki insan eraitiyle anlaahilecei bir erkekle" evlenmesi ...
Ka/b Ars, anlatacaklarn uzun diyen Zeyno'nun azndan
kaleme getirilmitir. Doktor Safvet'le nianl Zeyno, gen subay
Hasan' sevecek, pek ok kalb ars ekecektir. ocukluk arka
da Azize'nin de Hasan' sevdiini, hem de lesiye sevdiini his
seden Zeyno zveri paynn kendine dtn sezer; Hasan'dan
uzaklar, sevmedii bir insanla evlenmemek iin Doktor Safvet'e
nian yzn geri verir. Geri kurmay subay Muhsin'le ev
lenecektir ama, bundan sonras yalnzlktr. Azize'yle Hasan'n
hayatlarn uzaktan izler Zeyno. Hasan, Azize'nin Avrupa'daki
tedavi gnlerinde Dora adl bir gen kzla sevimekten uzak du
ramamtr. Azize ocuunu doumrken lr. Bireyselliklerine
kavuamamlar iin, kalb arlar daha ok srecektir. ..
Bu romanda unutamadm sahneler var. Zeyno'yla Hasan'n
ayrlmaya karar verileri ve son ayrlk gnleri bata geliyor. Azi
ze'nin Zeyno'ya Avrupa'dan yazd mektuplarda yle blmler
var ki, akn eskimeye, usul usul snmeye yazgl oluu, roman
mzda herhalde ilk kez tahlil ediliyor. Anlatmnn savrukluun
dan yaknlm Halide Edib, yer yer, gemii hatrlaylar ksack
ve bir o kadar i szl dile getirebilmi: "Tuhaf tesadf, krmz
perdeli lo bir kede yan yana aymz itik. Bir baka gece, kr
mz ate olan bir odada baka bir askerle de btn btn baka
bir heyecanla ay imitim." Bir baka sahne: Hasan'n yurtd-
1 42
ndayken Peer Gynt' dinleyip, taa uzaklardaki Zeyno'nun kalp
arsn birdenbire hissetnesi...
imdi yirmi drt saat oluyor. Ben gelince yataa girdim, Savfet'e
beni yalnz brakmasn rica ettim, yirmi drt saat gzlerim l gibi
kapal, yanak/armdan yalar durmadan akt. Artk kalbimi alad m,
akm a/adm. Demek hepsi, bunlar bir avu tuzlu sudan ibaretm i.
Gzyalarn eskiler niin ie/ere koyup ebediyen sevgililerinin naza
rnda sak/arlarm, anladm.
]urna/imi kapyarumi
1 43
KIRIK HAYATLAR
Halid Ziya Uaklgil
Krk Hayatlarn nce flmini izlemi olmalym. 1965 sonras;

galiba Elmada'da an Sinemas, bir yaz mevsimi, iki Trk filmi
bir arada oynuyor. Nijat zn o yllarn melodramlar arasnda say
m ama; Halit Ref'in ynettii Krk Hayatlar 'farkl' bir flmdi.
Yllar sonra tekrar izledim. 1960'larn dnyasna uyarlanm Krk
Hayat/ar, yazar ok seven Halit Ref'in ynetiminde, sradanlk
tan ok te, trajik yan ar basan bir sinema eseriydi. Belgin Do
ruk, Cneyt Arkn, Nebahat ehre gibi oyuncular da, allagelmi
Yeilam oyunculuunun tesinde yorumluyorlard rollerini.
Halit Ref bu romann, Halid Ziya'nn eserleri arasnda, z
asndan her dneme, hatta her ekinsel corafyaya uyaca kan
sndayd ...
ili'nin ana caddesindeki yeni evlerine tanm Doktor
mer Behi'le kars Vedide, ocuklar Selma ve Leyla, mutlu
bir ailedirler. ili'deki evin penceresinden Vedide'ye, Kathane
gezintisinden arabalada dnenleri gsterir mer Behi, romann
balangcnda, her birinin gizli, gzlerden rak hikayesini anlatr.
Karmak, karanlk gnl ileriyle ykldr bu hikayeler.
Kat ahlaka bal, ar hogrsz yarglarla donanm mer
1 44
Be hi, ok gemeden, "Veli Bey'in kzlar" diye tannm, hafif
hayatlar sren iki kzkardeten Neyyir'e tutulacak; evini bark
n, ocuklarn git git ihmal etmeye balayacaktr. mer Behi
vicdan azab ekmekte fakat Neyyir'e ihtirasl sevdasndan kur
tulamamaktadr.
Bu yzden, Handan nci'nin saptad gibi, 'ili'de, henz
boyalar tamamyla kurumam beyaz tatan yeni ev' de ihmal
edilmeye balanr. Selma'nn baheye dikmeye alt gller
kurumu, bahe inaat art malzemenin deposuna dnm,
misafir oda takmnn smarlanmas gelecek yla ertelenmitir."
Herkesin hayatnn krklklada rl olduunu, karanlk ak
larn kolay kolay zmlenemeyeceini ge anlayan mer Be
hi'in kk kz Leyla menenjite yakalanacak, baba bu hasta
lktan kendini sorumlu tutacaktr. Leyla lr. lm, Vedide'yle
mer Behi'in yeniden birbirlerine snnalarma imkan tanr.
Halid Ziya Uaklgil, Suut Kemal Yetkin'e yazd nl mek
tupta Krk Hayatlar Mai ve Siyah'la Ak- Memnu dan daha ok
'
nemsediini belirtir; bu romann daha yaln, daha sslerden

arnm ve gereki bulmaktadr.
Krk Hayatlarn nemli zelliklerinden biri, birbiriyle uzak
balantl yan kiileri romann dna kmayarak yaatabilmi ol
masdr. Daha ilk sahneden, Kathane dnnden balayarak,
romanc baka baka hayatlara alr.
mer Behi'in btn bu hayatlar yakndan tandka deien
deer yarglar, kendisiyle ve kendi kat ahlak anlayyla srgit
demesi; romancnn olup bitenlere elden geldiince nesnel, me
safeli yaklam Krk Hayatlara gerekten ayr bir anlam katar.
(. . .) ne acayip, ne ac ve iren eyler dinlemitil Karsnn m

cevher/erini satp fahie/ere yediren damat/ar, ocuklarn a brakp
1 45
Galata meyhanelerinde srten babalar, darda yz kiinin uakl

1
1
na dayandktan sonra evinde bir kap yemein etrafna zalim bir
istibdadn zehirlerini dken kocalar... Bunlar bitmez tkenmez de
iiklikleriyle onun gzlerinin nnden geerdi. nsan yaradlnn
ne kadar kt, irkin, aalk, murdar, miskin hastalklar varsa,
burada ona aclarn anlatr/ard. Byle, hastane onun iin insan ha
yatna drbnlerini dikmi bir rasathane hkmn alrd ve burada
drbnlerin btn camlar dnyay karanlklara gmen bir karan
lkla renkliydi.
1 46
ZANYELER
Selahattin Enis
Selahattin Enis edebiyat evrelerince sevilmemi, grmezden

gelinmi bir yazar. "lmyle eserleri de karanla gmlm bir
romanc" diyor Behet N ecatigil, 1977 tarihli zl yazsnda. Ya
ynclarn, edebiyat tarihilerinin de ondan uzak durduuna iaret
ediyor.
ykler, romanlar, incelemeler, gnn sorunlarna deinen
gazete yazlar; Selahattin Enis'ten geriye bir tek Zaniyeler kal
m. lmnden alt yl sonra, 1948' de ondan bir tek Nihat Sami
Eanarl'nn sz atna yine Necatigil iaret ediyor:
"Bu devrin dier mhim bir hikaye ve roman muharriri, iti
mai hayatn ac ve ak sahnelerini, sert ve keskin izgilerle belirt
mekten ekinmeyen realist sanatkar Selahattin Enis'tir. Gazete
cilikle geen hayat esnasnda kaleme ald Neriman, Zaniyeler,
Sara, Bataklk iei, Cehennem Yolcular gibi eserlerinde 'insan'n
insanlk tesi taraflar zerinde srarla duran bir zellik vardr."
Zaniyeler, gerekten de, okur-yazar, aydn evrelere ynelik
ar eletirilerle dolup taan, karanlk istekleri, yoldan km
1 47
yaamalar neterleyen bir roman. Birinci Dnya Sava stan
bul'unda zengin zmre de bu romanda terih masasna yatrlm.
Konya'dan stanbul'a para yemek iin gelmi Hasan Rifat
Efendi'yle evlenen Fitnat, geim skntsyla yaam, gn gr
memi bir gen kadndr. Karkocann Konya'daki hayatlar, i
dnyada frtnalar koparan bir tekdzelik iinde geer. stanbul'a
geici olarak dnen Fitnat, ili'de teyzesi Mnevver'in evinde
misafir kalr.
Birinci Dnya Sava'nn ykm ve merhametsiz sava vur
guncularyla evrili stanbul'da Fitnat, bir elence ve sefahat or
tamna kaplacak, artk Konya'ya dnmeyecektir. Fitnat, deiik
kiilerle evlilik d yaknlklar kuracak, bu kiilerin hayatlarn
eitli felaketiere srkleyecektir.
yleyken, gen kadn toplumsal hayattaki dengesiziikten bir
anlamda almakta, toplumu smrenleri smrmektedir. Fit
nat'n gneesinden aktarlm roman, stanbul'un o zamanki bo
hem evrelerinden portrelerle dolup taar. Fitnat iliki kurduu
sanatlar, zenginleri, sava vurguncularn iyzleriyle saptar.
ten ie duyduu nefret, Fitnat'n kinini her gn biraz daha bi
lemektedir.
Fitnat'n babas, kznn hayatndan utan duyarak ldrr.
Annesiyse yoksullua der. Sonunda gen kadn, annesini ya
nna alp sefahat dnyasndan ekilir. "hretinin grltleri"n
den uzak yaamaya karar vermitir. Roman, hayat iren klann,
"cehennem haline getirenin" dorudan doruya insanlk olduu
gryle sona erer.
Za niyelerin Szde Kzlar'la birlikte okunmasn, kar
latrlmasn neren Necatigil, bu romann "zel bir deeri"
zerinde durmu: "gnn gzde edebiyatlarnn iyzleri" . . .
"Romandaki kiilerden bazlarnn (Yahya Cemal, Celal Tahir,
1 48
Rifat Melik vb.) Yahya Kemal, Celal Sahir, zzet Melih vb.
olduklar anlalyor."
Belki de bu pervasz tutum, Enis'in unutuluunu hazrlam ...
Rifat birden cotu, srtndan ceketinifrlatarak oyuna itirak etti.

imdi Canan ve Rifat kar karya gzler szerek raks ediyorlard.
Tevekkeli clal, Rifat Melik iin kibar engisi dememiti.
stanbul oynuyordu. Kibarlarn, gzide/erin, ekabir ve ricalin s
tanbul'u gbek atarak, gzler szerek hopluyor, sryor, zplyor, raks
ediyordu.
1 49
1925
DUDAKTAN KALBE
Reat Nuri Gntekin
'Gen kz roman' sanlm Dudaktan Ka/be, edebiyatmzda

ki ilk nemli 'sanatlcir roman' saylabilir. Konularna, kiilerine
enikonu hakim otuzlarnda Reat Nuri, bu eserinde yine duy
gusal bir serveni iler grnrken, bir yandan da sanatnn i
dnyasndaki ini klara, iyilik ve ktlk sorunsalna, karma
k ruh srelerine eilme frsat bulur. Dudaktan Kalbe'nin bu
zellii zerinde uzun yllar durulmamtr.
ocukluu, toplumsal ve ruhsal sarsntlada ezik, ezgin ge
mi Kenan, huzur ve umudu bir tekkede, mzikle ba baa kald
zamanlarda bulmutur. Babas lm Kenan, annesi ve kzkarde
iyle var olabilmek iin oradan oraya giderken, Bozyaka'da ney
zen em'i Dede'yle tanr; yaradlnn, yeteneinin bir yann
onun gnl eitimine borlanr.
em'i Dede'nin de yreklendirmesiyle kemanda ilerleyen Ke
nan, stanbul'da mhendislik mektebini bitirir. Fakat mhendis
likte aradn bulamayacak, konservatuvara devam etmek zere
Paris'e gidecektir. Gen adam besteleri ve yorumlaryla Paris'te
ykselir, nlenir.
1 50
Kenan yurda dnmeden, sanatnda ykselii, stanbul ve ev
resinde de byk ilgi uyandrmtr. Deerli, saygn bir sanat
kimliiyle Bozyaka'ya gelen gen adam, burada Msrl Prens Ve
fk Paa'nn kz Prenses Cavidan'la tanr. Ezik, kskn gnleri
sona ermi, imdi sevilen ve kaprisli Kenan, Prenses Cavidan'la
evliliinin bir baka 'n yatrm' olaca dncesindedir.
N e var ki, yasl, melankolik atmosferli Bozyaka'da, daysnn
evinde tand, anasz babasz, iine kapank, duygun Lamia,
Kenan'n em'i D ede'den miras teki benliini bir sreliine
uyandracak; gen adam Lamia'yla gnl ilikisine girecektir.
Batan kard Lamia'y gelecei iin engel, hatta ykm sayan
Kenan, nn ve sanatn esrikliine kaplm, gen kz brakp
Cavidan'la evlenir. Lamia sevilmediini hissettii iin Kenan'dan
ayrlm, zaten uzaklap gitmitir.
aresiz Lamia, Kenan'dan ocuunu, Ktahya'da baka bir
akraba evinde douruyor. Hayatn saysz ykclna, kz Meb
rure'yle gs germeye alacaktr artk. Bir zamanlar sevdii
Kenan, mzikli geceler yaad aclarn balca sebebidir. Bir
melodram havas iinde, birbiri ardnca skn eden talihsizlikler,
Lamia'y sonunda cinayet ilemeye kadar gtryor.
Mahkemede, kendini savunmak zorunda kaldn kantlayan
Lamia heraat edecek, yal bir binbayla evlenecektir.
Binbann siyasi srgn akrabas Doktor Vedat, Lamia'ya
ok gemeden ak olur. kisi hakknda dedikodular kar. Gen
kadn bir kez daha ylgn, evini brakp binbadan ayrlarak s
tanbul'a gelir. Burada Vedat'n eski arkada Kenan'la karlaa
caktr.
Prenses Cavidan'la evlilii mutsuz gemi Kenan, mzikte de
balangtaki baarsn srdrememi, gitgide yalnzlna eki
lerek, uzak hatralarla, zellikle Lamia'nn hatrasyla yaamaya
koyulmutur. imdi em'i Dede'nin gnl eitimi bir kez daha
15 1
duyumsanr; Lamia pimanlk, umut, lk, gaye, balanmak
olup kmtr.
Kenan, Doktor Vedat'n muayenehanesinde karlat La
mia'y yine sanatyla bylemek ister. Ama gen kadn ac dolu
hayatndan artk syrlmtr. Kenan' deil, Doktor Vedat' tercih
eder. Yaradln bir zamanlar n, mevki, itibara adam, satm
Kenan, gnl stmas iinde intihar eder.
Dudaktan Kalbe'nin ayr bir roman gibi kalan Lamia blm
dta tutulursa, eser boyunca, Kenan i dnyasnn olanca karma
klyla belirir. em'i Dede bal bana bir gnl eitmeni ola
rak hem romanda hem roman sonrasnda yaar. Neyzenliinden
gelen sanat inceliiyle em'i Dede, Kenan'n btn yaamnda iz
brakacak, merhamet ve vicdan temsil edecektir.
Dudaktan Ka/be derin iz brakan pek ok sahnesiyle de etkile
yici bir romandr.
Kudret, her ruhu ayr istidatlarla tehiz ediyor, her birine ayr
bir yol iziyor... Herkes, kendi yolunda gitse, herkes mesut olacak ev
lat... Byle bir dnyay gznn nne getir: Hep ayr ayr yollarda
yryen, birbirlerine hi dokunmayan, birbirlerini incitmeyen, hatta
grmeyen yolculardan mrekkep bir uzun kafile...
1 52
GEN KIZ KALBi
Mehmed Rauf
Mehmed Raif Eylit!n romancs olarak tannm. Edebiyat

tarihileri, eletirmenler yazarn teki eserlerini pek nemseme
miler. Son dnemlerdeyse Mehmed Rauf yeniden deerlendi
riliyor.
Eylit!n ie kapank kiilerinin 'imkansz ak' erevesindeki
yaamlarnn yan banda Gen Kz Kalbi da dnk bir dnya
y dile getirmi. Ak, Gen Kz Kalbtnde, toplumun maddiyat
deerleri karsnda yenik dyor. Bu roman, belki de, Eylu!n
ililiklerine bir yant.
zmir'den stanbul'a, akrabalarnn stinye'deki evine misafr
lie gelen, on dokuz yandaki Pervin, btn gzelliklerin, btn
incelikierin bu ehirde, stanbul'da yaanabilecei hayalleri kur
mutur. stinye'deki kkte, amcasnn, yengesinin sradan yaa
ylar Pervin'i hayli artr; ayrca amcakz Nigar'la amcaolu
Apti'nin kabasabalklar da hayal krkldr.
stinye'ye gelip giden air Mehmed Behi, Pervin'in gnl
n eler. Pervin lksel ak Behi'te bulduu kansndadr. Bo
azii'nin pitoresk ortamnda bu ak sze dklmeden yaanr
153
gibidir. N e var ki, muhafazakar amca, Behi'in Pervin'le ilgili
dncelerini sorar. Gen adam, gen kzn ailesinin yle pek de
zengin olmadn renince, gzel bir hayatn parasz yaana
mayacan aka syleyerek kkten btn btne ayrlr. Bu
tercih, bir 'air'in para avcl, Pervin iin son hayal krkldr.
Gen kz, bir jandarma komutanyla evlenmek zere stanbul'dan
uzaklar, zmir'e dner.
Gen Kz Kalbi'nde hemen herkes maddi kazan ve mevki
edinme ihtiraslarna kaplp gitmitir...
Gksu... Lakin buras batanbaa bir msr tarlasdr... Gksu

yu'nu emsalsiz tatl msr iin pisboaz bir kadn belki sever... Man
zarasnn baz noktalarda letafttini inkar edemem, olduka gzeldir,
fokat o ellerinde tuttuklar msrlar sabahtan akama kadar kemiren
hanmlada bunlar iin oraya gelen erkekler arasnda demin syledi
im gibi kendine hrmet eden bir hanmn nasl ve neyle elenebile
ceini anlayamam...
1 54
1926
AKAM GNEi
Reat Nuri Gntekin
Akam Gnetnin sararm sayfalarna geri dnyorum. Orta

okulu bitirdiim yl. Kk odamda bu roman iin boula boula
alyorum. Daha ilkgenliimdeyken, hangi duygularn etkisiyle,
kendimi Nazmi'nin yerine koyuyorum. Bir akam gnei sanki
benim de hayatmdan geip gitmi ve imdi Nazmi Bey kadar
yalnz, umutsuzum . . .
Sonra hep o sahne:
Reat Nuri'nin adsz brakt adada, Levantenlerin balosu var
bu akam. Adann gzel konaklarndan biri; aada, byk sa
londa madamlar, msyler, matmazeller alafranga danslarn bi
rinden birine geiyorlar. Orkestra, yzlerce lambann aydnlatt
salonda, kvrak namelerle alyor.
Romann gen kz Jlide'ye gelince, o, yukarda enitesi Naz
mi'yle birlikte duruyor. Aslnda N azmi enitesi deil Jlide'nin,
daha kark, daha uzak bir yaknlk. Nazmi, amcasnn kk
kz kran'la evlenmiti. kran, Jlide'nin teyzesi. yleyken
Nazmi niye enite olmasn? kide birde kartryorum, bu akraba
1 55
ilikisinin iinden kamyorum. Belki de, Jlide'yle Nazmi'nin
evresindeki teki kiileri uzaklatrmak istiyorum!
Jlide baloyu, dans, tuvalederin gzelliini, geceyi bylenmi
esine seyrediyor. Onun malzun ehresi Nazmi Bey'i zecek ve
enite-yeen yukarda, kimselerin grmedii bu tuhaf yerde, ade
ta gzedeme kulesinde dansa balayacaklar. Akam Gnei'nin en
unutamadm sahnesi! Zaten N azmi, hayatnn sonunda bir akam
gneine benzettii Jlide'ye o geceden, balo gecesinden sonra ak
olmayacak m?
Memet Fuat bir yazsnda, "Reat Nuri aydnlarmzn oun
luunca nitelikli bir piyasa romancs olarak bilinir. Ona Selim
leri gibi yaklaanlar azdr" demiti.
Akam Gnei'ni okurken, ben de sadece bir ak roman oku
duumu sanyordum. Balangtaki, Nazmi'nin kurmay subay
lk anlarn hzl hzl okumu, byk olaslkla bu blmlerde
sklm, belki de bu blmleri arabuk unutmutum. Oysa o
blmler biraz da Nazmi'nin kiiliini belirleyebilmek iin ya
zlmtr, yalnz Nazmi'nin deil, belki btn bir kuan. am,
Kuds, baka yerler, sonra Paris, hep apayr iki uygarlk. ..
Ayn apayrl romann ad,sz sansz adasnda da yakalamak
olasdr. Jlide'yle Nazmi'nin dans edileri bile, bir yaama bii
minden bir baka yaama biimine gelgitleri simgeler.
Bununla birlikte Reat Nuri ie atlm ak, Nazmi'nin i
dnyasndaki karmak duygular ne karm grnr. Okur
kalabalnn beklentilerine sayg m, yoksa gerekten romanc
nn yaradlyla m ilintili?
Yantlamak g. nk Reat Nuri birok romannda top
lumsal sorunlar eine az rastlanlacak bir ustalkla demi, bunu
gerekletirirken, romann snrlarn zorlamamtr.
Kenan Akyz yle saptam: "Gl bir gzlemcilie daya
nan bir realizmin cazip bir lirizmle kart romanlarnda, ok
156
samimi bir slupla ok tabii bir konuma dilinin hakim bulundu
u grlr. Yazarn tahkiyede ve psikolojik tahlillerdeki gcne
de bilhassa iaret etmek gerekir."
Bu gece, bayram erefine btn kasaba donanyor; all, yeil/ife

nerler, rhtmn kysndaki sulara eski evre oyalarn hatrlatan e
killer iziyordu. Yemek vakti olduu iin deniz kenar henz tenha
idi.
Yava yava yrmeye baladk. Gazino/ardan birinin bahesinde
bir Rumen mzkas enginden esmeye balayan rzgarla ve sulanm
yollarn kokusu ile garip bir alakas var gibi grnen mahzun, hafif
birpara alyordu.
157
BLL OR KALB
Hseyin Rahmi Grpnar
ktisatbilimci Niyazi Berkes, Hseyin Rahmi'nin bu roma

nna zel nem veriyor: Kadnn alma hayatnda var olmas
gerektiinin ve ekonomik zgrlnn Billur Ka/b'de, Hseyin
Rahmi tarafndan aka nerildiini belirtiyor.
Gerekten de kadnlarn haklar erevesinde, adeta feminist
bir yaklamla kaleme getirilmi Billur Ka/b, birbiriyle uzaktan
uzaa balantl iki ana blmden oluur. Blmler arasnda s
lup deitirimleri, Hseyin Rahmi'nin romanclnda izgi d
dr.
Birinci blmde, sava zengini Semih Atf, dk ahlakl ar
kadalaryla birlikte apknlk yollar aranr. Paravan yazhanesine
katibe alaca ilann gnlk gazetelerde bastrr; almaya muh
ta gen kzlar ana drr. Bu kzlardan ehreminili Hsniye
durumu fark edecek, Semih Atfn karsn bulup her eyi anla
tacaktr.
Ne var ki, Semih Atfve arkadalarnn karanlk amal dzen
leri hayli can yakmtr. Mutsuz serveninde, kt yola drl
m katibe aday Mrvvet intihar eder. .. Toplumu ynlendiren
158
baz ahlaksz kiiler yznden, hanmlarn alma hayatndaki
bu ilk tecrbeleri trajik bir sonia noktalanr.
kinci blmde, eski paalardan birinin kz olan, maddi du
rumu sarslm Sema, ok sevdii Muhlis'le evlenmek zeredir.
Sema bir yandan da almakta, nak ii yapmaktadr. Yine ka
ranlk kiiler, Sema'y alarna drmek isterler. Gen kz su
suzluunu Muhlis'e inandramaz.
Muhlis, modern hayattan yana, giriken Jale'yle evlenir. G
nn modas "dans hummas", karkoca ikisini de etkisi altna alr.
imdilik her ey yolundadr.
Bu arada stanbul'da bir nak-biki-diki frtnas estiren ha
nmlar topluluu sz konusudur: Sema, Erenky'ndeki harap
kklerinde tezgahlar kurdurmu, kendisi gibi yalnz, mutsuz,
maddi imkanlar dar hanmlara nemli bir i dzeni salamtr.
! layatnn boluunu ve hiliini anlayan Muhlis, Sema'ya sn
mak ister.
Ama Sema, "billur kalbi"yle, alanlarn, emek verenlerin ya
nnda, kim bilir daha ne zamana kadar srp gidecek bir yalnz
l tercih edecektir. ..
Billur Kalb'in, Sema'yla Muhlis'e ayrlm, hznlerle dolu
son sahnesi; Semih Atfn kars, ocuklar ve Dad Kamile'nin
stanbul sokaklarndan otomobille geileri; Sema'nn Muhlis'ten
sonraki yalnzl ve direnii, romann doruk noktalardr.
Sema ayaa kalkt. Gece yolculuunda batya ynelen ay, Meryem

Ana heykeli gibi yzn gmlyorken, hareketsiz, arbal, dur
gun; geleni bekledi.
yldr grevine gelmeyen beki, bu nur yzl siyah heykelin ta
karsnda durdu. kisi bir sre birbirini, ayn zgnlk veren klar
1 59
iinde birer hayalet gibi szdler. Dnlmesi olanaksz sanlan yl
lar, bir gece d biiminde, aralarnda canlanyordu. (Tahir Nejat
Gencan sadeletirmesi.)
1 60
1927
HKM GECES
Hkm Gecesi, Yakup Kadri'nin gerek kiileri 'roman kiisi'

kld farkl bir roman; bu adan Ahmed Midhat Efendi'nin
baz denemeleri dta tutulursa, bizde bir ilk.
Kimi yazlarda Hkm Gecesi'nin 'belgesel roman'a rnek ol
duu ileri srlm. ylesi tanmlamalar da var: "Hkm Gece
si, gerek ahslar ve olaylar ele alan rportaj tarznda bir tarihi
romandr." Hseyin Cahit Yaln, 1 934'te, "Benim Hkm Ge
cesi'nde grdm en byk kusur" diyor, "pek yakn tarihe ait
vakalar, hakiki ahslar ie kartrmak suretiyle mevzu-u bahs
etmesidir. nk 'roman' dediimiz zaman gzmzn nne
gelen bir edebiyat nevinin hudutlarna tecavz edilmitir."
Edebiyatmzn yeni yaklarnlara kapaltl konusunda zc
belgeler belki... Bununla birlikte, Yakup Kadri'yi etkilemi olabi
lir; yazar Hkm Geces"ni "siyasi roman" diye adlandrm ya da
adlandrmak romnda kalm, ikinci basmda romanda kkl dei
iklikler yapm ...
Deeri ve nemi pek anlalamam Hkm Geces"nde Yakup
Kadri deiik anlatm tekniklerini i ie, birbirine kenetleyerek kul-
161
lanmtr. Roman kiisi Ahmet Kerim'in, yer yer yine roman kiisi
ve Ahmet Kerim'i seven Samiye'nin bak alarndan anlat, ro
man kiisine dntrlm gerek kiilerle yol al, rportaj, kur
gusal rportaj, anlardan esinleni, tarihe gemi gerek olaylarn
aktarm, nihayet romancnn grleri, saptamalar Hkm Gece
si'nde hep bir aradadr.
Cevdet Kudret hakl olarak, "( . . . ) yazarn bu en zgn, en ilgi
ekici, en gl roman, bugne dein yazlan edebiyat tarihi ve
incelemelerinde ne yazk ki gerei gibi incelenememitir" diyor.
Ancak bu saptamadan sonra Hkm Gecesi, hi deilse, inceleme
cilerin az ok dikkatini ekmi . . .
Hkm Gecesi, bir ynyle, bir dnem roman. kinci Meruti
yet sonrasnn kyc parti ekimelerini yanstyor. Gazeteci Ah
met Samim'in ldrlyle balyor, Sadrazam Mahmut evket
Paa'nn ldrlyle noktalanyor. Tam yllk bir sre. Bu
yl iinde Yakup Kadri imparatorluun ykla srkleniini
ok baka bir adan dile getirme frsat buluyor: Kibir dolu siyasi
kiilerin akllara durgunluk verici saduyusuzluklar ...
Roman umutsuz, i karartc sahnelerle bezenmitir. rnekse,
Ahmet Kerim'in de katld, mer Bey'in Nianta'ndaki ko
nanda yaanan gece. "Hafif bir iki devrim soluu"yla gn
eiine gelmi bu konakta ykml siyasi hayatn szmona mu
haliflerini tanrz. Ahmet Kerim umutsuzlua kaplr. Zaten, bir
baka ynyle, Hkm Gecesi Ahmet Kerim'in umutsuzluunun
romandr.
Ahmet Kerim, siyasi eylem ortasnda kendini arar. Aray,
abas yalnzla dnr. yle bir yalnzlk ki, znde dorudan
doruya lkenin ac gelecei yatmaktadr.
Romandaki kiilerin tarihi konurolarna ve psikolojilerine de
rinlemesine yaklam, bizi lkedeki kargaaya, hatta kszla
1 62
alp gtrr. 1910 sonrasnn siyasi panoramasnda baz aydnlar
k, kurtulu yolunu aramaktadrlar...
Ahmet Kerim iin, ttihat ve Terakki ya da Hrriyet ve tilaf
ksrdnglerinden kurtulmak yolu, belki de, yar-aydn olmak
tan kurtulmakla eanlamldr. Roman burada biter.
Fakat okura yneltilmi can alc sorular kalr geriye: Ahmet
Kerim mi hakldr, yoksa, kandrlm, satn alnm Samiye mi?
Ahmet Kerim'in evresindekilerden, o yan-aydnlardan kim,
Samiye'den daha drst, daha itendir? Siyasetin kyclyla
rlm Hkm Gecesi, 'insan sorumu' zerine derin endiesini,
romann ele ald sreten sonra da sregelecek derin endiesini
vurgular:
"Hep ahsi an ve eref hrslar!.. Bizi bu bitiriyor! .. "
(Hkm Gecesi'nin ilk ve ikinci basmlar arasndaki nemli
deitirimler iin, Atilla zkrml'nn karlatrmal hazrlad,
1978 tarihli nc hasma baklabilir.)
Bu soru Ahmet Kerim'in kemiine bir bak gibi dayanyordu.

Sahi, btn bu gizli kapakl, bu yeralt politika entrikalarnn ara
snda ordu, muharebe, d;man, hepsi batrdan km, hatta biricik
vazifesi d dmana kar durmak olan Trk ordusunun bu gizli te
ebbslerle ilgili olup olmad bile mnakaa edilmeye balanmt.
Ahmet Kerim bir an her eyden ve hele kendisinden irenir gibi oldu:
"A Srr Bey; orduyu bu ie neden kartryorsunuz? Onun va
zifesi kendi bandan akndr ve bu vazife hi phesiz, bizim u
ramalarmzdan bin kat daha yksek ve daha ciddidir. Eer szn
ettiiniz mesele ile zabitlerden bazlarnn ilgisi varsa bile biz bu
ilgiyi imdiden kesrnek mecburiyetindeyiz. "
1 63
PERVNABLIJ
Mahmut Yesari
Gen yata, stanbul'da, Yakack Sanatoryumu' nda veremden

len Mahmut Yesari tam bir yaz emekisi. Mizah yazlar, tiyat
ro eserleri, tiyatro eletirileri, anlar, makaleler yazm. Dergilerde
karikatrleri km. Bunlarn yan sra, Necatigil'in saptamasyla
"en az yirmi be roman, yzlerce hikaye, elliden fazla oyun"...
Edebiyat tarihleri neredeyse yalnzca ulluk'tan (1927) sz
ayor. ulluk, Cibali'deki ttn fabrikasndan tasvirleriyle, fabri
ka iisinin yaamn edebiyatmzda gndeme getiren ilk eserler
den biri oluuyla ilgi ekmi.
Oysa yorulmak bilmez bir yazar Mahmut Yesari. Sanatoryum
gnlerinden esinlendii Yakack Mektuplar (1938) 'verem edebi
yatmz'a bambaka bir anlam katm. Yaad dnemde, onun
romanlar geni okur kalabalna ses yneltmi. Kanl Sr (1938)
ve Yakut Yzk'te (1937) polisiye roman denemi. Yazd, e
virdii, uyarlad oyunlar izleyiciye tiyatro sevgisi alam.
Romanlar arasnda Pervin Abla'nn yeri benim iin ok ayr.
yle geni okur kalabalna seslenecek aklardan, gerilimler
den, entrikalardan ok uzak bir roman. Dorudan doruya, bir
1 64
roman kiisi yaratmak zerine kurulu, stelik unutulmaz bir
roman kiisi.
On dokuzuncu yzyln sonundaki treyi, gelenekleri srd
ren stanbul'un panoramas niteliincieki Pervin Abla; avukat ve
sonradan savaa katlan Muzaffer'in anlatmyla rlm. Akra
bas Pervin'in arkada Nkhet'e tutkun Muzaffer, bir yandan da,
herkesin ocukluundan beri "abla" diye seslendii Pervin'i, onun
yalnzln, ekingenliini izliyor.
Bilinmeyen bir ksknlkle donanm Pervin, evresinden,
kk hayatnn elencelerinden, dansl gecelerden hep uzak ya
yor. Ala ala hey yaamalar yanndan geip giderken; ie kapank,
duygularn, dncelerini sylemekten kanan Pervin herkesin
yardmna kouyor ama, kimse onun farknda deil. Bir iki snk
isyann ise zaten kimse umursamyor. yleyken, Muzaffer'in
gzlemleri araclyla, Mahmut Yesari, Pervin Abla'y yaknmz
klyor, nice zamanlar bellekte yaatyor.
Muzaffer, sava dn Pervin'i daha umarsz, arkadalarn,
szgelimi Nkhet'iyse ok daha "monden" bir hayat iinde bu
lur... Roman, Pervin'in hayata ve Muzaffer'e olan ac suskunlu
uyla biter.
Sonra, Pervin Abla'nn bir kalbi olsun!.. Bu pek gln olmaz

m? Ona, daima bakalar dertlerini aar/ar, fakat onun derdini
kimse dinlemez. O, daima etrafna iyilik, hizmet etmeye mecburdur.
Fakat onun kck bir arzusunu dnmek hatra bile gelmez! Per
vin Abla! Srfaka diye ortaya atlan bu sfat derhal hepiniz, herkes
beendi ve bu yamay hayatma bir damga gibi vurdunuz.
1 65
1928
AClMAK
Reat Nuri Gntekin
Bak as tekniinden esinli denebilir mi, bilmiyorum;

Reat Nuri Gntekin'in btnyle kendine zg bir yaklam
var: Gerekliin teki yz. nce bize somut olaylar anlatyor,
u yle olmu, bu byle olmu ... Okur tam inanm, kaplp
gitmiken, grnge mi deiiyor, bir defter, mektup falan m
kyor ortaya, o ana kadar silik kalm yepyeni bir anlatc m
sze karyor, ne oluyorsa, gereklik birdenbire deiiyor, si
yah anszn beyaz oluyor.
Bir Kadn Dman byle, "K.irazlar" yks, Eski Hastalk
ayn uygulamann verimleri; rnekler oaltlabilir. Ama Acmak
bu alanda bir doruk.
Zehra'nn dile getirdiklerine gerekten inanyorsunuz. p
hesiz kendisi de inanyor. Okurun inanmas iin sebepler var:
Drst, grevine bal, kiilii saygn bir ilkokul retmeni;
rencileri ve evresiyle ilikisinde daima ll.
Ne var ki, Reat Nuri, dikkatsiz okurun kesenkes gzden ka
raca, st rtk bir eylere de iaret ediyor: Zaman zaman
Zehra'nn duyarszlklar belirip yitiyor, grev disiplini mi, an-
1 66
!alamyor. Bir nokta geliyor, Zelra retmen'e, babas Mrit
Efendi'nin ar hasta olduu haberini veriyorlar. O, yrei kaska
t, "Babam yok benim" diye kestirip atyor. Karara varm gibiyiz:
Merhametsiz bir gen hanm Zelra retmen.
Sonra, babas Mrit Efendi'ye btn krgnlna ramen s
tanbul'a gidecektir. Mebus erif Halil Bey'in tantmyla "stan
bul'da ihtiyar ve alil bir baba". Zelra'nn hatrladklarysa, yal,
kkn babann ailesine yapt ktlkler.
Zelra retmen'e Mrit Efendi'den kalma defteri verirler.
Reat Nuri yine rtk bir ipucuna bavurur: "Hele ba sahife a
lacak gibiydi: Sulu boya ile yaplm bir iek resmi iinde ince
ve ssl bir yaz ile: 'Hatra Defterim"'.
Zelra "zehirli" bir glmsemeyle okumaya balar.
"25 Austos 13 ... " tarihinde balayan defter bize gerekliin
bambaka olduunu gsterecektir artk. ..
Acmak' ilkgenlik amda okumutum. alkuu'nun, Ak
am Gnei'nin, Dudaktan Kalbe'nin ardndan. Galiba romann
ad gnlm elmiti. Mrit Efendi'nin "Hatra Defterim"ini
okurken, hele ilk sayfadaki suluboya iek resmini dledike,
ok aladm hatrlyorum.
Sonra sonra, kim bilir hangi kk drlerin etkisiyle, Ac
mak' adal bir melodrama indirgemitim. 1970'lerde, Byk
dere'deki alakgnll sahil gazinosunda Tomris Uyar'la tart
mtk. Tomris Uyar, Acmak'n gizli bir bayapt olduunu ileri
sryordu. Epey arm tm . . .
imdi, 2010'larda Acmak iin de, Tomris'in deerlendiri
i iin de iim titriyor. Hele, "gzlerinden sel gibi yalar" akan
Zelra retmen'in romandaki son szleri:
"Baba... Zavall babam ... Affet beni ...
"
1 67

(.. .) sondan baa doru sahifeler evrildike yaz nispeten gzel

leiyordu. Hele ba sahife alacak gibiydi: Sulu boya ile yaplm bir
iek resmi iinde ince ve ssl bir yaz ile: "Hatra Defterim".
Zehra ayn zehir/i glmsemeyle ban sallad:
- Hatra Defteri... ok tuhaf.. Yapt btnfenalklar bu kk
deftere nasl sdrd acaba?
Lambay minderin stne koydu, kendi yere oturdu, aryan a
kaklar avularnn iinde, okumaya balad.
1 68
BEN DELi MYM?
Hseyin Rahmi Grpnar
Ben Deli Miyim? Hseyin Rahmi'nin bana iler am bir

roman; te yandan yazarn en nemli romanlarndan biri.
Eser, 1924 ylnda Son Telgraf gazetesinde tefrika edilirken,
Hseyin Rahmi mahkemeye der. Davann konusu "ar ve haya
ya mugayir neriyat"tr. Bugnk syleyiimizle, ahlaksz yayn;
eserse, bir roman!
Hseyin Rahmi uzun savunma yazsn mahkemede okumu,
sonra Son Telgrafta yaynlamtr. Krk yllk romancdr o za
man. Bembeyaz salarnn, krk yldr srdrd kalem hizme
tinin bu ac olaya bir "paratoner" greviyle yaklaamamasn derin
zntyle karlamaktadr. zetle yle der:
"Bir sanatkar tablosunda, bir romanc hikayesinde bir deliyi
btn kzl cinnetiyle tasvir ederneyecek midir? Romann fezalar
kadar geni sahas her mevzu iin aktr. timai ve bnyevi em
razn her eidi btn ryanlklaryla hikayelere girer."
Okurlarn ok sevdii yazar, stelik o yllarda, ardndan otuz
krk bin kiinin geleceini, destek kacan bilmekte. Tek ba
na bir kamuoyu yaratm. Savcysa, iddiasnda srar ediyor. Gel-
1 69
gelelim savcnn iddias sonucu deitirmeyecek; Hseyin Rahmi
mahkemeyi izleyen youn kalabaln alkiar arasnda heraat
ediyor!
Savcya gre Ben Deli Miyim? ahlak bozucu nitelikte, zararl
bir eserdir. Fakat savc, kimin ahlakn bozacan aklayamaz
bu romann. Hseyin Rahmi'yse sanat eserinin ncesiz sonrasz
zgrlne deinmekte; ahlakn, sanat karsnda sanldnca
arlkl bir nem tamayacan ileri srmektedir.
Ahlak grecedir, sanat eseri, deien koullar, grleri, de
erlendirileri, yeni yeni dnceleri, felsefeyi barnda biriktire
biriktire, insanoluna farkl ufuklar amay semi olansa; grece
ahlakn bu amala ne gibi bir ilintisi olabilir? ..
Devam ediyor Hseyin Rahmi, doksan yl nce, sanat kar
sndaki hastalklarmzdan birine tehis koyarak:
"Adab a gzle grmeyelim. Bir hikayede syleyen roman
cnn kendisi deildir. O da kariler gibi afal<i bir vaziyettedir. O,
tespit ettii mahedeleriyle vakalar tertip eder. Utanma bilme
yen bir mecnunun deliliklerini tashih edemez, tabiat gstermeye
mecburdur. Bundan hikayeciyi mesul etmek, sahnede rol iktizas
ldran bir aktr trnarhaneye sevke kalkmaya benzer. Bizde
bu ne tuhaf bir telakkidir! Hikayedeki btn kirlilikler, muharri
rin zatna atf ve isnat olunur. Fail hep odur."
Ben Deli Miyim?'in olay rgs zelliksiz denebilecek kadar
yalnkattr. Zengin, otuzlarnda hala isiz gsz adan deli olup
olmadnn kukusuyla yaar. En yakn arkada, daha alt taba
kadan Kalender Nuri'yle iyi anlamakta, serserilik gnleri ge
irmektedir. adan'la Nuri, Hamet Bey'in ei Revan Hanm'
batan karmaya karar verirler. eit eit dolaplar evirdikten
sonra, karkocann arasn aarlar. adan bu arada Revan Ha
nm'a tutulur, yine entrika yoluyla, Nuri'yi aldatarak Revan'la ev
lenir. Kalender Nuri alma peine der. adan eski en yakn
1 70
arkadandan kurtulmann yollarn arar; sonunda Nuri'yi kuyuya
atarak ldrr. imdiyse, daima onun hayalini grmekte, lcibus
lar iinde yaamaktadr. Dayanamaz, "revolverini ateleyerek"
birinci kurunu karsna, ikinci kurunu kendisine skar. Revan
Hanm kurtulacak, adan lecektir.
Bu yalnkat olay rgsnn yan banda, Ben Deli Miyim?
kiileri, mekanlar, tasvirleri, ruh zmlemeleri asndan yetkin
bir eserdir. Romann ikinci plandaki kiileri, zellikle Madam
Fedrona ve Sernet Bey edebiyatmzda benzeri pek olmayan ki
ilerdir.
adan'n delilik kukular ylesine ustaca yazlmtr ki, okur
bu kukulada handiyse zdelik kurar. Kendi kendimize itiraftan
bile kandmz kimi olgular adan snrsz bir i dnya akl
yla konuur, anlatr. . .
stanbul sokaklarnda adan'la Kalender Nuri'nin gezintileri,
saa sola satamalar, ortal birbirine katmalar, groteskten he
men hep rkm edebiyatmzda bal bana bir cesaret rnei sa
ylabilir. Bununla birlikte, kara glmeceden irence kadar uzanan
izgisinde, Ben Deli Miyim? hzn dolu bir romandr. Romanc,
ok artc biimde, yoldan kmlklarn adeta tehir ettii ki
ilerini, nce okura sevimli klar, sonra, git git, trajik yanlaryla
da yanstr. adan iin son cmle, Ben Deli Miyim?'in adna sanki
tuhaf bir gndermedir:
"Fakat bedbaltn kendi kafasna ektii tane, o hasta dima
n datarak strapianna nihayet vermi . . . "
Evet, straplar...
Daha hangisini sayay m? Kalemleriyle, jiralaryla, musikileriy

le insanlar zerinde byk tesirler yaparak dahi unvanna liyakat
171
kazanan ve zekd mikyasnn balasna kaydolunan bu fosunkdr ka
fa/arn iinde bir salimi yok. Salam Vcutlu/ar alelade insanlarm .
Dehay bu marizierde aramalym. Anato/e France, "En ok sevdi
im dostlarmn dimalarnda birer denk cinnet bulunmasn arzu
ederim" diyor.
1 72
BR OFRN GZL DEFTERi
Aka Gndz
Aka Gndz'n Trkiye'nin yakn tarihindeki alkantl d

nemlere kout bir hayat var. 1886'da Selanik'te domu; Kuleli
Askeri Lisesi'ni bitiriyor. Paris'te bir sre gzel sanatlar reni
mi grm. Yurda dnte, siyasi grlerinden dolay Selanik'e
srlyor. Hareket Ordusu'yla birlikte payitahta geri dnyor
(1909). Sonra gazetecilie balyor. stanbul'un igalinde Malta
srgnleri arasnda. Cumhuriyet dneminde Ankara milletvekili
(1932-1946). Son yllarnda bamsz yazar. 1958'de lm.
Yaantsndan izler, gzlemler eserine elbette yansm. Mus
tafa Nihat zn, onun "hayat darlfii m1nu"ndan geerek "derin
bir deime" gsterdiini belirtmi; "mahedelerini tespit etme
ye, hakiki hayattan alnan mevzularla, bilhassa bu hayatn maz
lumlarn anlatmaya koyuldu."
Yazarlk izgisi aslnda inili kl Aka Gndz'n. Geni
okur kalabalklarna ses yneltmek amacn gtm. Romanla
rnda, toplumun hemen hemen btn kesimleri, yksek sosyete
den halk evrelerine, geni bir yelpaze iinde, ac tatl servenler,
gazetecilikten gelme ve edebiyat d okurun da benimseyecei
1 73
bir dille yaatlm. Bazan alakalem yazlar, gnn gzde ko
nularna eililer bu yzden.
Dikmen Yldz (1928) bir gen kzla bir zabitin ak ere
vesinde Kurtulu Sava-Ankara roman olarak yazara byk n
salam. Kokain (1 929) yksek sosyetenin halk tabakasna zen
dirdii uyuturucu alkanln anlatyor. vey Ana (1933) bir
'klkedisi masal' izleinde 'gen kz roman'.
Bir oforn Gizli Defteri'ne gelince; 1920'ler stanbul'undan
ok renkli sahnelerle rlm eser, Aka Gndz'n bence en
nemli romandr. stanbul'un alaturka ve alafranga semtleri, ba
zan alaturka semtlerde boy vermi alafranga yaamalar bu eserde
arpc bir toplumsal-ekinsel corafya oluturur. Ayrca eser, ro
manmzda 'ofr folkloru'na ilk rnektir.
Aka Gndz'n "Memleketin ofrleri!" sesleniiyle balad
ve taksi ofrlerinin "straplarnn krokilerini" izdiini belirt
tii eser, ofr Erol'la paa kz iler'in frtnal ak servenleri
erevesinde, btn bir stanbul'u odak alr. Beyolu, o zamann
modern apartmanl Taksim'i, ahap konakl ili'si, Nianta,
Mslman Fatih, Karagmrk, adeta yeni kefedilmi Adalar,
grkemini hala koruyan Boazii; Erol'un gzlemci kimliiyle
bildii, yaad, anlatt semtlerdir.
Romanc, bol konumaya dayal, ksa, vurucu tasvirlerle ykl,
olaya arlk veren anlatmyla btn bu semtleri tantr, yaatr.
Her birinde deiik toplumsal kesimlerden insanlar, birok yaa
myksn yanstrlar.
Kenar mahallelerden yksek sosyeteye, hemen herkesle ileti
im kuran, yerine gre arbal, yerine gre bkn ofr Erol;
kzkardei Temiz'in arkada iler'i sevmektedir. Fakat iler; bir
sre Sultani'de okumu, mer Seyfettin'in edebiyat derslerine
devam etmi Erol'u mesleinden dolay kmseyecek, bu aka
1 74
karlk vermeyecektir. Dahas, yakn arkada Temiz'e, Erol'u
niin hor grdn acma duymadan anlatr...
Yollar ayrlan iler'le Erol uzun sre grmezler. iler gi
derek baka bir hayata karm, eski evresinden btn btn
kopmutur. yle bir zaman gelir ki, iler'in artk nerede yaad
bilinmemektedir. Erol'un aramad yer kalmaz. Bir gn, sev
dii kzn, iler'in "Paa Kz ilek" adyla "Paris Mahallesi"ne
dtn renir.
Erol hala sevdii iler'i kurtarmak ister. Yeninin Paa Kz
ilek'i, ofr Erol'un yardmn bu kez geri evirmez. Ne var
ki, hayat kirlenmi, karanlk gemii bir trl peini brakma
maktadr. . .
Toplumun anlayszlna, yadrgaylarna cesurca kaytsz
Erol, iler'i mutlu klmaya bo yere urar. Kokaine alm, artk
kkn iler, btn kalbiyle istedii halde, drst, kk insan
larn dnyasnda kendine bir yer bulamayacak; imdi, yllar sonra
sevdii Erol'un hayatn mahvetmernek iin canna kyacaktr...
Melodramatik konusu, ama enikonu gereki anlatmyla bu
arpc roman birka kez -bazlar eserden alnt olarak- filme de
alnm; ilk evrim Bir oforn Gizli Defteri, AtfYlmaz'n yneti
mi, olpan lhan ve ErefKolak'n yorumlaryla sinema seyircisi
ni enikonu etkilemi. 1 958 yapm bu flmi, 1970'lerin sonunda, bir
yaz gn, Karagmrk Aysu Sinemas'nda seyretmitim. yk,
1 950'lere uyarlanmt. Nurhan Nur'la Kadir Savun da aralarnda
olmak zere, oyuncularn baarsyla flm snp gitmemiti...
Dedim ki:
"iler Hanm,
Ben sizi ok zamandan beri seviyorum. imdiye kadar sabrettim.
nk siz bir paa kzsnz, ben ofor milletinden im.
1 75
Eer ofor milletiyle paa kz arasnda insanika birfark gr
myorsanz ve eer benim tertemiz ak m n insanca bir ey olduunu
kabul ederseniz, ltftn bana bildiriniz de size akm ilan edeyim."
Altna imzam ak ak attm.
1 76
EVLERE ENLK/KAYNANAM NASIL
KUDURDU?
Hseyin Rahmi Grpnar
Hseyin Rahmi, Evlere enlik / Kaynanam Nasl Kudurdu?'yu

23 Eyll l922'de Heybeliada'da bitirmi; eser kdam gazetesin
de tefrika edilmi, birka yl sonra da eski yazyla kitap olarak
yaynlanm. Aratrmaclar byk ilgi uyandrdn belirtiyor
lar. Ama yine aratrmaclarn belirttiine gre, ikinci basm taa
1955'te yaplm. 1960'larn ikinci yarsnda bu, Hilmi Kitabevi
yayn ikinci basm kaldrmlarda satlan kitaplar arasnda bul
mutum.
Romann ad, yaynclarn deiik deiik yazmlar dolaysy
la benim iin hep bilinemez kald. Geri kitaptan sz aan kay
naklarda da bu ad hep deiik yazlm. "Evlere enlik" bir st
balk m ya da " Kaynanam N asl Kudurdu" bir alt balk m ya
da her ikisi tek bir balk m, bellisiz. "Kudurdu"nun sonuna soru
iareti gelecek mi, karar verilememi . . .
Evlere enlik 1 Kaynanam Nasl Kudurdu? Hseyin Rahmi
romanlar arasnda derli topluluuyla dikkati eker. Romanc
1 77
konuyu datmam, roman kiilerini az sayda tutmu, olaylarn
geliimini dallandrp budaklandrmamtr.
Bize olup bitenleri anlatan Osman Zihni Bey'in dul kaynana
s Makbule Hanm altmlarnda, duygular, istekleri gencelmi,
birdenbire yeniden evlenneye karar verir. Damat aday avukat
Devranzade Vassaf Bey'dir ve gen avukat, szmona, Makbule
Hanm'n baz hukuki ilerini takip etmektedir.
Bir aile facias byle balar. Damad Osman Zihni, kz Ve
hibe Hanm, Makbule Hanm' uyarmaya alrlar. Olu bkn
Ali Harun gen yata, sinir nbetleri geirir. Fakat hepsi bouna
dr. Devranzade yal kadnn servetini soymaktadr. Bu arada Ali
Harun, annesinin dillere dklm rezaletleri sebebiyle, sevdii
kzla evlenemez.
Aile, yar furk Kadir Hoca'ya bavurur. imdi Kadir Hoca
da Vehibe Hanm'la Osman Zihni'den para szdrmaktadr. Ne
var ki, Kadir Hoca'nn abalar sonu vermez, tam tersine, Mak
bule Hanm'n gencelme giriimleri, Devranzade'ye dknl,
onunla ilikisinde pervaszl arttka artar.
Ali Harun bir kpein kendisini srdn syler: Kpek ku
duzmu, yaknda kendisi de kuduracaktr! Kzlca kyamet kopar.
Ali Harun annesini boynundan srr. Avukat Vassaf Bey kor
kudan konaktan svr, zaten yeterince para szdrmtr. Btn
gnler, btn geceler sevgilisini saykiayan Makbule Hanm, so
nunda avukatn yazhanesine gider ve gen adam srr. Bu ackl
glnl olaylar, Doktor Cafer'in bilgilendirmesiyle son bulur:
"Sizi tababet namusurula temin ederek sylyorum ki, Ali Harun
Bey'i hibir kpek srmamtr. Baldrndaki yara, tmakla tahri
suretiyle husule getirilmitir... "
Mutlu sona artk hzla yol alnr: Makbule Hanm' "kurtar
mak iin" ellilik bir beyle evlendirirler. Ali Harun, sevgilisi Dr-
1 78
dane Hanm'a kavuur. Osman Zihni'yle Vehibe huzura kavu
urlar. ..
Evlere enlik 1 Kaynanarn Nasl Kudurdu? her eyden nce
bir tasvirler geit trenidir. Bata Makbule Hanm, Ali Harun,
Devranzade Vassaf bir portre ressamnn eserleri gibi de okuna
bilir. Ev, eya, teki melcinlar, hep tasvir sanatnn olanaklaryla
ilenmitir. Bu tasvirler ve bu portreler roman grsel adan ok
canl klar.
Makbule Hanm ylesine kaleme getirilmitir ki, yaad arzu
frtnasnda Hseyin Rahmi onu art arda resimlerle canlandrr,
portrelerini art arda dizdiinizde "kart bir afte"nin git git artan
gencelme sevdasn en kk ayrntsna kadar saptayabilirsiniz.
Romanc, ayn ekilde, Makbule Hanm'n lgnca giyim-kua
mn da, her sahnenin gerilimini arttracak bir tutumla ilemitir.
Adeta bir tiyatro oyununun kostmcs gibi...
Bunlarn dnda, kahkahalarla okuduum Evlere enlik/Kay
nanam Nasl Kudurdu?, yadrganacak ama, Hseyin Rahmi'nin
insan zaaflar konusunda belki en trajik romandr.
Halid Ziya'nn Ak- Memnu'da, hele dne gidi sahnesin
de, Flaubert'e yarar duygun bir gerekilikle yalann anlatt
Firdevs Hanm'n yan banda; alaturka Makbule Hanm'n,
romann sonundaki u dobra szleri de herhalde gzden kar
lamaz: "Genler vefasz, ihtiyarlar mecalsiz... Benimki gibi, sev
claya kanmayan gnllerin hali ne olacak bilmem ki? .. "
Satlacak mal varsa arya, pazara, bedestene gtrr. Baz za

manlar, kaynanamn sandk odasndan ii mahfaza dolu kk bir el
antasyla, yahut koltuunun altnda sedejli ufak bir antika ekmece
1 79
veya gm takmlaryla kar. Her eyi alr, satar, yapar, eder, kim
seye hesap vermez.
1 80
MUHABBET TILSIMI
Hseyin Rahmi Grpnar
Muhabbet Tlsm, Hseyin Rahmi'nin zerinde az durolmu

romanlarn dan. Yeni yazyla basm taa 1969'da gerekletirilmi.
Geri 1969'dan sonra da pek ilgi grmemi.
Batl inanlarn yol aaca acld glnl olaylar iledi
i vurguianm Muhabbet Tlsm'nn. Yerli bir vodvil havasnn
estii, Adnan em'i Paa'nn konanda adeta tiyatro sahneleri
dzeninde yazlm roman, rtk, karmak cinsel yaam zeri
ne irkiltici saptarnalada kaleme getirilmitir. Yine ayn sorunu
detii Ben Deli Miyim? yznden bana iler alm Hseyin
Rahmi, Muhabbet Tlsm'nda yazma zgrln koruyabilmi.
Muhabbet Tlsm'nn kiilerini yazar grltl patrtl, do
lambal olaylar iinde yaatrken, her birinin cinsel duyularn,
isteklerini terih masasna yatrr. Adnan em'i Paa'nn kona
bir bakma laboratuvara dntrlr. Deiik yalarda -roman
kiisi- denekler tek tek incelenir ve ruhbilimsel adan 'etiket
lenir'.
Enikonu ak bir dille yazlmasna karn, roman bu yny
le yorumlanmam, tam tersine, bir incelemeci, Muhabbet Tl-
181
sm'nn "Halkn okuma ihtiyacn tatmin ve onlarn zihinlerini
daha ar eserler okumaya hazrlamak iin" bir masal zelliinde
olduu kansna varm. Ayn incelemeciye gre, Muhabbet Tls
m, Hseyin Rahmi'nin Kuyruklu Yldz Altnda Bir zdiva, Gul
yabani, Efiuncu Baba gibi romanlaryla ayn bekte toplanabilir...
Konunun ak, entrikalarn art arda dizilii bakmndan by
lesi bir benzerlik, yaknlk sz konusu edilebilirse de; Muhabbet
Tlsm'nda dekoru baaryla ve iyice yerliletirilmi bir Marquis
de Sade roman belirir...
Yedikule'den trene binip Sirkeci'ye inmeye karar verdi. Bostan/ar,

mezarlklar arasnda koca kaldrm/ sur caddelerinden giderken ky
lyle ehirli arasnda all gll bir tuva/etyapm, kolkolayryen
Rum kzna rast/ad. Kzlar haff, uh glmeler/e Ali Bekir'i sze
rek yanndan getiler. Onlar biraz ilerledikten sonra delikanl dnd.
Arkasna gz att. Kzlarn da balarn evirip hala glerek kendi
ne baktklarn grd. Bu ne demekti? Tlsm kendini gstermeye mi
balamt ? (Mkerrem Kamil Su sadeletirmesi.)
1 82
SODOM VE GOMORE
Sodom ve Gomore, Mtareke dnemi stanbul'unu maddi-ma

nevi kyle dile getirir. Kkler, konaklar, apartmanlar, otel
odalar, be aylar, akam yemekleri, dansl suvareleriyle lmcl
bir debdebeyi canlandran roman, Kurtulu Sava'n hazrlayan
koullarn bir dkm gibidir. gal altndaki stanbul'u 'gnah
kar ehir' olarak irdeleyen romanlarn en nemlilerinden biri, te
yandan, yeni yazyla ok uzun yllar yaynlanmam . . .
1 960'larn sonunda, Atatrk Erkek Lisesi'nde -galiba son
snfta- renciyken, retmenimiz Rauf Mutluay'n Sodom
ve Gomore'yi okuduunu grm, gzlerime inanamamtm.
nk, demin dediim gibi, bu roman yeni yazya aktarlma
mt. Mutluay'a, "Yeni mi yaynland hocam?" diye sormu
tum. "Bana Bilgi Yaynevi'nden gnderdiler, piyasaya henz
kmad" demekle yetinmiti Rauf Bey. Gnlerce, B eyolu ki
tabevlerinde Sodom ve Gomore'nin peine dtm. Nihayet bir
gn, birka hafta sonra, Sodom ve Gomore elimin altndayd! Bir
solukta okuduumu hatrlyorum. Sonralar, birka kez daha
okudum Sodom ve Gomore'yi. Cemi! evket Bey 1Ayna/ Do/aba
1 83
ki El Revo/veri yazarken, Sodom ve Gomore'deki bir iki roman
kiisine uzak gndermeler yapmaya altm . . .
Eser, ilenli imparatorluk bakenti stanbul'u, Tevralta yer
alm gnahkar Sodom ve Gomore ehirlerine benzeterek balar.
Zaten Yakup Kadri, blm balarnda, Ahd-i Atik'ten, Kitab-
Mukaddes'ten alntlar yapmay gereksinmitir.
Atekes dnemi stanbul'u igal altndadr ve kentin varlk
l, mezhebi geni evreleri ayakta kalabilmenin, eski dzenlerini
srdrebilmenin tek yolunu igal kuvvetleriyle ibirliinde bul
mulardr. Bu, szmona yksek, sekin evrelerin yelerinden
Sami Bey ailesi de, igal kuvvetlerinin nde gelen subaylaryla,
yabanc kiilerle sk fk ilikiler kurmu, memleketin srklen
dii ykmlara gz kapam, gnn gn etmektedir.
Sami Bey'in kz Leyla'yla nianls Necdet de bu karanlk
gnlerin kiileridir. Mutsuz Necdet, yoldan km grnen Ley
la'y kendi inand deerlere ynlendirmek ister. (Son yllarda
Sha Ouzertem, Necdet'in mutsuzluu zerinde ayrca bireysel
adan durmu; gen adamn, Yakup Kadri'ce dile getirilmemi
ya da sakl tutulmu ruhsal karmaasn incelemi, tartmaya a
mtr.)
Bunalmlar, bo deerler, doyumsuzluklarla ykl Leyla, d
man askerleriyle, yerli ibirlikilerle be aylarnda, suvarelerde
oka grnmekte, sefahat bataklna srklenmektedir. Onun
evresindeki herkes, Trkler, yabanclar, yaadklar hayattan k
vanldr. stanbul'un bir kesiminde, byk aclar, ok renkli e
lentilerin karnavalnda adeta duyumsanmamaktadr.
lke yeni bir savan, bir kurtulu savann eiindedir. Nec
det, tanklk ettii Sodom ve Gomore ortamlarndan syrlarak,
gelecekteki, umuda daha ak bir dnemin insan olmay seer.
Nitekim, ok gemeden sevindirici haberler gelecektir: "Diyorlar
1 84
ki 'Afyonkarahisar geri alnd!' 'Dumlupnar'da dmann btn
kuvvetleri yok edildi!' 'Ordularmz Uak'a doru hzla ilerliyor!"'
Dmanla ibirliine yanamam, stanbul'un teki kesimi
imdi sevin gzyalar dkmektedir. ''Yzleri bu kadar" sararm
ibirliki kesim yaklaan bozgunu ayrt etmekte, saklanmann,
kamann yollarn aranmaktadr.
Leyla da, son bir duygu frtnasyla, Necdet'e geri dnmek
isteyecektir ama gen adam iin ak, o strap dolu tutku sona
ermitir...
Attila lhan, Mtareke'yi betimleyen, dile getiren romanlar
arasnda Sodom ve Gomore'yi ok sevdiini sylerdi. Onun "Ayna
nn indekiler" rmak-romannn Mtareke dnemi blmleriy
le Yakup Kadri'nin bu eseri karlatrmal okunabilir.
Fethi Naci, Yz Yln Yz Roman'nda, Sodom ve Gomore iin,
"Yaznsal adan, bence Yakup Kadri'nin en zayf roman" diyor.
Yazsnda, eseri yaznsal adan pek deerlendirmediinden do
lay, bu yargya neden vardn kavramak imkansz.
Toplumsal, tarihi ve bireysel alardan ok katmanl Sodom ve
Gomore'nin yeni incelemeler, yeni yorumlada deerlendirilecei
kansndaym; hatta bu eserin yazar olarak 'insan' Yakup Kad
ri'nin kendisinin de ...
Bir sessizlik aral daha... Gen kz diz st srne srne ta

Necdet'in yanna kadar geldi ve kendisi bir ukurun iindeymi de
ondan yardm istiyormu gibi kollarn uzatt, delikanlnn omuzla
rndan yakalayp sarsarak:
- Biliyor musun, biliyor musun! Ben o lgn hulyadan hala vaz
gemedimi dedi ( . .)
1 85
YEL GECE
Reat Nuri Gntekin
Cumhuriyet'in daha ilk yllarnda, balangcnda kaleme ge

tirilmi Yeil Gece belki bir 'yaknma' roman, bir yaknn ro
mandr. Reat Nuri yazarlk yaam boyunca srecek saduyulu
aniatn bu yaknta da korumutur.
"Bir gn cihan kaplayacak yeil sancak" lksne bal yeti
mi ahin Efendi, hem kinci Merutiyet sonrasn, hem Kurtu
lu Sava'n, hem Cumhuriyet dnemini yaama, izleme, ken
dince deerlendirme frsat bulmutur.
"lmiye"den babas, ahin'in inanl bir gen olarak yetimesi
ni ister. stanbul'da Samuncuolu Medresesi'nde drt yl okuyan
ahin, medreseden bir vicdan insan olarak ayrlr; grp yaadk
lar onda hayal krklklar brakmtr. ahin bu kez Darulmual
limin'e girer. Okulu bitirdiinde, tayini stanbul'a kt halde,
kimsenin gitmek istemedii Sarova'y tercih eder.
Reat Nuri Yeil Gece'yi bu sahneyle balatr. Milli Eitim
Mdr, ahin'in stanbul yerine Sarova'y tercih etmesine ok
armtr. Hafifbir mizah havas eser.
1 86
ahin imdi zmir'e yakn Sarova'da bir ilkokulun baret
menidir. Orada yeni bir ilkokul yaptrmak iin byk aba har
car. Yunan ordusu zmir'e girer. ahin, Milli Mcadele'ye hizmet
edenler arasndadr. Subaylarn Anadolu'ya geebilmeleri iin a
lr. Dman ordusu tarafndan bir Yunan adasna srgne gn
derilecektir. Cumhuriyet'in ilannda yurda dnen ahin Efendi,
yine Sarova'da retmendir.
ahin Efendi, daha dn, dmana yaltaklanm baz gerici
glerin balarnda apkalar, tepeden trnaa Cumhuriyeti kesil
diklerini ok ararak grr. Dahas, bu evreler, ahin Efendi'yi
dmanla ibirlii yapmakla sulamakta, ona her trl iftiray at
maktadrlar.
Necatigil'in saptamasyla "padiahlk devrinde bir Cumhuri
yet retmeni gibi alm olan ahin Efendi, imdi Cumhuriyet
devrinde derdini anlatmak umuduyla Ankara'nn yolunu tutar."
Yeil Gece evresindeki yorumlar, deerlendiriler handiyse
birbirine kart. Bir kesim, bu romann ilerici tutumla yazldn
ne sryor. Bir kesim, bu 'ilericiliin' Cumhuriyet'in ilk yllar
na zg resmi gr olduu kansnda; ahin Efendi'yi bsb
tn inansz sayyor. Bir baka kesim, hangi ekonomik ve politik
sebeplerle dinin Trk toplumu zerindeki etkisinden habersiz
Reat Nuri'nin Yeil Gece'de bu bilmedii gerekiere birtakm ya
ktrmalarla yaklat grnde.
Bu grler, bu savlar, yceltiler, kltler, Trkiye'nin o
gnk siyasi tercihleriyle badak olarak ne km ya da geri
planda kalm. Sonra sonra, Yeil Gece zaten unutulan romanlar
dan biri olmu.
Tanpnar, Yeil Gece'nin "zihniyet ikilii"ne ilikin bir eser ol
duunu belirtiyor. Gerekten de, aniat asndan birok clz
l barndran Yeil Gece, devirden devire hemen hep ayn kalan
zihniyet farklarn deer. Bu zihniyet farklarnn inanllk ya da
1 87
inaszlkla pek ilintisi yoktur ve baskn zihniyetin tek tasas, 'ik
tidar' olabilmek ya da iktidarn hi deilse yannda olabilmektir.
Bence, Reat Nuri Yeil Gece'de asl 'baskn zihniyet'ten yakn
yor. .

ahin Efendi'ye hayalinin ezeli kabusu olan ''Yeil Gece"si hibir

zaman bu kadar karanlk vefeci; insanlar bu kadar korkun ve zalim
grnmemiti.
188
1930
DOKUZUNCU HARCYE KOGUU

Peyami Safa
Peyami Safa, yazarlnda yol aldka, Szde Kzlardan sonra

ve Server Bedi takma adna bavurmadka; olaylar geri planda
tutan, dnce ve duygulanm ne karan, dnemlerin tarihi
genel grnmn saptayan, ruhsal ve toplumsal zmlemelerle
ykl, ierik kadar biime de nem veren romanlar yazm.
lk basm N azm Hikmet'e adanm, N azm Hikmet'in de
Trk romannda bir dnm noktas sayd Dokuzuncu Hariciye
Kouu, Peyami Safa'nn zyaamyksnden yola kt, s
lup incelikleriyle donanm, iirden beslenmi, okurda -kuaklar
boyu- izler brakm bir romandr.
Bu eserde bireysel dramn yan sra, toplumsal katmanlar ara
sndaki kartlk belirir, vurgulanr, bireysel dramn pekinesine
olanak salar.
Romann ilkgenlik andaki aniatcs -ad hibir zaman
verilmeyecektir-, yllardan beri hastanelerde tedavi grmekte,
hacandaki "akntl, fstll" kemik hastalnn iyilemesini
ummaktadr. Hastaneler onun iin artk ikinci bir ev, yuva gibi
olmutur.
1 89
Sanata, zellikle edebiyata tutkun anlatc, Erenky'ndeki
bir akraba evine gidip gelir. Uzak akrabas emekli paa, yar sakat
yeniyetmeye, yardmsevedilde kark merhamet duyar. Burada
hayat ok daha zengin, gsterili, renklidir.
Paann yirmilerinde kz Nzhet, anlatc iin, gnlde sak
l kalmaya yazgl bir akn ifadesidir. Nzhet, olgun, varlkl,
mesleinde baarl Doktor Ragp'la evlenecek, maddi olanaklar
yksek hayatn srdrecektir.
Anlatc bsbtn iine kapanr. Gnl szs, znt ve yal
nzlk hastaln bsbtn arttrmtr; sonu bellisiz, nemli bir
ameliyat artk wrunlu olmutur ...
Dokuzuncu Hariciye Kouu, ad verilmemi anlatcnn not
lar, duyu ve izlenimleri erevesinde yazlm, ksa ksa blm
lere ayrlm. Yazar, bilin dzleminde n bilinaltna ynelerek,
yer yer bilin akn artrr yazyla romanmza gerekten
yenilik getirmi.
1930'da yaynlad bir yazsnda Tanpnar, Dokuzuncu Hari
ciye Kouu iin, "u son senderin eserleri iinde, acnn ve mer
hametin yegane kitab" diyor.
lk kez yetime yllarmda okuduum Dokuzuncu Harice Ko
uu beni ok etkilemiti. Yazarn, dnceden dnceye, du
yutan duyua ksa, z cmlelerle srayna tutulup kalmtm.
Hele, hastanelerin souk yzl odalarndan, koridorlarndan has
tane bahelerinin gneli, aalkl, geni dnyasna geiler, bu
tuhaf kartlk belleime akl kald ve hastaneye her gidiimde
daima Dokuzuncu Hariciye Kouu'nu anmak ihtiyac duydum.
Eserin baz blmleri, szgelimi Hamlde gndermeli "Zaval
l Yorik" ya da N zhet'e duyulmu akn dile getirildii sayfalar
beni bugn de etkiliyor. Ama galiba, en ok, hastane odasnda,
son ameliyattan sonra yazlan son notlar...
1 90

Yarn hastaneden kaca m...

Darda yaamaktan korkuyorum.
Burada straba ve tevekkle o kadar altm ki, onlar brakrsam
ruhumun bir paras kesilmi gibi boluk duyacam; brakmazsam
isyansz naslyaayacam?
191
HCRAN GECES
Gzide Sabri
Hicran Gecesi nemsenmemi, pek anlmam bir roman. Ger

i yazlndan yllar sonra beyazperdeye aktarlm, seyirciyle ti
cari baar saylabilecek bir ba kurmu. Yaynland dnemde,
'sat roman' olabildi mi, bilmiyorum.
Gzide Sabri bu romannda yasak ya da imkansz ak izleini
bir kez daha iler. Yazld yllarn sinema tutkusundan yararlan
mtr. Romann bakiisi Serap, Hollywood'un siyah sal, yeil
gzl meum kadnlarn artrr.
Serap, cazibeli bir ktlk simgesidir. Hicran Gecestni bunca
yl sonra anmann belli bal sebebi bu. Serap bir ktlk simgesi
ama, romanc onu ktlklere ynlendiren hikayesiyle yaatmay
denemi ...
Eletirmenler, romanlardaki, yklerdeki meum kadn kim
liine klielemi, basmakalp kiiler gzyle yaklamlar. G
zide Sabri yle yaklamyor. nce, Serap'n gemiini anlatyor:
Varlkl, beysoylu clal Hanm'la Sami Bey kzlarn kaybederler;
bebek Serap' evlat edinirler. Serap bu gerei bilmez. Nianl-
1 92
s Cevat Bey'den gelen rktc mektuba kadar bilmeyecektir.
Sonra ykm ...
Dul Fazl kr, Serap'la evlenmek ister. "Kalbin ya olma
dn bilen Fazl kr Bey" gen ei Serap'a Celal'i tantrr.
Muhteem kkteki bu tanma gnl yaknlna evrilecektir.
Akraba ocuu Celal, -k gelmitir- imdi ili salonlarna sk
sk geliyor. O gnl yaknl bir yasak aka dnm.
Celal'i batan karan Serap, sevdii adam bir sre sonra,
gen ve gzel bir kza kaptracak, lhan'a. lhan, Serap'n en yakn
arkada! Tam bir melodram, ne var ki Serap'n idnyas bu me
lodrama tuhaf bir gereklik pay katyor. Dahas, 1930'larn "ce
miyet hayatnda" bylesi dedikodulu olaylara sk sk rastlanyor.
Ortalktan kaybolan lhan'la Celal'in evlendiklerini, ok mut
lu bir yuva kurduklarn, Serap, Celal'in yakn arkada Kenan'dan
renir. Nice zaman tasarlad tasarlar kp gitmitir.
Mevsim yine gzdr. Meum kadn Serap, "Nianta'nn b
yk caddesinde" dalgn ve umutsuz yrrken, "feci bir otomobil
kazas neticesinde" lr. Ancak Hicran Gecesi okurlarnn kavraya
bilecei bir intihar... Kaza haberi "iki gn sonra" gazetelerde yazlr.
Emel Kefeli, Gzide Sabri'nin "Serap'n durumundan hare
ketle, Serap'n kaderini paylaan tm kadnlar" yanstmak istedi
ini belirtir. Ayrca, Kefeli'nin saptamasyla, o dnem erkekleri
nin kadn seimleri de eserde vurgulanmtr: "Gnl elendirilen
kadn ve ciddi bir beraberlik iin seilen kadn".
Evet, ben de hasta olduumu biliyordum. Bu, ta... ocukluumdan

beri devam eden, gittike artan mustarip, yaral bir ruhun sebepsiz
teessrlerini ekmekten ben de bkm ve yorulmutum artk. Fakat
bundan kurtulamyordum...
1 93
YAPRAK DKM
Reat Nuri Gntekin
Yaprak Dkm, yazar her ne kadar tersini dnse de, sanki

sahne sahne rlm bir roman.
Reat Nuri, Yaprak Dkm'n yazlndan on be yl sonra
oyunlatrrken, iyi bir tiyatro eserinin ehram gibi ykselmesi ge
rektiini belirtiyor. Roman Yaprak Dkm'nyse, dank, yk
seltisi az, ehramlarn yan yana dizildii bir alana benzetiyor. Bu
yzden konuyu, olaylar, btn kurguyu yeniden ele alm . . .
Yeni dnemin, yeni dzenin toplumsal sorunlarn bireydeki
ykmlaryla saptayan roman, satr aralar okunduunda, hayli ka
ramsar eletirilerle donanm. Batl hayat tarznn resmi olarak
srarla nerildii yllarda; bu hayat tarzn gsteriten, lks yaa
ytan ibaret sananlarn gelir, kazan asndan yetersiz kalp, ar
klerini dile getiriyor, yleyken, ac bir alaycla alyor.
imparatorluk snrlar iindeki Suriye'de, Anadolu'nun baz
yerlerinde uzun yllar alm, son grevi Trabzon'da mutasar
rflkken, beklenmedik sebeplerle devlet memuriyetinden ayrl
m Ali Rza Bey, ei ve be ocuuyla birlikte stanbul'a yerle
mi, etin koullarda geim darl ekmektedir. Neyse ki, Altn
1 94
Yaprak Anonim irketi'nin mdr Muzaffer, gemite byk
yardmn grd Ali Rza Bey'i, biraz da acma duygusuyla ir
kette ie alacaktr.
Ali Rza Bey, Muzaffer'in kiisel hayatyla Hintili bir sevda
ilikisini kendi bildii, inand ahiakn erevesine sdramaz
ve Altn Yaprak'tan -Muzaffer'in btn itirazna ramen- ayrlr.
Bir kez daha isizdir.
Ailenin erkek ocuu evket bankada memurlua balar; im
di geim skntlar yalnz ona yklenmitir. ok gemeyecek,
evket, ilk einden boanm, "daktilo" Ferhunde'yle evlenecek
tir. Sse pse, gsterie dkn Ferhunde, grmeeleri Leyla'y
la Necla'y da ala ala hey yaamaya, szmona 'modern hayat'a
altrr. Evde sk sk elentiler, davet gnleri dzenlenir; gider
arttka artar.
Byk kz Fikret gelecekten kaygldr. Bir boaz eksilir z
verisiyle, oluk ocuklu dul bir adamla evlenir. Kitaplara tutkun
Fikret, hayalleri ve umutlar krk, Adapazar'na yerleecektir.
Yaprak dkm balamtr artk!
evket, bankaya ait "mhimce bir paray" harcadktan sonra
yerine koyamaz; para a, gelen mfettilerce saptanr. evket
yarglanr ve bir buuk yl hapse mahkum olur. Ali Rza Bey son
bir abayla, Balarba'ndaki evi satar. Btn aile daha kk bir
eve tanrlar.
Necla, dansl toplantlarda tand, Suriyeli bir adamla evlen
mi, bu zengin adamla birlikte, baba evinden ayrlarak Suriye'ye
gitmitir. Kocasnn ok eli olduunu orada renir. Daktilo
Ferhunde, enliksiz yeni evde daha fazla yaamaya dayanamaya
rak kaar.
Leyla eski ala ala hey dzeni srdrebilmek iin, hoppa, oy
nak bir yaam seer. Kznn kibar yosmal Ali Rza Bey iin
1 95
dayanlamayacak son ykmdr; Leyla'y kovar, bir sre sonra da
yal adama inme iner, hastaneye kaldrlr.
Leyla zengin bir avukatn metresidir; annesiyle birlikte otur
maktadr. Annesi Hayriye Hanm bu yeni hayata da zorunluluhla
uyum salamtr. Nicedir hastane kelerindeki babasn yanna
alr Leyla. Ali Rza Bey zengin avukatn tuttuu konforlu apart
manda yaamakta; sklrsa, "tertemiz" giydirilip arabayla gezme
ye karlmaktadr. Romanc, okurun kolay kolay unutamayaca
son bir cmleyle noktalar: ''Yalnz, sokaklardaki kalabaln iin
de arasra eski kahve arkadalarndan bazlaryla gz gze gelme-
se ...
"
Yaprak Dkm, Doulu yaama biimi mi, Batl yaama

biimi mi, muhafazakarlk, yenilikilik derken tek deeri para
olacak dzene geiin erken ve rpertici romandr. Adal gibi
grnen konusu, eser sona yaklatka, o tek deer 'para'ya odak
lanr; parann irkiltici mucizelerini syler.
Taksim'deki apartmanda kendisine "gnee ve denize kar
gzel bir oda" hazrlanm Ali Rza Bey, "rahata ve bol yiyece
e kavuunca az zamanda" epey iyilemi, dzelmitir. Elinde
baston, evin iinde biraz tutuk admlarla dolar. Leyla'nn pa
paanna "lisan dersi" vermeye balamtr. Dahas, evdeki baz
elentilere, anlara katlr. ki ikram eder; misafrlerin ricalar
zerine, "baz kadnlarla gln dans numaralar" bile yapar...
Leyla, bir bakma Cordelia konumundadr, gzelliinin, be
deninin salad parayla dkn babasnn son gnlerini mutlu
klan bir Cordelia ...
Bir de 'Aye meselesi' var. En titiz aratrmaclarn, yorum
layclarn hemen hepsi Aye'yi -nasl oluyorsa- ya okumamlar,
ya unutmular. Aye, Hayriye Hanm'la Ali Rza Bey'in en k
k ocuklar. Yaprak Dkm zerine yazanlar, boyuna, Ali Rza
1 96
Bey'in drt ocuu olduunu sylemiler: "Fikret, N ecla, Leyla
adl kz, evket adnda bir olu vardr."
Oysa romann banda, on iki yandaki Aye'yi bytp ye
titirememekten korkan Ali Rza Bey, iin iin teki ocuklarna
emanet eder onu. Aye gelecein simgesidir. Yaprak Dkm'nn
oyunu boyunca konfeti ve serpantn hazrlar, davet gecelerine, ev
balolarna. imdiyse on be yana gelmitir; yal, inmeli babas
Ali Rza Bey'le birlikte zengin avukatn dostlarna iki ikram et
mektedir. "On be yanda gzel bir kz olan" Aye'yi yeni para
dzeni bu kadar var etmitir. . .
Aye'den habersiz, Aye'yi grernemi bir yazar, Yaprak D
km'nn "ilenmemi" bir roman olduu kansnda. Adeta, ro
mancnn kendisi iin tuttuu notlada yetindiini ileri srm.
Ben yle dnmyorum. Yaprak Dkm, hukuk diliyle, bir
tutanak gibi yazlm bence. Romanc o tutanan deerlendir
mesini kendi zamannn ve yarnn okuruna brakm ...
Dn gecesi... Ev, batanbaa aydnlk iinde... Kaplar, pence

reler alm. kide bir cazbant alyor. O susunca, neeli kahkahalar,
haykrlar, lklar...
Sokakta kuvvetli bir n etrqfna toplanan gece bceklerinin
kaynamasna benzer bir hayat var. Ta uzaklardan algya ve ay
dnla doru akp gelmi bir kalabalk. Kadnlar, erkekler, ocuklar.
Bunlarn bir ksm dn evinin saadetini sokaktan seyrediyor, bir
ksm ierideki kargaalktan, ardna kadar alm kaplardan cesaret
alarak yava yava baheye yaylyor. Ali Rza Bey'in zene bezene
iledii iek tarhlarnn kenarna oturuyor.
1 97
193 1
IKRIKLAR D URUNCA
Sadri Ertem
krklar Durunca, bugn ou temsilcisi hayatta olmayan bir

kua ok etkilemi bir roman. Ben de Vedat Gnyol'dan iitmi
olmalym bu roman. Aradm taradm, Dile Gelselerde yle bir
cmleye rastladm: "leriye ve yeniye kar ayaklanan yobaz, gerici
bir toplumun roman olan krklar Duronca'nn ardndan ( ... )"
Oysa krklar Durunca "yobaz"n, "gerici"nin tesinde, hem
de hayli tesinde baz sorunlara deiniyor. Belki Vedat Hoca da
o silik anda kalm syleimizde bu sorunlardan sz amt, ha
trlamyorum. Yalnz, eklemek isterim: krklar Durunca Attila
lhan' n, RaufMutluay'n da zerinde durduklar bir eserdi.
lk basksndan okumutum, ciltlenmi, ne var ki yapraklar
ypranm bir kitap. Enis Batur, Yap Kredi Yaynlar'nn banda.
Enis'in araclyla alt kattaki ktphane odasnda Sadri Ertem'in
yazdklarn okuyorum. Dorusu, pek sarmyor. Bununla birlikte,
zaman geecek; Cevdet Kudret'in saptamasyla, "ucuz Avrupa mal
dokumann yerli mal dokuma tezgahlarn ortadan kaldr" ak
lmdan kmayacak. Birtakm aresiz insanlarn, yoksul kyllerin
dergah kapsnda umut araylar da. Alevi dergahnda Dudu'nun,
1 98
Esma Bac'nn Avrupa mal kuma kullanlmayacana dair yemin
ettirmeleri de.
On dokuzuncu yzyln sonu. Avrupa sanayi rnlerindeki
gcyle yerli el tezgahlarn paldr kldr kertiyor. Devlet, her
geen gn biraz daha ktleen hayat artlar karsnda kayt
sz; dahas, devlet kendi halkn yola getirmeye alyor. Art arda
patlak veren korkun olaylar, Alevi-Snni atmasna kadar s
rkleyecek insanlar. syanlar, ekyalar, mazlumla zalimin birbi
rine karmas. ..
Bunlarn derin izi kalm olabilir. Ac ve irkiltici ama; bunla
rn yeni zamanlara sramas, krklar Durunca'nn bende yaar
lna yol am olabilir.
Kyller bu ateli itimadan daha der/i, daha toplu ktlar; hele

bu yangn oyunundan sonra mitleri biraz daha elikleti, hatta bun
dan sonrafabrika mallarn atee atmak ve bunu mukaddes bir ayin
gibi icra etmek yeni bir ibadet tarz oldu.
Bu yeni ve mukaddes ocak az zamanda Anadolu'nun krklar i
leyen yerlerinde abuk abuk grnd. Ve snmeden yand, mtema
diyen yand...
1 99
FATH-HARBYE
Peyami Safa
Fatih-Harbiye bir tramvay yolunun ad; Fatih'ten Harbiye'ye,

Harbiye'den Fatih'e gidilip geliniyor. Ama Peyami Safa huzur
suz; bu gidip gelilerde bir eylerin zmsz sorunlara yol at
kansnda. 'Madde' nin 'ruh'u tketmesinden korkuyor belki de.
Peyami Safa'y temsil ettii sylenen Ferit denge aryor: ark
ve Garp "birbirlerinin eksik taraflarn tamamlamak" iin var.
ark ve Garp "gnein doduu ve batt cihetler kadar birbirin
den ayr" deil. ark ve Garp "insanln klesini terkip" ediyor.
Birbirlerini tamamlaynca, "bugnk kltr buhran" zme ka
vuacak, "yeni terkipiere doru" gidilecek. . .
N e zaman? Bellisiz. imdilik ayr dler var.
Daha balangta, Neriman'la inasi, Darlelhan'dan kar
larken, romanc, inasi'yi anszn yorgun drr: Neriman ona
yaknlk gstermemitir bugn; gen adam kendi sesinden bile te
dirginlik duyar, kolunun altna sktrd kemene ar gelmekte
dir, tra uzam, sa dizi t tutmaz hale gelmi pantolonu, tozlu
potinleri. . . Neriman artk hibiriyle ilgilenmemekte; arkadana
200
gidecei yalanyla Fatih-Harbiye tramvayna biner, inasi'yi yolun
ortasnda brakr ...
Fatih-Harbiye'yi savunanlar, Peyami Safa'nn mutlak Dou'yu
tercih ettiini belirtmiler. Fatih-Harbiye'yi yerrnek isteyenler, bu
tercihin mutlaklnda gericilik saptamlar. Bence Peyami Safa
bambaka bir grngeden eilmi; bizdeki Dou'da da, Bat'da
da hznler saptam.
Neriman Beyolu'ndan geceyars dner, Macit'in otomobi
liyle. Merdivenin ilk basamanda, hizmeti Glter'in brakt,
"tten", "isli" iesinden "sar" ve "rk" bir k yanstan idare
lambas durmaktadr; tten, isli, sar, rk... Neriman'la babas
Faiz Bey merdivende karlarlar. Neriman yryp geer. Faiz
Bey onun giysisinden dklm "konfeti"lere, "serpantin"lere ba
kakalr. Neriman babasyla gz gze gelince, "uurumun kena
rnda bir tepeye trmanan insanlarn" son direncine ihtiya duyar.
Faiz Bey, konfeti ve serpantinleri avucuna alr, "arada bir avucunu
aarak, serbest kalnca birer solucan gibi kmldamaya balayan
buruuk renkli katlara" bakar; uurum, solucan, buruuk. ..
Neriman'la Fahriye tramvaya binip Tnel'e, Galatasaraya
kyorlar. Koskoca caddenin ortasndan mezarlk geiyor; cadde,
mezarlk... Geri Neriman, bir triyat maazasnn camekannda
hep ssl eyler gryor: "bir kk ienin tatl mavisi", "krmz
ipek bir pskl" siyah kadifeleri hafif aydnlatan ampul, gm
parltlar ...
Fatih'te akam oluyor; "helvaclarn getii saat". Sokaklarda
ayak sesleri azalyor. Her ey kararm, snm, her canl ey "sin
mi". Romanc, "Bitiik evin kaps, geceyi bir felaket sananlarn
elleriyle hzl hzl vurulur, iddetle alp kapanr" diye yazm.
"Mutfaklardan gelen ince bir dumann btn sokaa datt
hafifbir marsk ve ya kokusu" ...
20 1
Fatih-Harbiye, bence bir sorular yumadr; ne Dou vgs
ne Bat yergisi. Sonra, Neriman' Fatih'e geri getiren Harbiye'dir:
Dkn bir Rus kzn ac servenini Harbiye'de dinler. . .
Bunca karmak, i ie girmi, aprak gzlemin, deerlendi
riin yan banda, 'konu' adamakll dz:
Konservatuvar rencisi Neriman'la inasi, Fatih'te sakin
ama tekdze bir dnyada yaarlar. inasi nianls Neriman'
sevmektedir. Neriman'n babas Faiz Bey, snen Osmanl dn
yasnda var olmaya alr. Neriman, Fatih'teki yaamay ne be
nimsemi ne reddetmitir. Fatih-Harbiye tramvay onu sk sk
Beyolu yaamasna alp gtrr. ehrin alafranga kesiminde
oturan daykzlar, Neriman iin zenilecek, lkletirilecek ki
ilerdir. Gsterii, k giyimli Macit, Neriman'a inasi'den ok
daha ekici gelmeye balamtr. Pera Palas'taki bir balo ve sonra
s Neriman'da vicdan azabn andrr duygular uyandracak, gen
kz Fatih'e ve inasi'ye geri dnecektir.
Balo! Neriman Lebon'dan kp Fatih'e gidinceye kadar hep bunu

dnd. Balo! Muhakkak gitme/i. Fakat izin meselesi, para mese
lesi, tuvafet meselesi, inasi meselesi... Onu en ok para meselesi d
ndryordu. Babasna tekrar nasl mracaat edebilir? Daha bir ay
evvel, yeni mantosunu, yeni iskarpinlerini yaptrmak iin babasn
ne bykftdakarlklara sevk etti!..
202
1932
KIZILC/K DALLARI
Reat Nuri Gntekin
Btn iyimser yaklarnma ramen, Reat Nuri baz romanla

rnda derin ktmserlikler de syler. zellikle, imparatorluktan
Cumhuriyet'e geii iledii romanlarnda. Kzlck Dallar on
lardan biri. Besleme, evlatlk sorununun, sonu ok arpc biten
serveni Kzlck Dallar. Cumhuriyet rejiminde de srp gitmi
beslemelik ac gereklikleriyle ileniyor.
Bir paa kars olan, gngrm Naclide Hanm, o soy insan
larda ok sk rastlanlan gelge merhamet duygusuyla, tren is
tasyonunda tand, yoksulluklarna zld bir kyl ailesini
konana alr. Glsm, kyl babasn ve kardei smail'i, artk
evlatl olduu konakta byk bir acyla anar.
Babas ve kardei onu brakp gitmiler, gitmek zorunda kal
mlardr. Glsm'le smail'in ayrl sahneleri Kzlck Dalla
r'nn doruklarndan biridir.
Konan her iine yardmc olmaya alan Glsm kimselere
yaranamaz. Boyuna aalanr. Kzlck sopalaryla dvle dv
le, szmona eitilir. Konaktaki tek yakn Lala Tahir Aa'dr.
203
mr bir anlamda Glsm'nkine benzeyen Tahir Aa, mutsuz
beslerneye hrszln yntemlerini retir.
Glsm, bir ara, konak komusu, elden ayaktan dm hasta
bir kadna bakar. Hrszla tam alamam, yapayalnz, insan
lk d bir dnyada bymektedir. Hasta kadn lr ve Glsm
yine eski kapsna dner. Eski dzenden arta kalm konak ailesi,
Glsm' yine acmaszca hrpalamakta, ona korkun bir hayat
yaatmaktadr. Glsm dayanamayarak konaktan kaar.
Glsm'n ka konaktakileri fazla etkilememitir.
Evlatln oktan unutmu Naclide Hanmefendi, yllar son
ra, damadnn yanna, yeni bakent Ankara'ya gelir. Bir gn, b
tn aile, nl kantocu Mcella Suzan' izlemeye giderler. "Opera
Meydan"ndaki "Tabakhane Tiyatrolar"ndan birinde kantolar
syleyen Mcella Suzan sahneye km, halkn "Greta Garbo!
Greta Garbo!" sesienileri arasnda kantoya balamtr. Herkesin
hayranlk duyduu Mcella Suzan, hayatn her trl karanla
savurduu evlatlk Glsm'den bakas deildir. . .
Evet, Glsm'n konakta belli bal bir ii yoktur. Yalnz, gnde

krk elli defa ikinci, nc kattan inerek kapy aar; yirmi otuz defa
da bakkala, aktara gider.
204
ROMAN
Falih Rflo Atay
DenizAr, BizimAkdeniz, Hind . Falih Rfk Atay 1930'lar

..
dan sonra yazd gezi, yolculuk eserleriyle, yine o dnemlerde

byk ilgi devirmi. Minelbap lelmihrap'ta Falih Rfk'ya o ka
dar mesafeli, istihzal yaklaan Refik Halid bile, gezi edebiya
tmzn en usta yazar saym onu. Fakat geriye iki eseri kalm
bence: Atatrk Ankara' sn anlatt ankaya ve Roman. Okurun
bugn de az buuk sren ilgisi kantlyor.
Dili, anlatm, slubuyla Trkeye gerekten derinlikler kat
m Falih Rfk. Attila lhan onun yazlarn genlere bir yaam
boyu salk verdi.
Roman, roman alannda tek eseri yazarn. 1930'lar iin a
rtc yeniliklerle kageliyor. Romann allagelmi kurallarna
uymuyor, bu kurallar adeta ykmak istiyor Falih Rfk. Deneme,
rportaj, sylei, kronik i ie. Bir gelgittir srp gidiyor eser bo
yunca. Trk romannda daha nce bir benzeri yok. Yaynland
dnemde edebiyat evrelerinin ilgisini ekmi, yank uyandrm.
Yazarnn saptamasyla "zamanenin elenceli bir hicvi ol
mak iddiasndaki" eser, eskiyle yeninin atmasn odak alarak,
205
dnemin genel grnmn izer, stelik keskin eletirel bir
yaklamla.
Bir dans altrmasyla balayan Roman, 1 930'larn stan
bul'unda, btn lkeye gndermelerle, Cumhuriyet dneminin
deerlendirii ve bak asyla, deien toplumsal hayat, dei
imierin bireyler zerindeki etkilerini dile getiriyor.
Dorudan doruya, hatta konu dna kmak pahasna, ro
man sanatyla ilintili ilgin gzlemlerin de yer ald eser, plajlar,
kr evlerini, apartmanlar, apartman hayatna uyum salama so
runlarn, kaybolan kkleri ayrntlaryla betimler. Farkl meslek
topluluklarndan kiiler, ykleriyle, servenleriyle boy gsterir
ler. Bylelikle Boazii, Erenky, Ada gibi semtler, Dnya G
zellik Kraliesi Keriman Halis Ece, stanbul Radyosu, Karagz
gibi simge kii ve kurumlar bir an yeniden yaamasn salar.
Roman, yarm braklmlk duygusunu uyandrarak sona eri
yor.
. .. Sanki perdede erit kopmu gibi, kafam n ii dmdz, bem

beyaz, hayalsiz, heyecansz kalyor. Baladm teki hikayeler gibi,
bunu da burada brakyorum.
206
SU SNEKLER
Mahmut Yesari
1970 sonrasnda Politika gazetesinde ke yazlar yazyordum.

Arada birde kitap kapaklarn anlatmaya alyordum, gemiin,
1930'larn, 40'larn unutulmu kapaklarn. Bir gn gazetedey
ken etin Altan'n beni aradn sylediler. ok heyecanlandm,
nl etin Altan beni aryor, stelik tanmyoruz!. .
etin Bey, "Mahmut Yesari'nin bir Su Sinekleri vard. Onun
da kapan yaz. Vaktiyle ok severek okumutum, vesile olur
belki yeniden yaynlanr" dedi.
Su Sinekleri'ni bin bir glkle bulduumuzu hatrlyorum.
Tuhafbir romand. Ama bir kua epey etkilemi olmal; Behet
Necatigil'le de bu roman andmz hatrlyorum . . .
Su Sinekleri sinemann toplumumuzdaki etkisi zerine kuru
luydu. ylesi etkileniler, romanda, ykde bolca dile getirilmi
o yllarda; Server Bedi'nin (Peyami Safa'nn takma ad) Sinema
Delisi Gen Kz' bir rnek. . . Delikanllar, gen kzlar Hollywo
od'a gidip artist olmak hayalleri kurmular. Romanlarda, yk
lerde bu hayal edi hemen hep ykml sonlada anlatlm.
207
Sadberk ve arkadalar da sinema delisi gen kzlar. Hibir
Hollywood filmini karmyorlar, artist resimleri topluyorlar.
Bostanc'da bir kamp kurulmu; btn szmona sinemasever
ler orada. Be gen kz, onlardan birinin annesi Nezahat Ha
nm bu kampa katlyorlar. Aslnda buras kokainman genlerin
yuvalandklar yer. Gen kzlar yoldan karan be delikanl. . .
intihar giriimleri, 'kt yol'a d, ykmlara savrulular. . .
Bunlar kalm aklmda Su Sinekleri'nden.
imdi burada anmak iin tekrar gz attmda, Mahmut Ye
sari'nin scak anlatm dikkatimi ekti. Belki, biraz da, etin Al
tan'n telefonu dolaysyla hibir zaman unutamadm Su Sinek/e-
r n . . .
.
(. . .) bir bahar sabah doup, o bahar akam len su sineklerinden

farkszdlar.
208
YABAN
stanbullu bir paa olu olan Ahmet Celal, katld Birin

ci Dnya Sava'nda sa kolunu kaybetmitir. Bundan sonraki
hayatn her bakmdan umutsuz, umarsz grmekte, stanbul'da
yaamamak istemektedir. Emir eri Mehmet Ali kendisini Porsuk
ay kysndaki kyne arnca, Ahmet Celal, stanbul'a n
gilizlerin girmi olmasnn da etkisiyle, bu uzak kye yerlemeye
karar verir.
Gelgelelim, kylnn gznde hali tavr, konumas, syle
dii her ey, deerleri, yaama biimi, Ahmet Celal'i bir "yaban"
klar. stanbul'un yzyllardr unuttuu kyl, Ahmet Celal'e
pek acma duymaz. Tpk bunun gibi, Kurtulu Sava'na ilikin
haberler de kyly ilgilendirmemekte, memleketin geleceine
btn ky aldrsz kalmaktadr. Bir aydn kimliindeki gen
adam, kylnn tutumunu kavramaya ve irdelemeye alr.
Mehmet Ali'nin kardei smail'in kars Emine'ye gnl ya
knl besleyen Ahmet Celal, kye Yunan ordusunun giriiyle
bsbtn yalnz kalacaktr. Git git yaklaan lmden Emine'yle
birlikte kamak istemi "yaban"; imdi ar yaral Emine'yi me-
209
zarlkta brakmak zorundadr. Artk bsbtn yersiz yurtsuz; ne
resi olduunu bilmedii bir yreye yol alrken roman sona erer.
Yaban zerine yazanlar, kabaca ikiye ayrlabilir: Eseri venler
ve yerenler. Yaban gncelliini koruduu dnemlerde, memle
ket gerekliklerini mercek altna alm bir roman saylm; zaman
getike, Yakup Kadri'nin, bilinsizce de olsa, kyly klt
t ileri srlm, bu kltn ardnda bir "brokrat"n dar
yaklam aranmtr. Kimi yazarlar da, Yaban'da gecikmi bir ro
mantizmin izleri olduunu ileri srmler.
Yakup Kadri, nszde belirttiine gre, "lde bir feryat"
yazmak, o feryad iittirmek istemitir. Geri yazar, kendisinin
sadeletirdii yeni basmda, ldeki feryattan vazgeiyor. Bu kez
"yrek paralayc bir haykr" tercih ediyor.
Aydn asndan zeletiri kitab m Yaban? Ahmet Celal'in
defterinden okuduumuza gre, yle olmal. "Orta Anadolu vi
raneleri"ni gzlemleyen roman kiisi "Bunun sebebi, Trk aydn
gene sensin!" diyor; "Bu viran lke ve bu yoksul insan kitlesi iin
ne yaptn? Yllarca onun kann cmdikten ve onu bir posa halinde
kat toprak stne attktan sonra, imdi de gelip ondan tiksinmek
hakkn buluyorsun."
te yandan, Ahmet Celal kyllerle roman boyunca zdelik
kuramaz, kurmaya da alttan alta yanamaz. Hatta, emir eri Meh
met Ali'nin kyne dner dnmez, yeniden kyllk nitelikleri
edinmesine aar kalr. Derken, Ahmet Celal, kendisi de kyl
lemeye balayacaktr; yalnz nemli bir farkla: O, hep, "ortasn
dan yrtlm ve kenarlar yanm" defterine yazmakta, toplumsal
tankln srdrmektedir.
Ky, ky yaamasnn etin koullarn, yoksulluu ve ky
ly baz blmlerde eletirel gereki bir tuturula yanstmak is
teyen yazar, zellikle mtegallibe ilikilerini sergilemek istemi.
210
Derken, Yakup Kadri geni bilgisi, evrensel sanata tutkusuy
la devreye girecek, Ahmet Celal de Yakup Kadri'leecektir. r
nekse, Ahmet Celal kendini birdenbire Don Qijote'ye benzetir.
Roman kiisi, kyl kz Cennet "Homiros" dneminin "yesir"
kzlarndandr. erifavu, Odysseus'tan baka biri deildir. Da
has, eyh Yusufla Londral banaz Protestan rahibi arasnda bir
zdelik sz konusu. Cennet, bir ara, "tata Diana" tavrn alyor.
Nihayet Ahmet Celal, sevdii kz Dulcinea yapp iin iinden
kyor. obanlar, elbette Vergilius'un obanlar...
Uzun yllar, Yaban'daki bylesi benzetmeler beni de tedirgin
etti. Sonralar Yakup Kadri'nin ldeki feryadn bsbtn yad
syamadm. Yaban benim iin artk bir elikiler romanyd, bir
elikiler yuma. Ve Yakup Kadri, bence, btn itenliiyle ka
leme getirmiti.. .
Her akamst, sanyorum ki, artk dnyann sonu gelmitir.

zerinde yaadm bu toprak ya iindeki gizli dert/e iip atiayacak
ya da bir dehetli grltyle yerin dibine doru kp gidecektir.
Onun iindir ki, her sabah, gzlerimi aar amaz, derin bir hayal
krklna urarm. "Niin, beklediim tabii olay vuku bulmad ?"
derim. (. . .)
211
193 3
BR TEREDDTN ROMANI
Peyami Safa
(Peyami Safa, Cahit Stk Yaranc'nn lmnden sonra bir

ka yaz yazm, yl 956. lk yaz, bir yas yazs ve airin deeri
zerine. Sonrakilerde tutum deiiyor; kim bilir nelerin, kimlerin
etkisiyle, basksyla, Peyami Safa'nn saduyusuz hm ar bas
yor. Cahit Stk, Peyami Safa'ya gre, komnistlerin oyunca ol
mu, alkale tutsak dm, hayatn mahvetmi. Yolunu benden
ayrdktan sonra, demeye getiriyor romanc. .. )
Cahit Stk, Peyami Safa 1 Hayat ve Eser/edni 940'ta ya
ynlam. Bir Tereddtn Roman'n deerlendirirken, bu eserin,
Birinci Dnya Sava'ndan sonraki byk bunalmlar zmle
diini sylyor. Bata, ahlak ve ruh bunalmlar, ekonomik im
kanlarn kmesi, yapc olamamak, toplumsal deerlerin altst
oluu, bireyin srekli tereddtler iinde yaay . . .
Mualla bir arkadann verdii roman okumakta, "Bir Ada
mn Hayat" adl bu kitab sevip sevmediine bir trl karar ve
rememektedir. ok gemeyecek, romancyla tanacak, romanc
da Mualla'ya evlilik nerecektir. Ne var ki, Mualla, "Bir Adamn
Roman"ndaki ar bunalml kiiden rkmtr ve o roman ki-
212
isinin, dorudan doruya romancnn kendisi olabilecei kan
sndadr.
Romanc, eskiden beri tand Yildan'la da grmektedir.
Yildan talya'dan gelmi, kocasndan kam, Pirandello'dan e
viriler yapmaya alan, yaam kural tanmaz, serseri, avare yaa
yan, romancya tutkulu bir kadn. Romancyla birlikte, stanbul'un
bohem evrelerinde sabahlara kadar geziyor, saatlerce sren sanat,
felsefe, varlk-yokluk tartmalar. Pirandello'nun eserleri zerine
konumalarda bireyin varolu sorunlar beliriyor. Yildan'la -tpk
Dokuzuncu Hariciye Kouu'nun aniatcs gibi- ad hi anlmayan
romanc yine tartyorlar.
Cinsellii takn Yildan bir gn ortadan kayboluyor. Mual
la, romancyla evlenip evlennerne konusunda hala duraksaylar
iinde. Romanc, artk yeni bir dnemin, yeni bir hayatn, "yeni
dnya"nn balayaca kansnda. . . Bir Tereddtn Roman belli
belirsiz ve belki yine tereddtl bir umutla bitiyor.
Aniat ve anlatm tekniklerinin kullanlmas asndan ok
baarl bu eser, Peyami Safa'nn kendi yaamndan izler tad
nitelemesiyle deerlendirilmi. Beir Ayvazolu, Peyami'de, Na
zm Hikmet'le yollarn ayrlnn da bu romana yansm olabi
leceini belirtiyor.
Yine Ayvazolu, bu romandaki "kaldrm ocuklar" parasy
la Necip Fazl'n "Kaldrmlar" iiri arasndaki benzerlikten kan
nemli tartmaya deiniyor: Necip Fazl "kaldrm ocuklar"nn
kendi iirinden alndn ileri srm. Peyami Safa ise, Necip
Fazl'a "Kaldrmlar" iirinin i duyuunu, dnyasn kendisinin
anlattn ileri srm. Romanda olduunca bir tereddt de bu
rada yaanyor...
Edebiyatsever, nemli bir karikatristimiz, 1970'lerde, Bir
Tereddtn Roman'nda bamsz ekilde yer alan "Bir Adamn
Roman"nn Pirandello'dan apartlm tahlillerle yazldn sy-
213
lemiti. Sylenti olduu kansndaym; Pirandello'nun adn ak
ak anyor Peyami Safa. Ayrca 'kaldrmlar' szcn de kul
lanmaktan kanmam ...
Bir Tereddtn Roman, belki, metinleraras ilikiler ereve
sinde, yeniden deerlendirilmeli.
1970'lerde, Bir Tereddtn Roman'n yorumlayan tutucu
kesim, Mualla'nn Fatih'i temsil ettiini ileri srm; Mualla,
Fatih'ten, "yirminci asrn ilk yarsndaki Avrupa'nn Trk cemi
yet ve insanna aksetmi hali" olan Beyolu'nu seyrediyormu.
Bylesi yorumlar pek ok. Fakat galiba hibiri Bir Tereddtn
Roman nn youn i sarsntsna, rperten karmaasna k tut
'
muyor...
Yarn gece gene buradayz, bu kaldrm/arda...

Ve sabaha kadar...
Ve gene apkamn kenarn gzlerimin stne indirerek, pardes
m n geni eteklerini bir harmaniye gibi, vcuduma smsk do/aya
rak, kendi kendime sarlarak.
Yarn gece.
Ve her gece.
Buradaym, buradayz; ben, sen, o, biz, btn kaldrm ocuklar .
Allahasmarladk! Yarn gece!
214
FADME
Selami zzet Sedes
Selam zzet Sedes bugn unutulmu bir yazar. Gazetelerde

tikra yazarl yapm, tefrika romanlar, magazn ykleri kaleme
alm. ngiliz ve Fransz edebiyatndan, aralarnda Sherlock Hol
mes ve Arsen Lupin de olmak zere polisiye eserleri, yar uyarla
mac bir tutumla dilimize kazandrm. ok nemli bir abas da,
tiyatro eletirmenlii, tiyatro sanat zerine incelemeleri.
Romanc Selam zzet, yaln anlatmla, yer yer srkleyici bir
serveni, yer yer salon roman konularn, bazan toplumsal ie
rikleri ileyerek, gazete okurunun edebiyata sramasnda etkili
olmu.
Fadime, kyden byk kente gn sebeplerini yanstyor.
Byk kentte ky insannn trajik deiimlerini irdelemi eserin
hibir zaman dikkat ekmemesi hayli dndrc. Konusunda
hemen hemen ilk rnek olan Fadime'nin toplumsal saptamalar,
gzlemleri bence gnmz hala ilgilendiriyor. ..
Bir Anadolu kynde yaayan Fadime, alt yllk evliliinde
ocuk dourmutur. Kocas Hasan'la sevierek evlenmi olmasna
ramen, paraszlk btn ailenin belini bkmektedir. Geim dar-
215
l git git artar. Fadime, kyn ve kasabann baz teki kadnlar
gibi, para kazanmak uruna, "stanbul'a, Ankara'ya, zmir'e" s
tanalna, hizmetilie gidenler topluluuna katlr.
ili'deki bir apartmanda balayan bu stanalk serveni, Fa
dime'yi duru yaayndan koparp alacak, yar kyl yar kentli,
bulank bir dnyaya srkleyecektir. Ky yerinde Hasan, yeni bir
e bulur kendine; Fadime'yle balar gitgide kopar. Fadime'nin
yedi yl sren stanbul hayat tam bir ykltr ve en son, Nuri
adnda, ayya bir ofr eskisinin metresi olmutur.
Byk bir hasretle ocuklarna dnmek isteyen Fadime, ky
de Hasan' hasta bulur, teki kadn, Hasan'n ocuklarna bir ye
nisini ekleyerek kamtr. Yol yapmnda ar yaralanm, gele
cei mehul Hasan, drt ocuk, imdi, byk kentten irenmi
Fadime'nin efkatine snmlardr.
Yalnz geceleri, o da baz gece/er, analk efkati kabaryor, ocuk

lar gzlerinde hayallendiriyor, onlar ryasnda pp okayarak tatl
kabus/ar geiriyordu.
216
KIVIRCIKPAA
Sennet Muhtar Alus
Kvrck Paa'y ok severe k, ok elenerek okumutum. Bunda,

kitaptaki resimlerin de pay olmal. Yetime yllarnda ressam Ali
Rza Bey'den resim dersleri alm Sernet Muhtar Alus. Yazarla
atldktan sonra yazlarn, romanlarn ou kez kendi resimlemi.
Ayrca karikatre dkn. Kvrck Paa'nn resimlerinde grotesk
bir hava eser.
Bu roman l93l'de Akam gazetesinde tefrika edilmi, 1933'te
kitap olarak yaynlanm. Ben bu basmdan okumutum. Kvrck
Paa nice yllar yeniden yaynlanmam. Okurla buluma asn
dan talihsiz bir yazar Alus.
Ondan sz aanlar, Hseyin Rahmi izgisinde yol aldn
belirtmiler, Ahmet Rasim'i, Osman Cemal Kaygl'y da anan
lar var. Oysa Sernet Muhtar btnyle kendine zg bir slbu
gelitirmi. Eski stanbul'dan esinli bir slp ama, szck daa
rnda Batllamayla dilimize girmi, deiimlere uram, anlam
kaymalaryla ykl szcklerin hemen hepsi yer alm. zellikle
eski stanbul hanmlarnn konumalarn kaleme dkm.
217
Abdlhamid ann dnyasn yanstt Kvrck Paa' da;
salar kvr kvr olduu iin bu lakab alm paa, etiiye stlye
karmadan, sokaktaki baskdan uzak, kianesinde gnn gn
eder. Kvrck Paa "gr kal, hrmetli burunlu, lop lop etli, koca
gbekli, kalpl kyafetli" adamdr.
Onu, eski bendelerden ehri Efendi'yle, bir yaz akam ka
meriye altnda demlenirlerken, yine grr gibiyim. ehri Efendi,
ilingir sofrasndaki rak ielerini bumuna yaklatrp yaklatrp
kokluyor. Mezelerin yerini deitiriyor. Taba bozmadan azna
bir kalarnata zeytini atyor, bir anuez imliyor. Paa, sannsa
bol cack istiyor. Biberli, kzleme patlcan salatasnn stne
Selanik usul sarmsakl yourt dklecek...
Kvrck Paa'nn iftar sofras da hametlidir: nce hurmalar,
zeytinler, fndk, birka erez. Ardndan ba suyuna orba, pastr
mal yumurta, pideli kebap, turfanda enginar, Nemse brei, tr
tl baklava, Amberhu pirincinden mamul pilav, kays komposto
su, renk renk meyveler, glsuyu kokulu glla. Hepsinin stne,
bastrsn diye, emsipaa'nn hyar turusundan, Balkpazar'nn
pastrmasndan tadlacak ..
Kasm girdikten sonra srt srtayatrlm ifte h indi dolmasna ne

buyurulur? Fakat ol bindilerin art urtu var. Ne, "Kabaramazsn
kel Fatma. Annen gzel sen irkin"lere ve sikiara kln kprdatma
yan, kabarmadan bezmi kart babalar olacak; ne de kptiler nnde
sokak sokak srten, bir deri bir kemikler.
218
PEMBE MALAHLI HANlM
Sennet Muhtar Alus
Sernet Muhtar Alus benim iin dil, szck ustasdr. On do

kuzuncu yzyl sonundaki stanbul'un szckleri, yirminci yzy
la da kl artklar gibi kagelenler. Alus'un eserlerinin Trkesi,
stanbul Trkesinin btn daarcyla ykl. Bugn unutul
mu deyimler, zel deyiler, yabanc dillerden deierek, bozula
rak szle katlanlar, birbiri ardnca akp gider.
Keke Sernet Muhtar Alus Szl hazrlansa.
Tam tersine, Alus gnmzde artk anlmayan bir yazar. Ye
niden yaatmak giriimleri yazk ki karlksz kald.
Oysa, Necatigil, "( ... ) eski stanbul tiplerini, adet ve gelenek
lerini, renkli, elenceli tablolar halinde canlandran; havas ve in
celiiyle sevilen, okunan bir yazar oldu" diyor, o hava, o incelikler
gnmzn hayhuyunda ilgi devirmiyor.
Daha 1960'larda Alus handiyse unutulmutu. Pembe Malahl
Hanm', Ankara Caddesi'ndeki nklap Kitabevi'nin, taa arkalarda,
tozlu raflarnda bulmutum. ok severek okumu, ok da yararlan
mtm.
219
Gezinti yerlerinde, tiyatrolarda "Pembe Malahl Hanm"
diye nlenmi Hayriye'nin anlatmyla kaleme getirilmi eser, bir
ak ezginlii iinde, II. Abdlhamid dnemi stanbul'unu ya
atr. Gen yata evlendirilen Hayriye, kocas emsi tarafndan
sevilmez. Hemen her akam zilzurna eve dnen emsi, nl kan
tocu Kamelya'ya aktr. Kantocu Kamelya'ya vurgun bir hafye,
kskanp emsi'yi ihbar edince, gen adam "Bulgarya"ya kaar.
vey ana elinde bym, koca evinde sevilmemi Hayriye
iin alma zaman gelmitir. nce kaynbabasnn evinden ay
rlr, uzaktan akrabas ve gemii biraz kark, haffmerep Ka
narya Hanm'la yaamaya balar. Artk gezinti, elence yerlerinde
ok gnller yakmaktadr.
iman, evli, Dantay yesi Topa Molla Bey, Pembe Ma
lahl'ya Saryer'de bir ev tutar; kendisi de bitiik eve tanr. Ellilik
Topa Molla Bey'in gnl ve apknlk serveni, annesinin reza
let karmas zerine son bulur. Bitiik eve bu kez Topa Mol
la'nn yal babas Kazasker Dana Efendi tanacak, o da gen
kadna gnl verecektir. Birtakm aile ii ve mahalle aras reza
ledere ramen, Hayriye lerini srdrr. Hatta, Kazasker hileli
yollara bavurarak Pembe Malahl'y nikahna almtr.
Pembe Malahl'nn evlilii bir zaman srer. Merutiyet ilan
edilince, Dana Efendi'yle Topa Molla apar topar Sinop'a sr
lrler. Akbetieri mehuldr.
emsi, Ekrem Viidan adyla, Hrriyet kahramanlar arasn
da stanbul'a dner. Bu, trnak iindeki Hrriyet kahraman, ok
gnller yakm karsna imdi ak olmutur. Roman, eski kar
kocann mutluluuyla sona erer.
Pembe Malahl Hanm, en koyu bask dzenlerinde bile, uar
yaamlarn srebileceine ilikin, alttan alta bu soy dzenlerle alay
eden bir eserdir. Mtareke dneminde tiyatroyla yakndan ilgi
lenmi Alus, hem bu romannda, hem de, yine bir Abdlhamid
220
paasnn hayatn anlatan roman Kvrck Paa da vodvil havas
'
estirir. Romanmzda tiyatro sanatndan esinlenmenin rnekleri

arasndadr bu eserler.

Bugn, ortalk bin bir ayak olacak, cavalacoz takm araya katla
cak diye yeldirme, malah giymedim. Siyah ''satin de Lyon" arafm
rttm; uzun beyaz eldivenlerimi taktm; krem t/ emsiyemi aldm.
Kanarya, kahverengi malahm, rugan iskarpinlerimi istedi.
skarpinlerim ayana olmuyor, faraa evirecek amma ne yapar
sn? Vermesem olmayacak, kadnn hatr kalacak. "Arabadan in ip
yreyecek deiliz a. sluplu giyerim, ayam ayarnn stne ata
rm, bollamaz, biimi bozulmaz!" diyor.
22 1
193 4
ANKARA
Yakup Kadri'nin bu romann klavuza alp almamakta epey

duraksadm. Kimi eletirmenler (rnekse Fethi Naci), Yakup
Kadri'nin en kt roman diyorlar. Tanpnar, ideolojik yannn
ar bastm ileri srm. Vedat Gnyol, Ankara'da "ok kuru
bir gerekilik, nesnel olmaya yeltenen Yakup Kadri'ye ok eyler
kaybettirmi," diyor.
Ben yle dnmyorum. 1 934'te yaynlanm Ankara geen
zamanla birlikte anlam kazanmtr. lksellikle nesnellik belki
pek kaynaamamtr ama, geen zaman, Trkiye'de olup biten
ler, Yakup Kadri'nin hem belgeseki hem de ngrl tutumunu
ne karmtr.
Ayrca, Ankara'nn gereklikteki yaamdan esinlendiklerini
kavrayabilmek iin, romancnn Vatan Yolunda, Ergenekon, Ata
trk ve Politikada Krk Be Yl kitaplarn okumak gerekir. Olay
larn, saptarnalarn yapnt d karlklar bu eserlerde karmza
kar.
yle sanyorum ki, daha batan, daha Kiralk Konak'ta bir tra
jedyen edasna brnm Yakup Kadri bu tercihini sonuna kadar
222
korumu. Yakn dnem tarihimizde, btn lkselliklerin git git
bireysel ihanetlerle kirletildii kansna varm ve hep trajik bak
asn yazya dkm.
Ankara blmden oluuyor: Cumhuriyetimizin hangi
koullar altnda kurulduu; Cumhuriyet'in ilk dnemi; Yakup
Kadri'nin hayalevindeki Ankara. Bu dnemin odak kiisi, An
kara'ya stanbul'dan gelen Selma Hanm. Selma Hanm'n ha
yatnda, hep Ankara'da evlilik. lk ei N agif Bey, bir bakma,
Milli Mcadele'ye ihanet edenlerin temsilcisi. kinci ei Binba
Hakk Bey, Milli Mcadele'nin kahramanlarndan; fakat ok
gemeyecek, askerlikten ayrlarak bir irketin idare meclisi baka
n olacak; Hakk Bey yaratlmak istenen burjuvazinin temsilcisi.
Selma Hanm, topya Ankara'da kendisinden hayli gen, sanat
kar Neet Sabit'le evleniyor. Neet Sabit inklaplarn yetitirdii
aydn kua temsil ediyor.
kinci blmde inklaplarn, zlerren gelecein, ileriye ynelik
tasarlarn art arda iflasa sridendiini saptayan Yakup Kadri,
Neet Sabit'i de bir topya kiisi gibi kaleme getirmitir. Geri
Neet Sabit, Kiralk Konak'taki Hakk Celis'in, Sodom ve Gomo
re'deki Necdet'in dnce ve ruh ikizidir ama, imdi topya An
kara'da ayaklar yere basmakta, dnsz, cesur yaamakta.
Selma Hanm'a gelince, gen Neet Sabit'le sonsuz bir mut
lulua kavumu ...
Yakup Kadri nce Panorama'da (1953/54) Neet Sabit'i olan
ca yozlamasyla dile getirir; Neet Sabit karanlk bir siyasetin ih
tiraslarna kaplmtr. Romanc yetinmeyecek; Ankara'nn n
c basmna (1964) ok uroarsz "Bir Not" ekleyecektir:
''Ya son blmde hayalini kurduum Trkiye'nin gerekle
mesine doru bir gelime olmu mudur? ( ... ) imdi, o yirmi yl
stnden bir yirmi yl daha gemi bulunuyor. Fakat, biz, sosyal,
223
kltrel ve ekonomik devrim artlan bakmndan, hala roman
rnn ikinci blmnde verdiim ve karkatrn yaptm Anka
ra'nn iinde tepinip durmaktayz."
H ayalde kalm Ankara'y bir yana brakrsak, Yakup Kadri'ye
umutsuz bir romanc, dahas, gerekiliini umutsuzlukta bul
mu bir romanc diyebiliriz. Aydnlada halkn kaynaaca umu
du onda git git silinmitiL
Yaban'da (1932) aydnlar iin "bu topran mal olmayan ve
hepsi dandan gelen maddeler, unsurlada yaurula yaurula
adeta snai, adeta kimyevi bir ey halini" alm insanlar diyor
du. Yine Yaban'da kylnn kaytszlndan rkmt. imdi
Ankara'da ve Panorama'da ayn kayglar srp gitmekte, Yakup
Kadri'yi umutsuzlua ynlendirmektediL Kukusuz, bu da yeni
bir iflas. Ola ki, romancnn beklentilerinin iflas.
H ayalde kalm Ankara, yl 1942; Yakup Kadri, 1930'larn
palazlanan faizminden esinlenmiesine, yeni Ankara, yeni Tr
kiye iin zlemlerini sralyor:
"Herkes umumiyet iinde, umumi kayglar, umumi arzular,
umumi ihtiyalar, kederler, neeler iinde yaamaya almtL"
Bireylik, birey olmak, kendi olmak, olabilmek lksnden
bunca uzak beklentisine ramen, Ankara sevdiim bir roman.
kinci blmde yer alan, "Bu k, Noel ve ylba balolanna, An
kara'da her seneden daha evkli bir hazrlan vard. nk bu
elenceler, henz alm olan Ankara Palas'n byk 'hall' ve sa
lonlarnda yaplacakt" diye balayan bala sahnesi, bence roman
mzda hala biricik, tek bana...
Bu yeni Trk muhitine yeni girmi baz ecnebiler Hakk Bey'e

"Bu Almanca'y Berlin'de mi rendiniz?" veya Se/ma Hanm'a "Hi
224
phesiz Paris'ten giyiniyorsunuz, deil mi?" diye sorduk/an vakit,
Trklerce, sanki, medeniyet yolunda bir geni adm atlm gibi olu
yor; ete dos!ta bir dn dernektir gidiyordu.
225
l
AYALI VE KRACILARI
Memduh evket Esendal
zgn ad Aya/ ile Kiraclar'ym. Yaynlanrken 'ile' 've'ye

-belki de dizgi yani olarak- dntrlm.
Esendal, siyasetten gelen bir yazar. nce ttihat ve Terakki
Cemiyeti yesi. Kurtulu Sava yllarnda Ankara Hkumeti'nin
yannda. 1941-1945 aras CHP genel sekreteri; 1938-1950 aras
Bilecik milletvekili.
Siyasi nne snnaktan uzak durarak, eserlerini ou kez
M..E. imzasyla yaynlam. Byk bir hikayeci. Roman alann
da, yazar hayattayken yaynlanan tek eseri Aya/ ve Kiraclar.
Birok hikayesi, Miras ve Vassaf Bey adl teki iki roman ancak
lmnden sonra kitaplaabilmi.
Aya/ ve Kiraclar, bakiileri gereksinmeyerek, btn bir
evreyi odak alr. Romanmzda bu uygulaynn ilk rneklerin
den biridir. Sz konusu evre, eski Ankara'nn toplumsal ve trel
ortamndan yeni Ankara'nnkine geii yaayan, kk, sradan,
ou dertli insanlarndan oluuyor.
Her birinin kayglar, umutlar, beklentileri, fke ve sevinleri
vardr. Her biri, yeni yaplm Ankara Apartman'nn dokuz odal
226
lir katnda, kendi odalarna ekilmi, dn, bugn ve gelecei
yaamaktadr. Elenceler, dnler eksik deildir. Yazar kiileri
nin her birine iyimserlikle yaklar; okuru umarl gnlerle rl
lir yarna alp gtrr.
Tanpnar eseri yle deerlendirmi:
"Aya/ ve Kiraclar adl byk roman yeni kurulan Anka
ra'nn havasnda memleketteki seviye ve zihniyet farklarn kuv
vetle gsteren bir eserdir. Bu, hi mtearrz grnmeden her
sylemek istediini syleyen realizme bugnk edebiyatmz en
canl taraflarndan birini borludur."
Bekar bir banka memurunun anlar biiminde yazlm ro
nan, Ayal brahim Efendi'nin oda oda kiraya verdii apartman
katnda yaananlarn adeta tutanadr. Cumhuriyet'in bu, ilk
yllarnn insanlar, Ayal brahim Efendi, banka memuru, eski
konsolos efk Bey, iftlik sahibiyken maddeten gm Hasan
Bey, bar kz Faika, fabrikatr skender Bey, hizmeti Halide,
kumar tutkunu Turan Hanm, tekiler, yeni bakent Ankara'da
hayatlarn srdrmektedirler.
Apartman katna yeni kiraclar gelir, odalarndan ayrlanlar
olur, konuk gelenler vardr. Deiik kesimlerden, farkl kltr
dzeylerindeki bu insanlar, anlatcnn -ve yazarn- iyimser bak
asyla gvenli bir yarna yol alacak gibidirler. Roman, bu di
lckle son bulur.
Ksa, hatta ksack tmcelerle rlm roman, tasvirlerden,
tahlillerden uzak, akp giden, hzl bir anlatla kaleme alnmtr.
Yazar, bu abasndaki baarsyla ayrca vlmtr.
Berin'i ilk grdm zaman sevmitim. Sonradan bu gencin ok

deerli, hasta bir sanatkar, bir ressam olduunu rendim. Yapt
227
resimleri grdm. Bunlarn hepsi ressamn kendine gre tutturduu
bir usulde yaplm suluboyalardr. Kara sakall eski emirler, Hind
racalar, esir kzlar, alt rm, iri ack/ gzler, tezhip ilerine ben
zer, altn suyuyla ilenmi kuma, inci, e/mas, altn bi/ezik/er, m
cevher/i haner/er, bir deri bir kemik kalm korkun yzl erkekler,
kadnlar, genler...
228
UTANMAZADAM
Hseyin Rahmi Grpnar
Attila lhan, Suat Dervi 'in 1940'larda Yeni Edebiyat dergisin

de romanlarmz zerine yazdm sylerdi. Bu romanlardan biri
de Utanmaz Adam'm ve "Suat Hanm" Utanmaz Adam' ok
sever, gen yazariara ille salk verirmi.
Hseyin Rahmi, UtanmazAdam' 1929'un iyice sonunda yaz
m; olgunluk dnemi eserlerinden biri, 'utanmaz adam' diyor
ama, aslnda 'utanmas gereken' bir toplumu, o toplumun yarat
t Avnssalah' anlatyor. Toplumsal dzendeki rknt verici
yoldan kml yanstyor. Nitekim Avnssalah romann so
nunda sevilen, toplumca benimsenen, hayran olunan bir kii olup
kar; nk toplum her trl erdemsizlii baar, ykseli sebebi
saymaktadr...
Bir kenar mahalle delikanis olan, serseri yaradll Avnssa
lah, iki iptilas yznden lm babasnn yerine, szmona aile
reisidir. Annesi ve kardeleri kt kanaat geinebilmekte, gnler
aylar gemekte, evlerine bir lokma et girmemektedir. Utanmaz
Adam'n unutulmaz blmlerinden biri, Avnssalah'n komu
229
ekibe Hanm'n kedisi Sincap' gizlice yakalayp kesmesi, ailesi
ne, Adapazar'ndan "hediye tavan" diye yedirmesidir...
Gazetelere yazlar yazm, bir trl nlenememi, "sekiz mat
baadan kovulmu bir ahlaksz" olan Ali Safder'le arkadalk kuran
Avnssalah, gizli gnl ilerine ynelik eit eit antajla para
kazanmay dener. ki kafadar bu soy birtakm serveniere girip
karlar, gelgelelim, antaj, umduklar serveti salamaz.
Genler bu kez, ak sak hikayelerden yklce kazan um ar
lar ve sonunda ''Yaral Gnllere Teselli" dergisini karrlar.
Tptan kovulma sahte doktor Suduri de eteye katlnca, iler
tkrnda gider, her ey yoluna girer. Dergiye bavuran "yaral g
nller" doruca Suduri'ye gnderilmekte, Suduri'nin sahte teda
visi balamakta, paralar bllmektedir.
Avnssalah bir zamanlar hayal ettii gibi zengin olmu; ser
vetin, bozuk dzen toplumlarda, ancak hileyle, entrikayla, do
landrclkla ele geirilebileceini kendi hayat deneyleriyle
renmitir. Varlkl Avnssalah artk konferanslar vermekte, nasl
zengin olunabileceinin srlarn anlatmaktadr. Saygnl gide
rek artmtr; kadnl erkekli byk kalabalklar bu konferaslara
iti kak katlmaktadrlar...
Hseyin Rahmi Utanmaz Adam' "8 Mays 1930 Perembe"
gn bitirdiini romann sonuna eklemi. Yllarn romancs, us
tas olduu kara alayda artk doruktadr. Kiilerini konuturur
ken, dolandrclk, hrszlk, cinsel smr 'ura'larnn niin
bunca rabet grdn, toplumumuzda ceza mekanizmasnn
nasl olup da ilemediini, hukukun niin kaln yasa kitaplarnda
kalakaldn hep o kara alayla dile getirir.
Avnssalah'n syledikleri yllarca yankyp durdu. Nihayet,
Daha Dn'de, ondan yola karak Cemil evket Bey'i ac bir ka
ramsarla srklemeye altm. Fakat Avnssalah ad okurlarda
hibir arm uyandrmad. ..
230

aldm. Dolandrdm. Sadan soldan szdrdm. Karma hibir

dava kmad. nk, yere vurduk/arm, benden mcrim mahkeme
kaknlaryd. Yakalarn adalete teslim etmeden, beni ele veremez
ferdi. (Mustafa Nihat zn sadeletirmesi.)
23 1
193 5
DKNLER
Sadri Ertem
Tahir Alangu, Sadri Ertem'in romancln yle deerlendir

mi:
"Roman kiileri yerine zmrelerin iktisadi ekimeleri veya
toplumun yeni artlar altndaki evrimini tasvir ederken insanlarn
kitle halinde, kiiliklerine yaklamadan, mekanik usullerle tasvi
ri, olaylar dzensizce birbiri peine, aralarndaki yaama ilgilerini
kurmadan, insanlara bal ynlerini belirtneden sralay, roman
iarna insandan ve yaamdan kopmu, sanatn canl gcnden yok
sun bir klk veriyor."
Sadri Ertem'in kendisiyse, romanda toplumbilimsel bir yap
nn ardna dtn belirtmi. lk roman krklar Durunca' da,
Avrupa hayranl sonucu, tiftik dokumaclnn lkemizden
silinip gidiini kaleme getirmi. kinci roman Bir Varm Bir
Yokmu (1933), birbiriyle hayli uzak balantl fragnanlardan
oluarak, imparatorluk dneminde, kapitlasyonlarn Trk eko
nomisini nasl smrdn ve kerttiini anlatyor.
Dkn/er, yazarn zellikle vurgulad gibi, Tanzimat'tan
sonra oluturulmak istenmi sahte aristokrasinin iyz grn-
232
mnde. Edebi deerlerle, 'yaat' ustalyla biraz bezenebilse,
daha derinlikli anlam kazanacak roman, savruk, alakalem anla
trnma karn, konak-yal hayatnn yazlmam karanlk yzn,
etik deerlerin yitiini, cinsel eilimleri deiik kiileri, paragz
ve bencil zenginleri yanstmasyla ilgin . . .
Paa ocuu inaver Bey, pek hanmeviad yetitirilmitir.
Seksenlik Ferhad Paa'nn odalklarndan bir hamnn kz ern
sa'yla evlenir. inaver'le ernsa'nn evlilikleri cinsel ilikiden yok
sundur. Ne var ki, ernsa konaklarnda hizmet veren erkeklerle
yaknlk kurar; bir kz, bir olu olur.
nc ocuuna gebeyken, ocuu drmek ister, lr.
Olayn sorumlusu saylan inaver evlat katili olarak bir sre ha
piste yatar.
Aradan yllar gemi, inaver'in olu olarak bilinen Sacit b
ymtr. Romann anlatcsyla snf arkada olan Sacit, birta
km karanlk ilerden servet sahibi olmaya almaktadr. in tu
haf, inaver Bey hapisten km, ttihat ve Terakki dneminde
yine ykselmi, saygnlk kazanmtr.
Sacit'le kzkardei, kocas ok yal Madam Neri'yle tanrlar.
Madam N eri bol para harcayarak, iki kardei de tuhaf isteklerine
;\let eder, Sacit bir yandan da Kontes Valesko'yla ilikidedir. Yeni
dnemin bu kiileri, i hayatnda byk paralar kazanmakta, kii
sel hayatlarnda en dkn sefihliklerini yaamaktadrlar. Eser, bu
soy birok kiinin stanbul sosyetesindeki servenlerini sergiteye
rek sona erer.
Dkn/er, tek bir olumlu kii yanstmamasyla, benzei ro
manlar arasnda zel bir tercihe sahiptir. . .
Ben Madam Neri'nin masasna oturdum. Gbekli zengin ve n

fuz/u bir zat iri, kaln dudaklarn gere gere ampanya iiyor. Gar-
233
sonlar masann etrafndafldrjildr dnyordu. ki kardein gzleri
de dnm, yanaklar al al olmutu. Onlar bu akamki kadar mrle
rinde ampanya deil, Karakulak suyu imemilerdi.
234
GKYZ
Reat Nuri Gntekin
Gkyz Reat Nuri Gntekin'in en nemli romanlarndan

biri. Ne yazk ki zerinde ok az durulmu; bo inanlar ereve
sinde bir eser sanlm.
Romann bakiisi ve anlatcs, nce gemiinden sz aar.
imdi altm yandadr; bizi yarm yzyllk bir gemie alp g
trr. Bu gemite, siyasi frtnalarn birey zerindeki iddetli et
kilerine tanklk ederiz. Gen adam Tbbiye'de okurken, biraz da
genliinin ateiyle, devrin benimsemedii ideolojilere kaplacak,
onca masumluuna karn Trablus'a srlecektir.
Artk her ey onun yaamnda baarszlklara, klere yol
alr. Trablus'tan Avrupa'ya kaar; kendini koyu bir materyalist
sanmaktadr. Avrupa'daki serserilik gnlerinden sonra, II. Me
rutiyet'te stanbul'a dner. imdiki 'rol' muhalif gazeteciliktir,
fakat yine diki tutturamaz. Sonra silik bir memur; savalarda,
yeni dzenin devrimlerinde snk bir insan . . .
Aslnda yaanmadan geip gitmi bir hayat. Babadan kalma
evinde emektar Glen Kalfa'yla yayor. Amerikan Koleji'ni
yeni bitirmi, yeeni diye tantt akrabas Sevim'i yanna alyor.
235
l
1
Gen kz aile oca kurmak lksyle dolup taarken, bir Bursa
seyahati her eyi deitirir.
Dnk materyalist, Bursa'da bir ispritizma toplantsna kat
lr. Ruh arma srasnda benliini handiyse yitiren Sevim, bir
trl iyiletirilemez. Altmlk eski materyalist, Sevim'i kurtar
mak uruna, adeta yeraltnda gizli bir hayat srdren, impara
torluk art ve fiziktesinin gizlerine hala sadk bir toplulua,
"Afrikal baclar"a bavurur. Fiziktesinin gizlerine pek inanma
makta, gelgelelim Sevim'in iyileebilmesi iin her areye artk
boyun emektedir:
"... dnya ilminin ve kendi Cumhuriyet'imizin davasn tek
bana" tutmuken, Glen Kalfa'nn "kkbey"i, "Sevim"i zen
cilere okutnaya karar verir. Romancnn grkemli bir slupla ka
leme ald iyiletirme treni ie yarar; Sevim benliine kavuur,
ironisi yksek Gkyz 'mutlu son'la noktalanr.
Reat Nuri, Tanzimat'tan sonra kim bilir ka kua derinden
etkilemi idelojileri i ie iler, tartr, materyalist "kkbey"i
"gkyz"ne savurarak; gkyznn "gizli sesleri" ni, "ezeli masa
l"n, "vehimleri", "bo mitleri" bir kez daha dinlemek ihtiyacn
duyar. Bu, "byk uykuya" hazrlantr.
Roman boyunca geit trenine kartlm kiiler, rnekse
Mkerrem, Pervin ve kocas, Bedia Yenge, Asude Bac, her biri
dnn ve yeni dnemin temsilcileridir. ok artc, dndr
c olan, bu simge kiilerin, yllar sonra, bugn de, yarn da ya
yor, yaayacak olmalardr. yleyken Gkyz, en az iki yzyldr
sregelen, belki yalnzca bize zg, dn ve duyu ayrlkla
rmzn, atmalarmzn, kendi kendimizle elimelerimizin,
didimelerimizin, gz kamatrc glnlkte dediim dediki
liklerimizin esiz bir tutanadr.
236

Btn hayatnda bir hr fikir havarisi olduunu sylemekle

n... nsanln ve memleketin btn istikbalini masal ve hura
feye kar kazanaca istikldlden bekle; inananlar zaajla itham et;
ge el aan biareleri aypla, kendini vehimden kurtulmu insann
en mkemmel modeli olarak ileri sr, sonra gnn birinde bir ocuun
anlalmaz hastal karsnda ne yapacan ar, Afrika/ baclara
tts yaktrmaya, putperest dn yaptrmaya kalk...
237
193 6
CUMBADAN RUMRAYA
Peyami Safa (Server Bedi)
Peyami Safa, Dou ve Bat kltrleri arasnda skm insan

larn karmak ruh durumlarn, zihniyet sarsntlarn, huzursuz
luklarn yazarlk yaam boyunca yanstmtr. Canan (1925) bu
izlekte popler romann zelliklerini de tayan bir rnektir. Bir
Akamd (1928) maddiyatlk karsnda ezilmi duyu dnyasn
savunur. im;ek (1928) bu izlekte hayli karanlk ulara ynelir ve
bir sululuk ortam oluturur.
artc olan, yazarn, Bat'yla Dou arasndaki atmaya
kaplp gidecek kiilerini, Dou' dan yana olumlu gstermesine
ramen, Batl eilimlerle donanm kiilerini de ekicilikten
bsbtn uzak klmaydr. Bu kiiler en kkn bir ahlak tem
sil ederlerken bile, edebiyatmzn o gne kadar yanstmamakta
hemen hemen direndii bir 'dte yceli' yaamasn da vu
rurlar.
Peyami Safa geimini salamak amacyla yazd, says bugn
hala tam saptanamam, pek ok romannda Server Bedi takma
adn kullanmtr. Cumbadan Rumbaya bu romanlardan biridir.
Cumbadan Rumbaya, romancnn Peyami Safa olmaktan syrlr
238
syrlmaz, ne kadar geni grl ve yapc bakabildiine iaret
1 eder.
Annesi Asiye Hanm, dul abias ahinde ve yeeni kk Al
tay'la birlikte yaayan Cemile, klk kyafette yar alafranga bir
kzdr. Bununla birlikte Karagmrk'te doup bym, oradaki
insanlarn geleneksel deerleriyle yetimitir. Kalbi cmert, sz
n esirgemez, yeri geldiinde kendini bir erkek gibi korumasn
bilen gen kz, "Karagmrk'n Deli Cemile' si" diye nlenmitir.
Tahsin adnda, yan ban alm bir tccar Cemile'ye aktr
ve onunla oturmak istemektedir. Cemile, nikah d bu ilikiyi
nce kabul etmez. Fakat evlerine tanan Nail Bey'le olu Se
lim'in hikayesini rendikten sonra kendini feda etmeyi gze alr.
Nail Bey, Karagmrk'e tanmadan nce, imdi lm olan
hasta karsn kurtarabilmek iin zirnnetine para geirmi tir; ya
kalanr ve hapse atlr. Selim'se, niversiteye devam eder, ama
vererne yakalanmtr. Cemile, ak olduu Selim'in babasn ha
pisten kurtarmak uruna, Tahsin Bey'le Taksim' de bir apartma
na kmay kabul eder.
Karagmrk'te Dou, Taksim'de Bat hkm srmektedir.
Cemile giyinite kuanta Bat, davranta duyuta Dou'dur.
Paradoksal atma iyice pekiir. Ayrca, paras bol Kayserili tc
car, Nail'i Cemile'nin amcas sanmaktadr.
Roman pek ok ackl glnl servenden sonra, Tahsin
Bey'in hakikati renip bu zamansz sevdadan vazgeii ve sal
na kavumu Selim'le Cemile'nin dnyle son bulur.
lkgenlik yllarmda okuduum Cumbadan Rumbaya, bata,
okuru gldren, srkleyen enikonu renkli sahneleriyle -szge
limi Beikta vapur iskelesinin stndeki salonda bir balo aka
m- etkilemiti. Sonralar, hem Dou hem Bat, hem eski hem
yeni karsnda iyimser tutumuyla sevdim, nemsedim bu roma
n, teki 'Dou-Bat atmas' romanlarndan farkl Cumbadan
239
Rumbaya, lml tutumda, asl yeni hayat, yeni dzeni, Dou-Ba
t sentezinde aryor, bu sentezin hi de o kadar etin olmadn
belgeliyordu ...
ahinde bilet muamelesini grnce bak yemi gibi haykrd:

- Eyvahlar olsun... Grdnz m bamza gelenleri... Biletleri
evde unuttum! Sabahleyin spanak/ brein yufkasn amadan ev
vel elimde idi, sonra atrm diye mutfakta rtnn altna sokuturu
vermitim, unuttum gitti.
240
SAMANYOLU
Kerime Nadir
Kerime Nadir anlarnda, engelky srtlarndaki fstk aa

larna doru gezmeye ktklar bir gece, gkyznde o grkem
li Samanyolu'nu grdn anlatr. Tam o gnlerde Alphonse
Daudet'nin Deirmenimden Mektuplar'n okur ve ''Yldzlar" y
ksne hayran olur. Samanyolu'nun ilk heyecan, ilk duyuu "Yl
dzlar" dan sonra balar.
Zlal'le Nejat akraba ocuklardrlar. Nejat, Zlal'e duyduu
sevgiyi dile getirmez. Okumam, eitimi yarm kalm delikan
l zaten hep iine kapanktr. Zlal bakasyla nianlanr. Evlili
i ok mutsuz geecek, sonunda Nejat'n efkatine snacak ve
gen adamn kendisini sevdiini anlayacaktr. ..
Bu beylik, 'piyasa ii' konu bir yana braklrsa, Kerime Nadir
Samanyolu'nda stanbul'un bir dnemini ok gzel betimler, r
nekse, Zlal'in nian gecesi aile yalsndadr; Nejat zntsnden
dolay baheye kamtr; mehtapsz, yldzl bir gece! Yapraklar
dan "hafif bir rzgar" geiyor. Deniz dalgasz, rpntsz. Yalnn
pencerelerinden vuran klar, salili yer yer aydnlatyor... Kar
24 1
kyda yanan klar, denize yansyor; yanslar denizde kprda
yor... stanbul'da artk asla gremeyeceimiz bir 'peyzaj'!
Samanyolu'nda Heybeliada sahnesini de unutamam: Bir k
gn, Zlal, Nejat'a, Heybeliada'ya gitmek istediini syleyecek
tir, sanatoryumda hasta bir arkadan ziyarete.
Karaky'den "hastaya gtrmek iin baz eyler" satn alnr.
Vapur, o karl k gn, enikonu kalabalk. Heybeli'de inenlerin
hepsi sanatoryum ziyaretileri. skelede arabalar bekliyor. Vapur
yolcular doruca arabalara kouyorlar, arahaclar kamlar ahla
tyorlar ve amlklara yol alnyor.
Zlal'le Nejat'n bindii arabann yanlar aktr; rzgar ve kar
dver, gzleri yaartr. Sonra, sanatoryumdaki yrek yakc sah
ne ... Zlal ve Nejat yine kalabalk bir vapurla Karaky'e dnerler,
iskelede Boazii vapurunu beklerler... (Yllar sonra, Bu Yalan
Tango'yu yazarken Heybeliada'ya gidi dn sayfalar Samanyo
lu'ndan, birdenbire yine aklma gelecekti ... )
Btn sesler dinmiti. Yalnz uzakta, mahalleler arasnda dola

an yourtunun sesi monoton akislerle bu yorgun akam adeta sars
yor, ruha hzn dotdurarak uzayp gidiyordu.
242
SELMA VE GLGES
Peyarni Safa (Server Bedi)
Fikret Adil'in Asmalmescit 74nde (1933) Server Bedi'yle

Peyami Safa ikiz grnmndedirler. Fikret Adil, adeta iki ayr
Peyami Safa varm gibi yazmtr.. Se/ma ve Glgestnde Server
.
Bedi de iki ayr Selma'y anlatr, ya da, Server Bedi ad Peyami

Safa'nn takrna adysa, dii vampir Selma da yalnz ve mutsuz asl
Selma'nn btn bir i dnyasdr.
Cihangir'de, yaz k gne grmeyen Gneli Sokak, orada iki
buuk kad kk bir Cihangir evi. 1950'li yllarn sonu. Se/ma ve
Glgesi, o iki buuk kad evin ikinci katnda karma kt. Burada
baretmenim Ref Bey, ei Meyyet Hanm, kzlar, okul arka
dam Lamia oturuyorlar.
Lamia vnle, kitap dolu bir etajeri gstermi, "Annemin
okuduu romanlar" demiti. Hatrlayabildiklerim, Refik Ha
lid'den cilt Nilgn, Mnir Meyyet Berkman'dan Kdtibim,
Gzide Sabri'den Necld ve Server Bedi imzal Se/ma ve Glgesi.
Mnif Fehim ustann yaptn sonradan reneceim Se/ma ve
Glgesi kapanda, dudaklar kan kzl, iri yeil gzlerinde eh-
243
vetle kark bir frtna, tepeden trnaa siyahlar giymi bir ka
dn... Bu roman bende nce kapayla yaad.
Sonra ilk sayfalar: vapur yanayor, iki arkada, Halim'le Nev
zat, rutubetli Boaz akamnda iskeleden geiyor, gotik romanlar
arml yalya doru yryorlar. Hep Boazii! Dii vampir
Selma'nn maceras, ayn zamanda romanmzn "gp giden
Boazii" sayfalarna alr; derin bir pitoresk oluturur. Sonda
Venedik sahneleri de benzer ineelikle kaleme alnmtr.
Bir polisiye roman saylm Se/ma ve Glgesi, polisiye kur
gusunun gerisinde, youn ruh zmlemeleriyle asl kalcln
edinmitir. Eserin bu adan deerlendirilmemi olmas, roman
mzn yol al adna talihsizlik saylabilir. ..
Uzanr gibi oturdu ve gzlerini yar kapad. Ne rya! Ah... bu

Se/ma muhakkak ki sanatkar bir kadnd, bir air, iir yazmayan,
iirin btn havasn, tesirlerini yaratan, iiri tam hayat halinde ya
amak isteyen bir airdi.
244
SNEKL BAKKAL
Halide Edib Advar
Sinekli Bakkal Halide Edib'in en nl roman. Yazar, bu ese

rini nce ngilizce yazm; "Soytar ve Onun Kz" diye evrile
bilecek bir adla yaynlam. Sonra Trkeye evirirken baz de
iiklikler yapm. Sinekli Bakka/ 1942 CHP Roman dl'n
kazannca bsbtn nlenmi.
nci Enginn, "Sinek/i Bakkal roman, hayata daha geni bir
bak asndan bakarak, mazinin deerlerini yeniden kefetme ve
yaanan hayatta onlarn yerini arama abas olarak yorumlanabilir"
diyor.
Sinekli Bakkal, II. Abdlhamid dnemini grkemli bir gemi
zaman dekoru nnde yanstarak, eskiden yeniye devralnmas
gereken kltr, sanat ve tre deerleri zerinde durur. oktan
yerlemi, benimsenmi grnen Batllama iinde Dou'nun
payn aratrr ve bu topraa zg bir Dou-Bat bileimine ula
mak ister. Mzik (Peregrini ve Vehbi Dede), geleneksel seyirlik
lerimiz (Tevfik), mimari ve Mevlevilik deerleri zerine arpc
grler ileri srm bu eserin bir masal, rya havas tad sy
lenebilir.
245
Romann giri blmn ok severim. Halide Edib bize eski
bir stanbul soka betimler. O stanbul'un sonuna, hatta bir an
lamda dkntsne yetitim. Fakat romancnn imbikten sze
rek canlandrd sokak herhalde genlerimize ilemi; bugn de
gzmn nnde ...
Dou ve Bat kltrlerinin birbirini tamamlad dncesi
ni yanstan Sinekli Bakkal, bakiisi Rabia'nn evresindeki dn
yay yaatr. Aksaray'daki Sineklibakkal Mahallesi'nde yaayan
Rabia'nn annesi Emine, tutucu bir imarnn kzdr. Babasnn
btn itirazlarna ramen, Emine, ortaoyununda zenneye kan,
Karagz aynatan Tevfik'le evlenmi; evlilik yrmeyince baba
evine geri dnmtr. Rabia, bir bakma, yalnzlk iinde yeti
mektedir.
Zaptiye Nazr Selim Paa'yla kars Sabiha Hanm'n mad
di-manevi destekleriyle yetien Rabia, sesinin gzelliiyle nleni
yor. Mevlevi Vehbi Dede'den alaturka, Selim Paa'nn konana
gelip giden talyan piyanist Peregrini'den alafranga mzik ders
leri alyor. Bylece Rabia mzik araclyla Dou'yu ve Bat'y
daha 'i'ten duyumsuyor.
Kz Tevfik, ortaoyununda karsn canlandrd, sarakaya al
d iin srgne gnderilmitir. Srgnden dnen Tevfik, Si
neklibakkal'daki eski bakkal dkkann tekrar aar. Rabia baba
syla yaamay tercih edecektir. Vehbi Dede'yle Peregrini imdi
Tevfik'in evine konuk olmaktadrlar.
Selim Paa'nn olu Hilmi, Abdlhamid ynetimini devirmek
isteyen "Gen Trkler"e katlr. Tevfik, "Gen Trkler"e yardm
ederken yakalanacak; Hilmi'yle birlikte am'a srlecektir.
Babasnn arkada cce Rakm ve ingene asll Pembe'yle
yalnz kalan Rabia hayatn hafzlkla srdrr. Peregrini kendi
sine ak olmutur. Mslman olup Osman adn alan piyanistle
Rabia evlenirler. Selim Paa, olunu srmekten duyduu azapla,
246
zaptiye nazrlndan ayrlr. kinci Merutiyet ilan edilince, sr
ndekiler geri dnerler. Bir ocuu da olmu Rabia'nn evre
sinde, Sineklibakkal Mahallesi'ndeki eski gzel gnler yeniden
yaanabilecektir...
Sinekli Bakka/ Mor Salkm/ Ev'le birlikte okumakta yarar
var. Halide Edib, Mor Salkm/ Ev'de ocukluk-yeniyetmelik an
larn dile getirir. Burada da Abdlhamid a ilenmitir. Geen
zamann etkisiyle, yazardaki yorumlay deimeleri gze arpa
caktr.
Yine Sinekli Bakkaln bir blmnde, romanc, Rabia'yla
1 Handan'n kiilerini bir araya getirmi, Handan' adeta tekrar
yaatmak istemitir. Rabia'nn, "Ne kadar da Frenk kaniarna
benzerneye yeltenmiler" dedii Handan bu sahnede belirip kay
bolur...
Eser, 1942 CHP Roman dl'n alnca, Tanpnar bir yaz
yazar. Bu eletirel yaz, bence, Sinekli Bakka/ en ok alrulayan
yazdr. Tanpnar, romann "asl gzel ve byk taraf" diyor,
"yerli olmas, bize ait eylerle dolu olmas ve cemiyet hayatm
zn ok mhim bir dnm yerinde ondan kesilmi bir makta gibi
canl, vazh ve her trl manyerden uzak bir aynas olmasdr."
Tanpnar, Sinekli Bakka/ bir baka yazsnda, "bir gemi zaman
ryas" diye niteler.
smail Habib Sevk de eseri incelemi, deerli bulmutur.
zellikle Vehbi Dede'yle Peregrini zerinde durur; onlarn Do
u'yu ve Bat'y temsil ederken bir bileime yol aldklarn vurgu
lar.
Orhan Burian kaygldr. Halide Edib'in cansz kiilerle ro
man olaylardan ibaret bir yapya srklediini belirtir. Dahas,
"bu roman, muhteem bir tutarszlk'' gstermektedir. Burian'n
bir baka gzlemi de, Sinekli Bakkaln Bat okuruna egzotik g
rnmek iin Dou'ya dair abartk sslemelerle yazlddr.
247
Okur katnda nn koruyan Sinekli Bakkal, yllar getike,
eletiricilerinin hmna urayacaktr.
Sarnet Aaolu, Halide Edib'in kimi romanlarnda olduu
gibi, Sinekli Bakkalda da roman kiilerine bir trl brnemeyip,
her kiide kendi grlerini, dn ve duyuunu yansttn
ileri srer. Rabia'y rnek verir. Bata Rabia, btn kiiler yete
rince tahlil edilememitir. "Ruhi tezadar yerine yarm adamlar
karsnda kalm bulunuyoruz."
Cevdet Kudret, Halide Edib'in setii mahalle insanlarn
baaryla kaleme getiremediini belirtir. Oysa, bu insanlar, sz
gelimi "btn o mahalle kadnlar, tulumbaclar, yobaz imam"
Hseyin Rahmi'nin romanlarnda "rahatlkla ve ustalkla" anla
tlmtr.
1964'te Rauf Mutluay, Halide Edib'in "dekor"dan teye ge
emediini yazar. Romandaki "mahalle, sadece bir dekordur,
cansz, kuru eksik. Halide Edib bu mahallede yaamamtr, ma
hallenin ruhunu bilmez." Mutluay, ocuk Rabia'ya romancnn
kendi "elli yalar snrnda" bilinciyle "ancak" kavrayabilecei d
nceler, deerlendiriler eklediini, bu yzden de Rabia'y yaa
tamadn, "balanmaz yanl"a dtn sylyor.
Fethi Naci, "sradan bir roman" sayyor Sinekli Bakkal, Trk
esini ayrca "kt" buluyor.
Sinekli Bakkal, Rabia'syla, Mevlevi Vehbi Dede'si, Peregri
ni'siyle bende hep yaayageldi. Mzik, ortaoyunu ve karagz bu
romanda benim iin unutulmayacak gzelliklerdi.
Dans, saz, sz hepsi nihayet buldu ve sarayllar gittiler. En nde

Kadneftndi, en arkada Kanarya yryordu. Rengarenkferaceler s
tnde beyaz yamaklar, yamaklarn arkasndan bakan srme ere-
248
r
veli mavi, yeil, eld gzler... Bu gzlerin ltlar Rabia'ya insandan

baka biryaratnm gibi geldi. Bu kafilenin arkasndan giden Ka
narya'nn mavi gzleri ona son selamn gnderdi.
249
SONSUZ GECE
Muazzez Tahsin Berkand
Muazzez Tahsin Berkand, Ocak 1937'de bitirmi Sonsuz Ge

ce'yi, eser ertesi yl yaynlanm. Muazzez Tahsin ilk roman Sen
ve Ben'i 1933'te yaynlam. Demek be alt yllk bir romanc.
Oysa 1899 doumlu; nce retmen, sonra banka alan.
Otuzlarna kadar kitap yaynlamam, ama belki yazm. Halide
Edib'e hayli eski tarihte yazd bir mektubu var: Yazdklarn de
erlendirmesini istemi nl kadn romancnn. Ama Halide Edib
yantlamam; yeteneim var m, devam edeyim mi diye soruyor
gen yazar aday.
Halide Edib'e gnderilmi metin neydi, nasld; hep merak
ettim. Halide Edib yantlasayd, yol, rota deiebilir miydi?
nk bence ayr Muazzez Tahsin var: lki ok okunan,
popler ak romanlarnn yazar; ikincisi -ou Fransz edebi
yatndan- yabanc ak romanlarn uyarlayan kii, bu kitaplar
"Nakleden: Muazzez Tahsin" diye imzalam; ncs, popler
edebiyata hayli uzak durulmu birka romann yazar. Sonsuz Gece
onlardan biri, balcas.
250
J
.,
Geri Sonsuz Gece'ye ince bir duygusallk elik ediyor, o ince

duygusallk bugn elbette rselendi. Ama roman hznl scak
ln bugn de koruyor.
Her eyden nce, romann artc slubu saryor. Roman
1 cnn alageldiimiz slubundan ok farkl bir sl1p bu. Kopuk
kopuk, eksiltili cmleler, sisli bir anlatm, okurun tamamlamas
1 gereken bir hikaye rgs... 940'lara yol alan romanmz iin
beklenmedik bir aba! Oysa edebiyat tarihlerinde ad gemez

Sonsuz Gece'nin.
Popler ve sat amal ak romanlarnda, ou kez, ak,
kolay okunur bir slup, anlatm yelenir. Sonsuz Gece'nin yazar
daha aynak bir zeminde yol alyor.
Fransz edebiyatnn byk romancs Colette, kadn dnya
sn dile getirirken ve hemen hep kendi yaantsndan yola
karken, kiisel, zgn bir slubu semitir. Yukarda syledim:
Muazzez Tahsin'in Fransz edebiyatma yaknl biliniyor. Her
halde Colette'i de okumutu. Sonsuz Gece'de uzaktan uzaa Co
lette havas eser.
Romann baka zellikleri de var:
Yaygn dnceye, yargya gvenilecek olursa, piyasa ii ak
romanlar adal ak ykleri anlatmaktan teye gemez. O soy
romanlarda edebiyat deerlerine ballk, bireysel durular, top
lumsal kayglar neredeyse yoktur .. Sonsuz Gece bunlar yalanlyor.
.
Romann kahraman Mualla, beylik ak roman iin enikonu

artc bir kii. Beylik ak romanlarnn 'gzel gen kz', Sonsuz
Gece'de orta ya eiine geldi gelecek bir kadn. stelik, o 930'lu
yllarda hayat mcadelesi iinde bir kadn. Ekonomik zgrl
sebebiyle dik durabilen bir kadn.
alma ortamnn Sonsuz Gece'de arka plan oluturmas da
artc; ne cicili bicili giysiler, tuvaletler, krkler ne balolar,
25 1
danslar ne lks hayat... Tam tersine, bir mantonun alnabilmesi
iin bile kuruu kuruuna hesap!..
Kirndi Mualla? Muazzez Tahsin'in yaamyksnden kout
luklar sz konusu muydu? Romancnn kendisi de bir bankada
yirmi be yl evirmenlik yapm. Sonsuz Gece'deki bro ortam bu
bankaclk almalarndan muhakkak ki izler tayor.
Modern Trkiye'nin bir baka cephesi de, 'soyad' edinme
nizle ilgili olarak karmza kyor eserde. Soyad, Mualla'nn
hayatnda nemli bir dnemecin sebebi: Soyad kanunundan
nce tand ve sevdii Ekrem'in soyadn bilseydi Mualla, ga
zetede okuduu i ilannn peine elbette dmeyecekti... Trk
romannda, soyad edinmemizin yaratt olgulara ilikin ok az
deini var. Sonsuz Gece'nin hayati dnemeci buna ayrlm.
Sonsuz Geceyi bana ok ekici klan son blmlerdir: Yitirilmi
bir ak yeniden yaayabileceklerini sanan Mualla'yla Ekrem'in o
kadar ince ve o kadar umutsuz abalar...
Mual/a ellerini rparak sevindi: ''Evet, evet, ne iyi olur! Beraber

ekilmi bir resmimiz yok. "
Ekrem, bu ocuklua mfmi olmak istedi: "Byle seyyarfotorafl
larn ekecei resim iyi olmaz. Yarn seninle Beyolu'nda birfotoraf
haneye gideriz. "
Mual/a'nn gzlerine birdenbire derin bir ac dmt: "Yarn
m? Hayr Ekrem, burada... bugn... bu dekor altnda... "
252
YOSMA
Ethem zzet Benice
Ethem (sonralar Etem) zzet Benice Cumhuriyet dneminin

nemli bir gazetecisi. Akam saatlerinde kan gazetelerden Son
Telgraf, Gece Postas'n kurmu, ynetmi. Bu gazetelerde tefrika
romanclnn yaygnlk kazanmasna alm.
Kendi romanlarnda halkn taleplerini gz nnde tutmu,
merak edilen evreleri, szgelimi sosyeteyi, lks fahielerin ha
yatlarn, stanbul'un o gnk barlarn, sanatlar, siyasetiler
dnyasn kaleme getirmi. Mtareke dnemini, Kurtulu Sava
yllarn da iledii eserlerinde, yoksul-zengin kartlna ilikin
atak gzlemler, yorumlar yer alr. . .
Yaklacak Kitap'la (1927) nlenmi Benice; Yosma'da entrika
yan ne kartlm bir kurguyla 1930'lu yllarn toplumsal dn
yasn betimler. Annesi ve babas lm Emine, teyze ve enitesi
nin yannda bymtr.
T eyzesi de lnce, alkolik enite si Emine'ye tecavz eder;
yeniyetme kz stanbul' a getirerek, Safiye adyla erkeklere sat
maya balar. imdi yirmi drt yandaki, albenili, ekici gen
kadn, byk bir makyaj ustalyla deiik klkiara ve kim-
253
liklere girmekte; bir gn Gney, bir gn Nesrin, bir baka gn
Bedia olmaktadr. . .
Lks randevuevlerinde alan Emine, polise yakalanmamaya
alr. Hayatna giren erkeklerden eski milletvekili, yeni iadam
Tufan onu Sevim olarak bilmektedir. Kandrarak evlendii, nl,
saygn yal doktor Fazl, gen karsn Gney adyla bilir. Emine,
bir tek, yoksul, namuslu Ferit'i sever. Bata enitesi olmak zere,
kendi hayatn malvetmi btn erkekleri, 'polisiye roman' mi
marisi iinde dolandrr. Her birinden alr.
Emine, Ferit'le birlikte Avrupa'ya kaar. Viyana'da artk z
ledii drst hayat yaayacak, kirli yollardan kazanlm paray
gzel eylere harcayacaktr.
Yosma'da Tufan'la Emine/Sevim'in ilikileri, haksz, karanlk
kazancn irdelenmesi asndan cesur zmlemelere, bu kirli pa
rann iktidar-siyaset evrelerinde yaygnlamasna ynelik sapta
malara alr..
- Biliyorum ve gryorum, siz birka kii ok para kazanyor

sunuz. Bunu ben bildiim gibi herkes, btn halk da biliyor, siz de
onlarn bildiklerini biliyorsunuz. Bir kumpanya kurmu, en byk
kazanlar kendinize ayrmsnz. Sizin kazandnz piyasadaki
hibir i adam kazanamyor.
254
1937
BR SRGN
slfbunu tumtutarakl bulanlar km ama; Yakup Kad

ri, eserlerinde sh1pu bir tuturula yol alm. slfpu tutumu
nu dnsz srdrerek, okuru edebi adan gelitirmek istemi.
Onun romanlarnda yakn a tarih yelpazesini, roman sanatnn
incelikleri erevesinde, hem toplumsal hem bireysel adan izle
me frsat buluruz.
Behet Necatigil yle deerlendirmi: "Tarih ve toplum
olaylarndan her birini konu edinerek, Tanzimat devriyle Ata
trk Trkiye'si arasndaki dnem ve kuaklarn geirdikleri sosyal
deiim ve bunalmlarn, yaay ve gr farklarn iledi: D
nceye ve teze dayanan zl eserler verdi."
1937 tarihli Bir Srgn korkun bir yalnzln roman. Yazk
ki, Yakup Kadri'nin zerinde en az durolmu eseri, bence.
stibdat dneminde Fransa'ya kaan Jn Trkler'in ykml
hikayesinden yola kar grnen Bir Srgn, gerekte, Dou ve
Bat uygarlklarnn bir karlatrmas, Tanzimat'tan beri Bat
karsnda dler kurmu, Bat hayran Osmanl aydnnn Pa
ris'teki ezgin gnleri niteliindedir. u nemli farkla: Yakup
255
l1
Kadri, kr krne Bat dmanl gtmeyerek, nesnel bir ba
k asn tercih etmi . . .
Konusu yurtdnda geen, says az Trk romanlarndan biri
Bir Srgn; Jn Trk eilimli Doktor Hikmet'in zmir'den Fran
sa'ya kayla balyor.
Hrriyetsiziikten bunalm Doktor Hikmet, stanbullu bir ai
lenin iyi yetitirilmi, fakat yaama acemisi ocuudur. Babasnn
"Sultan Murad mensubu" olmas, Doktor Hikmet'i de, yetime
yllarnda, gz hapsi iinde yaamaya zorlamtr.
zgrlk arayndaki gen adam, Fransz edebiyatnn se
kin eserlerini okumu ve imdi yaamaya balad Paris'i yalnzca
bu kitaplardan renmi, tanmtr.
Gelgelelim, hayranlk duyduu B at, Paris'te ona karanlk
yzn gstermekte gecikmeyecektir. Hatta Doktor Hikmet,
okuduu edebi eseriere kendi hayallerini katp katmadndan
pheye der.
Gen adam, Jn Trkler'le pek iliki kuramad gibi, Fran
szlada da herhangi bir yaknlk kuramamakta, on dokuzuncu
yzyl sonunun ykseliii dl Paris'inde, cebindeki az para
nn hesabn yapa yapa, neredeyse kimsesiz gnler geirmektedir.
Geri Trklerden Ragp Bey gibi, Franszlardan nsz air
Jean Lalaliere gibi grt kiiler vardr ama, dnp dolap
geldii yerler, ssz otel odalardr. Yepyeni bir i hesaplama pe
ini brakmaz; Doktor Hikmet'i Paris gnlerinde Bat uygarl
n, terk ettii Osmanl uygarlyla kyaslamak zorunda kalyla
izleriz.
stanbul zlemi ar ar bastracak; okumak, renmek, z
gr olmak tutkusuyla Paris'e gelmi Doktor Hikmet byk bir
ruh yangnnda kavrulup gidecektir. "Manevi strap" gittike ar
tar.
256
Gen adam iten ie sorgular, arad zgrlk bir hayalden
mi ibarettir, nerede yanlm, nerede lkleri gp gitmitir ...
Manevi straba verem de elik edince, srgn lr; "cesedi toprak
paras bulunup verilemediinden Paris'in umumi kuburlarndan
birine" gmlr.
Bir Srgn romanmzda bir izlein atas, rnekse, 1957 ta
rihli Zenciler Birbirine Benzemez'de, Attila lhan'n roman kiisi
Mehmet-Ali de Paris'e pek ok umutla gider, orada ykmlara
urar. Peride Celal'in 2002 tarihli son roman Deli Ak'ta, bu kez
Elifhemen hemen ayn alnyazsn paylaacaktr Doktor Hikmet
ve Mehmet-Ali'yle ...
Bir Srgn'de Doktor Hikmet'in zmir'deki son akam, sev
gilisi Adette'in ailesinden grd yaknlk, Doktor Pienot'nun
Hikmet'i iyiletirme abalar gibi sahneler, ilikiler etkileyicidir.
Yakup Kadri'nin teki romanlarndaki -deyi yerindeyse- takn,
fevri anlatm i sessizliine evrilmi, Doktor Hikmet'in yalnzl
yla btnlemitir.
Doktor Hikmet bir ryadan uyanr gibi karsnda duran garsona

sordu:
- Bu vapur Messagerie deil mi?
- Evet beyim; bu gece Marsi/ya'ya hareket edecek. Bilmem neden
bu hafta ok ge kalm. Her zaman leyin gelir, akama doru kal
kard.
257
KUYUCAKLI YUSUF
Sabahattin Ali
Edebiyata iirle balam Sabahattin Ali. Bu iirlerden, kar

mak, frtnal, inili kl, her an deien bir ruh dnyas yan
syor. Byk i aclaryla byk cokular birbirine karyor, bir
birinde yor.
Hemen ayn dnemde kaleme getirilmi ilk hikayelerinde sz
konusu ruh dnyas, biraz romantik, biraz magazin hikayeciliine
yatkn eilimlerle srm. ok gemeyecek, Sabahattin Ali, top
lumsal gereki, ou Anadolu yaamasndan esinli, hemen hepsi
trajik, byk bir merhametin elik ettii, airce bir bakaldryla
noktalanan unutulmaz yklerini yazacak.
lk roman Kuyucak/ Yusufayn izgide bir doruk noktas. Ya
zar, Anadolu yaamasnn artk ken deerleriyle bu yozlam
deerler ortasndaki okumu yazm, szmona aydn takmn
takn bir fkeyle irdelemi. Toplumsal konumlarndan kibirli,
ruhsal dengesizliklerini hayatlarnn her aamasnda bir g, 'erk'
gibi gren eraf ailelerinin karsnda susmak, ezilmek durumunda
kalm insanlar kalabal Kuyucak/ Yusufun trajik dnyasn daha
da derinletiriyor.
258
Nazilli'nin Kuyucak kynde domu Yusufun anababasn
ckyalar ldrmtr. Kk yataki Yusufu kaymakam Sala
hattn Bey evlatlk alr. Dokuz yandaki Yusufla kaymakamn
1 yandaki kz Muazzez arasnda dile dklmemi bir yaknlk
doar. Bu, akla kardeliin bir potada eridii, Dostoyevski ikli
minde yetiecek, allmn dnda bir yaknlktr.
1 Salahattn Bey'in kars ahinde, geimsiz, hrn bir kadn
dr. Kaymakam, evindeki hayattan kaabilmek iin, yeni atand
Edremit'te iki ve kumar meclislerine devam eder. Romanc bize
tara yaamasndan sahneler sergilerken, burada, tarada insan
gelitirecek, yceltecek deerlerin imkanszln belirtir. Burada
her insani duyu gdk kalmaya yazgldr. ..
imdi aradan on yl gemitir. Fabrikatr olu, kasabann b
kn delikanllarndan akir, bir bayram yerinde, salncaa binen
Muazzez'e irkin davranlarda bulununca Yusuftan dayak yer.
akir, hangi bilinemez duygusuyla, babasn da kandrarak
Muazzez'le evlenneye karar verir.
Geen on ylda, ruha ve bedence iyice km Salahattin
Bey, kumarda fabrikatre borlannca, kznn akir'le evlenme
sine boyun emek zorunda kalr. Yusuf, arkada, bakkal olu
Ali'den bor alr; kumar borcu bylece denir.
Ali de Muazzez'i sevmektedir. Yusuf duygularn gizler. Mu
azzez ise Yusufu sevdiini nihayet syler. Yusuf, i dnyasndaki
sarsntlarla, gen kzdan bsbtn uzaklar. Bir dnde akir,
havaya ate skarken Ali'yi ldrr. Olay rtbas edilir.
Salahattn Bey artk yalanm, yar hasta, kkn yaamak
tadr. ahinde, para hrslarna kaplarak, akir'le gizlice anlar,
kznn fabrikatr ailesine gelin gitmesini dzenler. Yusuf dn
gn Muazzez'i karr. Kaymakam onlar geri getirterek evlen
dirir. Yusuf tahrirat katibi olmutur. Ama bu dingin ortam uzun
srmeyecek, Salahattn Bey kalpten lecektir.
259
Yeni kaymakam zzet Bey, erafla, zellikle akir'le dostluklar
kurar. rete dkn zzet'in ciadand evierden biri de, imdi
bsbtn deimi, sefahat dkn olup km ahinde'nin
evidir. Yusuf svari tahsildan olmu, ky ky dolamaktadr; olup
bitenlerden uzakta ve habersiz gibidir.
ahinde'nin evinde her gece ikili, algl elenceler dzen
lenmektedir. ahinde artk, byle geeelerio yan ban alm
ama hala sefih yaamaya tutkulu, ruhu kapkaranlk bakiisidir.
Feda etmeyecei hibir ey kalmamtr.
Muazzez ikiye altrlr; giderek bu kokuuk hayatn iinde
masumiyetini yitirir, sner gider. Bir gece evi basan Yusuf, mec
listeki erkekleri elindeki kamyla kamlar. akir, yz kam
lanm zzet Bey'in onurunu korumak adna silalma sarlr. Yu
suf da ate eder. Lamba devrilmi, her yer kararmtr.
Rastgele ate eden Yusuf, bir zaman sonra btn seslerin ke
sildiini ayrt eder. Bir tek, ar yaral Muazzez sa kalmtr.
Yusuf, karsn Balkesir'e gtrmek ister. At srtndaki Muazzez
sabaha kar lr. Uzun, ok uzun bir sre uzaklara, psszlklara
dalp giden Yusuf, sonunda karsn gmer; atn dalara srer ...
Yaknlarnn, bata Pertev Naili Boratav, belirttiine gre, Sa
bahattin Ali Kuyucak/ Yusufun devamn yazacakm. stelik
cilt. Yazmam m, yazmaya vakit mi bulamam, bilmiyoruz.
Hayli ok roman kiisiyle bezenmi bu eser, birok yan hika
yeyle de dolup taar. rnekse, ahin'in rzna getii Kbra,
onun ve annesinin yaants bal bana kaleme getirilebilecek
bir izlektir. Ayn ekilde, Edremit hayatndan salnelerin her biri
gzlem, tasvir olmann tesinde, adeta birer yk anlatr. Ve bu
ykler de, tpk Yusufunki gibi, roman sona erdikten sonra biz
de younlaarak srp gider.
Kuyucak/ Yusuf Osmanl mparatorluu'nun son dneminde
gemektedir. Bununla birlikte, yazarn yaad baskc dneme
260
bir gnderme ve kara eletiri olduu hemen sezilir. Bir yandan
da, gemiten devralnm, yeni dzende de deimemi sorunlar
ilenir. Romann kiileri biraz da bu sorunlarn 'kurban'lardr.
Ayn zaman kaydrmaca yntemini, yazar, esiz gzellikteki "Ko
mik-i ehr" hikayesinde de uygulam ya da uygulamak zorunda
kalm, gnn gereklerini ancak bu yntemle kaleme getirebil
mitir. . .
"Kendisini mtemadiyen yabanc ve ayr hisseden" Yusuf,
romanmzn en ilgin kiilerinden biridir. Yusufun yabancl,
ayrl deiik yorumlara yol amtr.
Romann bir baka kiisi, kz Muazzez'i mahvedecek kadar
gz kara ahinde de, ikinci planda kalsa bile, okurda iz brakr.
Yaradlnn olumsuz yanlar, bu tuhaf kadn, kasaba yaamasn
da iyice rtecek, git git ktln simgesi haline getirecektir.
O kadar sert, fkeli, bir yandan da sonsuz merhamete zlemli
anlatm, zmlemeleriyle Kuyucak/ Yusuf, bugn de 'yaayan'
bir bayapttr bence.
Hayr, o hibir eyi kendisi deitiremeyecekti. Her geen gn onu

bu balk yolda biraz daha ileri, biraz daha derinlere gtryordu.
Arkasnda brakt sahilin gitgide eriilmez olduunu fark ediyor,
artk oradan kendisine elini uzatacak birinin bile onu kurtaramaya
can sanyordu.
26 1
YOLPALAS CNAYET
Halide Edib Advar
Yolpa/as Cinayettyle ilk karlamam, Yedign dergisi ciltle

rinde. Zaman epey eski, gitgide puslara karyor. Yalnz, Mnif
Fehim'in esiz illstrasyonlarn ak seik getirebiliyorum gz
mn nne. Dergilerin sayfalarn kartrdka, her yeni hafta,
tefrika srdnce bu illstrasyonlar! . .
Duygudamz saydmz romanlar vardr. Yolpa/as Cinayeti
benim iin onlardan biri. Halide Edib Advar'n en gl eserle
rinden biri mi? Sinekli Bakkal kadar nl, Handan kadar arpc,
Ka/b Ars kadar ince ve duyarl m; bilemem. Ama bu ksack
romann etkisi altnda kaldm, yllar yl ondan izdmlerle
yaadm mutlaka sylemeliyim.
Yazar sanki bir 'cinai roman ryas' grmtr. ocukluu
nun, hemen hepsi tercme cinai romanlar, ite byle, nice za
manlar sonra, olgunluk katndaki bir romancya esin kayna
olmu gibi. Romanc da yaz masasnn bana gemi; Yolpa/as
Cinaye!tni -belki de- soluk solua kaleme getirmi.
Burada, kendisine yakn, yatkn temalar, szgelimi Dou-Ba
t sorunu, szgelimi ili sosyetesi, szgelimi kyl-kentli tezat
262
yine karmza kar. Hatta, -Mussolini faizmine gndermelerle
bezenmi- ili sosyetesi en belirgin izgilerle ve en derli toplu
biimde izilmitir. Ne var ki, geri planda, cinai romanda 'mer
hamet' aramak isteyen ok deiik, ok farkl bir Halide Edib'i
yakalarz. Cinayetin arkasndaki 'masumiyet'i anlatyor romanc.
Romancnn birka fra darbesiyle btnledii bu eser, Trk
romannda rnei o gne dek pek grlmemi bir ruh zmle
mesini ieriyor. Bir yandan da hzla yozlaan bir zmrenin terih
masasna yatrlmas sz konusu. Akkz'la Bayan Sacide Salla
ba'n rtk kyaslanmas, Halide Edib'in zengin, hele 'yeni zen
gin' kesime mesafeli duruunu da belgeliyor.
Elinde kasketi, arkasnda ofor niformas, ayakta duran adam,

kadnlarn derhal nazar dikkatini celbetti. ene kemikleri Sinyor
Mussolini kadar kudretli, elik gibi kavi, uzun ve yakkl bir erkek
ti. Bir cins yar at, adi yk beygirlerini ne kadar glgede brakrsa o
da oradakifrak/, monokll, ene/i ve karn/ erkekleri o kadar glgede
brakmt.
263
1938
ESK HASTALIK
Reat Nuri Gntekin
O ar akcier kanseri ameliyatndan sonrayd, epey sonra;

Kemal Tahir bizi Bayramolu'ndaki gazeteciler dinlenme yerine
gtrmt. Otomobili kk kardei Ratip Tahir kullanyordu.
Ei Semiha Hanm, Naci elik, ben. yice serin, iyice kuruni,
hatta yamurun serpitirdii bir gz lesi. Lokantada yemek ye
dik. Biz bira, Kemal Tahir bir iki kadeh rak imiti.
Sz birden ve nedense Reat Nuri'ye akmt. nl romanc,
gemie dalp gitmi, Reat Nuri Gntekin'in Eski Hastalk ro
mann anlatmaya koyulmutu. Sra, Yusufla Zleyha'nn ayrlk
sahnesine gelince, Kemal Tahir sesinin titremesine, gzlerinin
yaarnasna aldrmad. Sanki Yusufla Zleyha gerek hayatta
ayrlyorlard. Bu yaar gitgide sel gibi akan gzyalarna d
nt ...
Eski Hastalk' okumamtm, Reat Nuri'nin koyu hayran
olmama ramen. Eve dner dnmez roman okumaya baladm.
Eski Hastalk -toplumsal iletisi sakl kalmak zere- unuml
mayacak bir ak romandr, edebiyatmzn en gzel ak roman
larndan biri.
264
Zleyha, yannda ei olmayan bir gen adam, Alemda-am
lca yolunda, mehtapl bir gecede trafik kazas geirir. imdi Al
man Hastanesi'ndedir. Kocas Yusufun Silifke'den geldii haberi
ni reniriz. Roman bu al sahnesinden sonra geriye dnlerle
srp gider.
Zleyha'nn babas Ali Osman Kurtulu Sava'nn komu
tanlar arasndadr. Derebeyi soyundan gelen Yusuf, savata Ali
1 Osman'n komutasndayd. Cumhuriyet dneminde Silifke'ye
belediye bakan oldu. Eski komutann, sahibi olduu Glyz
iftlii'nde arlad. Zleyha da, koleji bitirmi, buraya geldi ve
1 Silifke'nin toplumsal hayatnda yeni dnem elentileri, szgelimi
balolar dzenledi. stanbul'da geen ve daysnn ynlendirdii
yeniyetmelik hayat bu soy almalar iin ok uygundu . . .
1 Yusuf, Zleyha'ya ak olur, gen kz eski komutanndan is
ter. Evlenirler. Ne var ki, Zleyha bu evlilii babasn krmamak
iin kabul etmitir. Derebeyi zihniyetiyle yeni dzenin dn,
1 yaay tarz elitike eliecek; imdi protokol mdr olmu
daysnn alafranga yaayma bal Zleyha mutsuz olacaktr, Ali
Osman'n lmnden sonra karkoca boanmaya karar verirler.
Zleyha ite o dnemde stanbul'a dnm, daysnn yann
1 da misafrken mehtap gezintisine kmt. Alman Hastanesi'ne
gelen Yusuf, eini ileple, Marmara, Ege, Akdeniz'den geirerek
Silifke'ye getirdi. Uzun deniz yolculuunda, birbirini daha nce
-gerek anlamda- hi anlayamam, tanyamam karkoca han
diyse yeni bir hayata baladlar.
Zleyha git git Yusufun hep rtbas edilmi inceliklerini ayrt
eder, imdi kocasn yeni bir akla sevmektedir. Hatta, gururunu
krp, otomobil kazasndaki gen adamla hibir yaknl olmad
n da itirafedecektir. Yusufzaten Zleyha'y sevmekteydi. Ama
o derebeylikten kalma "eski hastalk'' aralarnda almaz bir engel
265
olup kacak; Yusuf karsn toplum nnde akladktan sonra,
eski hastala yenik decek, uygarca ayrlmalarn nerecektir.
Zleyha neyi yitirdiinin bilincinde, ok zgn, ama gele
cekteki yeni hayatna artk bir baka insan, derebeyi dnyasyla
yeni dzenin deerlerini gerekten birletirmi bir gen kadn
olarak yol alr. . .
Gerekten bir ayrlla m noktalanr Eski Hastalk; bunca yl
geti, bir trl karar veremedim. Byk ve rktc zihniyet,
kltr gmlei deitirmelerin sonucu bu ayrlk, belki de, henz
tam varlamam bir bileimin sonunda, bilemediimiz bir 'gele
cek' zamanda mutlu sona da ulaacaktr...
Reat Nuri Gntekin, Eski Hastalk' yllar sonra, Eski ar
k adyla sahneye uyarlam, fakat o kadar hznl, ie ileyici
ayrlktan vazgememitir. Bununla birlikte, Eski ark'da, Eski
Hastalk'ta olduunca, Zleyha son sahnede 'tek bana' kalmaz;
Yusuf, tren kaps nnde, Zleyha vagonun penceresinde, ka
rkoca "hibir hareket yapmadan birbirilerine bakmaktadrlar" . . .
Bir ak roman erevesinde, Eski Hastalk, eskiden yeniye ge
iin sanclarn, eskiyi ille horgrle ya da eskiye ballk ad
altnda yeniyi bir trl kavrayamayla asl hayatn nasl zehirle
tildiini dile getiren bir bayapttr bence.
Darda yemek ngra alyordu. Bu, Zleyha stnde birikip

arlayora benzeyen karanl silkelemeye, kendisini yeni bir haya
tn klar na doru cesaretle yrmeye davet eden bir ses gibi geldi.
266
STANBUL
Mithat Cemal Kuntay
Mithat Cemal Kuntay'n lmn (1956) hayal meyal hatrl

yorum; yazar olmasndan dolay deil. Cihangir'e yeni tand
mz o zamanlarda, "Beyolu 4. Noteri 'fena hastala' yakaland"
demilerdi. Bir zaman sonra da o kibar yal adamn ldn
sylediler. Yllar sonra renecektim ki, Beyolu 4. Noteri Mit
hat Cemal Kuntay'm ...
Vatan sevgisi, kahramanlk konusundaki adal iirleriyle
edebiyata balam Kuntay. Roman trnde tek eser vermi:
stanbul. Bu roman uzun sre gzden rak kalm. lk basm
stanbu!u Ankara Caddesi'ndeki Semih Lutf Kitabevi'nin ca
mekannda, kzl kahverengi cildiyle imdi yine grr gibiyim ...
Edebiyat tarihileri, eletirmenler yllar yl ilgilenmemiler.
stanbul l976'da ikinci kez yaynlandktan sonra farkl de
erlendirmeler ortaya kt. stanbul nihayet gndem kazan
yordu.
Kuntay, bir "muaeret roman" yazdm belirtiyor; bildii,
tand kiileri kaleme getirdiini, pek ok belgeden, tanklk
tan, kiisel anlarndan yararlandn vurguluyor. Gerek yaam-
267
dan esinli baz roman kiileri sz konusudur stanbulda, kimi
eletirmenler bu kiileri sadece saptamakla yetinmi, Kuntay'n
romanda, onlar nasl ilediine, nasl roman kiisine dntr
dne pek nem vermemitir.
Eserin kalabalk kadrosu, imparatorluun son yzylndan de
iik portreler izer. Ayrca, o son dnemin stanbul'u, eyadan
treye, grgden, siyasetten kltre adeta yetkin bir tutanakta
yaatlmtr. Bu tutanan yer yer akllara durgunluk verici ay
rntlarla dolup tamas kirnileyin okuru bunaltsa bile, edindirdii
'bilgi' gz ard edilecek gibi deil.
stanbul, imparatorluk bakentinin dnemini, II. Ab
dlhamid, kinci Merutiyet, Mtareke dnemlerini yanstyor.
93 Harbi'nde babasnn ehit dmesi zerine, kk yatayken
annesiyle birlikte stanbul'a gelen Adnan, imdi Yklan Vatan
adn verdii bir roman yazmaktadr.
Hukuk Mektebi mezunu Adnan -Mithat Cemal de Hukuk
Mektebi'ni bitirmitir-, Maliye Nazr'nn kz Sheyla'ya ede
biyat, Erkan- Harp Miri'nin kz Belks'a tarih dersi vermek
tedir. Sheyla, Adnan'a; Adnan, evli Belks'a ak olurlar. Gen
adam bu arada gizli ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girer.
Adnan, Sheyla'nn bakalar araclyla dile getirilmi evlilik
nerisini geri evirecek, sonra kabul edecek, bu kez de gururu
krlm Sheyla evlenmek istemeyecektir. Tam o dnemde, Ad
nan cemiyede ilikisi sebebiyle tutuklanr...
Adnan kinci Merutiyet'te avukatlk yapar, byk para kaza
nr, toplumun nde gelen insanlar arasna girer. Belks'sa gzden
dm bir ailenin kz durumundadr. Devirler deitike, mev
ki ve para da el deitirmektedir. Adnan Belks'la evlenir.
Mtareke dneminde ileri bozulmu, yoksullam, gzden
dm Adnan'la, onu hibir zaman sevmemi Belks ayrlrlar.
Sheyla yardm elini uzatr ve Adnan bu kez Sheyla'yla evlenir.
268
Fakat Adnan annesi gibi veremden lecek; Sheyla kocasnn
evrak arasnda Belks'n fotorafn bulacak, aknn bounal
n anlayacaktr...
stanbuldaki 'ak geni'nin kaba zeti bu. Roman kala
balk kadrosuyla ok baka oluntulara da alyor. Bu kalabalk
kadronun kiileri ou kez olumsuzluklara alp gtrr okuru.
Byk kar oyunlar, siyasi entrikalar, bir trl dinmeyen ykse
li ihtiraslar ve ou kez ktl erdem bilmi roman kiileri . . .
Onlarn ortasnda silik bir iki olumlu kii, szgelimi air Raif,
Sheyla...
Yazarn srekli karanlk tablolar izmesi kimi eletirmenlerce
garipsenmitir. Ne var ki, bu karanlk tablolar, iieri hesap ki
tap dolu kiiler, o dnemlerin panoramasn izmede etkileyici
bir zellik gsterir, rnekse, Hidayet'in ykselii, dinmeyen kibri,
sonunda kp gidii enikonu arpcdr.
stanbul etkisini dalga dalga srdrm, yarn da srdre
cek bir roman. Deerli Peride Celal 1980 sonrasnda okumutu,
"unutulmayacak bir eser" demiti. Sevgili Ahmet mit 2010'lar
da okudu, ok beendiini syledi bana . . .
Camiierin kurun kubbelerindefttih ordularnn miferleri duran

stanbul! Bir devrin ujka yuvarland bir da: Sleymaniye Camii!
Altnda bir millet ayaa kalkyor gibi duran kubbe! Sleymaniye'nin
bu kubbesi ufuktan sklmelidir ki, stanbul ne kel, ne uyuz bir top
raktr anlalsn...
269
YALNlZ DNYORUM
kufe Nihai
Belki de hakszlk ediyorum: Edebiyatmzda Sevdiim Ro

man/ar Klavuzu'na ktlfe Nihai imzai Renksiz Istrap' ( 1926)
ve Yakut Kayalar (1931) aimaiydm, Ama Yalnz Dnyorum
sanki bu romanlarn bilekesi ve yazarnn yaam, memleket, ev
lilik, ak konularndaki grlerinin dile getirilii.
Renksiz Istrap evli bir kadnn, Handan'n duyumsad, yaa
d gizli, umutsuz bir ak anlatr. Beylik saylabilecek bu izlek,
klfe Nihai'in anlatmnda ok etkili, sarsc bir havaya brn
mtr. Yer yer Colette'in aniat incelikleriyle yarabilecek bir
i dnya davurumu.
Yakut Kayalar ise, Hlya Argunah'n saptamasyla, "gen
lerin evlilikte eierini seimleri srasnda kendi duygularndan
ziyade ailelerinin istekleri dorultusunda davranmak zorunda
kallar" zerine kurulu bir roman. Romanclndan nce a
irliiyle tannm klfe Nihai, Yakut Kayalar' adeta dzyaz
bir iir gibi yazmtr.
Anlarda gzellii, krlganl, mutsuz evlilii, edebiyata tut
kusu, hzn dolu aklaryla geen ktlfe Nihai belki daha ok
270
hayatyla ilgi devirmi. Oysa bata Renksiz Istrap, romanmzda
yabana atlamayacak bir sl1p araycs.
Yalnz Dnyorum, romann bakiisi Yldz'n kendi azndan
yaamyks. Geriye dnlerle ykl bu roman, tpk Renksiz
Istrap gibi, mutsuz bir evlilikte krk umutlarn ardna dm
bir gen kadn yanstyor. Ama Yldz ayn zamanda memleket
sorunlaryla yakndan ilgileniyor. "Khne saltanat Trkiye'sin
den" Cumhuriyet Trkiye'sine geite hem bireysel sanclar hem
lkenin toplumsal sanclar i ie. Yldz'a gelince, o, bir anlamda
Batl aydn kadn temsil ediyor; te yandan, Yldz, gelecein
baarsn Anadolu'daki erden hayatta, Anadolu insannn duro
luunda aryor.
Yine Hlya Argunah'n saptamasyla, alaturka ve alafranga
konusunda, ayrm ve kartlnda, Yalnz D'n yorum'un enikonu
zgn bir yeri var. " ... bu kez, mspet ve menf rnekler Felatun
Bey ile Rizkm Efendi romannda olduu gibi sadece birbirlerine
tezat oluturmak iin yaratlm tiplerneler olmaktan karlm."
Tam tersine Yldz olumlu rnek; ei, Anadolu kkenli Hasan
ise, sonradan grme tutumuyla szmona Batl olumsuz rnek.
Yalnz Dnyorum yer yer iirli, yer yer belgeseki (Sultanah
met Mitingi) anlatmyla, gelgelelim yer yer de sylevi andrr
blmleriyle kendine zg bir romandr.
Sonra, siyah bayraklar arasnda siyah arajl enesinin altna

ilitirilm i, solgun yzl, ince bir gen kadn grnd, balar, birbi
rinin stnden ona bakt, ortada bir isim dalga/and: Halide Edip!
27 1
193 9
AFRODT BUHURDAN/NDA BR KADIN

Reat Enis
A.frodit Buhurdannda Bir Kadn Reat Enis'in drdnc ve

belki en nl roman.
Ama bugn, okurlarn tanmad, edebiyatmzn da unut
tuu bir romanc Reat Enis. Bir iki kez bugnn okuroyla bu
luturulmasna alld, arkas gelmedi. (Reat Enis'e ilikin en
anlaml yazy, romancnn 984'te lmnden sonra, Milliyet
Sanat dergisinde Yaar Kemal yazd.)
Romanc zaman zaman Anadolu tablolar izmekle birlikte,
stanbul'u odak alm. Dnemin siyasi evrelerine yaranmaktan
uzak duruu, genelgeer ahiakn yz kzartc sayd olgulara
sk sk neter vuruu, eserinin yaygnlk kazanmasn byk l
de engellemi. 930- 950 aras, neredeyse tek bana, stan
bul'un ky ke semtlerini, oralardaki yoksul, karanlk hayatlar
dile getirmi.
A.frodit Buhurdannda Bir Kadn, Zonguldak'ta balyor, s
tanbul'da devam ediyor, yine Zonguldak'ta sona eriyor. Roman
boyunca akllara durgunluk verici olaylar dizisi, inandrclktan
272
uzak rastlantlar, birbiri ardnca ykmlar srp gider. Buna ra
men Afrodit Buhurdannda Bir Kadn o garip ekiciliini korur.
Zonguldak'tan tandmz Osman'la Erenky Kz Lisesi'ni
bitirmi Yldz evlenirler. Fabrika iisi Osman kr olur. Yldz
fabrikada almaya balar. Fabrikatrn isteklerine maddi se
bepler dolaysyla boyun eecek, onun metresi olacaktr. Yldz
fabrika iilerinin haklarn savunur. Derken kadn tccarlarnn
eline der, Ankara'da almaya balar. Gemite fabrikadan ta
nd Melek'e kocas ve kk olu Engin iin para gnderir.
Osman iyilemeye balamtr, yaknda gzleri alacaktr. Yldz
geri dner ama Osman'a dkn halini gsteremeyeceini hisse
dince kaar.
imdi yllar gemitir; Zonguldak'ta bir pavyonda piyano a
lan siyahl kadn Yldz'dr. Kaya adl maden iisi kendisinden
epey byk bu siyahl kadna tutkundur; birlikte yaarlar. Ka
ya'nn Engin olduu ortaya kar. Osman pavyona gelir ve eski
karsn tanr, ana oul arasndaki korkun ilikiden yklr, ger
ei syleyemez. Bir iki hafta sonra, grizu g altnda kalr.
Engin de yanndadr. Osman onu ve kendini ldrr.
Necatigil, "ok geni tutulduu iin dank, gevek doku
suna, tesadflin okluu yznden inandrcln zaman zaman
yitirmesine ramen bu roman, edebiyatmzda fabrika hayat, i
kazalar, grev, Zonguldak kmr iileri ve maden kuyular kesit
lerinde baarl bir natralizm belgesidir" diyor.
Afrodit Buhurdannda Bir Kadn' ilkgenliimde okumutum.
Hemen hep facialarla rlm olmas tedirgin etmiti. Ne var
ki, Reat Enis bitmek tkenmek bilmeyen bu facialar etkileyici
bir slupla dile getiriyor, okuru da adamakll hznlendiriyordu.
Yazlanlarn bellekte kalmas, roman sanat iin elbette bir baar
sebebi deil. Oysa, Afrodit Buhurdannda Bir Kadn, pek ok oku
ru bu ynyle etkilemi.
273
rnekse, Trkan oray, 1980'lerde romann sinemaya uyar
lanmasn ok istemiti. Eseri yeniden okumutum: Yksek ge
rilimli anlatm, roman boyunca hayli arpc film sahneleri ola
bilecek blmler, hele Zonguldak'ta bir pavyonda piyano alan
siyahl kadn . . .
Ha bire kazma savuruyor/ar. Havaszlktan, scaktan bunalm

lar. Yama/ mintanlarnn kopalarn zmler, kmr tozunun ta
nnmaz hale koyduu sska suratlarndan, kk gs/erinden, yar
plak srtlarndan sel gibi ter boanyor. Kzgn vcut/arna den
souk damlalar altnda bazen rperiyorlar. Demirden birer krek ha
lini alm simsiyah avu/arn, bazen, tepelerinden r/r/ akan buz
gibi suyun damlalarna ayor/ar.
274
DAG RZGARLARI
Mahmut Yesari
Refik Halid Karay, 3 Kasm 1947 tarihinde Akam gazetesin

de yaynlanan yazsnda "hayrl iki hadise"den sz ayor. lki,
Cerrahpaa Hastanesi'nde "verem paviyonu"nun almas.
1900'lerden balayarak, 1950'lere kadar, edebiyatmz btn
bir verem romanlar kalabalyla dolup taar. Birok okur, ku
aklar boyunca, verem romaniarna gzya dkmtr. Gelgele
lim edebiyat tarihlerimiz bu romanlar ve yazarlarn hor grm,
anmam; eletirmenler handiyse yerin dibine batrmlar. te
yandan Cerrahpaa Hastanesi "verem paviyonu" 1947'de al
yor!..
Mahmut Yesari verem hastas; Necatigil saptyor: "Geimi
ni kalemiyle salad, otuz yl akn srekli almas sonunda,
Yakack Sanatoryumu'nda veremden ld." Ei Cahit Uuk da,
anlannda, Mahmut Yesari'nin ileli yaamndan ve veremle sa
vamasndan hznle sz aar.
Yazar, 1938'de Yakack Mektuplar adl yk kitabn yayn
lam. Bu kitapta sanatoryumdan izlenimler, duygulanmlar dile
getiriliyor; "Akam Gariplii" yks kk bir bayapt.
275
Ertesi yl Mahmut Yesari, daha poplist bir tutumla Da
Rzgarlar'n yaynlyor: Sradan okura ekici gelebilecek btn
zellikleri ieren bir verem edebiyat roman; gen, gzel Melike
hasta. Oysa roman bir elence gecesinde balyor; Melike, koca
s ekip'in btn endiesine ramen, dans etmek, boyuna dans
etmek istiyor. Bir plaj gazinosundalar. Melike yorgun decek,
ekip'e "kapal sol elini uzatyor" ve "Bak!" diyor; "avuta skl
maktan burumu kk beyaz mendilde daha slakl kuruma
m iri bir kan lekesi vard"...
Da Rzgarlar'nn bundan sonras Melike'nin hastal, e
kip'in onu kurtarma abasdr. Yakack Sanatoryumu'na yatrlan
Melike, o gnn koullar ve olanaklar erevesinde tedavi grr.
Roman bu tedavinin, sanatoryumun, hastaln seyrinin tutana
olup kar; inceliklerle, duru anlatmla, isel gerilimlerle dolup
taan bir tutanak, ayrca, ustaca yaatlm yan kiilerle, her biri
iz brakan, her birinin ayr trajik hikayesi olan kiilerle bezenmi.
yleyken Da Rzgarlar -ne tuhaf- hibir iz brakmam...
Geen gnler, Me/ike'nin insanlar hakkndaki kanaatlerini r

tyor, evvelce gitmeyi deil, dnmeye korktuu sanatoryuma sn
yordu. Oraya gidince ne olacakt, neler/e karlaacakt ? Fakat Me/i
ke, orada, sakin, dedikodusuz, drltsz, grltsz bir hava iinde,
kafosn, sinirlerini dinlendirebileceini umuyordu.
276
KADIKYNNROkMNI
Safiye Erol
Nihat Sami Banarl, Safiye Erol'u yle deerlendirmi:

"Milli-tarihi mevzular zerinde hassasiyetle duran Safiye
Erol, yeni Trk romannn deerli bir simasdr. lker Frtna
s isimli tahlil roman ve Cierdelen adndaki Osmanl tarihinin
zafer ve eref sayfalarndan seilmi tarihi eseri ve dier hikayele
riyle Trk kadn yazarlar arasnda yerini almtr."
Eanarl'nn byle demesine karn, Safiye Erol lmnden
(1 964) uzun yllar sonra okurla buluabilmi bir yazar. ncelikler
le rl ve her biri 'kalc' gazete yazlar, drt roman, tek yk
kitab, btn olarak okunduunda, Safiye Erol'un bir gnl ei
timi yazar olduunu belgeliyor.
"Zafer ve eref sayfalarndan" ok, Osmanl mparatorluu'nu
var eden deiik unsurlara, tarihin iinden, ama bir yandan da
yeni Trkiye'nin gndeminden yaklat Cierdelen roman
(1947) Safiye Erol'un en nl eseri. tekiler adeta glgede kal
m ...
Dou ve Bat arasnda srekli bireim arayan, hem Dou'da
hem Bat'da usuz bucaksz deerler gren, bu deerleri srarla
277
savunan yazar, Kadky'nn Roman'nda imparatorluk sonras
nn ailelerini, Cumhuriyet'in ilk kuan, 1930'lu yllarn Kad
ky'n anlatr. O zamanki Kadky'nn bir tutana niteliin
deki roman, yrenin semtlerini, mevsimlere ilikin zelliklerini,
nl yaplarn, alaturka mzik fasllarn, sandal gezintilerini,
balk avcln byk bir sevgiyle yanstr.
O dnernce handiyse hor grlen 'alaturka' yaama bu roman
da incelikleriyle saptand gibi, kar kesimin neredeyse ilenlere
boduu 'alafranga' dnya da -btn inkarlardan uzak- itenlikle
savunulmutur.
ifa, Moda, Haydarpaa, Fenerbahe gibi Kadky'nn bel
li bal semtlerinde yaayan bir bek insann serveni, hikayesi
zelliindeki eser, ayn zamanda uygar bir yaamn zlemiyle
dolup taar.
Kadky'nn Roman'nda, gen kuakla orta yatakiler ara
snda kpr kuran Bedriye, otuzlarnda, gzellii ve almllyla
dikkat eken bir kadndr. Eskinin eitiminden gemi, yeniye
kucak amtr. Gen gazeteci Necdet, iin iin, Bedriye'ye tut
kundur.
Genler beinden, Nimet Hanm'n kz Nesrin de ocukluk
arkada Necdet'i sevmektedir, genler ve atak yaradll Bedriye
spora dkndrler; Kadky'nn "Yediler" adn verdii bu ar
kada topluluu hemen her hafta sonu mutlaka buluurlar.
Bedriye'nin Fenerbahe Plaj'nda grd Burhan, Yediler
topluluuna katlmayan, sportmen, uzak, biraz marur bir gen
adamdr. Bedriye, Burhan'a ak olur. O dnemin romanlarn
daki hlyal duygulardan hayli farkl, kanl canl bir ak. .. Bedri
ye'den bir iki ya kk Burhan bu ak yantsz brakmayacaktr.
Necdet'in Bedriye'ye tutkusunu anlayan Nesrin, arkada top
luluundan Mkerrem'le nianlanr. Ne var ki, ok gemeden,
Nesrin kendi kulland arabasyla trafik kazas yapacak, kazada
278
r
'
intihar artrr biimde lecektir. Bedriye'yle Burhan evlenir

ler; evlilik, dinmeyen aka ramen mutluluk getirmez, Roman,
Necdet'in pimanl, Bedriye'yle Burhan'n ayrl ve bir za
manlar birlikte gzel gnler geirmi Yediler'in dalyla son
bulur.
Kadkyii'nden tanp artk Tevikiye'de oturmaya balad
mz gnlerde okuduum Kadky'nn Roman, bildiim mekan
lar, yaadm yerleri, bir bakma tandm kiileriyle beni ok
etkilemiti. Nice sonra Mavi Kanatlarnla Yalnz Benim Olsay
dn' yazarken, Safiye Erol'un dnyasn hemen hi unutmam
olduumu fark ettim ...
En byk srprizler en umulmadk zamanda olur. Kim derdi ki

Necdet tesadfen urad Papas'n Bahesi'nde bu kadar oya/anacak.
Fener Burnu'nda gnein kanl batn seyretmi, ar ar Kadk
y'ne dnmek zereydi. Yollar ok kalabalkt. Bu scak, parlak cuma,
Kadky halkn, gen, ihtiyar, zengin,fakir, dar kkrtmt.
279
SAFYE SULTAN
M. Turhan Tan
1930'larn, 1940'larn "tarihi roman" istemi, birok eserin ya

zlmasna yol am. Gazetelerde, dergilerde tarihi roman tefri
kalar art arda yllarca boy gstermi. ou bugn unutulmu bu
eserleri yeniyetmeliimde tat alarak okumutum, Safiye Sultan
onlardan biri, bende iz brakanlardan. Yazar M. Turhan Tan.
Edebiyata iirle balam M. Turhan Tan. Sonradan eski tari
hi kaynaklardan yararlanarak yar belgesel bir hava iinde, okur
larn tarihimizi 'renme' beklentisine yant getirmi romanlar
yazm. Naima'dan, Peevi'den, Hammerden alntlada bezenmi
bu romanlar, "tarihi hakikatler"in kaleme getirildii izlenimini
uyandrm.
Oysa Safiye Sultan'n Vencdik kkenli olmad sonradan an
lalacak, Nurbanu Sultan'n yaantsyla kartrlm bu 'roman
kiisi' Safiye Sultan'sa romandaki kaderiyle beni ylesine etkile
mit ki, Mavi Kanatlarnla Yalnz Benim Olsaydn'da anmadan
geememitim ...
Venedik'te balayan eser, Korfu Valisi "Sinyor Leonarda Ba
fa"nn kz "Sinyorita Agrippine Bafa"nn Trk korsanlarnca
280
1 karlarak Osmanl lkesine getiriliini ve Osmanl saraynda
Safiye Sultan adyla hkm srn dile getiriyor.
III. Murad'n elerinden olan Safiye Sultan, uzun saltanatn
da, Venedik yararna alacak, yine korsanlarca karlm kar
deini stanbul'da rastlant sonucu bulacak, Eminn'nde kendi
adna bir caminin temellerini attrtacak, nihayet tarunu I. Ah
med'in dneminde gurbet duygular iinde lecektir.
zellikle bu lm sahnesi, S afiye Sultan'n Venedik'i zleye
zleye, su sesleri arasnda l belieimde srp gidecekti ...
Safo ldracak haldeydi, btn hekimleri toplayarak gen olunu

mevsimsiz bir lmden kurtarmaya alyordu. Ayn zamanda veli
abd ehzade Ahmed'ifazla okamaya girimiti, muhtemelfelaketin
tahakkuku halinde, kendini yine sarayda alkoydurmak iin, o gen
ehzadeyi imdiden kandrmak istiyordu.
28 1
1940
MiZDEKi EYTAN
Sabahattin Ali
Aratrmaclar, eletirmenler -Tahir Alangu dta tutulursa

imizdeki eytan'n pek zerinde durmamlar. Bunda iki sebep
sz konusu olabilir. Ya clz bir eser saymlar imizdeki eytan',
ya da, roman boyunca gerek yaamdan kiilerin karmza k
mas, baz evreleri, baz kiileri tedirgin etmi.
Necatigil daha lml bir yaklamla unlar belirtiyor:
" kinci Dnya Sava ncesi niversite ve sanat evrelerindeki
sosyal, siyasi fikir ynelilerini de gsteren, olaylarda tesadfleri
n plana ald iin de bir kartlklar toplam olan roman, ay
dnlarn oluturduu bir evre yergisidir. Bu evrenin en olumlu
tipini yazar, ancak Bedri'nin kiiliinde yaratyor."
imizdeki eytan'da "tesadf"lerin rol gerekten byk. N e
var ki yazar, rastlantlarn ne kn handiyse bilinli olarak ye
lemitir. Daha roman balarken, mer'le Macide'nin karlama
s, mer'in bir alnyazs gibi bu tesadflin ard sra srklenecei,
mer kimliine brnm Sabahattin Ali tarafndan uzun uzad
ya anlatlr...
282
Romann yaynlanndan sonra, romandaki gerek kiilerden
esinli tutumu Nihai Atsz imizdeki eytanlar'la yantlam. At
sz'n ithamlar ve kendini savunularla ykl bu nemli risalesi,
dnemin trajik siyasi ortamn bsbtn aklyor. Dahas, i
mizdeki eytan' daha 'nesnel' perspektiften okumamza olanak
salyor.
'Sol'da Sabahattin Ali, 'sa'da Nihai Atsz, her ikisinin birbi
rine nasl dman edildii ise, Niyazi Berkes'in anlarndan kav
ranabilir.
imizdeki eytan, bireysel ve toplumsal, isel ve dsal, byk
frtnalarn kol gezdii bir romandr. Art arda lk ve d bozum
lar romana irkiltici bir atmosfer salar. mer'le Macide'nin ak,
Macide'nin Balkesir'deki gemii, Bedri'yle tanmas, mer'in
Nihat'la dostluu, niversite retim yeleri, Macide'nin Emine
Teyze'si, daha nice kii, iliki, olgu imizdeki eytan' derin bir
karabasan ortamna srkler.
lk ve dleriyle yaadklar hep birbirine kart mer, bu
kartlklar yuman "iimizdeki eytan"a balar. Bununla birlik
te, roman, romanc dorudan doruya aklamam olsa bile, ii
mizdeki eytann, bireysel-toplumsal zgrlkleri daima bastran,
yok eden, kapal, handiyse diktatryal dzen olduunu iddetle
duyumsatr. Bu dzen ve kinci Dnya Sava ncesinin, faizme
adm adm yaklaan ortam romann btn kiilerini ykmdan
ykma savuracaktr. Btnyle bir iflas, k sz konusudur.
imizdeki eytan'n kiileri, herhangi bir atakla uzlaahilc
ceklerken, boyuna birbirlerini yitirirler, adeta kanl ayrlklara yol
alrlar. Nitekim gerek yaamda da yle olacaktr. Alangu u ok
yakc saptamay dile getirmi:
"Yaratt kiilerin kiilikleri, sonlar ile sanatnn akbeti a ra
snda ne derin ve dndrc bir benzerlik var!"
283
Yalnz Sabahattin Ali'nin deil, imizdeki eytanlar yazar
Nihai Atsz da aralarnda olmak zere, birok kiinin, sada ve
solda birok aydnn ...
Dengesiz, sivri, takn sanlm, ilerindeki derin uyumsuz
luk anlalamam ya da siyasi iktidarlarca tehlikeli bulunmu bu
insanlar imizdeki eytan'da hazin bir geit trenindedirler. Sa
bahattin Ali, yer yer, onlar kendi ideolojisinin deerlendiriiyle
yanstm olsa bile, roman dikkatle okunduunda, her kiinin i
sel dram belirir. Ayn tutumdaki Nihai Atsz'n risalesiyse, i
mizdeki eytan' kart adan deerlendirirken, bir bakma, btn
bu birbirini krdrmalara bir kez daha k tutuyor...
Daha balangta, Macide'nin yeniyetmeliinde, mzik
retmeni Bedri'yle gen kzn duygusal yaknlklar, toplumsal
evre tarafndan ylesine kirletiliyor ki, bundan sonrasnn koyu
karanl hemen seziliyor.
Dnya edebiyat, hele son otuz krk ylda, Dostoyevski'nin
Ecinnilerini birok ynden incelemiken, ayn karmaadaki i
mizdeki eytan'n hala glgede kal bence ok kayg verici.
Bugn olduu gibi olmak istemiyorum. Bsbtn baka bir hayat,

daha az gln ve ok daha manal bir hayat istiyorum. Belki bunu
arayp bulmak da mmkn... Fakat iimde yle bir eytan var kil
Bana her zaman istediimden baka eyler yaptryor. Onun elinden
kurtulmaya almak bo... Yalnz ben deil, hepimiz onun elinde bir
oyuncaz...
284
1 94 1
FAHM BEY VE BZ
Abdlhak inasi Hisar
1887 stanbul doumlu Abdlhak inasi Hisar, edebiyat

hayatna kitap tantma yazlar, eletiriler ve iirlerle balam.
"Hilciye" adn tercih ettii romanlarn, kuakcla yazarlardan
farkl olarak, olgunluk yllarnda yaynlam. Fahim Bey ve Biz
ba ekiyor.
Bu eser, yaant, gzlem, an ve kurmaca karm bir roman
niteliiyle edebiyatmzn yetkin verimlerinden biridir. mpara
torluun son dnem insanlarndan Fahim Bey'i aile hayat, ev
resi, alma hayat, zlemleri, tasarlar, dleriyle kaleme getiren
yazar, bir yandan da -anlatc konumunda- kiisel gr ve sap
taymlarn, dnya grn, imparatorluk bakenti stanbul'un
ruh iklimini yanstmtr.
i levini, kentsel zelliklerini giderek yitiren stanbul bu eserde
hala bir kltr beldesi grnmndedir. Buna karlk, imparator
luun kl art Fahim Bey ve evresindekiler, deien toplumsal
koullar iinde adeta erimi, snm, uzak anlara dnm gi
bidirler.
285
Kimi eletirmenlerin bence ok haksz deerlendirilerle, ge
mie ballndan, gemii anlatmasndan dolay hor grdkleri,
hatta 'gerici' kabul ettikleri Abdlhak inasi'yi Ziya Osman Saba
bambaka yorumlam:
"Yaamak, tadna varmak saadetine erdii gemi zamanlar,
onun sl1pu kalemiyle ne kadar baka trl dile geliyor, onun
tanm, acm, sevmi veya saym olduu insanlar nasl yeniden
hayata, dnyaya kavuup, nasl bizim de tandklarmz olup
kyor, sanki onlar, kim bilir ka yl evvel gmldkleri topraktan
silkinerek kalkyor, bir zamanlar yaadklar ve imdi bir sanat
mucizesiyle, yine brakm olduklar gibi bulduklar semtlerde,
evlerde, odalarda, bizim iin de, yine konuuyor, glyor, bir za
manlar Abdlhak inasi Hisar'n olduu kadar, sanki imdi de
bizlerin merhametimizi, sevgimizi kazanmak iin ac tatl mace
ralarn bir kere daha yaamaya koyuluyorlar."
Ortaokul son snfTrke ders kitabmzda Fahim Bey'in giy
silerine dair bir seme blm yer alyordu. Bu blm byleyici
bulur, tekrar tekrar okurdum. Abdlhak inasi'ye usuz bucaksz
hayranlm yle balad, hi dinmedi ...
Anlatcnn bir gn babasnn yannda grp tand alie dos
tu Fahim Bey, Bursa erafndan gelmektedir. Galatasaray Sul
tani'sinde okumu, yabanc dil renmi, bir ara da Londra Sefa

reti'nde nc katip olarak almtr.
Merutiyet'ten sonra Hariciye'den ayrlm Fahim Bey, sa
atlere tutkun Saffet Hanm'la evlidir. Karkoca d grnmde
dingin, huzurlu bir hayat srerler. Oysa i dnyada byk a
ltlar srp gitmektedir. Bir ara Bursa' da pamukuluk yapmak
istemi Fahim Bey herkesin ksa zamanda fark ettii gibi, bir ha
yal adam, inanlmaz bir dseverdir. Bu yzden onu Oblomov'a
benzetenler km.
286
Bir tasardan brne, bir giriimden bir bakasna mr t
ketmi Fahim Bey, Galata'daki yazhanesinde hep gelecee y
nelik i hayalleriyle avunmaktadr. Yalnz Oblomov'dan nemli
bir ayrmla: Fahim Bey, giriimlerini sadece dnmekle kalmaz,
srekli eyleme geer, bu uurda varn younu harcar.
Onun yceliklere, dahas boyceliklere ball, evresinde
kilerce anlalmamakta; herkes onu kendi bak asndan deer
lendirmektedir.
Fahim Bey'in, ken bir imparatorluk ortasndaki, bu tek ki
ilik 'masal', iin asl aranrsa, kendi olmaktan bsbtn kopan
bir toplumda hibir zaman ulalamayacak mutluluk araydr.
Fahim Bey'in gazetelerde yer alm lm haberiyle balayan eser,
anlatcnn Fahim Bey'e ili sesleniiyle sona erer...
Yakup Kadri, anlarnda, roman kiisi Fahim Bey'in gerek
hayatta yaam, "vaktinden nce emekliye ayrlm" memur bir
Fatin Bey'den esinli olduunu yazyor. Bu Fatin Bey'in Yakup
Kadri tarafndan tannmas Abdlhak inasi'nin houna gitme
mi; hatta biraz zlm, "nk" diyor Yakup Kadri, "her soylu
romanc gibi o da tiplerinin kendi yarattklar olmasn isterdi el
bet." Ekliyor: "Lakin, yine sanyorum ki, Abdlhak inasi sanatta
'yaratma gc' dediimiz eyin yoktan var etme olmadn bile
cek kadar geni bir edebi kltr sahibiydi."
Bence bu, kendini deil de bakalarn dnmek, halis bir d

nceye benzemiyordu. Bakalarnn ftlaketlerine tahamml kuvve
timiz, maaallah, harikuladedir. Bu bakalarn dn, neticede,
bir hodgamla dnmyor muydu? Belki, hatta hi phesiz, dnya
frtnalarnn rzgarlar ve saikalar bu tahtadan yaplm kk evi
hi sarsmyor, yakmyordu.
287
KEZBAN
Muazzez Talsin B erkand
Okur kalabalklarnn severek okuduu, duygusal ak roman

lar yazm Muazzez Tahsin Berkand, eserlerini genellikle Fran
sz edebiyatnn ayn tarzdaki romanlarndan esinlenerek, kimi
leyin uyarlayarak kaleme getirmi. Bylelikle 1930'lar, 1940'lar
stanbul'unun "monden" hayat, onun romanlarnda, Fransz
edebiyatnn ak romanlarnda sk sk karlalan ay, balo, kr ve
iftlik yaay sahneleriyle kaynam.
Kezban, Mualli (1941), Blbl Yuvas (1943) hemen hemen
ayn konu evresinde dnenir: Taradan deiik sebeplerle stan
bul'a, stanbul'un lks semtlerine gelen gen kz, burada nce ya
drganr, kmsenir, alaya alnr. Sonra, romann yakkl erkek
kahraman tarafndan sevilir, korunur. . .
Genliinde Kastamonu'd a bir kyl kzyla ksa bir sre evli
kalp boanan mhendis Ali Yolaan, yllardan beri stanbul'da,
yeni kars Gzide, kz Vicdan, evde kalm kzkardei Nigar, ak
rabalar, hizmetkarlar ortasnda varlkl bir hayat srmektedir. Bir
gn, Kastamonu'dan ald mektup, Ali Yolaan'a yllar ncesin
deki evliliinden Kezhan adl bir kz olduunu haber verir. Baba-
288
sn hi tanmayan, annesi yenilerde lm Kezban, Erenky'n
deki grkemli kke, uzak ve kimsesiz bir akraba sfatyla gelir, Ali
Yolaan gerei ailesine syleyemez.
Kezban, asl adlar Vicdan, Nilfer'i beenmeyerek, Vivet,
Nili diye birbirlerine seslenen yat gen kzlar arasnda ezilir,
yoksul snt muamelesi grr, stanbul'a bir trl alamaz. Ni
lfer'in aabeyi, Avrupa'da tp okuyan Ferit, Vivet'le szldr.
Yakkl gen adam Kezhan'n taral davranlaryla alay eder.
Taksim'deki lks apartnana tanan Ali Yolaan, Kezban' Vi
vet'in gittii Amerikan Kz Koleji'ne gndermek isterse de, Kez
han -o zamann Trke eitim veren- Boazii Lisesi'nde yatl
okumay tercih eder. Ferit renimini bitirmek zere Avrupa'ya
dnmtr.
Kezhan yl sonra okulunu bitirmi, ok deimitir. D
grnmyle tam bir 'stanbullu' gen kz, i dnyasnda da l
klerle dolu bir Anadolu ocuudur. evresindeki btn gen
erkekleri kendine hayran brakr. Ressam Faruk onun bir portre
sini yapar. Vivet, Kezban' iddetle kskanr. Vivet'le nianlanan
Ferit, Kezban'a ak olduunu hisseder.
Birok dolambal servenden sonra, Ali Yolaan lm d
einde, Kezhan'n babas olduunu Ferit'e aklar ve Ferit'in
kzn korumasn ister. Ferit'le Vivet anlaamamaktadrlar. ok
gemeden nian bozulur. Kezban, babas olduunu rendii
Ali Yolaan'n lmnden sonra, Ferit'i batan karnakla it
ham edildii iin Kastamonu'ya dnm, orada, babasndan ka
lan parayla dispanser amtr. Ferit gelir ve dispanserde alan
Kezban'a sevgisini aklar. Gen kz onunla stanbul'a, varlkl bir
hayata dner.
ki kez flme alnm Kezban, baka flmlerde defalarca yine
lenmi konusuyla sinema seyircisini de enikonu etkilemitir. Mu
azzez Tahsin'in, alafranga dnyalar yanstrken, genel izleyiciyi
289
yadrgatmamas bal bana edebiyat toplumbiliminin konusuy
ken, bunun zerinde hemen hi durulmamtr. Kezban, ayrca,
btn melodram kalplaryla, bizde "Klkedisi" masalnn bir iz
leidir...

Evvela tuva/etler: O ne zengin elbise/er, ne kadar ok parlak ta,

ne kadar ldrtc kokulari
Ya dekor! Kk batan baa deimi, gndelik yz silinmiti.
Odalar, sofalar iekler/e dolu idi. Mehtap altnda bahede dolaan
ift/er, oraya peri masallarnda tasvir edilen barikulade bir alem
manzaras vermiti.
Kahkahalar, ba dndrc ikiler, dans/ar, mzik ve ay!
290
NECLA
Gzide Sabri
Romanclna karasevdal Mnevverle balayan, ok nle

mi lm Bir Kadnn Evrak- Metritkestnde yasak ak okur ka
labalnn kat yarglarna ramen hogryle anlatan, Yabang
t'nde bir masal-romann ardna den Gzide Sabri, 1940'larda,
stelik yazmaya epey ara vermiken, zamann gerekilik arayna
uzak duramaz ve Necld'y kaleme getirir. O gnlerde kendisiyle
yaplan bir konumada, "hayli" gereki bir roman "hazrladn"
sylyor: Salon Kadn. Sonra bu Salon Kadn'nn ad deiecek,
Necld olacak.
vey iki kzkardein karlatrlmas saylabilecek Nec/d'da,
stanbul'un fakir ve viran semtlerinden Ayaspaa'daki "mutea"
apartmanlara yol alnr. Servenler i ie geer. Yabang/ii'nde
olduunca, romancnn iyilik dllendirilmeli dncesi yine be
lirir. Bununla birlikte, iyiliin dllendirilmesi, Necld'da kt l
n o kadar canl tasvir edilmesini engelleyememitir.
29 1
Masum Necla'nn tam kart fettan rfan, yal kocas ve ma
zisi bir ehvet taknlyla dolup taan adiye Hanm, "herkese
kin beslemek" eilimindeki Tevfik Efendi, Hseyin Rahmi kii
lerini aratmayacak canllktadr.
Romanc biri ken, dieri ykselen iki stanbul saptamakta;
te yandan her iki stanbul'da da ahlaki endielerin para, servet
hesaplaryla silinip gittiine iaret etmektedir...
Gerekilik arayndaki Necla'nn yaynlanndan be yl son
ra Gzide Sabri, Giresun'da ksa bir hastalk sonucu lr. Gz
yalaryla rl karasevda romaniarna yarar btn o sonbahar
tasvirleri, solgun yabanglleri, ay kl gecelerde tangolar, piyano
banda geen hicranl saatler artk gemite kalacaktr. Zaten
Gzide Sabri de, Necld'da, btn o gnl yaralarnn, veremlerin,
kalp hastalklarnn, umutsuz aklarn gemite kaldn, yeni
zamann yaaynda hepsine glnp geileceini hissetmi gi
bidir. ..
imdi gzlerinin nnden; ta yangn harabelerinden balayan

hayat bir erit halinde yava yava geiyordu. Necla'nn kendilerini
o sefil vaziyetten kurtard gn ne kadar sevinmiti. oda/ kk
bir ev.. akasya aalar ve asma dallaryla glgelenen !o bir bahe..
bahede serin suyu olan bir kuyu.. krmz tula deli bir mutfak,
kaftsli pencerelerin arasndan szlen gne/e aydn/anan kk bir
yatak odas, demir bir karyola, beyaz patiska perdeler ve rtler...
292
SRGN
Refik Halid Karay
Yenilerde okudum, 943'te Refik Halid'e, yazd roman ki

ileri arasnda en ok hangisini sevdiini soruyorlar, "Srgn'deki
Hilmi Efendi'yi" diye yantlyor (Edebiyat ldren Rejim). Son
ra, bir romancnn eserlerinde kiileri nasl yaratt da sorulmu:
"Hilciye ve romanlarmdaki kahramanlar beni deil, bcnliimi
tarlar."
Srgn ok renkli fakat ok ac bir roman. 960'larda ilk oku
yuumda olay rgsnn peine dmtm. 980'lerd: i kinci
okuyuumda roman kiileri, zellikle Osmanl ehzadclcridtn
Keramettin Efendi ilgimi ekti. Keramettin Efendi ve ailtsiri,
Mavi Kanatlarnla Yalnz Benim Olsaydn'da anmak ihtiyan duy
mutum...
Yeni siyasi rejimde iktidar sahibi olmu eski bir kom i sc ri r i f
tirasyla srgn edilen emekli yzba Hilmi Efendi, karsn, kz
ener'i kimselere emanet ederneden stanbul'da brakarak, \ok
az bir parayla Beyrut'a gitmek wrunda kalr. Srgn, yurt iizlt
mi, aile hayatnn ykm, derbederlik, yalnzlk demektir. 1 1 i l i
Efendi srgnn ne olduunu iyi bilir.
293
Hilmi Efendi birtakm etin koullardan getikten sonra, -
kendisi gibi srgne gnderilmi- ehzade Keramettin Efen
di'nin yanna snr. mark, hoppa, dediim dediki, kltr,
bilgisi yalnkat, yar kak Keramettin Efendi'yle yaknlar byk
bir serveti ksa zamanda tketerek Hilmi Efendi'yi ortalkta bra
kp Msr'a giderler.
am'a geen Hilmi Efendi, burada gizli rgt yesi Gzlkl
hsan'dan kznn ve karsnn durumunu renmesini ister. Ka
rs Karahisar'a yerlemi; kz Seher, henz on sekizindeyken,
tiyatro kumpanyas aktrlerinden birine metres olmutur. Bu
haberle yklan Hilmi Efendi, Seher'in sonrasn bir trl re
nemez.
Hilmi Efendi'nin ykk yprak yaam am'da da devam eder.
Gnler, zamanlar, her trl almadan, lkden uzak, geleceksiz
gemektedir. Eski yzba korkun bir hilikle boumaktadr.
Hilmi Efendi'nin tan, mirasyedi Vecihipaazade rfan, Ha
lep'te pek nlenmi, stanbullu bir arkc-rakkaseye tutulmutur.
Sitti Nevher takma adl bu kzn Seher olduunu renince, rfan
ok aracaktr. Durumu Hilmi Efendi'den gizlemek isterse de,
Halep'teki ilk karlamada baba kzn tanr ve acya dayanama
yarak kalp krizinden lr. Her eyden habersiz, baya tavrl, ha
yatn mahvettii Seher, imdi sahneden inmi; bir zel davete ka
tlmak zere am devlet reisinin oteldeki lks odasna gitmitir.
Burada, iskarpinine ampanya doldurtmakta, mesleine uygun
biimde elenmekte, yrtk kahkahalar atmaktadr. . .
Refik Halid'in ruh zmlemelerine, kiilerinin i dnyalar
na uzak durduu ileri srlm. Oysa Srgn'deki Hilmi Efen
di'yi btn i dnyasyla tanr, duyumsarz. Hilmi Efendi ayrca
keskin bir gzlemcidir. Onun bak asndan tantlan hanedan
art Keramettin Efendi ve ailesiyse, Trk romannda benzeri
294
olmayan bir deerlendirile, her trl 'ideolojik' vgden de, yer
giden de uzak, inanlmaz nesneilikle kaleme getirilmi.
Bu romanda ie ileyen birok sahne art arda karmza kar.
Hilmi Efendi'nin yllar sonra kzyla karlamas ve onu tanmas
tek bana bir doruktur.
Byk kzn anas esmer gzeli, tknaz, azamet/i ve grlmemi

derece msrifti, msrifve cimri... Her gn yeni birpudra kutusu aar,
hem yrtarak, paralayarak aar, dke saa srn r, kalann kaldrr,
pencereden dar atard; ipei kaan oraplar da kkn etrafndaki
am aalarnajirlatrd... kalfalar istifade etmesin diye!
295
1942
ATE GECESi
Reat Nuri Gntekin
Reat Nuri Gntekin'in romanlar zerine kapsaml bir al

may kaleme getirmi Fethi Naci, Ate Gecestni bakeye otur
tuyar ve Reat Nuri'den asl bu eserin inceliklerle rl olduunu
vurguluyor. Tuhaf bir yargs var Fethi Naci'nin: teki romanlar
nn sonuna yaklat m, Reat Nuri, adeta yorulmuasna, usan
masna alakalem yazar, son blmleri bir bakma zetlermi ...
Ate Gecesi yle deil diyor.
Ate Gecesi krk bir ak serveninin roman. II. Abdlhamid
dnemi srgnlerine baka eserlerinde de deinen Reat Nuri,
on sekizindeki Kemal'i srgndeki hayatyla tantyor. Abdl
hamid'in bu gencecik ocuu niye srd, ince bir alayla sap
tanm. Gkyz'nde olduunca, bu romanda da, an karmak
siyaseti hem nalna hem mhna deerlendiriliyor.
Kemal imdi Milas'tadr. O zamann, halk, yaay bamba
ka Milas'nda, Trkler, Ermeniler, Rumlar bir arada, i ie ya
yorlar. Reat Nuri roman kiilerinin en unutulmazlarndan birini
bu zengin kozmopolit dnyadan karm: Varvar Dudu.
296
O kadar ki, Ate Gecesi'ni okuduktan sonra, Varvar Dudu
apayr bir roman gibi varln srdrr, keke onun da ayr bir
roman yazlsayd dedirtir. ..
Kemal, Milas'taki gnlerinde hem kaymakarula hem Doktor
Selim'le yaknlk kurar. kisi de babacan insanlardr. stibdat ida
resinin bitmez tkenmez tahlilleri, birok gece aralarnda tart
lr. Bu tartmalar, aslnda, umutsuz vakit geirmelerdir. Kemal,
yine de, o usta-rak ilikilerinden yararlanacak, sonraki hayatn
da pekitirecei bir dnya gr edinecektir.
Milas'n enlikli hayatnda, Kemal, Doktor Selim'in kardei,
evli, zmir'de oturan Afife'ye ak olur. Kendisinden yaa b
yk Afife, arada bir Milas'a gelmekte, delikaniy gnlden ya
ralamaktadr. Ate Gecesi artk bu ak gergin bir duyarllkla adm
adm izleyecektir.
Afife, Kemal'in gnl yaknlna hibir zaman aka karlk
vermeyecektir. Merutiyet'in ilanyla srgnden kurtulan Kemal,
renimini Avrupa'da tamamlar. Milas'tan ayrl, Ate Gece
si'nin en gzel sahnelerinden biridir.
Yllar sonra Afife'yle Kemal karlarlar, Afife'nin bir zaman
lar Kemal'i sevdii ama ahlak deerlerine ball sebebiyle mut
suz yaamn srdrd ortaya kar. imdi ikisi de yitip gitmi
bu ak iin zlmekte, yalnzlk kelerine bsbtn ekilmek
tedirler. . .
Dudaktan Ka/be ve Alqam Gnei'nde ak izleini bol olayl
bir rgyle anlatan Reat Nuri, Ate Gecesi'nde olaylar en aza in
dirgemi, ruh zmlemesine arlk vermi, Milas'n o zamanki
kozmopolit dnyasnda gnlk hayat ne karmtr. Belki bu
yzden Ate Gecesi geni okur kalabalklarna ses yneltememi,
hatta Reat Nuri okurlarnca bile hak ettii ilgiyi devirememi.
Oysa yaznsal deerini bugn de koruyor.
297

Bir hafta sonra ate yortusu gecesiydi. Kasabann baka tarafla

rndan da birok Mslman ve Yahudi seyirciler geldii iin Kilise
Mahallesi her zamandan daha ka/aba/kt.
Ortalk karardktan sonra meydanda ve sokak aralarnda bek
bek al ateleriparlamaya balamt. Sade ocuklar ve genler deil,
ihtiyarlar da ak alevlerin stnden atlyorlar, bu esnada birbirine
arpp denler oluyor, lklar, kahkahalar, ark sesleri ortal tu
tuyordu.
298
1943
DENZiN AGIRII
Kemal Bilbaar
937'de ilk hikayesini yaynlayan Kemal Bilbaar, nceleri,

memleket gerekiliine yatkn, yer yer iirli, duyarl hikayele
riyle tannm. Bu verimler, gelenekten yenilikilie, silik hayat
lardan eraf-aa ortamlarna, geni bir yelpazede, zellikle Bat
Anadolu yrelerini yanstr. Bilbaar, kiilere, olaylara, Refik Ha
lid'in Memleket Hikayeleri'ndeki scak, renkli anlatmyla yakla
maktadr...
943'te yaynlanan Denizin ar Kemal Bilbaar'n ilk ro
mandr. Be alt yl iinde, yazar, adeta tutumunu deitirmi,
d ortama ynelik saptamalarndan i dnya zmlemelerine
yol alm, artc bir baanya ulamtr.
Denizin ar, dneminde -ve sonralar da- deeri, derin
lii, incelikleri pek anlalamam, yetkin bir eserdir. ( 940'larda
bu romanla ilgili en amlayc yazy Behice Boran kaleme ge
tirmi.)
Tarada yaam, aydn bir delikanlnn byk kent zlemini,
tutkusunu ve byk kentin hayhuyunda bocalaylarn, kaybolup
gidiini konu edinmi Denizin ar, esiz bir ruh zmlemesi
299
romandr bence. Dnemindeki yaznsal emelderin enikonu dn
da, ok ac bir mizah enisi de tayan bu eser, Kemal Bilbaar'n
-her nedense- bir daha pek dnp kurcalamayaca bir ie d
nklk dnyasnda geliir. (Ahmet Oktay Denizin ar'nn
"farkl bir kanal" at kansndadr.)
Byk kent, yeni, usuz bucaksz ufuklar, enginler zlemiy
le yetiegeimi bir gen adam; imdi ilkokul retmeni. Onun
sylemiyle yazlm roman, sz konusu kiinin nihayet -bir gece
vakti- zmir'e geliiyle balar. ll l gece, roman boyunca ad
verilmeyecek, anlmayacak anlatc iin hem artc, hayranlk
uyandrc hem de yabanc, rktcdr.
ocukluu, yetime yllar yoksulluk ve yoksunluk iinde ge
mi, ailesi sarsntdan sarsntya srklenmi, aalk duygusuyla
kvranan retmen, zmir'de gnlerini rperiler, ruh burkuntu
lar, bocalaylar iinde geirir. Byk kent lksyle gereldikte
yaadklar elikiler yumadr.
ok gemeden, rastlant sonucu tant Zelra'yla nianla
nacak, hibir sebep yokken nian bozup; bu kez de Adalet adl
kibar bir fahieye tutulacaktr. Byk kentin kibar fahiesi, gen
adam bsbtn bunalma sokacaktr, retmenlii srasnda bi
riktirdii para, Adalet'in harcamasyla eriyip gider.
'Ben' kiisi maddi-manevi rpnlar iinde denize gider;
deniz onu teden beri 'armaktadr.' Ylglar, endieler, us ya
rlmalar ve ykllar ortasnda gemi bu bedbaht mr, engin
denizde, son bir kez, sar sal tanralarn gzelliine kavua
caktr...
Usuz bucaksz ama umarsz bir yaama tutkusundan lme,
intihara srkleni Denizin ar'nda yalnzca bireysel, hasta
lkl bir sorun olarak karmza kmaz. Bir yandan da bu sorunun
toplumsal, evresel sebepleri, ok eskilerden kalma amazlar, ki-
300
iyi kendi olmaktan daima uzak tutmu trel yaama biimleri,
ekonomik skntlar handiyse tek tek ilenmitir.
Denizin ar'n okuman Trk iirinin byk ustas Beh
et Necatigil salk vermiti. Necatigil, Bilbaar'n eserini "yitik bir
roman" sayyordu. Uzun yllar bir daha yaynlanmam Denizin
ar gerekten unutulmutu. 1972'de Bilgi Yaynevi yeniden
bast. Bilbaar, yeni basmda eski szckleri ne yazk ki deitir
mi, ilk basmn biraz da dilden gelen bysn sanki hrpala
mt. ..
Dilerim, Denizin ar yarn daha ok okunsun, deilsin,
irdelensin, gizli bir bayapt olarak kalmasn...
Muslukta ellerimi yzm ykamaya giderken, kaps ak kalm

olan ikinci apteshaneye baktm. Burann alaturka bir hela olduunu
memnunlukla grdm. Ne yazk ki, daha nce bunu fark edemem i
tim. Az nce yrttm yorumlar bo ey/erdi, Otelpek iyi dn
lerek hazrlanmt. Buraya Doulu ve Batl insanlarn gelebilecei
ni erbap bir esnafdnyle hesaplam/ard.
301
GELNLK KIZ
Kerime Nadir
Gelinlik Kz' Galatasaray Lisesi'nde yatl renciyken oku

mutum. Ders saatleri biter bitmez, herkes, hemen hemen btn
renciler bahelere, oyun alanlarna koar, ben de romanlarma
snrdm. Galatasaray'da o zamanlar yalnz erkek renciler
renim gryordu. Bir erkek okulunda Kerime N adir'in eserini
okumak, yadrgatc, bal bana bir alay konusu olabilirdi. Bu
yzden, hap Hulusi imzal gzel kitap kapan krmz kap lci
dyla kaplamtm.
Popler edebiyatmzn temsilcisi romanclada balayan oku
ma sevdam, Gelinlik Kz' okurken, Reat Nurilere, Halide Edib
lere oktan uzanp gitmiti. Gelinlik Kz'da birdenbire ayn edebi
dzeyi yakaladm; bir Reat Nuri okur gibiydim, byle duyumsu
yordum. Bu roman bende sessizce yaayp durdu...
Gelinlik Kz 'yaanm'n izleriyle dolup taar. Kerime Nadir
anlarnda; hayatnn alkantl, ok mutsuz bir dneminden sz
aarken, romandaki heykeltra Cneyt Halet'in gerek hayattaki
karlndan da sz aar. Roman kahraman Halet, gerek ha-
302
yatta bir inaat mhendisidir. yleyken, Gelinlik Kz'n bakiisi
ressam Feyza'nn da Kerime Nadir olduu dnlebilir.
Yazar, Gelinlik Kz', "bir eit ruh bunalm iinde" yazd
n belirtmi. Gerek yaamda olup bitenleri renmemize imkan
yok; buna gerek de yok. Yalnz, romann sayfalar arasnda yol
aldka yakaladmz yaanmln bir ruh bunalmndan ka
gelii, Gelinlik Kz' farkl bir ak roman klmtr.
Eser bittiinde, sekiz yz sayfay akn bir daktilo msved
desidir. Kerime Nadir Gelinlik Kz' o ekliyle yaynlamak ister.
Maka Palas'ta komuluk ettii Avukat Adnan Cemil, romanda
gerek kiilerden esinlenildiini renince, hukuka kar sorum
lu dlebileceini hatrlatr. Bu hatrlattan sonra, romancyla
avukat Gelinlik Kz' "satr satr doramak" zorunda kalrlar. Ta
ki gerek kiiler iyice silinineeye kadar.
Gelinlik Kz -deyi yerindeyse- bizdeki sayl 'feminist ro
man'dan biridir ve ilklerindendir. 1940'larda feminizmden, ka
dn hareketinden kimseler konumazken; romanc, evlilik kuru
munu, hele grc yntemiyle evlenmeyi inceden ineeye tahlil
etmi, erkek egemenliine dayal toplumlarda kadnn mutsuz
olmaya zorunlulukla srklendiini vurgulamtr.
Feyza'nn hayatndaki erkekler, kendi bencilliklerinden tesi
ni dnmeyen kiilerdir. Kerime Nadir onlar, Gelinlik Kz'da,
Tolstoy'un Kryer Sonat'taki kahramanna benzetiyor. in tu
haf, bu benzetmeyi, romann yine bir erkek kahraman yapyor:
Behzat. Ama noter Behzat, Feyza'nn gnl ilikilerine savroldu
u teki erkeklerden ok farkl bir kimlik. Kadnla erkek arasnda
iten birlikteliin daha ilerde, daha uygar bir ortamda ve ancak
sanatn, kltrn araclyla gerekleebileceinin bilincinde ...
Feyza'ya gelince, yaadklarn art arda hatrlaylarla deer
lendirirken, her kalp arsndan bir aydnlan ediniyor. Kadnn
303
tek bana var olabilecei sylemi, Gelinlik Kz'n adeta manifes
tosu.
Feyza'y kadnn zgrlne ynlendiren etkenlerden biri
de aile basks. Roman boyunca, ailenin hem iyi niyetli hem dar
bakl basksn hissederiz. Ayrca, "bakalar ne der?!" zihniye
tinin kiisel hayatlar nasl sarsaladn. Bakalarnn ne diyecei
zerine kurulu hayatlar, romanda srekli acyla, umarszlkla do
nanmaktadr. Feyza hep bir k yolu arar.
zvarl neredeyse ikiye blnmtr: Bir yanda geleneksel
aile yaps, her gen kz iin mutlak beklenti olan evlilik kurumu;
dier yandaysa, btn bunlardan te, ura alannda ve o ura
alan iin var olabilmek abas ...
Feyza, mutsuz bir evlilik yerine, sanatnn gerekten salaya
ca mutluluu, bir anlamda, sr igdsnden kurtularak, 'bi
rey' olmay seecektir.
Gelinlik Kz' yeniden okurken, 1 960'larn ortalarna kadar
varln az ok koruyabilmi 'iirli' stanbul'da bir kez daha do
lap durdum. Tramvaylar, vapurlar vard. Parkotel, Ege Bahesi
yerli yerindeydi. Feyza Nahit "papiye parfume"sinden sz ayor
du. Mecidiyeky'nn "kanarya kafesi"ne benzeyen bir "villa"sn
da, bahede "eflatun" manolyalar amt ...
Silinip gitmi bu roman, bir ehir gezisi gibi okunduunda da
yrek yakyor...
Btn aile havuz banda toplanmt. ri ceviz aacnn yap

raklar arasndan elenen mehtap, suyun yznde panltlar yapyor,
beyaz mermer zerine sralanm sakslar gmten bir daire iinde
belirtiyordu.
304
KRK MANTOL U MADONNA
Sabahattin Ali
Krk Manto/u Madonna 1 940'ta Hakikat gazetesinde tefrika

edilmi. Kitap olarak yaynlandnda, yazk ki, dar bir edebiyat
evresi dnda, hak ettii ilgiyi devirememi.
Sabahattin Ali bu esiz romannda, srklenip durduumuz
toplumsal koullarn basksnda bir ak, artk anlarda kalm
krklklaryla amlar. Bir yanda akn kiiye zg bamszl,
bir yanda topluma kar sornnlarn eit eit egemenlii srekli
atp durur.
Krk Manto/u Madonna her ey yitirilmiken balar, derin i
szlaryla ykl bu sona ermilii, geriye dnlerle, en ince ay
rntsna kadar deer. Romann apayr bir ortamda, bir anlatcnn
gzlemleriyle ykl ilk blm, kendi iinde bir btndr ve o
gnlerin toplumsal dnyasn yanstmak asndan, ancak Dosto
yevski'ye yarar bir hava estirir. ..
Herkesten 'bey' diye sz ald yeni dnemlerde bile, ken
disine "Raif Efendi" diye seslenilen Raif, silik, toplum hayatnn
dnda kalm, ie kapank, bezgin, evresindekilerin neredeyse
kmsedii bir insandr. RaifEfendi kendisini sk sk sk ziyaret
305
eden anlatcya, lm deindeyken bir defter emanet eder. Ha
yatnn btn ezginlii ve gnl srr bu defterdedir:
-Belki Sabahattin Ali'nin yaamndan izler de tayan- Raif
varlkl bir ailenin ocuudur. Berlin'de yksekrenim grmek
tedir. renimden sonra yurda dnecek, babasnn fabrikasnda
sabunculukla uraacaktr.
Raif yurtdndayken, bir sergide grd "Krk Mantolu
Madonna" tablosuna hayran kalmtr. Ressam Maria Puder bu
tabloyu gerekletirirken kendinden esinlenmitir. Tablonun, i
grnm, fgrn i dnyasn da yanstan bir gizemi vardr.
Raifle Maria arasnda frtnal, ini klarla bounlu, kar
mak, youn ak ilikisi balar. Dnce ve duyuta birbirine
kart bu iki insan, ak bir hayat retisi gibi yaarlar. Dahas,
aralarndaki kartlk zaman zaman erir ve Maria, Raife, Raif,
Maria'ya dnr gibi olur. Her ikisi de dnyann, varoluun an
lam zerine yeniden dnr.
Ne var ki, Raifin babas lecek, gen adam Trkiye'ye dn
mek zorunda kalacaktr...
Maria'yla mektuplamalar giderek azalan Raif, eski yaay
na denk bir hayat kurmak zorunda kalr. Evlenir, tekdze gnler
birbirini kovalar. Yllar sonra Ankara'da karlat, tant bir
Alman kadn, Maria'nn uzaktan akrabasdr ve ressamn trajik
servenini anlatr.
Maria, Raiften saklad ocuunu dourmu, ksa bir sre
sonra da lmtr... imdi, Ankara'da, garda bir vagon pence
resinden darya baknan dokuz yalarndaki ocuk, Raifin hi
bilmedii, hibir zaman babas olduunu syleyemeyecei kz
dr. Raif iin o gnden sonra yaamak vicdan sorgulamasna d
nmtr. . .
dnyasnn ksknlklerini, genlik yllarnda, Berlin'de,
sanat ortamnda ve sanatn zenginliinde bir lek durdurabilen
306
Raif, roman boyunca madde dnyasnn skntsn eker. Yaad
ak ise o madde dnyasnn penesine dm, dalp gitmi
tir. Krk Manto/u Madonna'nn -bence- en gzel sahnesi, Maria
Puder'in akn imkanszln Raife anlatmaya alt sahne,
ayn zamanda Raifin de sylemidir.
Dn akam, hele buraya geldikten sonra, bir an neler mit et

memitim... Sihirli bir el tarafndan tamamen deitiri/eceimi, ru
humda, kk kz ocuklar gibi masum, fakat ayn zamanda, btn
hayatm kavrayacak kadar kuvvetli heyecanlar duyacam, bu sa
bah uykudan, baka bir dnyaya doar gibi uyanacam sanmtm.
Fakat hakikat ne kadar baka... Hava her zamanki gibi kapal; odam
souk.. Yanmda her eye ramen bana yabanc, btn yaknlna
ramen benden ayr, benden baka bir insan...
307
1944
AYGIR FATMA
Osman Cemal Kaygl
Osman Cemal Kaygl, yazlmam ama, hayatyla bir roman

kiisi. 890'da stanbul'da domu. Babas mahalle bakkal. Kay
gl, askeri katip olmak zere bir tr ortaretim grm. Bir ara
Sinop'a srlm. Hastalannca grevini brakarak stanbul'un
sur diplerinde bir mahalleye yerlemi ve ehrin yoksul kesim
leriyle gnl ba kurmu. Zaman zaman vapurlarda biletilik,
pazar yerlerinde manifaturaclk, stlk yapm. Tiyatro eserle
ri -ou kayp- yazyor, sahneye kyor; ortaoyununun son tem
silcilerinden biri. 925- 945 aras okullarda Trke retmeniy
mi. Kansere yakalanyor. 945'te stanbul'da lyor.
Bu yaam eserine yansyor; stanbul'un ky ke semtleri
ni, sur dnda yaayanlar, yoksul, drst insanlar, bal bana
bir dnya oluturan ingeneleri, iinde gcnde kk esnaf,
ehrin yava yava snp giden gezinti yerlerini, meyhaneleri
anlatm.
Osman Cemal'in romanlarndan ancak kitap olarak yayn
lanabilmi. i ddiadan uzak, ili, iten, dank rgl anlatmyla
308
bir halk romancs zellii kazanm yazarn, birok hikayesi gibi,
teki romanlar da dergi, gazete kelerinde kalm.
Sait Faik'in ok sevdii ingeneler (1939), bir ingene ka
dnna ak gen bir adamn maceral hayat hika.yesidir. Yerieik
dzenin insan, ingeneler arasnda yaadka -sonu ykmla bit
se bile- o tuhaf zgrle kaplacaktr. Nitekim romann baki
isi bir cinayet ileyip hapiste yattktan sonra yine ingenelerin
yanna dnecek, onlar gibi yaayacaktr. (Yllar sonra, 1975'te
ayn zlemi Sevgi Soysal afak romannda duyar.)
Bekri Mustafa (1944) ise, XVII. yzyldan beri n salm, yar
bilge bir ayyan yaantsndan esintilerle kaleme alnmtr.
Halk resimlerine zg nahif, adeta 'masum' bir duyarllk
iinde gelien Aygr Fatma, bence Osman Cemal'in en gzel
eseridir. Bu roman bende derin bir ileni, burukluk brakm
tl. ocuklukta balam ak hikayesinin stanbul'dan Anadolu'ya
savrulup gidii hala belleimde. Dahas, gnl kknlne u
ram yoksul insanlarn, son sna 'sanat'ta bulmak isterken, bu
haktan bile yoksun braklmalarn unutamam ...
Birbirlerini bayram gn Kathane'ye giderken tanm ocuk
Mediha'yla ocuk Hasan yeniyetmeliklerinde, halk masallarnda
ki gibi birbirlerine ak olurlar. Romanlara, tiyatroya, sanatn her
alanna kendiliinden ballk, yatknlk duyan yoksul, yetenekli
Hasan, Topular semtinin gzpek kadnlarndan Aygr Fat
ma'nn araclyla Mediha'yla nianlanmak zeredir. Fakat bir
kavgaya karr, hapse der. Hasan bir buuk yl hapiste yatar.
ktnda, Mediha'nn "Dastanl, krk belik bir kalpak
ve krk tccar"yla evlendiini renir. Hasan, Aygr Fatma'nn
dul kz Zehra'y sever bu kez. Gelgelelim Zehra ldrlecektir.
Tulat kumpanyalarnda alan Hasan, Anadolu'da dolar. Bir
de oyun yazar. Hayatndan esinlendii bu oyunda barol "seyyar
sahneler yldz" Bedia Nesrin oynayacaktr.
309
Turneye ge katlan Bedia Nesrin'in, genliinin masumiyeti
ni oktan yitirmi Mediha olduu anlalr. Hasan onunla birlikte
olmak isterse de; Bedia Nesrin hayatndaki erkeklerin pelerini
brakamayacaklarn syler.
stanbul'a dnen Hasan'n annesi lmtr. Hasan, Aygr
Fatma'y artk annesi bilir ve onun akrabas, "memleketlisi" bir
kzla evlenir...
Aygr Fatma, yoksul snfn sanatla ilikisini ele alan, edebiya
tmzda sayl eserden biridir. Alangu, Osman Cemal iin, "tam
anlamyla halktan gelen bir taraf vardr ki zamanla deeri daha
iyi anlalacaktr" diyor. " ... aniatma yolundaki gayretleri daima
hatrlanacaktr" diye ekliyor. Bu dileyi bugne kadar gerekle
memitir.
Byk mahalle kahvesinde Hasan ' meddahiardan da, sazclar

dan da ok efsun/ayan eyler kahvenin duvarlarndaki levhalar, re
sim/erdi. Mesela karlkl aslm, birbirlerine ok benzeyen iki tane
kara kal, kara gzl, st gerdan/, pskrme ben/i beyaz Arap kz
resmi vard ki, bunlarn o upuzun kirpik/eriyle caniara ileyen sz
gn baklar, adiarna Kadnana denilen Havva kzlarn Hasan'a
hayatn biricik can yoldalar gsteriyordu.
310
AMLICA'DAK ENTEMZ
Abdlhak inasi Hisar
Abdlhak inasi Hisar hatralada ykl amlca'daki Enite

miz'de somut gereklikten dsele, dselden eseri iin gerekli
kurmacaya, yapntya alr. Romann bu zellii zerinde pek
durulmamtr.
Tam tersine, ideolojik saylabilecek yaklamlarla, romann
"tutucu" dnya grn savunduu ileri srlmtr. Ar v
glerin yan banda, bu haksz yergiler amlca'daki Enitemiz'in
okurla bulumasn adeta engellemitir. Taa 1957'de nemli bir
air, Turgut Uyar, nesnel bir yaklam gereksinecektir:
"Aa yukar, Fahim Bey ve Biz dndaki btn yazdklar
onun artk zlemini ektii bu dnyay aniatmasna bir bahane
dir. Belki Abdlhak inasi Hisar'n suu yalnzca bu kadarcktr:
O dnyann zlemini ekmek. Bu kadar. amlca'daki Enitemiz
bahanedir. Kitap ne romandr ne de hikaye. yle bir kitaptr."
Bence, amlca'daki Enitemiz yetkin bir romandr. Abdl
hak inasi gerek bir kiiden esinlendii "deli enite" Hac Vamk
Efendi'de esiz bir roman kiisinin portresine yol alr. Deli enite,
defterdarlk etmi, mutasarrflk ve valiliklerde bulunmu, imdi
311
amlca'da bir tr ie kapan hayat yaamaktadr. Bu aml
ca, ta Araba Sevdas'ndan tandmz amlca'dr. Hac Vamk
evresindekilerin garipsedikleri yaradlyla ne karken, yazar,
onun evresindekilerin portrelerini de ekleyerek, eserini bir geit
trenine dntrr.
Btn portrelerin fonunda amlca belirir. amlca'nn gn
leri, geceleri, mevsimleri, doas, bitki rts, anlatcnn ocuk
ken belleine akl kalm izlenimleriyle belirir. imdi bunlar
hepsi yitirilmi kiiler, yitirilmi zamanlardr. Ama anlatc kah
imdi konumakta, saptamakta, kah derin yurtsamayla gemie
karp gitmektedir...
Fahim Bey ve Biz'de kendisinden sz alm Hac Vamk
Efendi artk kendi 'roman'nda baroldedir. Bununla birlikte,
teki kiiler, evre, tarihi dnem, anlatcnn ie ilemi ve imdi
her biri snp gitmi izlenimleri roman geni, etkileyici bir pa
noramaya oturtur.
Vamk Enite'nin kkne giden yolda, anlatc, "insan sefa
letierinin bir sergisi"ni grr. Kalabalk, skklk, izbelik, sinek
ler ve babo kpekler drt bir yan kuatmtr. Her ey ylesine
kirli, kasvetlidir ki, anlatcnn btn hlyalar ykmla yz yze
gelir. Ve anlatc, annesinin "eldivenli" elini sk skya tutarak,
buralardan geip gidinceye kadar etrafn grmemeye alr ...
Bir eletirmenimiz, bu sahneden yola karak, -anlatcyla z
de kld- yazarn, "alan yoksul insanlarn evresinden" tk
sindii kansna varm ... Yargs yle: "Boazii'nde yerlemi
varlkl, aylak insanlarn yaayn anlatm, 'o isiz ve tembel'
gnlerin, o sorumsuz hayatn zlemini dile getirmitir."
Oysa bu romann -roman sanatnn snrlar iinde brakl
m- ciddi bir meselesi var: Vamk Efendi Dou'yla Bat arasn
daki tufanl gelgitinde, bakalarnca deli sanlmakta, saylmak
tadr. Anlatc, satr aras dokundurmalarla, yeni dnemin eski
3 12
hayat tarzn kavrayamadn sezdirir. Bir inkar frtnas esmek
te, eski deerler toptan hor grlmektedir.
rnekse, amlca'daki enitenin siyah kuka tespihi bir m
cevher kymetinde, sk sk deitirdii azlklar yasemen, enf
ye kutusunun st mineliyken, bu sanat, el iilii zenginlikleri,
-zmsenmemi bir yenilikilik uruna- herkese artk zevksiz
bulunmaktadr...
amlca'daki Enitemiz, yiten sanat, kltr deerleri zerine
bir 'son sz' olduu kadar, insan eliyle yok edilmekte olan evre
ve bitki rtsne de iirli sayfalar ayrmtr.
Bizim battn sandmz gne, meer, batmaz, baka bir yere

gidermi. Bu, bize enilemizin verdii her haber gibi tuhafgrnd.
- Gne ekilince nereye gider?
Biz bilemiyorduk. O zaman ona sorardk ve, o gzlerini aarak,
aceleci ve telandan adeta hiddetli grnen haliyle:
-Amerika 'ya! derdi.
Bizse, bu szn doru olmas ihtimalini kabul etsek bile, Ameri
ka'ya giden gnee glrnekten katlrdk.
313
KLE
Ref'i Cevat Ulunay
''Yzellilikler" listesinde yer alm olmas, Refi Cevat Ulu

nay'n edebi yazarln epey glgelemi. Yurda dnten sonra,
gazeteci kimliiyle ne kabilmi.
Oysa, akc bir anlatmla, eski stanbul hayatna ilikin ro
manlar yazm Ulunay. Bir yandan da Osmanl mparatorlu
u'nun son dnem insanlarn; kabadaylar, yosmalar, ekyalar,
tulumbaclar, varlkl ama izgi d yaayan hanmlar canlan
drm. Kle, Enkaz Attnda (1945), Sayl Frtnalar (1958), Eski
stanbul Yosmalar (1959), Mermer Kkn Sahibi (1959), olayla
rn anlatlma dayal, bol konumalada rl, roman sanat a
sndan belki iddiasz, ama bir devrin tankl asndan deerli
almalardr.
Kle'yi romanlar sevdals olduum ilkgenlik amda oku
mutum. Bu eski, ypranm bir kitapt, ilk basm, Semih Lutf
Kitabevi'nin camelcinnda hala alc bekliyordu... Ulunay'n Mil
liyet gazetesindeki, zaman zaman kaleme getirdii tiyatro eleti
rilerini severek okuyordum, gelgelelim romanclndan haberim
yoktu ...
3 14
Eski bir vali kz olan Nadire Hanm, geim imkanlar da
ralm ailesinin kurtuluunu, olu, yakkl Fazl'n zengin bir
kadnla evliliinde bulur. Fazl edebiyata merakl, yazar olmak
isteyen, duygulu bir delikanldr.
Vali Kani Paalarn evine gelip giden Msrl Prenses Dilflcir,
uzaktan grd, fotoraflarndan tand Fazl'a gnl yaknl
duymaktadr. Kendisinden yaa epey byk Prens Muhammed
Paa'yla uzun yllar evli kalm Prenses Dilflcir kocas lnce s
tanbul'a bsbtn yerlemi, teki Msrllar gibi Boazii'nde,
varlkl, saltanatl bir hayat srmeye balamtr.
Fazl, Nadire Hanm'n basksyla prensesle evlenir. imdi
roller deimitir ve Fazl, Prenses Dilflcir'n genlik gnlerin
deki konumundadr. Roman, bakalarnn aykr sayd ilikiyi
yarglamakszn, ama Fazl'n lklerini tek tek yitiriini anlata
rak sona erer.
Salona ellerinde zerine billur kadehlerle erbetler dizi/mi, geni

gm tepsiler tayan iki hizmeti girdi. Ba hataz/u bir zenci ka
dn, eski saraylarn enicibalar gibi tepsiyi alarak davetlilere erbet
veriyor ve ienlere omzunda duran ucu altn klaptan/ ilemeli ipek
bir havluyu uzatyordu.
315
TALITARLADAKi EV
lhami Bekir Tez
Sanat, felsefe, toplumbilim alannda byk emei gemi s

mail Hakk Baltacolu, yazd nszde, Taltarladaki Ev'in
gizli ekicilii zerinde durur. Hatta, nceleri bu ekicilii kav
rayamamtr...
Birinci Dnya Sava yllarna bir ocuun gzlemi, bak
as, alglayyla eilen roman her eyden nce dili ve anlat
myla dikkat eker. Eserin yazar lhami Bekir Tez aslnda bir
airdir. Kendisini, "Ben halis mahalle ocuuyum," diye tant
maktadr, savan mthi ykmlarn, cephe gerisindeki yans
malaryla, o mahalle ocuu bize aktarr, ama hep ocukluun
usuz bucaksz kaygszlyla.
Btn bir iirsel anlatm eliindeki Taltarladaki Ev dne
minde yitip gitmi bir eserdir. kinci basm krk yl sonra, lhami
Bekir'i seven gen kuan abasyla yaynlanm, ne yazk ki hak
ettii ilgiyi yine devirememitir. Oysa Taltarladaki Ev bam
baka bir ekinsel corafYada Rilke havas estirir.
Kendine zg mimarisiyle, yoksullar stanbul'unun yaama
sahneleri, geri plandaki sava sessizce lanetlemesiyle ksa, zl
316
bu roman edebiyatmzn en ineeliidi eserlerinden biri; bugn de
okurunu bekliyor...
Ey uurtmalar! Siz benim yar ocukluumsunuz!
3 17
LKER FIRTINASI
Safiye Erol
Romanmza sanatkarca emei, bilinemez hangi sebeplerle,

gzden rak kalm Safiye Erol, zellikle lker Frtnas ve Di
neyri Papaz {tefrika edilii 1 955) adl eserlerinde, kadn kahra
manlarn, Dou ve Bat kltrlerinin bir tr sentez kiisi olarak
karmza karr.
Bu, slupu, ruh zmlemelerini dorua eritirmi, usta ii
romanlarda, Dou ve Bat birer kutup ya da seenek deil, tam
tersine, yaadmz corafyann birer kaderidir. lker Frtna
s'nda Nuran, Bat'dan edindikleriyle Dou'yu yeniden deerlen
dirmek, almlamak wrunda kalr.
Nuran, tasavvufun da yardmyla bir gnl aydnlna kavu
acaktr...
lker Frtnas, "Ben Yehuda'y grdm" diye balar. Nuran
anlatmaktadr. Bir "muharrir" Nuran'n hayatn yazmak iste
mektedir. Oysa bu hayat, bu, Yehuda'y grmlk yle kolayca
yazlacak gibi deildir. "Ben de hayatta byle bir Yehuda, byle
ifte yzl bir hilkat ile karlatm. nme kan kt bir adam
olsayd, ne kolay!"
318
Nuran'n hayatna karan Sernet Rfat, aslnda on drt yllk
evli, drt ocuk babas, musikiyle ba eitimsiz, doalamadan
gelen bir udidir. Alaturka musikinin iyice hor grld o gn
lerde Sernet Rfat meyhanelerde almaktadr.
Bat'da ok kapsaml bir mzik eitiminden gemi Nuran
Yerli, rastlant sonucu tand, utunu dinledii Sermet'e ak
olacak, evli olduunu sonra renecek, rendikten sonra da bu
aktan bir trl kopamayacaktr. Tam ayrlk karar verilmiken,
Sernet'in yeni bir gnl szs, anlalmaz sadakati N uran' git git
derin ruh bunalmiarna srkler.
Fonda 1930'larn iyice alafranga Batl Kadky; Safiye Erol,
Nuran'n i acsnda, okuru da Tosca operasyla Dede Efendi ara
snda byk ve zmsz frtnalara srkler. Huzuldan hayli
nce yazlm lker Frtnas, bir bakma, Tanpnar'n romanna
yol acdr. Ne var ki, Tanpnar, hibir yazsnda lker Frtna
s'n, lker Frtnas'ndaki Nuran', Safiye Erol'u anmam ...
lker Frtnas'n 1 970'lerde, Remzi Kitabevi'nin hurdaya
kard yaynlar arasnda bulmutum; gz yapra renkli kapa
iyice solmutu. Ka kez okumaya yeniden baladysam da, arka
sn getiremedim. Yazarn, birok aniat tekniini i ie kullan
mas, hayli karmak bir rgy yelemesi beni zorlamt. lker
Frtnas ancak ellilerimdeyken vurulup kaldm bir roman oldu.
Yukarda andm Dineyri Papaz, hemen hemen ayn mese
leler evresinde, Safiye Erol'un son ve en olgun roman. Uzun
yllar tefrika halinde kalm olmas, edebiyatmz adna gerekten
yz kzartc.
Gerek lker Frtnas, gerekse Dineyri Papaz zengin evre
romanlar niteliindedir. Geni kadrolar, her biri ayrntlarda
yaayan roman kiileriyle, dnemin stanbul'unu, stanbul kl
trn, btn banazlklardan uzak, ok renkli sahneler zelli
inde dile getirir.
319
Nuran' n, karkoca Sernet ve Mzehher'le geirdii gece, l
ker Frtnas'nn yrek yakc bir blmdr...
- Hayr, dedi, buras sizin eviniz olamazd. nk benim ya

payalnz yaamaklm mukadderdi. Hayat, talih, ne derseniz deyin,
herhalde caymaz bir zaruret byle kararlatrmt ve ben de bunu
biliyordum.
320
1945
ILGIN GB
Suat Dervi
Attila lhan, Suat Dervi'ten sk sk sz aard. 1 940'lara d

ner, onun ynettii Yeni Edebiyat dergisini anard. Suat Dervi,
Yeni Edebiya/ta Orhan Kemal, Mehmet Seyda, lhan Tarus, A.
Kadir gibi yazar ve airlerin ilk verimlerini yaynlam. Dergi siyasi
izgisi sebebiyle kapatlyor, ama toplumsal gerekilik yeni imza
lar kazanm ...
Gerekilii, toplumculuu savunan eletirileri, kitap tantma
yazlaryla edebiyatmza farkl bir perspektif kazandrmak iste
mi Suat Dervi. Ayn tutumu, ou gazete kelerinde kalm
romanlarnda srdrm.
Yazarn en gzel romanlarndan biri olan lgn Gibi, 'serma
ye'nin ak ve duyguyu bile satn alabileceine iaret eder. Yeni
yeni g kazanan, egemenlik kuran i evrelerinin ykseli, snf
atlama zlemleri romann arka fonunu oluturur.
Abdlhamid dnemi nazrlarndan Velieddin Paa'nn to
runu Celile, ocukluunu Nianta'ndaki konakta, Boazi
i'ndeki yalcia geirmitir. ocuk yatayken annesini yitirmi
Celile'nin anlar iinde, sevecen bykanne, Hrriyet'in ilan,
321
halkn yal nne gelerek ar svglerde bulunuu, korku ve
endie ba eker. Babasnn ikinci evlilii Celile'de karmak
izler brakmtr.
ekingen yaradll gen kadn, imdi, orta halli iadam Ah
met'le evlidir. Bu, snk, tekdze bir evliliktir. Ahmet i dnya
snda ykselmeye almaktadr.
Celile'nin daima dikkat eken gzellii Ahmet iin bir gurur
konusudur. Elenceler, danslar, 1930'lar, 40'lar stanbul'unun
gece hayatnda; ok zengin, gl iadam Muhsin, Celile'ye ak
olur. Ahmet, Muhsin'in imkanlarndan ve evresinden yararlan
mak drtsyle, Celile'yi, bilerek bilmeyerek, Muhsin'le gnl
ilikisine ynlendirir.
Gen kadn gizli kapakl, ikiyzl yaamalar irkin, iren
bulduundan, kocasndan ayr yaamaya balar. Muhsin kendisi
ne her trl refah salamakta, fakat evlenneye szm ona ahlaki
sebepler dolaysyla yanamamaktadr.
Bu metres hayat Celile'nin bsbtn ie kapanmasna yol
aar. Gen kadn evresindeki says az arkadalaryla da gr
mez olur. Bir gece Muhsin, otele dntrlm bir Boazii ya
lsnn rhtmnda Celile'yle otururken, bankaya gen kadn iin
"nikah czdan" yerine geecek byk bir para yatrmak isteini
syler. Celile yantlamaz. Suda kk bir prt duyulur; Celile,
Muhsin'in hediye ettii, ok pahal, prlantal bilezii suya at
mtr...
1940'larn ou mutlu biten ak romanlar arasnda lgn
Gibi ok farkl bir yere sahiptir. Yazk ki, gemiin deerlendi
riinde lgn Gibi sradan bir roman sanlm, iletisi, incelikleri
zerinde durulmamtr. (Eser ve Suat Dervi zerine zl bir
inceleme, taa 2000' de kaleme alnacaktr: Behet elik, Atee
Atlm Bir iek.)
322

Onun geceye, rzgira ve denize ihtiyac vard.

Onun Muhsin'den kurtulmaya ihtiyac vard.
Ve yava yava Muhsin'e arkasn, denize yzn evirdi.
323
LALE
Muazzez Tah sin B erkand
Ldle hznl bir adayla balar: "Sevgili lkerime 1 Bu ro

man sen, on be yann hulya dolu heyecan ve alakasyla bekli
yordun. Okuyamadn. 1 Onu senin aziz hatrana ithaf ediyorum.
/ M.T.B." ...
Ldle tiyatro oyuncusu olmak isteyen bir gen kzn romandr.
Tiyatro sanatna o kadar nem vermi Cumhuriyet Trkiye'sin
de, stelik 1940'larda, oyunculuk, hele gen bir kzn oyuncu ol
mak istei, abas, her kesimden aile iin hala bir ykm, korkulu
ryadr. Bu irkiltici tavr zerinde duran sayl edebi eserden bi
ridir Lt/e.
Ynlarn okuduu Muazzez Tahsin, handiyse klielemi
ak romanlarnn iyice dna karak; ailesinin, nianlsnn, ge
lecekteki kaynvalidesiyle kaynpederinin ve evresindeki birok
kiinin engellemeye alt aktrislik uruna, aresiz kalnca,
evini terk eder.
Merak esini kkrtacak birtakm gerilimli olaylar bir yana
braklrsa, Ldle, romana adn veren gen kzn tek bana m
cadelesi, ayakta kal, baanya ulamas evresinde dnenen bir
324
eserdir. Lale sonunda nlenecek, ehir Tiyatrosu'nun deerli bir
oyuncusu olacaktr. imdi onu alklayanlar, daha dn kmse
yenlerdir.
Geri bu uurda Lale kiisel hayatn ykp gemitir: "Yzm
gen olabilir... Vcudum da... Fakat ruhum ve kalbim ... "
Her eye ramen roman mutlu sonla noktalanacak; gemite
Lale'nin kt yola deceinden rkm herkes, bata, onu red
deden ana-babas, memleket apnda "sayg deer bir sanatlcir"
olduunu kantlam Lale'den zr dileyeceklerdir...
oktan yozlam bir ahlak anlayn sorgulayan La/e, yazk
ki piyasa roman sanlm, emei ve tutucu zihniyetiere kar k
asndan deerlendirilmemi, unutulua terk edilmitir...
ine dolan yepyeni bir kuvvet onu, piyesin balangcndan ta so

nuna kadaryalnz sanatna balad. Baka hibir eyi, hibir kimseyi
grmyor, roln yaatt kadnn derisinin iine girmi, onun gibi
hissederek oynuyordu. Kendi ahsiyetini kaybetmi, onun ahsiyetine
brnmt. O kadar ki, o dakikada onu birisi ismiyle aracak olsa,
ben La/e deilim, Pervin'im diyecekti.
325
SOKAKTAN GELEN KADlN
Esat Mahmut Karakurt
Dneminde ok okunmu. Her biri defalarca baslm, "ak,

ihtiras ve macera" romanlar yazar Esat Mahmut Karakurt, bu
eserlerinin birounda kendine zg bir anlatm gelitirmitir.
imdiki zaman ekimli, kopuk, kesik cmlelerle, anlatlan olaya
hzllk, akclk ve hareketlilik kazandrmak istemi yazar, son
dnem romanlarnda bu seiminden vazgemitir.
Bununla birlikte, hem anlatm hem de kendine zg deyile
ri, Esat Mahmut'u teki popler romanclarmzdan ayrr. Se
tii konularda ak, cinsellik ar basm, fakat gerilim, heyecan,
entrika esine de yer vermitir. Romanlarnn bazlar, edebiya
tmzda o dneme dek ender yazlm 'casusluk roman' zelli
indedir.
Doan Hzlan, Esat Mahmut'u yle deerlendiriyor:
"Roman okurunun oluturulmasnda, Esat Mahmut Kara
kurt'un yaptlarnn byk oranda etkisi vardr. Romanlarnn
kolay okunurluu, konularnn ynlara yaknl, anlatmndaki
yalnlk, okurunu oaltmtr."
326
Sokaktan Gelen Kadn zellikle son sahnesiyle cesur, beylik
popler edebiyattan ayrlan bir romandr. Yazar, yaygn ahlak an
layna ters dmeyi gze alarak, bir 'kibar fahie'yi btn kural
tanmazlyla kaleme getirmitir.
ok zengin bir ailenin ocuu olan Selim, Uluda'da bir ak
krgndr. Babas inasi, stanbul'un en gzde kibar fahielerin
den Semra'y, bu ak krgnln unutturmak iin parayla tutar.
Olanca grkemiyle Uluda'a giden Semra, akna sadk kalan Se
lim karsnda yenik der. stanbul'a dner ve inasi'nin nerdi
i, dedii paray kabul etmez.
Selim, Semra'nn cazibesine kaplmamsa da, gen kadnn
kendisine gerekten ak olduunu hissetmitir. Dnte Sern
ra'y arar. Serura'yla Selim bir sre birlikte mutlu olurlar. Bu, cin
sel yan ar basan bir yaknlktr. inasi ve evresindekiler iliki
den rahatszdrlar. Sonunda, Serura'y tehdit ederler.
Selim'e, ailesi tarafndan, Serura'nn parayla tutulmu bir so
kak kadn olduu aklanr. Selim yine de Serura'y incitmez. Bu
tutum, gen kadn bsbtn ykar; Semra ayrla tek bana ka
rar verir: "sokaktan gelen kadn, sokaa dnmeye mahkumdur."
Birka kez filme de alnm olan eserde, arpk dzenlerde
cinsel tutkunun bir para ilikisine dnmesinin dolayl tahlili
yazk ki dikkat ekmemitir.
Semra'y imdi, yalnz bana, plak omuz/ar, perian salaryla,

yanaklarn siatan gzyalar arasnda, otelin mermer merdivenle
rinden inerek, caddeye doru yrrken gryoruz.
327
SOLAN MT
Kerime Nadir
Konu, yaantdan, bir hayathikayesinden izler tayor mu,

saptamak g. Fakat Solan mit, beylik ak romanlarnn kalp
lar dnda bir ksa, zl eser; ince bir ruh zmlemesi.
stinye Koyu, Tarabya, Bykdere, Boazii'nin semtleri Ke
rime N adir'in yabancs olmad yerler. Roman birok sayfasnda
oralara alyor. Daha balangta, bir sandal, stinye Koyu'nun
durgun sularnda izler brakarak kyya yanar. Sitare, srtnda
beyaz pike spor elbise, banda apka, sandaldan iner...
On yedi yanda olduunu rendiimiz Sitare, tepedeki mavi
kke gidecektir. Mavi kkte "psikoloji profesr" Ferruh Tay
yip Bey oturuyor. Onun radyodaki syleilerini dinleyen Sitare,
profesre hayranlk mektuplar yazmtr. O dnemde, stanbul
ve Trkiye kinci Dnya Sava'nn yanklarn dinlemekte, iten
ie endie duyulsa bile, yaam srp gitmektedir.
So/an mit bir bakma 'radyonun roman'dr. Sitare, Boazi
i'ndeki kke giderken, aslnda radyonun kurban olacan bil
memektedir. Hayranlkla dinlenmi radyo syleileri, etkileyici
328
sesin yaratt duygular, gen kzn gnlnde, yzn hi grme
dii Ferruh Tayyip'e derin bir sevgi uyandrmtr.
Bu ocuksu, ar sevgi, orta yata profesre ekici gelir. oluk
ocuk sahibi, toplumda sekin, saygn yeri olan Ferruh Tayyip,
Sitare'nin genliinden etkilenmekte, kendine bile itiraf edeme
dii duygulada sarslmaktadr. Ak hi bilmeyen Sitare'yse, Fer
ruh Tayyip'in tutsa haline gelecektir.
Roman, dmdz geliir. Toplumdaki yerini korumay tercih
eden Ferruh Tayyip gitgide gen kzdan uzaklar ve Sitare h
zn verici bir yalnzla, melankoliye srklenir. Radyodaki ses
artk bir i acs olmutur.
Kimselerle paylaamad yrek arsn Sitare nihayet dindi
rir. Radyodan gelen ses, Ferruh Tayyip'in srp giden syleileri,
imdi Sitare iin hibir ey ifade etmemektedir...
O srada radyodaki mzik susmutu. Spikerin sesi:

- imdi profesr Ferruh Tayyip'ten bir konuma dinleyeceksiniz!
dedi.
Sitare bir an durdu. Dudaklarndaki glmseyi snd. Sonra ani
bir kararla ilerledi ve eli titremeksizin dmeyi evirip radyoyu ka
pad.
329
1946
AGANTA BURNA BURNATA

Halikarnas Balks
Halikarnas Balks'n 1940'larda ne eritiren bu romann

ad hep ilgimi ekerdi. Kitab okumamtm, ama ad ikide bir
de aklma gelirdi. Aganta Burina Burinata denizcilik dilinde bir
terimmi; zaten eserin sonunda da bir kez daha karmza kar
terim.
Aganta Burina Burinata ldrtc, batan kartc, korkun bir
deniz karasevdasn iler. Denizci aileden gelen Mahmut, boul
mu amcasnn ac ansna, babasnn btn kar koyularna ra
men, bir gn denizlere alr, bir gemide tayfadr artk; uzaktan
grd engin denizler armtr onu.
Denizlerde, karadan uzakta geen yllar ortasnda, Mah
mut'un karada braktklarnn, yaknlarnn yks de ilenir;
ailesinin erkeklerinden yine denizde boulanlar, kimsesiz kalan
ve gnn birinde lp giden annesi ... Mahmut biraz da ocuk
luunun, yeniyetmeliinin yaantlaryla ezgin, karaya, Bodrum'a
geri dnecektir.
Evlenir. Kaynbabasnn olanaklaryla hali vakti yerinde bir
hayat srer. Karsyla ilikileri karlkl sevgi, sayg zerine kuru-
330
ludur. Ama Mahmut hep daha youn, daha cokun bir sevdann
zlemi iindedir. Gznde tter deniz, alp gitmek. Bodrum'da
yola k hazrln grd bir yelkenli, o byk zlemi dizgin
lenemez hale getirecek; Mahmut karay, topra, her eyi brakp
ve belki artk geri dnmernek zere denize kavuacaktr.
Bodrum'da Mahmut'un denizle yeniden yz yze geli sah
nesiyle, bu roman iir ykl sayfalada son bulur. Halikarnas Ba
lks'nn yklerinde de sk sk karmza kan, ba dndrc,
denizlere sevdalandrc bir sh1p.
Karadan ayrlrken "Aganta!" diye mutlulukla baran roman
kiisi, Balk'nn teki kiileri gibi, deniz uygarlnda binyllarn
izini tar. O da artk yar gerek, yar efsanedir. Tpk, eserde,
frtna yznden len Davut'un karada gmlemeyii ve esiz bir
anlatmla ada bir sylenceye karmas gibi:
Arkadalar ''Deniz Davut'u istiyor!" dediler. Davut'u beyaz

kontrakontrin ye!kenine, direin en yksekteki yelkenine sararken,
onun gklerin beyaz bir parasna brndn sanyorduk. Aya
na zincir parasn ben balayamadm. Arkadalar balad. Gk
lerin beyaz parasna sarl denizciyi, barnn zindan karanlna
ekmeyince denizin susay kanmayacakt. Kardeimi denize attk.
zerine deniz kapand. Martlar kpkler zerine ark ettiler. Dibe
giden naan aarts yava yava; so/du. Gzlerimizin nnde deni
zin yalnz yekpare mavisi kald.
331
KISKANMAK
Nahid Sm rik
Nahid Srr rik 1960 ylnda lyor. O tarihte neredeyse

unutulmu. Bir hayli de hor grlm bir yazar. O kadar ki, Ta
hir Alangu'nun -19 5 O'lerdeki- zl incelemesi dnda, eserleri
evresinde nemli bir alma gerekletirilmemi.
1980 sonrasnda giderek artan bir ne kavuuyor Nahid Srr.
Geri eserleri okur katnda hak ettii ilgiyi yine devirmiyor ama,
toplu eseri artk birok yazda deerlendiriliyor. ..
Aslnda iki arada bir derede kalm bir yaam: Babas, II. Ab
dlhamid'in mabeyn mtercimlerinden Hasan Srr Bey. rik,
ilkrenimine evde "bir Trke hacas ve bir Frenk madamas"y
la balam. Bir ara Galatasaray Sultanisi'ne devam etmi. 1915-
1923 aras Berlin, Paris, Viyana, Roma... Cumhuriyet'te yurda
dnte, Ankara; Maarif Vekaleti'nde evirmen ... Osmanl'ya
da Cumhuriyet'e de souk, mesafeli. Bir bakma yersiz yurtsuz;
bununla birlikte hem gemiin hem yaad dnemin rktc
zmlemelerini dile getirmi.
Uzunlu ksal hikayeler, gezi yazlar, tiyatro yazlar, tarihi
aratrmalar, oyunlar da yazm Nahid Srr'nn birok roman
332
gazete kelerinde, tefrika halinde kalm. Ancak 2000'lere doru
bu deerli, yaklam enikonu farkl eserler 'kefediliyor'.
Uzun hikayeyle roman aras Eve Den Yldrm 1934'te ya
ynlanyor: Yeni bakent Ankara'da bir ailenin ykm. Henz
tara ehri tresinden uzaklaamam Ahmet kr Efendi ve
iki olu, stanbul'dan gelen akraba kz Muazzez'in gnl tutsa
olacaklar, muhafazakar dnyalar kecek, hayatlar bir kabusa
dnecek. ..
Eve Den Yldrm'dan sonra N ahid Srr eskinin dnyasyla
yeni dzenin atmalarn tekrar tekrar ele alacak, edebiyatmz
da 'ktcl' bir grngenin neredeyse tek bana temsilcisi ola
caktr...
Derinlikli ruh zmlemeleriyle ykl Kskanmak'ta, stan
bullu, dkn beysoylu bir ailenin tarihesini, son dnemlerini
saptar Nahid Srr. Erenky'ndeki bir kk, ili'nin henz kr
lk ve dutluk olduu gnlerdeki bir ssz yreler evini ustalkla dile
getirdii gibi; ana mekan Zonguldak olan bu romanda, roman
kiilerinin stanbul zlemini, gazetelerden okunmu stanbul ha
berlerine ynelik tutkulu merak da yanstr. Ankara epeydir ba
kentken ve stanbul iyice gzden drlmken, Zonguldak'ta
dar evrede yaayanlar hala eski payitahtn etkisi altndadrlar.
1930'lu yllarn toplumsal ortamn, tara 1 byk kent kar
tlyla betimleyen Kskanmak'n gzlerden rak kalm edebi
deeri, ne acdr ki, ancak ok sonraki yllarda kavranabilmitir.
Almanya'da okumu, M aden Mhendisi Halit'in kzkardei
Seniha, kk yatan beri bakalarnn ilgisini ekmemi, baka
larnca, hatta annebabasnca sevilmemitir. (Romanc, Seniha'nn
hayal krklklaryla dolup taan gemiini, Kskanmak boyunca,
geriye dnlerle ve doruk noktaya ulamak ereiyle, inceden in
ceye deerlendirir.)
333
Aile servetini serseriliklerde, uanlklarda har vurup harman
savurmu, Zonguldak'taki maden ocanda mhendis sfatyla
alan Halit'le onun gen, grgsz fakat alml kars Mker
rem'in evinde imdi yar snt durumundaki, mutsuz bir hayat
sren, evde kalm Seniha'nn tek gnl serveni, yllar nce,
aabeyinin ayak ilerini gren bir haderneyle yaanmtr. Bu ili
ki Seniha'nn bsbtn ktcllemesine yol amtr...
Kocasnn artk orta yaa ermi olmasndan dolay doyumsuz,
cinsel yalnzlk iindeki Mkerrem, Zonguldak'n soylu eraf ai
lelerinden birinin pek mark, gelgelelim "mermer heykel" g
zelliindeki olu Nzhet'e tutulur. Annesi Nuriye Hanmefen
di'nin ar, hatta sapkn bir dknlk gsterdii Nzhet iin,
btn gen kadnlar, ksack apknlk ilikilerinin aralarndan
baka bir ey deillerdir.
Bu olguyu sezgi ve yaantsndaki ac tecrbeyle fark eden Se
niha; yalnzca Halit'e sevgi duyup emek vermi ailesinden, aabe
yinden ve muhakkak ki hayattan alabilmek amacyla, Mker
rem'i nce Nzhet'in oyunca yapar, sonra da, durumu, eref ve
onurunu korumas 'hatrlatmasyla' Halit'e aklar.
Halit, Nzhet'i ldrecek ve hapse girecektir. Btn hayat
boyunca irkinlii yzne vurulmu, sevilmemi, bir keye itil
mi Seniha, nihayet merhametsiz bir baanya eritiini sanacak;
oysa ne Halit, ne de geen yllar iinde bir bar kz kimliine
brnm Mkerrem, Seniha'nn yardm nerilerini kabul ede
ceklerdir.
Dinrnek bilmeyen "kskanlk ateleri ihtiyar kzn btn ben
liini yeniden alm, tamamyla kaplayp" sarmken, Kskanmak
bir nefret l gibi sona erer.
1980'lerde bir eletirmenimiz bu romanda, Zonguldak'ta ge
mesine ramen, maden ocaklarnn zorlu yaamasndan, maden
iilerinin etin koullarndan Nahid Srr'nn habersiz duruu-
334
na deinmiti. Ne var ki, kentin kalburst dnyasn byk bir
baaryla yanstan romanc, zaten belli bir odaktan yaklar, bu
kalburst dnyann olanca acmaszln, kaytszln, grg
szln iler. Roman boyunca Nuriye Hanmefendi'nin misa
fir gn, 1 930'lu yllara zg balo sahnesi, varlkl eraf ailelerinin
tablolar unutulacak gibi deildir...
1970'lerin banda okumutum Kskanmak'. 1990'larda ye
niden okumak istedim ve romann erevesinden tamayarak
"Aynal Dolaba ki Revolver"i yazdm. Bu yaz, sonradan Cemi!
evket Bey 1 Ayna/ Do/aba ki El Revolverin, Nahid Srr esinli
romannn ekirdeini oluturdu.
Bununla beraber, baloya hi istemeyerek gelmiti. nk esasen

dans etmeyi bilmezdi. Otomobil oforlerine ve konak hizmetilerine
kadar bunu herkes rendii halde renmeye lzum grmemiti.
renmi olsayd da hemen hi dansa kaldr/mamas ihtimali ok kuv
vetli deil miydi? Paras olmayan zavall bir gekin ve irkin kza
kavalyelik etmeyi kim isteyecekti?
335
MiSKNLER TEKKES
Reat Nuri Gntekin
Miskinler Tekkesi, Reat Nuri'nin romanclnda, szn sa

knmaz, srgan bir gerekiliin verimidir. Tarihi perspektiften
yararlanlarak yazlm, bir bakma simgelerle rl roman, ya
zarn, II. Mahmud dneminden Cumhuriyet'e, dilenciler toplu
luunu anlatr grnd; gereklikteyse, alma dman, re
timsiz, alma ahiakndan yoksun, "miskin" bir topluma itiraz
saylabilir. Duygusal tutumuyla bilinen Reat Nuri, Miskinler
Tekkesi'ni ac bir glmeceyle bezemitir.
Yeniliki padiah II. Mahmud'un gzde adamlarndan Ko
caba Kazasker emseddin Molla'nn grev edindii 'yeni' bir i,
padiah yemek yerken, nnde kalan ekmek krntlarn byk
sayg gsterileriyle toplamak ve saklamaktr.
Ailesinde doan her yeni ocua bu krntlardan tattran
emseddin Molla'nn, romanda ad verilmemi torunu, imdi
yllardan beri dilencilik yapmakta, onun bunun sadakasyla, hi
bir ey retmeden, almadan yaamaktadr. Geri ayn tutum,
bata sadaka verenler, btn bir toplum iin geerlidir. Kimse a-
336
lmamakta, herkes birbirinin kazancna gz dikmektedir. Hazra
konmak adeta bir erdem olup kmtr.
zmir'in Tamaalk semtinde oturan dilencinin bir arkada,
konak hayat sona erdikten sonra gidecek hibir yeri olmayan eski
kalfa Mesule Bac'dr. Bir zamanlar emektan olduu konakta,
"kkbey"den gebe kalm bir evlatlktan doma ocuk smail
de Mesule Bac'nn yannda, himayesindedir. Kazasker torunu
dilenciyle Mesule Bac smail'i bytrler. Bu yetitirme, hayat
larnn en anlaml emei olur.
smail, babas bildii anlatcnn babal olduunu ve dilen
eilikle geindiini, artk delikanllna erimiken renince e
kip gider. Parasz yatl okur. Mhendis olup alma hayatna
atldktan sonra, modern zaman dilencileriyle yz yze gelir ve
babalna hakszlk ettiini anlar. smail, kendisini yetitirmi
babaln bulup elini per. Miskinler Tekkesi, yal dilencinin h
znl sevinciyle son bulur.
Tanpnar bu roman zerinde srarla durmutur. Fanteziye o
kadar ak konusunun ardnda, ar bir toplumsal yergi saptam
ve Miskinler Tekkesi'nin deien devirlere, yeni yeni dzenlere
ramen hep ayn kalan bir toplumu yansttn sezdirmitir.
Reat Nuri zerine kaleme getirilmi en gzel yorum bu yaz
da; Tanpnar, Tamaalk mahallesine deiniyor, "Bu birka sayfa,
tabir ciiizse, Reat Nuri'nin hibir romantik izgi koymadan an
latt cehennemdir" diyor. Ekliyor: "Asl Reat Nuri bence, bu
realizmde ve onun br yz olan efkat ve sevgide aranmaldr.
nk o, Trke'nin ortasnda geni bir sevgi ve efkat rper
mesiydi."
Konusu, iletisi ve yazl yntemleriyle edebiyatmzn en z
gn romanlarndan biri olan Miskinler Tekkesi okur katnda hi
bir zaman alkuu ya da Akam Gnei kadar nlenememitir.
337
Bununla birlikte, yakn tarihimize ynelik yergici saptamalan
bugn de yaarln koruyor.
Tamaalk mahallesinde epeyce ocuk da vard ve bunlarn pek

ufa aa yukar Afrika'daki zenci kylerindeki gibi, yar plak ge
zer/erdi. Ancak gnn birinde de bu ocuklardan bir veya birkann
.fstolu ipek entariler, boncuklu pelerinler, kvrck balarnda kurde
leler, hatta renklijapon emsiyeleriyle ortaya ktklarn, oyuncak be
bekler gibi ellerinden tutularak gezdirildiklerini grrdnz. O va
kit, hemen anlamalyd ki o gnlerde kibar mahallelerinden birinde
bir ufack kz ocuu lmtr.
338
1947
ANAHTAR
Refik Halid Karay
Anahtar, Refik Halid'in merak ve gerilim elerini arka

planda kulland, okurlara roman sanatn sevdiren nitelikte,
sevimli bir eseridir. Yurda dnte politikadan uzak yaamaya
kesenkes kararl yazar, hem yaznsal deeri (zellikle dilde, s
lupta) gz ard etmedii, hem de okur kalabalklarnn gnln
elebilecek romanlar yazmay yelemitir; Anahtar bu yoldaki
verimlerindendir.
Gen, yakkl, varlkl banka mdr Kenan evinin anahtar
n kaybeder. Karsndaki anahtar alacak, eini yaptrtacaktr. Ne
var ki Perihan'n antasnda yepyeni bir ikinci anahtarla karla
r. Kenan iin bundan sonras bunalml bir serven olup kar;
karsna o yeni anahtarn nereye ait olduunu bir trl soramad
gibi, phelerden phelere srklenir.
Sonunda her ey tatlya balanacak; Kenan, Perihan'n an
tasndan kan anahtarn, bir zamanlar oturduklar, Taksim'deki
lks apartman dairesine ait olduunu renecektir. Gen kadn
da 'lks' hayatn evliliklerine glge dreceini sanm ve yeni-
339
den eski, alakgnll hayatiarna dnm, yeni sanlm o eski
anahtar da bir hatra olarak saklamtr. ..
Uzaktan uzaa bir vodvil havas da estiren Anahtar'da asl
incelik, 1930'lar sonu 1940'lar ba stanbul'unun, byk kent
hayatnn ok renkli yanstlmasndan kaynaklanr. Taksim, Be
yolu, ili, Bomanti gibi semtler, aralardaki yaay, giyimku
amdan yeme imeye kadar geni bir kltr yelpazesi Anahtarda
yine geni bir kadroyla kaleme getirilmitir.
stanbul'un belli bal simd/arndan ou bu lokantadayd. Lo

kanta mterilerinin hepsinde metrdotelden, patrondan, garsondan
kendilerine hususi muamele bekleyen ve grdklerini sanan bir eda
gze arpard. Herkes ''ben -servet, hret, hkumet, nfuz bakmn
dan- tekine ta karrm" diye dnyor gibiydi. Ara sra ieriye
tannmam bir mteri girerse acayip acayip szyorlar, adeta ara
mza girmeye layk m? bizim cinsimizden mi? mdnasna birbirleri
ne bakyorlard.
340
1948
MESiHPAA MAM!
Samiha Ayverdi
Osmanl tarih ve kltrne ilikin donanml bilgisiyle tan

nan Samiha Ayverdi, an, tarih, deneme trundeki eserlerinde
olduu gibi, romanlarnda da adalarndan enikonu farkl bir
tutumu seerek, tasavvufi, geleneki, muhafazakar ynserneleri
ne karmtr. Onun toplu eserinde Allah, insan ve evren, ta
savvuf anlay erevesinde ilenmitir.
Ayverdi, daha ilk romanlarndan balayarak, -Bat deil
Batllama karsndaki derin tereddtlerini dile getirmi;
1940'l yllarda farkl bir okur kalabalna ses yneltmitir.
Romanc Ayverdi, teki eserlerinde olduu gibi, deien de
virler ve yeni rejim karsnda pheci kalm, Osmanl mpa
ratorluu'nun inan kltrnden bsbtn kopmann tehlikeli
olabileceini ileri srmtr.
Szgelimi Yolcu Nereye Gidiyorsun (1944), Osmanl mpara
torluu'nun ykl gnlerine dnerek, toplumsal sorunlar, y
kln tarihi ve ekonomik sebeplerini deer. Bu romanda Batc
kiiler bir bilinsizlik, hatta ihanet kimlikleri olarak deerlen
dirilmitir. . .
34 1
Samiha Ayverdi, Mesihpaa mam'nda, bu kez de, geleneki
dnyadaki yozlamaya eilir. Roman, Osmanl-Trk uygarl
nn en incelmi yansmas olarak 'tasavvuf ak' yceltirken; ba
naz dnceyi, "yobazl" toplumsal kn bir baka sebebi
sayar. (Bu gr, yazarn tarih amlamasna ynelik sonraki ki
taplarnda daha ayrntl biimde yinelenecektir.)
Ahmet Oktay, Ayverdi'yi yle yorumluyor: "Yaznsal yapt
larnn hemen hepsi stanbul zerinde odaklanan kitaplardr. Ay
verdi de Yahya Kemal ve Abdlhak inasi His ar gibi, stanbul'u
Osmanl-slam uygarlnn cisimletii uzam olarak grr."
Mesihpaa mam'n 1960'larn ilk yarsnda, dedemlerin i
fa'daki evlerinde 'bulduumu' hatrlyorum. Ayverdi'den okudu
um ilk romand. Bir imarnn romann bakiisi seilmesi dikka
timi ekmiti. Dahas Mesihpaa iman Halis Efendi yeriliyar
muydu, vlyor muydu, pek kavrayamamtm. Ama romanda
gemiin stanbul hayatna ait baz sahneler (dnler, snnet
dnleri, mahalle kahvesi, vb) belieimde iz brakmt.
Sonralar romann souk, mesafeli, hatta yer yer kat yrekli
anlatm ilgimi ekecekti. Bylesi bir anlatmla macerasnda iz
srlm Halis Efendi'nin karsnda, Tahir, o yoldan km d
grnmyle i dnyasnn inceliklerini yanstyor; Ayverdi son
demeyi adeta okura brakyordu ...
Dar kafal Halis Efendi'yle gnl insan Tahir'in birbirine
kart yaaylar Mesihpaa mam'nn baat sorgulamasdr. Ya
zar, Tahir'de i dnya arnmln yanstrken, sofu Halis Efen
di'yi de sanki ayn arnmla arr.
Halis Efendi'nin aile evresi, kars, iki olu, bir kz, hele
kaynvalidesi yar bunak Pembe Hanm kendi alemlerinde ayr
hayatlar yaamakta; Halis Efendi onlar artk boyunduruu altna
alamamaktadr. st ste bozgunlar patlak verir. Mesihpaa mam
342
bu yoldan kmlklar karsnda sadece barp armakta, fakat
hibir eyi iyiletirememektedir.
Zaten Halis Efendi de imdi birtakm kayglarn insan ol
mutur: "u var ki, artk ne dese, ne kadar inkar etse, ilkgenli
indeki o kr krne iman ediinin halaveti kalmamt."
Mesihpaa mam, durgun bir akta, imdiyle gemi arasnda
bir gelgit iindedir. Belirip kaybolan sahneler, dnn ve o gnn
yaayma gndermelerle, toplumdaki byk deiimleri saptar.
Bunlardan, ehzadeba'nda "tiyatro kumpanyas"nn yaatld
blm, eserin doruklarndan biri. yle sanyorum ki, orada, eski,
tozlu kostmlere dalp gitmi, bezgin, kkn, tutuculuunu er
dem sanm Halis Efendi'yi, Mesihpaa mam nn her okuru ha
'
trlayacak. ..
Sanki eski dnceleri, o mnakaa kabul etmez itikatlar, buhar

dan bir rt imi gibi yava yava uuyor ve bunun altndan, gzk
meye balayan asl hviyetini seer gibi oluyordu. Hayr, o ne eline
icazet veren hocalarnn dedikleri gibi, ne de kendisinin uzun za
mandr inanm olduu gibi her eyi biliyordu. Cahildi, stelik belki
iyi bir adam da deildi.
343
1949
DAR YOL
Peride Celal
Gecenin Ucundaki Ik, Cumhuriyet gazetesinde tefrika ediliyor;

her gn okuyorum, bir sonraki gn sabrszlkla bekliyorum. Pe
ride Celal'den daha nce Kadnn Roman'n okumuum, ok
sevmiim. te, imdi de, nklap Kitabevi'nin i blmdeki raf
larn kartnrken Dar Yol kyor karma, Peride Celal'den bir
roman daha, cildi, ama yapraklar sararm, 949'dan beri okur
bekliyor...
Dar Yol bence Peride Celal'in romanclnda dnm noktas
dr. Daha nce -kendisinin belirttiine gre- "hi istemeyerek",
geimini salamak uruna sevda romanlar yazm Peride Celal,
Dar Yolla birlikte izgi deitiriyor.
Geri Peride Celal uzun yllar bu romann gzden rak tuttu.
lk basm Dar Yolu 988'de bana u satrlada imzalamt:
"Dostum Selim leri'ye
949. svire'den stanbul'a geldiim yllar... peine dt
m ve yeniden gazete kaplarn andrdm... Krk yl sonra
size imzalamak hzn veriyor biraz. Eski zamanlardan kimi sa
trlar belgesel olarak iinize yararsa gene de sevineceim ... "
344
Kadky'nden, Kzltoprak'tan, Mhrdar'dan sz aan bir
roman yazmaya alyordum. Dar Yolun esiz Kadky tasvirle
rinden esinlenmitim. Peride Celal'e syledim. Dar Yolu yeniden
okudu ve yeniden baslmasn bin bir glkle kabul etti. stelik
bu yeni basm bana adanmt...
Romann giri yazs, oradaki yazarlk tutumu, roman sana
t konusundaki aratrc kimlik, uzun yllar dikkati ekmemi.
Bu zl giri yazs, edebiyatmzda romann yazl yntemleri
ne deinen ilk yazlardan biridir. Ayrca, romann ak zerine,
nemli bir rota deitirimine deinilmektedir.
Peride Celal balangta "Meliha'nn romann hazrlamaya"
girimitir. Sonra romann ikinci kiilerinden Cenan'a kaplp
gittiini belirtir. Dar Yol birdenbire Cenan'n roman olup kar:
"(. .. ) onun gen kzlktan kadnla geerken birok hemcinsleri
nin geirdii o pheler, korkular, isteklerle dolu, beklenmedik
hadiselerle ve mizacndan gelen atele ( . . . )"
Dar Yol, bir yandan romancnn anlatyla srp gider, bir
yandan da Cenan'n "kara kapl defteri"nden sayfalara alr.
"Bylece Cenan'n roman, hadiselerin frtnas iinde, onun
yalnz bana drt duvar arasnda kendisini ve etrafndakileri an
lay ve bir yabancnn hadiseleri dardan gr gibi iki tarafl
bir anlayla yazld."
Dar Yol uzaktan uzaa bir polisiye roman havas estirir. Ne
var ki, giri yazsnda belirtildii gibi, bir gen kzn ruh dnya
sndaki deiim ve dnmleri tahlil eder. Cenan'n yakn dostu
yal "muharrir" ise, yalann simgesidir, yleyken, i ie gemi
hayat evreleri karmza kar...
Niin byle Allahm niin byle!

Raifld. Raifkendini ldrd.
345
Ama iekler amakta, sular akmakta, gkyz yle masmavi,
geni, bamzn stnde parlamakta, insanlar glp konumak
ta devam ediyorlar. Zaman zaman farkna varmadan ben de on
larn arasna karyorum. Sonra hem onlardan, hem kendimden
nefret ediyorum, yanlarndan kayorum. Hep Fenerbahe burnu
na, kayalklara. . .
346
HUZUR
Ahmet Harndi Tanpnar
air, romanc, hikayeci, deneme yazar, edebiyat tarihisi Ah

met Harndi Tanpnar, Trk edebiyatnn ok deerli bir yazar
dr. iire byk nem vermi, az sayda iir yaynlamakla yetin
mitir. Bu iirlerinde gemi yaz, bahe, su sesi, mevsim dnm,
rya ve hlya ok baka ieriksel anlamlar edinerek, bireyin i
dnyasndaki labirentleri yanstr.
Abdullah Efendi'nin Ryalar (1943) adl ilk hikaye kitab,
Tanpnar'n rya lsnde sanrya da edebi bir izlek olarak yak
lamn belgeler. Bilinle bilinalt arasndaki bir gelgitte, yazar,
sanr olgusunu, o gne kadar edebiyatmzda ilennemi ekilde
deerlendirir. Kitapta yer alan be hikaye de ryann ve hlyann
atafatl dnyasndan, i krlganln, huzursuzluu, hatta me
lankoliyi da vuran, yer yer rkn i klerle sannlara yol alr.
Ayn ekilde Yaz Yamuru (1955) ak yaananda deil, d
lenende arayan, kitaba adn vermi ilk hikayesiyle balar; teki
hikayelerde de, bezgin, umarsz, zaman ve varolu nnde en
dieli insanlar belirir. Yer yer plak gereklie geri dnlmek
le birlikte, ou kez, hatralarda, sanrtlarda ilenmi ve bir trl
347
kurtulunamam i gereklik ne kar. gereklik, adeta, btn
sebepleri, btn sonular etkiler.
Baz iirleri, baz hikayeleri, Tanpnar' sanki hep Huzura ha
zrlamtr...
Byk bir romanc olan Tanpnar, hayattayken, yalnzca iki
romann, Huzu rla Saatleri Ayarlama Enstits'n kitap olarak
yaynlayabilmitir. Ne var ki, lmnden epey sonra, nceleri
kavranamam yksek edebi deeri anlalnca, teki romanlar
da okura kazandrlabilmitir.
Bu romanlardan Mahur Beste (1975) Huzu run balangc gi
bidir. Bir imparatorluk sonu roman zelliindeki lvfahur Beste,
artk gen Osmanl uygarln, bu uygarln urda burda satlr
hale gelmi ve antikalam btn aksesuvarn bir hilik, yokluk
dnyasna evrilerek, handiyse dkntlemesini ackl glnl,
ou kez trajik, ama yer yer de hzn dolu bir iraniyi yanstarak
dile getirir.
Mahur Beste'de herkes birbirinin anlattn rtmek sev
dasna dm gibidir. Her kiinin serveni bir bakasmukini
btnlerken, kiiler arasnda yanl anlamalar, uzlamazlk sz
konusudur.
On dokuzuncu yzyl sonu Osmanl toplumunun ve stan
bul'un panoramasn 'seyrettiimiz' romann bakiisi, smail
Molla'nn olu Behet Bey'dir. Behet Bey'in Atiye Hanm'la
evliliinin tuhaf, ackl hikayesini, Behet Bey'le babasnn, s
mail Molla'nn daha da gemite kalm ilikileri izler. Byle
ce bir zaman gelgitinde toplumsal alkantlar, her birinin birey
zerindeki youn ve ynlendirici etkisi, Edebiyat- Cedide'nin
'mensur iir'lerini artrarak ilenir.
ken imparatorluun amlamasna girimi "garip ihtilalci"
Sabri Hoca, aznlktan Agop Efendi, Tccar Nuri Bey ve ticaret
dnyas, eski saatler, mcevherler, Boazii musiki geceleri, yaz-
348
ma eserler, yirminci yzyln insan Cavide, aynalar gibi element
ler yan yana gelerek Mahur Beste'yi btnler. Nihayet, romann
anlatcsna bir mektup yazd varsaylan Behet Bey, anlatcnn
yantsal rnekruhuyla yirminci yzyla ular ve ancak imdi "kendi
kendini tanmaya" balar...
Sahnenin Dndakiler (Bkz. 1973 yl romanlar), Mahur Bes
te'nin bir bakma devamdr. Romanda bu kez imparatorluun
k bireysel planda olduu lde, belki daha youn biimde,
tarihi-toplumsal planda saptanr.
mparatorluun son ocuklar birbirlerini sevmekte, herkesin
birbirini sevmesini istemekte, fakat hayat boyunca uzaklamaya,
birbirlerinden kopmaya srklenmektedirler. rgs bile isteye
bulandrlm Sahnenin Dndaki/er, bir yandan da kr siyasetle
rin tahliline giriir; yetersiz, dar zihniyetierin uygarlklar ve kl
trleri nasl sildiine iaret eder.
Tanpnar bayapt kabul edilmi Huzurda stanbul'u odak alr.
Bu roman, ada edebiyatmzn stanbul pitoreskine ayrlm -
bence- en gl verimidir.
Bir ak erevesinde, stanbul, tresi, ekonomik dzeni, tarih
iindeki konumu, kuaklar boyu etkisini srdrecek kltryle
yansr. kinci Dnya Sava eiinde sona eren Huzur, bir 'ta
sar-hayat' iinde stanbul'u yaatmak istemi Mmtaz'n derin
i sarsntlaryla donanmtr. Eserden yansyan kltr ve sanat
izlekleri, zellikle mzie ayrlm sayfalar, bir bakma, o kltre,
o sanata, tikel olarak da o mzie ilikin sonszler niteliindedir.
stanbul ve Boazii bu romanda son kez r; sonra siluetleerek,
Mmtaz'n grd lm hayalleri arasna karr...
Drt blme ayrlm roman, byk lde Mmtaz'n bak
asn yanstr. Aabey dedii, amcaolu hsan'la kars Mac
de'nin yannda yetimi Mmtaz, ocukluunda, sava ortasndan
geerek, Anadolu'dan stanbul'a gelmitir. Galatasaray Lisesi' nde
349
okumu, Edebiyat Fakltesi'ni bitirmitir. Artk fakltede asistan
olan Mmtaz, iir yazmakta, eski iirimize ve eski mziimize
yaknlk duymakta; yeni Trkiye yurtta olmakla birlikte, kltr
gmlei deitirmelerin sancsn ekmektedir.
imdi hsan hastadr; Mmtaz birdenbire ailenin gndelik
sorunlaryla ilgilenmek durumunda kalmtr. Birikmi bir dk
kan kiras sebebiyle esnafla, alveri dzeniyle yz yze gelir:
Fiyatlar anszn frlayacaktr. Mmtaz kinci Dnya Sava'nn
patlak vereceini sezinler. Bireysel bir ykm da, bir zamanlar ok
sevdii Nuran'n eski kocasyla tekrar evleneceini haber almas
dr. Mmtaz da vurmad szlarla iine kapanr.
Roman geriye dnlerle Mmtaz'n ve o dnemde kocasn
dan yeni boanm N uran'n ak hikayesine alr. Bu ak, biraz da
stanbul'a duyulmu ak ve ballk, usuz bucaksz hayranlktr.
Yine Edebiyat Fakltesi'nde okumu Nuran'la Mmtaz, s
tanbul'u, zellikle Boazii'ni, ehrin eskiyi korumu semtlerini,
bir tarih, gemi zaman, mimari ryas iinde yaarlar. (ok ben
zer sahneler, Tanpnar'n gz kamatrc denemesi Be ehirin
Bursa'ya ayrlm sayfalarnda karmza kar.)
Mmtaz'la gen kadn birbirine en ok yaklatran musikidir.
Ayrlk ayinini andrr baz mzik sahnelerinde gemie ilikin
figrler belirir, Huzur uzaktan uzaa Mahur Beste'ye balanr.
Aka komnist eilimli Suat da karacaktr. Suat, Nuran'
sevmekte; Mmtaz, Suat'n varlndan hem tedirginlik duy
makta, hem de bu aka iten ie sarsllarla boyun emektedir.
Bu karmak ak, Nuran'n Mmtaz' tercih etmesiyle, dn
celerinin, dnya grnn de huzursuzluunu yaayan Suat'n
intiharna yol aar.
Gelgelelim, Nuran'n kararszlklar, ilk einden olan kk
ocuuna ball, Mmtaz'la evlennesini engelleyecek; geri
ye, birlikte yaanm gzel gnlerin ok renkli evreleri, birlikte
350
gezilmi stanbul'un pitoreski, Mmtaz'a -hayat hakknda bir
roman yazmak istedii- eyh Galip'ten duyarlklar ve acy g
sleniler kalacaktr.
Eser, tekrar yaanan zamana dndnde, hsan'n hastal
artmtr. Ona ila yetitirmeye alan Mmtaz, yolda, sanndan
ibaret Suat'la karlar. Burada Mmtaz'n dnya gryle Su
at'nki artk atmaya girer. Yaklaan faizm, Hitler'in gayesi,
otokratik dzenler, insanln umutsuz gelecei saanak halinde
dillenir.
Mmtaz kayglar, ar i huzursuzluklar duyar; adeta bir n
bet geirmektedir. Sanrsal Suat birok itiraz arasnda kaybolur.
Yere dm, herelenmi Mmtaz, eve ulatnda, radyolardan
kinci Dnya Sava'nn balad haber verilmektedir...
Huzur, anlatta, hele tasvirlerinde, yer yer dzyaz iire ula
mtr. Tanpnar, iiriyle romanlar arasndaki ilikiyi zaten yle
aklar:
"( ... ) iir, sylemekten ziyade bir susma iidir. te o sustuum
eyleri hikaye ve romanlarmda anlatrm. Onun iin mmkn
olduu kadar kapal alemler olmasn istediim iirlerimin anah
tarlarn roman ve hikayelerim verir. Mamafh roman anlaym
iir anlaymdan fazla ayrlmaz. Orada da rya kelimesi iin sy
lediim eyler, hatta ryann nizarn hakimdir. u farkla ki, iirde
dolaysyla kendimin, hikaye ve romanlarmda kendimle beraber
mmkn olduu kadar hayatnn ve insanlarn -kendimden ba
kalarnn- peindeyim."
- Suat, dedi. Niye geldin ? Niin beni brakmyorsun? Btn gn

ve gece benimle uratn! Yeter artk! Beni brak.
Konutuka rkeklii gitmi, onun yerine garip bir isyan hissi ge
miti.
351
- Brak beni artk!
Sonra bir lye bu kadar sert hitap ettiinden piman oldu.
- Niye gelmeyeyim Mmtaz? Ben zaten senin yanndan hi ay-
rlmadm!
Mmtaz ban sallad:
- Evet hi ayrlmadn, adeta bana musallat oldun. Fakat dnden
beri baka trl. Dn akamst o yokuta seni grdm. Bu gece de
ryamda. Fakat ne garipti biliyor musun? Bu geeeki ryamdan bah
sediyorum. Bir akam seyrediyordum. Daha dorusu akam olacak
m da onun hazrln yapyorlard. Mor, krmz, ejlatun, pembe
tahta/ar, kalaslar getirdiler. Ujka ydlar. Sonra iple gnei ektiler.
Fakat biliyor musun, bu gne deildi, sendin. Yzn imdiki gibi
gzeldi, hatta daha mahzun olduun iin daha gzeldin. Sonra seni
oraya bir sa gibi gerdiler. . .
352
MATMAZEL NORALVA'NIN KOLTUGU
Peyarn Safa
Peyami Safa, olaylar geri planda tutan, dnce ve duyuu

ne karan, dnemlerin tarihi ve toplumsal zelliklerini satr
aralarnda saptayan, ruh zmlemeleriyle ykl, ierik kadar bi
ime de nem verdii romanlar arasnda Matmazel Noraliya'nn
Koltuu'nu ayrca nemser. Bilin dzleminden bilinaltna y
neldii, bilin akn artrr bir anlatla btnlendirdii bu
roman, Peyami Safa'nn baz syleilerinde belirttiine gre, en
sevdii eseridir.
ok ustaca yazlm Matmazel JJoraliya'nn Koltuu, maddi

deerlerin egemenlik kurduu toplumda, manevi deerleri zle
yi ve savunutur. (Bu savunu, o dnemde baz eletirmenlerin
hmna uram, eserin -gereks.izce- hrpalanmasna yol am
tr.)
Birinci bolm Yksekkaldrm'da bir pansiyonda, ikinci b
lm Bykada'da geen roman, setii semtler, konutlar a
sndan, Beir Ayvazolu yle deerlendiriyor:
"Yksekkaldrm'daki pansiyon aslnda bir semboldr. Peya
mi bu pis muhitteki kasvetli ve karanlk pansiyonu kullanarak
353
hayatn gremediimiz bir yzn grnr klmak ve Ferit'in
Bykada'nn aydnlk ve i as ortamnda yaayaca mistik
aydnlanmann anlamn bu tezatla daha gl bir biimde du
yurmak istemitir."
Birinci blm, ok kiili ve ok hareketlidir. Birok olay i ie
geer; ne var ki, romanc bu olay okluunu daima sisler arkasn
da brakr, kiilerin ruh durumlarn iler. Bykada odakl ikinci
blm hem ayr bir teknikle yazlm, hem de btn olaylardan
arndrlmtr.
Tbbiye'den ayrlma Ferit, yeni tand pansiyonda, fizikte
si olaylarn, bir kuruntu, sanr, durugr dnyasnn iine der.
Pansiyonda tuhaf, doast olaylar birbirini izlemektedir. Oda
larda kalanlarn ou tedirgin, umarsz, gelecek ve te dnya en
dieleriyle ykl kiilerdir.
nansz Ferit, istenci dnda, buraya balandn duyumsar.
Burada anlat tek kii, lise retmeni olan Yahya Aziz Bey'dir.
Pansiyonun teki kiilerineyse, Ferit sadece acmaktadr.
mekandaki huzursuzluklar, kabuslar zinciri, d dnya iin
de geerlidir. Ferit'in kzkardei Nilfer, cinsellikle platonik ak
arasnda skp kalm bir adama aktr. Zaten hemen herkes bir
dramn penesine dmtr. Ferit'in arkadalar nasyonalizmle
komnizm arasnda bir gelgite srklenmektedirler. ..
Nihayet, pansiyondaki katil yaradll Bursa Canavar, Fe
rit'in yal, yeenierine yardm eli uzatmam teyzesini ldrr.
Ferit servet sahibi olunca Bykada'ya, Matmazel Noraliya'nn
kkne tanr.
Noraliya'nn babas Trk, annesiyse talyan'dr. imdi lm
Noraliya'nn yaantlar, ak aclar, mutsuz umutsuz dnyas, iki
din arasnda skml, sarsl, Ferit'e artk durolmu bir za
man diliminden izdmlerle yansr, ve Ferit pek de bilmedii
kentsoylu yaam biimiyle tanmaktadr.
354
Matmazel Noraliya'nn asl ad Nuriye'dir. Bir gn kkn
emektar, Rum asll Fotika'dan Nuriye'nin hatra defterini alan
Ferit, bu defteri Yahya Aziz'le birlikte okur. Noraliya, kimliini
mr boyu aram, huzur ve umuduysa bir tr tevekkl, gnl
yalnzl hayatnda bulmu; ok uzun yllar her eyden el ayak
ekerek yaamtr. Ferit iin de imdi byle etin bir yol belir
mektedir. . .
Berna Moran'n Aldous Huxley'den izler tadn ileri sr
d Matmazel Noraliya'nn Koltuu evre, atmosfer, yaama t
resi asndan btnyle yerli bir romandr. Hele pansiyondaki
kiiler, bir bakma bugnk toplumumuzda da varlklarn sr
drmektedirler.
Sevim Burak, 1980'lerdeki bir grmemizde, Matmazel No
raliya'nn karabasanl dnyasndan hem rktn hem de ho
landm sylemiti. Ayrca, Kuzguncuk'ta yaam annesinin,
Matmazel Noraliya'ya model oluturduunu belirtmiti ...
Ferit, Ferid, it, id, t, d, t deil d, fonetik ve babasnn kahkaha

lar; sonra annesi, bir ormann karanlnda hangi aacn arkasna
saklandn belli etmeden, maymuna benzer bir glgenin ford
borazan biiminde bir sazn geni azndan kan yeil, turuncu,
daha sonra kpkrmz alevden bir sesle ac ac haykryordu.
355
1950
BU, BZM HAYATIMIZ

Refik Halid Karay
Bata Cevdet Kudret, aratrmaclar, eletirmenler, Refik Ha

lid'in yurda dnte yazd romanlarn edebi deer tamad,
tecimsel amal olduu kansndadrlar. Bugn, ok uzun sre
sonra, bu kan artk snp gitmekte; romancnn edebi deerlere
ball kavranmakta.
Refik Halid romanlarnda bir yandan heyecanl konulara,
akkan serveniere ynelmi, bir yandan da ortalama okurun ro
man beenisini, genel kltrn ykseltmeyi amalamtr. Daha
nemlisi, hemen her eserinde yeni anlatm teknikleri denemi,
Trke romana ufuk amtr.
Yazar, Bu, Bizim Hayatmz'da ok sevdii Boazii'nin pito
reskini iler, n planda srkleyici bir entrika sz konusudur: Eski,
yitik bir aktan geriye kalm bir muammann zm... Arka
planda, Boazii mehtaplar, mevsimler, baheler, limonluklar, lale
ieinin, gllerin, smbllerin soyaac, eski yallar zengin bir an
latmla dile getirilir.
On dokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyl ba Boazii
yaamas bu romanda sonsuz denebilecek bir ayrnt bolluuyla
356
irdelenmi; eya, d ve i mimari, Boazii'nin btn zellikleri
gizli bir sanat tarihi oluturacak biimde yazlmtr.
Bu, Bizim Hayatmz'da karmza kan Boazii, Ak-
Memnu'un ya da Eylul'n ssz, hep hznl, hep melankolik y
resinden ok farkldr. Romanc, kanl canl yaanm bir gemii
anlatrken, gen bir Boazii yanstm; sonra yalanla birlikte,
Boazii'ni de kederlere, ypranlara alp gtrmtr...
elik Glersoy, Yeil Ev'deki bulumalarmzdan birinde, Bu,
Bizim Hayatmz'dan sz am, 1950'lerde okuyup hayran ol
duu roman, ne zaman Boazii'ni zlese ve eski gnlerini bu
semtin dlemek istese, Refik Halid'i yeniden-yeniden okudu
unu sylemiti. . .
Ho, yal o koleksiyon/ar da olmasa avizeleri, mobilyas, imza/

tablolar ve en mehur hattatlarn yazlaryla, vazolar, in kpleri,
Japon paravanalar ve ran hallaryla, Venedik kadife/erinden, He
reke kumalarndan ve skdar atmalarndan perdeleriyle batan
baa kymetliydi; gezmekle, seyretmek/e doyulmaz bir gzellikteydil
357
NLGN
Reflk Halid Karay
Nilgn, Refik Halid Karay'n sevilmi, ok okunmu romanla

rndan biridir. O kadar ki, 1950 sonrasnda birok kz ocuuna
Nilgn ad verilmitir.
Romanc, Sernet Sami Uysal'la syleisinde bu eserini nce
bir cilt olarak tasarladn belirtir: Trk Prensesi Nilgn. Tefrika
edildii gazetede Trk Prensesi Nilgn byk ilgi devirecek, ga
zetenin sat artacaktr. Gazete ynetimi, Refik Halid'den roma
nn devamn yazmasn ister ve Nilgn iki cilt daha uzar: Mapa
Melikesi Nilgn, Nilgn 'n Sonu. Eser nce cilt olarak yaynla
nr, sonraki basmlarda tek kitaba dntrlr.
Nilgn servenden servene akp gidiierin romandr. Hibir
aristokratik gemii olmad halde, hatta 'mahalle kz' Nilgn
'prenses' sanlacak ve bu role brnecek, giderek ykselecektir.
nceleri delimen, atak gen kz 1943'ten 1950'ye yedi yl sren
servenin de, imdi sevdii erkee kavumu, stanbul' da bir ha
nmefendidir...
Sevdii adam, Nilgn'den yaa hayli byktr, ama onun
olgunlamasnda byk rol olmutur. Art planda bir tr Pygma-
358
lion havas estiren Nilgn, bir yandan da -yine art planda- Os
manl'dan Cumhuriyet'e geiin, zellikle kadn dnyasndaki
yenilemelerin belgeseli saylabilir.
Ayrca, Nilgn, edebiyatmzn sayl 'egzotik' romanlarndan
biridir. Mapa, Samers Kk, Seylan adas, baka egzotik yerler
eser boyunca akp gider; romanc zengin betimlemeleriyle Nil
gn'n dekorunu ekici klar...
Genlik yllarmda bu roman ok severek okumutum. Krk
larmda Gemi, Bir Daha Geri Gelmeyecek Zamanlar rmak ro
man Nilgn' den dodu diyebilirim: "Nilgn'n giysileri" balkl
bir deneme yazacaktm, sonra bu deneme tasars, romannn
ekirdei oldu...
Benim toplanmasn sevdiim yemilerden biri de yabanidir, b

rtlendir. Brtlen hakikaten insana almam bir hayvan gibi
kendini kolay kolay teslim etmez; dikenlerini btn vahifiiyle kul
lanmasn bilir; ellerimizi dalar, elbiselerimizi yrtar. Parmaklar
mza kendi meyvasna benzeyen, kan damlasndan ufock bir yemi
verdii ve bunu ya/atarak intikamn ald da oktur. Brtlen
azck kan kokusu kartrarak yenen meyvadr!
359
195 1
HAVADA BUL UT
Sait FaikAbasyank
Havada Bulut 'roman' m, karar verilememi. Uzunyk di

yenler var. Eserdeki yklerin "birbirine zayf ilintilerle" balan
dn ileri srenler var. Tahir Alangu daha ileriye gidip, Havada
Bulutun roman olarak tasarlandn, ama roman tasla kald
n yazm. Sait Faik'in roman gibi uzun sreli almalar, b
yk yap ustaln gerekletiremeyecei dncesinde. Necatigil
daha ikircikli, "hikaye kitab" demi ama, ekliyor: "Sait Faik bu
kitabnda on hikayeyi zincirleme birbirine balar."
Havada Bulut bence bir roman, stelik Sait Faik'in en gzel
roman. Dahas, Havada Bulut 'yazmak sanat' zerine derinle
mesine dnlm bir roman.
946' da Byk Dou dergisinde roman szc eklenerek
tefrika edilmi. 95 'de, iki blm -kim bilir hangi sebeplerle
metin d braklm ve artk hikaye kitab olmu. 95 basmna
bal kalnarak, kartlm blmler, uzun yllar Havada Bulula
alnmam.
Roman bir adada -belki Burgaz- oturan, ykler yazan, "k
pekli" bir adamn, posta datcsnda brakt izlenimler, kpek-
360
li adamn yalnzl zerine dedikodular, ekitirmelerle balyor,
sonra bir anlatc kyor ortaya; Necatigil, anlatcnn dorudan
doruya Sait Faik olduu kansnda. yleyken, 'yazar' Sait Faik
romanda 'anlatc' Sait Faik'e dnyor.
Kpekli adam bir yk yazm, yksn bir gazetenin ya
rmasna gndermek istemi. Posta datcsyla anlatc, yersiz,
densiz meraklarna yenilerek postay amlar, yky okumu
lar. Anlatc bu okumalarn kpekli adama itiraf ediyor. Kpekli
adam, yazdklarn okuyan birileri kt diye seviniyor: "ok se
vindim, hi olmazsa yazlarm okuyacak birini buldum."
teki "yazlar" da ya okunacak, ya dinlenilecektir artk. N e var
ki, anlatc, yaznsal eserin 'yapnt' dan ibaret olduunu bilme
yenleri yine kandrmaktan kendini alamaz: "Belki bu adam bizzat
benim ... "
Bsbtn bir belirsizlik kar ortaya: kaleme getirilen "kk
eyler" sz konusudur; onlar ya kpekli adam yazm, ya anlatc
okuduklarn, dinlediklerini yazm, ya da, kpekli adam lm,
ondan geriye kalanlar anlatc "bir trl bulup" yaynlanmaynca,
aklnda kalanlar -"mevzu bulmu muharrir gibi"- yeniden, ken
dince yazmtr ...
Havada Bulutta yazlanlar, anlatlanlar usuz bucaksz kalp
arlar dr.
Kpekli adamn tam aklanmayan ama hep sezdirilen, cin
sellikle de rl yalnzlna; gemii ve kimlii -dile getirilenler
dnda- kark, puslu, Rum kz Yorgiya karacaktr. Kpekli
adam, Yorgiya'ya bir gecede ak olur.
Yavaa ada silinmekte, byk kentte bir semt, herhalde Be
yolu, ortaya kmaktadr. Geiler ylesine sislidir ki, mekan
duygusunu handiyse kaybederiz.
"Byk Hlyalar Kuralm" blmnde kpekli adamn ve
belki de anlatcnn da, byk hlyalardan uzak, kk, yaln z-
361
lemleri, lkleri yp durur: ykseli hrslarndan uzak; en ok,
bir kahve sahibi olmak. ..
Sonra srada baka kiiler, baka mekanlar, baka yaantlar:
Yorgiya'yla buluulmu evde, cmb alan, "kadn tabiatl" ar
kc stepan, evin sahibi karidesi Koo, kars Sofya, karidesi
nin olu. Ve o, allmn dndaki ev. Bunlar hepsi bulank
bir hatrlayta belirir; fakat bellekte birer birer yaamaya koyula
caklardr. Youn i szs, tortular okura yansr.
Sait Faik, "Bu yazlar bir hatrlamann verdii eyler olduu,
insicam vermeye almadan, aklma ne gelirse yazdm iin"
diye yazm. Oysa aldanmamak gerekiyor: Havada Bulutta b
tn ayrntlar, her ey, kiiler, odalar, kiliseler, dler, sokaklar,
meyhaneler, kahveler, "harp zaman", "zelzele", hatta havadaki
bulut roman btnler, Havada Bulut'u esiz bir esere gtrr.
Ziba Soka, genelevler, randevuevleri, gndz baka gece
baka pastaneler, gece insanlar, kahveci raklar, bakalarnn
sapkn sand bir ak duyan Katina'yla sevdii Eleni, korkular,
kayglar iinde falc matmazel Todori, iki cmlede yrek yakan
lmler, kilise anlar kagelecektir. te yandan, bunlar, her ey,
Havada Bulut zenli okunduunda, zaten batan beri romann
grkemle izilmi 'ember'inde kaynap durmaktadr.
Yaanmam ya da yaanm, gerek, d, zlem, kasvet, kara
d, anlar, ite srp giden alt, esriyip gidiler birbiri iinde
erir; Havada Bulut'un hem batan kartc hem zehirli, ldrc
kimyasn oluturur.
Adnn Ahmet olduunu -szden sze geite- nihayet
rendiimiz kpekli adam, "Kurabiye" blmnde, zamana dair
de bir ipucu verir: "te 1942 senesinin 21 Haziran'n ... " (1942
tarihini gzden karm bir eletirmen, romann sonundaki
mektuplarda, Sait Faik'in durup dururken "mteahhitler"den sz
at kansna varm... )
362
Mektuplardan bsbtn sonuncusu, geen zamanda, posta
datcsnn, kpekli adamn, "kyde", adada artk olmadklarn
'syler'. Kpekli adamn evi yar haraptr, camlarda rmcek a
lar. Kimse ban kaldrp bakmaz bu eve. Yalnz, "bu evi yazla
gelen muharrir arkadalardan Peride Celal Hanm merak eder
durur."
(Yllar yl grtm Peride Celal'le, Havada Bulut'tan hi
sz amam olmamz, imdi bana gizemli, fiziktesi bir ey gibi
geliyor... )
Vangelistra Kilisesi'nin lm anlaryla nlayan Havada Bu
lut; uta, aykr, ayrks yaamlar ortasnda, beylik deer yargla
rmz altst eden, sevgi, sevecenlik gcyle, yalnz Sait Faik'in
deil, edebiyatmzn en gzel romanlarndan biridir, savruk bir
iir-roman!
Burada eyalar bile yalnzlktan konuuyor:
Manga! kmryle karanfil kokan oda eyasnn, sahiplerine ben

den daha yakn olduklarna hi phem yoksa da, bana da kadehlerin
artt nisbette sokulular; sanki yzne bakmadm yanmdakin in,
bu odada bir k gecesifakir ve meyus,fakat seven bir halde bekledii
ni, kendilerinin ise karidesinin mal olduklar halde, beni de iyi bir
kirac diye sevdiklerini syler/erdi.
363
YALNIZIZ
Peyami Safa
Biz nsanlarn daha eskilerde tefrika edildii gz nnde tu

tulursa, Yalnzz Peyami Safa'nn kendi adyla yazd son roma
n. Yazarn teki romanlarndan izdmlerle bir Peyami Safa
sentez roman. zellikle "Simeranya" yoklkesi Peyami Safa'nn
dnya grn yanstyor.
Deiik toplumsal kesimlerden gen kz karmza kyor:
Meral, Feriha ve Selmin. (Cdndn'dan, Maherden, Bir Tered
dtn Roman 'ndan az ok tandk kiiler.) Onlarn yaantlar
anlatlr grnrken, Samim devreye giriyor ve sava sonrasnn
deerler asndan kp gitmi dnyasnda, bir yoklke kuruyor,
belki Campanella'nn Gne lkesi'nden ya da Thomas More'un
topya'sndan esinli.
Gereklikteki ykmlar birbirini kovalarken, Simeranya lks
hem Samim'in hem romancnn gelecekten beklentisi ve romann
en etkileyici blmleri. Siyasi dnceleri hayli tartlm Peya
mi Safa, Simeranya'da adeta kendini aryor. ..
Matmazel Noraliya'nn Koltuu'nda olduunca, Yalnzz'da
da fiziktesi sorunlar, seziler, madde ve ruh serveni yeniden
364
yoklanr, yazar, her birinin dmn Simeranya'da zer. Geri
plandaki youn olaylar artk silikleir; okur, yoklkenin vaat et
tikleriyle ba baa braklr.
Fakat oraya ulalabilecek mi? Peyami Safa tereddtl bir
anlatmla, insann yalnzln ne karr, Simeranya'y uzak bir
gelecek d olarak noktalar. nsanolu imdilik yalnzln tut
sadr..
Toplumsal hayatmzdan, katmanlar aras, zengin sahnelerle
bezenmi Yalnzz, yaynland dnemde, olumlu-olumsuz ele
tirilerle deerlendirilmi. Ne yazk ki, olumlayanlar da olumsuz
layanlar da romann stn anlatm teknii zerinde durmamlar.
( . .) nsann ls arzulardr. Bunlarn en bynde btn

mz/e varz.
Ararsa?
Ararsa yokum. Ben bir ryaym artk. Arzu ile tekrar grlemem.
Hajizasnda yadigarm. Beni orada arasn. Arar m?
Arar m?
te ak mcadelesinin en byk meselesi. Arar m? Ben onun iin
neyim? kimiz de bunu bilmiyoruz. Ayrlk -en mthi test- bunu
gretecek bize.
365
1952
ACEMiLER
Erhan Bener
Acemi/er, bir Anadolu kentinde, Kayseri'de tara dnyasn

yanstan bir roman. Erhan Bener 1950'lere giden dnemi kaleme
getirmi ama, Acemiler aradan geen onca zamana karn bugn
de yanstyor. likiler, umutlar, umutsuzluklar, beklentiler, lk
ler sanki hep ayn kalm; sanki zaman donmu.
Acemi/er, o zamanki imzasyla Hikmet Erhan Bener'in ilk ro
man. Yazar 1929 doumlu, Acemiler 1952 ylnda yaynlanm,
ok gen bir romanc iin artc, kalc bir baar; bununla bir
likte Acemiler handiyse yitik bir roman.
Liseyi yeni bitirmi Necdet'in eski snf arkada, okulu b
rakm, sirndi marangozhanede alan mer'le bulumas roma
nn balangc. Daha bu sahnede tara dnyasnn dar ufuklar,
i karanl duyumsanyor. Necdet'le mer'in ortak arkadalar
Tahsin felsefeye tutkun ama, felsefe dersinden bir trl geer
not alamyor. Necdet'in babas avukat Refet Bey, annesi Melahat
Hanm romanda orta ya kuan temsil ediyorlar.
Nihayet Necdet'in umutsuz ak Nesrin Hanm; kiiler, iliki
ler, byk bir tara kentinin beylik mekanlar, zamann o ok ar
366
ak Acemi/ere bounlu bir ortam hazrlamtr. Bata Necdet,
yaamn ilk admndaki mer ve Tahsin toyluklar, acemilikle
riyle ayakta kalmaya alacaklardr...
Erhan Bener ortarenimini Anadolu'nun eitli kentlerinde
yapm; Acemi/erin gzlemlerinde herhalde o yllarn pay var.
N e zaman bu roman hatrlasam, sinemaclarmzn gznden
kam olmasna yerinirim.
Rifet Bey ''Demokrat parti" diyordu, "serbest seim olursa iktida

r alr. Ama, bunlar kolay kolay postu brakmazlar. Yerlemiler bir
kere. Kolay deil skp atmak. Ah Celal Bayar ah, hep kabahat sende.
Atatrk ld zaman iktidar elindeydi. Geeceklin i bana. Kes
kin bir icraat. Deil mi efendim ? imdi de byle, seimmi meimmi
urap durur/ar. (. . .) Bize Hitler gibi bir diktatr lazm. Ama, uzak
grt bir diktatr. Oturakl, keskin. . .
367
AL NZAMi BEY'NALAFRANGALIGI
VE EYHLG
Aldlhak inasi Hisar
1936 ylnn 15 Nisan ve 1 Mays tarihli Varlk dergilerinde,

Abdlhak inasi Hisar imzal "Bir Gemi Zaman Hikayesi" ya
ynlanr. Yakup Kadri bu hikayenin "memleketimizde 'impressi
onist' edebiyatn ilk samimi" rneklerinden biri olduunu syler.
Ali Nizami Bey'in Alafrangal ve eyhlii iin tantma yazs ya
zan Ziya Osman Saha, eserin, "Bir Gemi Zaman Hikayesi"yle
yakn akrabalna deinmitir.
yle anlalyor ki, Abdlhak inasi, l930'lardan 1950'lere,
yazda izide Ali Nizami Bey'le birlikte yaam. Bu tanlk, bu
gnl ba, tasarm ve dlernde -besbelli- ok daha eskilere da
yanyor. Zaten yazar, " ... btn yazdklarm gnlmde kalm
birtakm batralardan ibaret gibidir" diyor.
Ali Nizami Bey'in anlatcs, on dokuzuncu yzyln sonun
dan izdmlerle yirminci yzyln balangcna bir zaman yel
pazesinde gezinip durur. Bir ocuun dlem ve deerlendiri
dnyasnda yol alan anlatc, kirnileyin de, gnnn dnyasna,
368
'anlatlan' sreten 'anlatt' zaman dilimine yol alr. Bylece,
btn anlatt eylerin gemi bir zamanda kaldn syleme
frsat bulur.
Gemi zamann insanlar, o, servetini -belki de bile isteye
har vurup harman savurmu Ali Nizami Beyler, "safvetli" mr
ler sren "Pembanmefendiler", inanca sadakatle bal Hseyin
Aalar, bizim iin artk ansiklopedilerin kstl bilgisine evrilmi
ressam Allom'lar, Bykada'nn gecelerine alafranga musikinin
ezgilerini sunmu "mehur piyanist Profesr Hegyei"ler, Maestro
Lange'lar, hizmeti Mari'ler, uzaktan uzaa btn eserde varl
n duyumsatan Sultan Hamidier bugnk dnyamza masal kii
leri gibi yansr. lgin olan; Dou ve Bat adna 'bugn' ne, neler
yitirdiimize her birinin iaret etmesidir. ..
Ali Nizami Bey'i kah Bykada'daki alafranga kknde,
yldzl bir gecede alafranga musiki dinlerken, kah Galata'daki
dkkanlarna, Beyolu'ndaki apartmanlarna girip karken, hep
hoppalklar iinde tanrz. Servet, tantana, debdebe evresinde
meraklar saylp dklecek gibi deildir: Resimler, alglar, ssl
bastonlar, potinler, ayakkablar, eit eit ve hep pahal giysiler. ..
Fakat her ey -ok artc biimde- deiecektir: Btn bu
grkemli hayattan sonra, Ali Nizami Bey, "amlca'nn Karaca
ahmet Mezarl'na bakan bir srtnda", ykk yprak bir eve e
kilir!
ok tuhaf ama, Ali Nizami Bey'i, bir 'roman kiisi'ni, orada,
amlca'da, tek mridi Lala Hseyin Aa'yla birlikte, uruarsz
bir eyh kimliine brnmken, bir yandan da o eski saltanatl
gnlerin taniarna yine gidip gelirken grr gibiyim.
Bu ksack ama ok zl roman her okuyuumda, Ali Ni
zami Bey'i, eyhlii setikten sonra, servetini yitirmiken, varlkl
evierden -hayatn kt kanaat srdrebilecei- birtakm eyay
'almasyla' adeta byleyici bulurum. Bakalarnn korkun bir
369
kknlk, adi bir hrszlk sayd bu tutumu; Ali Nizarn Bey'i,
benim iin, gizli bir isyann, kural tanmazln, hznl bir alay
cln bakiisine dntrr...
Sonunda Ali Nizami Bey, tpk hizmetisi Mari gibi, btn
servetini savurup be parasz kalnca, yoksunluklada rl yeni
yaamasnda, be kuruun gnl rahatlyla arlabilecei
fikrine varmtr. Artk grkemin, gsteriin gelge dnyaya pek
bir ey katmadn almlam; para pul, debdebe, kibir, 'iktidar'
dnyasna byk bir irentiyle bakmaktadr. . .
Dahas, burada noktalanmyor: Gsteriten ibaret sanlm
alafranga dnyadan, deerleri yozlaan, snen geleneki dnya
ya -kendince- bir eyh kimliiyle evrilen Ali Nizarn Bey, gide
rek, akln ve yreini teden beri hapsetmi bir ylgya, 'Sultan
Hamid korkusu'na yenik decek; "yar mevcut bir irade"den ne
yaptn bilmez hale gelecek, zihni bulanacak, samalamaya ko
yulacak, ypranacak, "trajedinin koynunda" yitip gidecektir.
imdi, Ali Nizami Bey, yz tevekkl iinde, esvaplar babayan i,

asab dinlenmi, kalbinin iyilii artk hemen hemen daima slak du
ran, masum ve zekd yerine safvet/e parldayan gzlerine aksetmi,
ancak byle birka yl daha yaamak, mrnn bu mesut zamann
byle birka sene daha uzatmak istiyordu.
370
YOLGEEN HANI
Reat Enis
Reat Enis btn romanlarnda ok karanlk bir dnyay yan

stm. Toplumsal gereki roman, onun iin, belki toplumsal
ykmlarn art arda belgelenmesi. Bazan abartya kat saptana
bilir, ama bir yandan da, ok hzl akp giden bir ykmlar belge
liiyle kar karyayz...
Yolgeen Han bu grngeden, Reat Enis'in en sert eserlerin
den biri. Zaten derin umutsuzlukla noktalanyor.
CHP iktidarndan DP'ye gei dneminin karmak pano
ramas da saylabilecek eser, kadn hastalklar uzman Doktor
Emin'in servenli, olayl, trajik hayat zerine kurulu. (Doktor
Emin'le 'gazeteci' Reat Enis arasnda koutluklar kurulabilir mi,
ayrca saptanmaya deer... )
Bir idealist olarak hayata atlan Emin, kars tarafindan alda
tldn rendikten sonra ilk byk, bireysel yklla yz yze
gelir. Kars Mbeccel'le onun sevgilisi Doktor Mithat' bir daha
grmemek zere brakp yeni bir dnyaya almak ister.
Bu yeni dnya artk lklerin, gelecek zleminin deil, karan
ln, irkinliin, "irkef'in dnyasdr. kinci kars Semahat'la
371
tulat kumpanyalarna katlan Emin, imdi bir aktr kimliine
brnmtr. Tulat kumpanyalarnn dk yaamn Reat
Enis alabildiine gereki yanstma frsat bulur. Sait Faik'in
Kumpanya's ya da Tanpnar'n "Bir Tren Yolculuu"yla (Yaz
Yamuru) karlatrldnda, Yolgeen Ham'nn tiyatro sahneleri
irkilticidir.
Doktor Emin kurupanyalada yurdun drt bir yann dolar,
pek ok ackl, hatta rkn olay gzler, saptar. Semahat nce
kansere yakalanr, sonra bir kolera salgnnda lr.
stanbul'a, Beyolu'ndaki Yolgeen Han'na, kk odasna
geri dnen Doktor Emin; bir zamanlar Mithat'n iftiras sebebiy
le elinden diplamas alnm olmasna ramen, imdi gizli, kaak
doktorlua balamtr. eit eit hastalar arasnda, Sabiha, asl
ad Sabih olan bir travestidir. Onun uruarsz hayat hikayesini de
dinledikten sonra, Doktor Emin, kendi rettii tifo mikrohuyla
btn stanbul'u yok etmeye karar verir.
Ana su borularna dkecei tifo mikroplu tple yol alrken
trafik kazasna urar, ar yaralanr. Ameliyat sonrasnda her eyi
itiraf edecek; karanlk, kirli stanbul bir sre daha 'kurtulacaktr.'
Ptikare kasketi kulaklarna gemi bir delikanl; renkli, resim

li byk afiin nnde; teneke megafonuyla haykryor. Barrken,
boazna klk saplanm bir adam gibi gzleri yuvasndan frlyor.
Zayfboynunda mavi damarlar parmak parmak kabaryor:
- Bu gece iki kumpanya bir arada!. .
372
195 3
D RMCEK
Refik Halid Karay
Dii rmcek'i bir eskiciden almtm, 1 960'larn ba olmal.

Hurda eyann yan sra, bir dizi, st ste konmu kitap, ilk say
fasnda elyazsyla unlar yazlyd: "Ah canm Refik Halid Bey
ciim, beni evimde oturtop mesut eden yazarlarmz, mesut eden
yazarlarmz... " Bize gre sa alt kede okunmaz bir imza.
Dorusu, Dii rmcek beni de "mesut" etmiti.
Akdeniz'in cenup sahillerinde bir kent, neresiydi, Beyrut,
am, hangisi olabilir, sonralar Durrell'n skenderiye Drtls'n
okuyunca, bir sre de skenderiye gibi dndm; Dii rmcek
o grkemli, Dou'nun gizemini ve Bat'nn btn lksn barn
dran kentte tuhafbir ak dile getirir.
Yan ban alm, mzmin bekar Bahtiyar Bey, evli gen ka
dn Nurper'e tutulacaktr. Hem de ne tutulu! Mutsuz Nurper/
Nurperi'ye gelince, o da olgun bir erkein efkatine ihtiya duy
maktadr. Diplomasi evreleri, her ulustan kiiler, lks oteller,
elenti geceleri, balolar, Osmanl mparatorluu'nun buralardaki
son izleri, Akdeniz duyarlnda hep bir peri masal. Refik Halid
o kadar gzel anlatyordu ki, kaplp gitmemek imkanszd. ..
373
Yaama acemisi, grgsz Nurper'in sosyeteye ayak uyduru
u, git git konsolosluk evrelerinde ykselii, ona yardm edeyim
derken srlsklam ak olan Bahtiyar'n zntleri, kskanlklar,
aresizlii Dii rmcek'in sevilerek okunacak hafifbir roman ol
masna yol ayordu. Bununla birlikte, Refik Halid, zengin sah
neleriyle bambaka bir yaam biimini yanstyor, edebiyatmzn
sayl 'egzotik' romanlarndan birini kaleme getiriyordu...
(. . .) bu gece terasann havasnda ilkbabar dndren baygn bir

iek rayihas hissediliyordu. Yaseminler mi amt, yoksa mimoza
lar m? Belki de rayiha yan bahenin gz mevsimi zambaklarndan
geliyordu. Hayr, latif koku uzakta deildi; divann yastklarnda
yatyor, iekten ziyade lavanta yahut pudray andryordu. Eildi,
ban uzatp burnunu dayad ve tand: Nurper kokuyordu; daha
dorusu onun kulland parfon!
374
KAYlP ARANlYOR
Sait FaikAbasyank
gzlem, izlenim, daha youn olarak da duygulanmlar

la rl, her biri byk bir edebiyat adamn yanstan hikayeler
yazar Sait Faik, bu verimleriyle Trk hikayeciliini yepyeni bir
dzleme gtrmtr. lk okuyuta savruk 'grnen' anlatmnda
iir esi ne kar ve i dnyann usuz bucaksz dile getirilme
sini salar.
Bata Tahir Alangu, eletirmenler, okluk, Sait Faik'in ro
manlarn handiyse yetersiz bulmular; bir roman batan sona
alp gtrecek yaz skdzeninden bu eserlerin yoksun kaldn
ileri srmlerdir. Oysa Sait Faik yeniliki bir romann bizde ilk
temsilcilerinden biri olmutur.
rnekse Medar Maiet Motoru (1944), Burgaz adasnn pi
toreskinde balayp, dalp, paralanp yol allarla, stanbul'da
geziniler ve bir gnl krgnlyla sona erer. Bu eserde, 'doa',
hayat gzel klacak en gl aracyken; 'dzen', zellikle duyarl,
sradan, kk yaamalada yorulmu insanlarn mutsuzluk se
bebidir.
375
Kayp Aranyor sa, yaad evrelerin ikiyzllnden bu
nalm bir konsolos kznn zgrlk araydr. Roman bir yan
dan da alt kesimden ve bocalaylar iindeki insanlara alr; yine
bir 'toplumsal dzen' panoramas izer. Ayrca, romann bakiisi
Nevin'in gzlemleriyle, aykr ulardaki insanlara hogryle ha
klmakta; o dnem iin edebiyatmzda rneine pek rastlanlma
yacak kural tanmaz bir kadn tipi izilmektedir...
Konsolos Yildan Bey'le paa kz Fazla Hanm'n ocuu N e
vin, yaradl asndan kendi snfnn insanlaryla hibir zaman
anlaamam; bu yzden, gazeteci zdemir'le Ankara'da yaan
m evlilii knaza srklenmitir. stanbul'a, Boazii'ndeki
baba evine dnen Nevin bir sre balk Cemal'le arkadalk eder.
evresinin ve trel deerlerin bu ak ve arkadal da dar yarg
larla harcayp geeceini hissedince, Nevin, Yildan Bey'e gnde
rHip gnderilmedii mehul bir mektup yazar.
Mektupta, gen kadn, yaamak zorunda kald hayattan
artk kaacan belirtmektedir. Mektuba atlan tarih 12 Nisan
1948'dir; Nevin'i bilinmeyen bir yere alp gtrecek trenin kalk
masna be dakika kalmtr ...
imdi her yl, Konsolos Viidan Bey, 12 Nisan'da gazetelere
u ilan vermektedir: "1948 Nisan'n 12'inci gn Ankara'daki
evinden karak bir daha dnmeyen, btn aratrmalara ramen
bugne kadar kendisinden haber alnamayan kz hakknda bil
gisi olanlarn, adresine bildirmeleri insaniyet narnma rica edil
mektedir."
Yer yer kemiklemi ahlak anlayn iddetle sarsan sahnele
riyle (rnekse, Paris'te Fasl bir garsonun lin edilmek istenme
si karsnda Nevin'in tutumu) zamannda anlalamam Kayp
Aranyor, bugnn bilgi birikimi ve donanmyla okunduunda,
nc bir eser nitelii kazanacaktr.
376

Fasl'nn yzn de grd. Durgun, esmer, ince yzl, kvrck

sal, gen bir adamd. Kvrck salarnda hala bir delilik nbeti t
tyordu. rkm byk gzlerindeki ehvetle sarho, alkta fakatsiz
dmjilet keskinfiini hibir ey giderememiti.
Halk azgna dnmt. "lme, lme!.. " diye haykryordu.
Nevin, iinde tarifsiz bir merhamet duydu. Gzleri dolu dolu ko
tu. Fasl'nn bindirildii otomobilin camlarn paralamaya koan
Chambiry kadnlarnn eteklerinden ekerek arabann camna yak
lat.
- Habib, Habib! diye haykrd.
377
SOKAKTAKADAM
Attila lhan
Sokaktaki Adam' gerilimi, farkl sh1bu, imgeleri ardna tak

larak okumutum. Attila lhan'dan okuduum ikinci eserdi ga
liba. lki Sisler Bulvar dr. Bir iir kitabyla bir roman arasnda
'
bunca yaknlk, bunca zdelik dnlebilir mi; ama yleydi,

Attila lhan denizler, ekip gitmekler, limanlar tutkunuydu.
Sokaktaki Adam Marsilya'dan dnen kamarot Yakup'un anla
tyla balar. Gemi, alanlar ve imdi yeniden stanbul. Sonra
sra Hasan'a gelir; Gzel Sanatlar Akademisi'ndeki renimini
yarm brakm, hep bunalml, ille denizlere almak isteyen.
Derken 'sokaktaki adam' karmza kacak, bir sre de o anlata
caktr. Fakat ou kez Hasan'la sokaktaki adam birbirlerinde var
olurlar. Eski sevgili Ayhan'n belirip kayboluu dta tutulursa;
Hasan'n i skntsn duyumsayan fahie Meryem romann tek
kadn anlatcsdr.
Hafifbir polisiye havas da estiren SokaktakiAdam'da stanbul
karanlk ilerin evrildii liman kentidir. Her trden insan ya
ar burada, kaaklar, orospular, niversite rencisi gen kzlar,
Musevi krk Leon, polisler, muhbirler, elbette denizciler...
378
Attila lhan, o yllardaki bir syleide, SokaktakiAdam'n top
lumsal eletirileriyle birlikte, "bir ak ve macera" roman olduu
nu belirtir. "Hareket unsurunu, psikolojik unsuru, romantik un
suru, tpk bir senaryoda olduu gibi" dengeli olarak kullanmaya
almtr.
Anlatm ve kurgu, mimari asndan yeni bir romann tem
silcisi olmay yelemi; dahas, "X:X'inci asrn romancs, oku
yucusunun bir sinema seyircisi olduunu bir an bile hatrndan
karmamaldr" fikrine varmtr. "Bu stikametten baktnz m
Sokaktaki Adam cinematografque bir rom andr."
Grsel yan gerekten ar basan Sokaktaki Adam'da stanbul
betimlemeleri yer yer iire karr ve biraz 'kartpostal' ama hep
etkileyici peyzajlara dnr ...
Sis yaylyor ve dalyor. Aalar, caddeler, meydan/ar, parklar

sisin rtsne sarnp kayboluyorlar. Apartman/ar kl gemiler gibi
yzyor. ehir susuyor. Ve sessizlik duyuluyor.
379
1954
BR KIZ/N MASALI
Aka Gndz
Bir Kzn Masa/, Aka Gndz'n son dnem romanlarndan.

Aka Gndz'den sz aanlar, onun halk evrelerince sevilen, dil
de, anlatrnda yalnl semi bir romanc olduunu belirtirler.
Popler bir romanc, romantik eleri hemen hep ne karm,
toplumsal aclar savsaklamam, yer yer gerekilik akmna s
rarla bal kalm ...
Bir Kzn Masal'nda bu zelliklerin hepsini yakalamak ola
s. lki'nin var olabilmek mcadelesiyle rl roman, hayli beylik
servenlerden sonra, gvenlik glerinin abasyla umutlu nok
talanr: "Biz iyi kalpli insanlar olacaz. Allahasmarladk anne!"
Su gibi akp giden, kolay okunan Bir Kzn Masal bende
hibir iz brakmayabilirdi; romann nemli kiilerinden "Teyze
Hanmefendi" olmasayd... Szmona beysoylu, bir diki-moda
evinin sahibesi Teyze Hanmefendi, madalyonun teki yznde,
"temiz" gen kzlar kt yola dren randevuevi ileticisidir.
1960'larda okumutum Bir Kzn Masal'n. imanca, yzne
dzgn srlm, vcudu pembe beyaz prsk, elmasl kpele
ri, dekolte tuvaletiyle Teyze Hanmefendi, Aka Gndz'n ro-
380
man kiisi yaratmadaki ustaln belgeliyordu. evresinde sahte
"Prenses"ler, eit eit hanmefendiler, yoldan km ama hep
masum grnml gen kzlarla Teyze Hanmefendi, ok ge
meyecek, lki'nin hayatn da karartacakt ...
Romanmzda hemen hep ll, rtk ilenmi 'sefih' kadn,
Aka Gndz ylesine canl klmt ki, Teyze Hanmefendi hala
arada bir aklma gelir...
... Gerdannda yapma iki ben ve ince altn zincirin ucunda e/mas
ilemeli bir pandantif. Bu bir yaz. Sade yaz. Ne erevesi var, ne de
alt. Dikkat edilince okunabiliyor: "Mfahham". Srtnda yine cam
gbei bir ipek/i entari. Sarayl rneinde. Eteklerinin arka ksmnn
uzunca olduu sedirden sarkndan belli. Sol aya sa baldrnn al
tnda. Sa aya darda ve terfie yar girmi. Orta ykseklikte bir
ke ve koyu lacivert kadife bir ter/ik. eker rengi ipek orap. Elinde
kehribar, doksan dokuz/u, srma pskll bir tesbih. Biteviye tanele
rini birbiri arkasna iaretparmayla diziyor, avuluyor, brakyor.
381
BUGNN SARAYLISI
Refik Halid Karay
Bugnn Sarayis Refik Halid'in en gzel stanbul roman

larndan biridir. 1950'lere doru, Demokrat Parti iktidarndan
hemen nce, bir yandan tek parti rejimini satr aralarnda kur
calayarak, bir yandan da o gnlerin zlemlerini, beklentilerini,
modalarn yanstarak derinlik kazanr Bugnn Saray/s. 'Ame
rikarlama' abasnn ilk izlerine bu romanda rastlamak olasdr.
Ata Efendi'nin teyzeolu kz Ayen, Dzce'den stanbul'a,
Ata Efendi ailesinin yanna gelir. stanbul'un alakgnll bir
semtinde, gelenekiere bal, kapal bir hayat sren aile, kendileri
wr geinmekteyken, bir de Ayen'e bakmak durumunda kaldk
lar iin, balangta huzursuzluk duyar. Ayen besbelli bir sorun
olacaktr.
Ne var ki, gen kzn babas Yaar hali vakti yerinde adamdr,
"uzak yerlerde" ticarede uramaktadr ve son yllarda kazanc
artmtr. Gelen hediyeler, arada bir gnderilen yklce paralar,
Ayen'i ok gemeden ailenin gzbebei haline getirir. Refik
Halid bu ak masais bir hava iinde kaleme getirir.
382
Yeni yeni rabet gren Florya Plaj'ndaki bir gezinti srasnda,
zengin ve "hkumet yardaks" Sedefnciler ailesinin gen olu
Rstem, Ayen'in gzelliine tutulur. Kasabal gen kz bir yan
dan trel deerlerini korumakta, bir yandan da hzla stanbul'un
"monden" hayatna ayak uydurmaktadr.
Yal bal, yorgun argn Ata Efendi, damad Atfn apkn
lndan korkmuken, pek de bilincinde olmakszn Ayen'e tu
tulur. Ata Efendi gen kz imdi herkesten kskanmaya bala
mtr. Bununla birlikte zamansz bu tutku, btnyle duygusal
balam dadr.
Ayen babasnn salad maddi imkanlada giderek daha
lks bir hayata karacak, 'day' dedii Ata Efendi'nin dostluu
na, koruyuculuuna snarak, stanbul sosyetesinde deiik ma
ceralarn kahraman olacaktr. Yal adam, imdi gen kzn hem
koruyucusu hem de srdadr.
Gazinolarda, otellerde, balolarcia boy gsteren Ayen'e birok
erkek ak olur. Bunlar arasnda, o zamanlar Trkiye'ye yeni yeni
merak salm Amerikallardan Thomas da vardr. Ayen kk,
gelge flrtlerden sonra, birdenbire Msrl Rveyha Paa'yla ev
lenmeye karar verir; evlilik sonrasnda stanbul'dan, Taksim' deki
apartman dairesinden ayrlr.
Ata Efendi ailesi, geim dzeyleri daha iyi olarak, eski ya
amlarna dnerler, sanki bir rya grmler ve o rya artk sona
ermitir. Hele Ata Efendi, bsbtn zgn, krgn, bsbtn
yalnzdr.
Bir zaman sonra Ata Efendi'ye mektuplar yazan Ayen, ok
mutsuz olduunu, stanbul'a dnmek istediini, oradaki hi kim
seyi, hatta Rstem'i bile unutamadn aklar. Bu mektuplar,
Ata Efendi'nin gizli, Rstem'in dile dklm sevdalarn ayak
landracak, her ikisi de Ayen'in Rveyha Paa'nn zulmnden
kurtarlmas iin giriimlerde bulunacaklardr.
383
Eski gzel gnlere geri dnlecei umudu, d btn aile
yi sarmken; konsolosluktan gelen bir yetkili, Rveyha Paa'nn
"refka"larnn bir sreden beri morfne alm olduunu, ge
mi gnleri morfnin etkisiyle hayal ettiini aklar. Msrl paa,
karsn kurtarmak iin hekime bavurmu; Ayen Riviera'da bir
sanatoryumda tedavi grmeye gtrlmtr...
Gerei renen Ata Efendi, Taksim'in kalabalk trafinde,
kardan karya geerken bir tat altnda kalacaktr.
Evet, ite, elektrikJanus/arnn etrafnda henz tamamyla dol

gunlamam, beyazlanmam, ufok ufak zerrecikler uuuyor. lk kar
balad. Ata bunu defterine kaydedecei iin aklnda tutacak; hava
deime/erini, cebinde tad Takvim-i Ragp 'a geirmek ddetidir.
Ayen, seyrine cam ardndan devam ediyor ve diyor ki:
- Sahi, Day. . . Kar yayari Ylba gecesi de yasa, bari!
384
2000 YIL/N SEVGLS
Refik Halid Karay
2000 Yln Sevgilisi, Refik Halid'den -yine- farkl, okuru hem

oyalayan hem eiten bir ak roman. Bu eseri 1960'larn ban
da okuduumda enikonu armtm. ifa'da, dedemlerin Bakla
Tarlas Apartman'nda gzel bir yaz gnyd. Arka balkondan,
uzaklarda, tren yolu grlebiliyordu o zamanlar. Balkonda oturu
yordum, Haydarpaa'dan kalkan Ankara Ekspresi geip gidiyor
du. . 2000 Yln Sevgilisi de bir tren kalkyla balar:
.
"skenderun Gar, Ankara-stanbul trenine bineceklerle on

lar uurlamaya gelenlerin kalabalndan bir an evvel kurtulup
okalipts aalarnn kenar mahalle eczanesi kokulu glgesinde
le uykusuna dalmak istiyor."
Aylardan mays, ama skenderun'da oktan temmuz scaklar
balam. Dedemlerin arka halkonundaysa ince bir esinti, pfr
pfr bir yaz esintisi... Romandaki ve hayattaki bu sahneler ne
dense beni etkilemi; ok uzun yllar sonra, film ekimi iin, s
kenderun'a gittiimizde yine 2000 Yln Sevgilistnin balangcn
hemen hatrlayacam ...
385
Aslnda her ey olaan, sradan bir roman sahnesiyle balar:
" . . . uzun boylu, yznn hatlar madalyalardaki kabartma resim
ler kadar keskin, tun sertliinde" Fahir'le gzellii artk hep an
latlacak, betimlenecek Gldal, birbirlerini tanmayan -acaba?
gen adamla gen kz, az sonra trene binecekler. Sonra, tuhaf
bir zaman kaymasnda geriye, gemie, ok uzak gemie, eski
alara yolculuk!
Okalipts aalarndan geniz yakc rayihalar... Gldal'la Fa
hir, besbelli, az sonra gz gze gelecekler, bu soy btn roman
larda olduunca.
Geliyorlar da, ama demin sylediim gibi, beklenmedik, he
sapta hi olmayan bir zaman kaymasna urayarak! Onlarnki
'yldrm ak' deil. Fahir'in iddiasna baklrsa, iki bin yldan
beri sryor ak! Bu tutku, bu gnl birliktelii! Bylece roman
iki bin yllk bir zaman dilimine alma imkan buluyor ve Refik
Halid de tatl tatl anlatyor, sanki, pahal yapm tarihi filmierin
sahneleri akyor. . . Dahas, deiik kurgusu asndan romamnz
da hala tek bana durur 2000 Yln Sevgilisi. Tm memleket
corafYasnda geen tarihi bir gezinti de denebilir.
Lakin en mhim sanat eseri Arkadiyana meydanna dikilen Ta

mara- Venustas heykeliydi. Bunu Korentus'tan arlan mehur sa
natkar Pirek/is yapmt; pembe mermere ilenmi ve mavi somakiden
muazzam bir stun zerine yerletirilmiti. Tamara'nn ta kendisiy
di; muzaffir bir muharip edas !ayordu.
386
KADININ ROMANI
Peride Celal
Kadnn Roman, Necatigit'in saptamasyla, Peride Celal

romanclnda dnm noktasdr: Yazar, bu eserinden sonra,
yllarn birikimiyle, yaznsal deeri yksek almalara yol alm
tr. Kadnn Roman yaynland dnemde yazn evrelerinin
ilgisini ekmemi oysa.
lk basm, alayan Yaynevi'nin cep kitaplar dizisindendi.
Dizideki kitaplar, elli, altm bin adet baslyor, gazete-ttn
bayiilerinde satlyordu. yle sanyorum ki, Kadnn Roman
Peride Celal'in en ok okunmu eseri. Birka kez filme ekilmek
istendi, yazar bu nerileri geri evirdi.
Yazar, yllar sonra yeni basmda, eserinin adn ksaltt, Ka
dn yapt. Sebebini sormutum. 'Roman' szcn fazla, dahas,
beylik buluyordu ...
Kadnn Roman, 1950'ler Trkiye'sinden aydn kesimin
romandr. Grsel Ayta, romann bakiilerinden Fatma'y, Pe
ride Celal'in Kurt/ar'daki ( 1991) anlatcsyla zde klar; iki eser
arasndaki balara, konu, sahne benzerliine, devamllna iaret
eder.
387
1960 sonrasnda okuduum romandan ok etkilenmitim.
Hemen eklemeliyim, o etki bugn de sryor; geri, kzkar
deten Renan'a ait, svire'de geen blmler bugn bana biraz
uzatlm gibi geliyor. Ama romanc Fatma'yla gzel ablas Belkis
ocukluurnun stanbul'unda yayorlar... Fatma'y, ressam koca
s Mehmet'i, evrelerindeki airleri, ressamlar, hele Fatma'nn
evde kalm gzel ablas Belkis'i, romann btn kiilerini, diye
bilirim ki, yakndan tanm gibiyim.
Yazar, birka sofra, birka gece anlatr. Mesela, Mahmut Ma
kal'n o yllarda 'kurtarc' bir eser saylm Bizim Ky' zerinde
uzun uzadya konuulur, tm unutulup gidilecek szler...
Bir yanda Fatma'nn ken evlilii, en yakn arkada Ley
la'yla Fa tma'nn kocas Mehmet'in beklenmedik yaknlklar, air
Arifin Fatma'ya zaaf, gazeteci Selim'in Leyla-Mehmet akn
dan habersizlii ve kars Leyla'ya ball, btn bu 'kk salon
dedikodular'... Fakat bunlarn yan yana geliiyle beliren, yaama
ya koyulan o yar aydn evreler! Beride, Belkis ve onun, paradan
baka deer bilmeyen sosyetik evresi ...
Peride Celal, Demokrat Parti dneminin toplumsal haya
tmza katt Amerikan tarz yaam baaryla izer. Belkis'in
katlmak istedii uyduruk sosyete, toplumbilimsel deer tayan
gzlemlerle dile getirilmitir. stanbul'un 'her mahallesine bir
milyoner' tipi, bu romanda, bir iki keskin izgiyle belirir ve bel
lekte iz brakr.
Fatma'nn babasyla halas, gemiin stanbul'undan kimlik
lerdir. Btn nostaljik duyulardan uzak yazlm bu kimlikler,
19S O'ler stanbul'unda eskiyle yeni arasndaki atmaya iaret
ederler. Yazara gelince, ne eskiyi ne yeniyi savunmakta, toplum
sal hayatta yrmeyenin bireysel hayatlar nasl kararttna de
inmektedir, zaten byk ykm Belkis'in bana gelecektir. . .
388
Yllar ortasnda, evierden evlere tanrken, kitaplm karma
kark olup kar, her defasnda en sevdiim kitaplarm aramaya
koyulur, iki ciltlik ilk basm Kadnn Roman'n bulunca se
vinirdim. Hele onlarn biraz piyasa ii illstrasyonlu kapaklar,
benim iin hala ok ekici ...
Bir bahar gn trampetalar alyor, izciler, yavrukurtlar gei
yor; romanc Fatma, yalnzlna ilikin birka satr iziktiriyor,
kr gazinosunda. Ancak yazdnda isel yalnzlktan, rktc
boluktan kurtulacana inanyor ...
Fatma kahvesini ierken, masann zerindeki ince yazlarta dolu

katlara akn bakar, btn o sayfalar kendisinin yazm olduuna
inanamazd, lenleri aa, madamn odasna iniyordu. Kedi sidii
kokard oda. Her yan yapma toz/u iekler/e doluydu. Kuru kfteye,
souk patatesiere dayanmak gerekirdi. Bir de madam konuacak, sen
din/eyeceksini Kapc/arn, satc/arn, evden kap, dndklerinde on
yavru birden douran kedi/erin hikayelerini dinlemek de cabas!
389
YlLAN HiKAYESi
Samirn Kocagz
O basm mutlaka bulmalym: Yeditepe Yaynlar, Ylan

Hikayesi, Samim Kocagz. kinci basm olabilir; Ylan Hikaye
si 1954'te yaynlanm; cep boyu, krmz-siyah kapakl o basm
1 960'larn sonunda kitaplma girmiti.
Liseyi ya bitirmiim, ya bitirmek zereyim. Naci elik, Ah
met Soner, ben, kitap tutkunlaryz. Naci elik Ylan Hikaye
si'ndeki Balat Gl iin, "Aslnda Bafa Gl'ym!" diyor. Bir
romancnn gerek bir gl evresinde olup bitenleri ak ak
yazmasn, toplumsal endielerini okurla paylamasn yere ge
sdramyor.
Bafa Gl nerede, bilmiyorum. Ama Ylan Hikayesi'ni oku
maya balyorum.
Ylan Hikayesi'nde en ok ardm, Balat Gl'nn sahibi
ve dalyan aasnn Cumhuriyet Halk Partili olmas. Dalyan aa
snn hmna uram kyllerse Demokrat Partili. Ky, kasaba
romanlarnda pek rastlanlmayacak bir durum. CHP'li dalyan
aas, tekelindeki glde yoksul kylnn balk aviamasna izin
390
vermiyor. Btn umut, yaklaan 1946 seimleri; kyl DP'ye oy
verecek, aann saltanat da sona erecek. ..
Tahir Alangu yle yorumlam: "Menderes'in denize kart
yerde, Balat Ovas'nn 18.000 dnm toprann yirmi yldr
su altnda kaln, dalyan tekelini ellerinde tutanlarn Balat G
l'n iletilerini, kyllerin kendi topraklarndan da, glde balk
tutma hakkndan da yoksun kalarak yldan yla ilerindeki kini
bytlerini, devlete dayanarak haksz tasarruflarn yrteniere
halkn dman oluunu, yeni kurulan partiye drt elle sarliarn
(Samim Kocagz) bu eserinde anlatyor."
Oralarda DP kazanrsa da, seim sistemi sebebiyle, CHP b
tn memlekette iktidarn korur. Gelecek seime kadar bekleyii
gze alamayan kyller isyan iindedirler. Ylan Hikayesi bylesi
dramatik bir anda sona erer.
1974 olmal, Kayahan Gven, Mehmet Tim, mz Bod
rum'a gidiyorduk, Kayahan'n krmz kaplumbaa otomobiliy
le. Bafa Gl'n ilk kez gryorum, bir aann tapulu malym
bu gl gibisinden bir eyler sylyorum; Her Gece Badrum'un yol
sahnelerinde Bafa Gl'n, aklmda hep Ylan Hikayesi, yazm
tm, otomobille geii, Cem'in gle dalp gitmesini, gl ortasn
daki tarihi kalnty. ..
Bafa Gl 1979'da kamulatrlm. Ylan Hikayesi o sancl
srecin baz evrelerini renmemize imkan salyor.
"Bir milletin... " smail, "bir milletin siyasi hayatnda drt yl hi

tir. Tam drt yl daha bekleyeceiz. Ta yeni seimlere kadar. Bu i
ocuk oyunca deil. Memleketin kaderi ksmeti var ortalkta. "
Anlayanlar da anlamak istemiyorlard. Kahvenin iinde bir s
knt rzgar esti.
391
"Drt yl ha... Ge!" dediler.
smail ''Bunca yldr beklediniz, drt yl daha bekleyemez mi
siniz? Partimiz ancak btn memleket/e duyuluyor. Geliiyor. G
receksiniz, drt yl sonra meclisteki mebuslarn hepsi bizden olacak.
Yaknda muhtar seimleri olacak. Kyn iinde muhtarn pabucunu
eline vereceiz. Nasl bu sifer kazandksa, muhtar seimini de yle
kazanacaz. . . "
392
195 5
GENLGMN RZGAR!
Mkerrem Kamil Su
Gazetelerde tefrika edilen romanlar, dergilerde yaynlanan

hikayeleriyle tannm, sevilmi Mkerrem Kamil Su, dnemi
nin nerusedii bir yazar. Romanlarnda, Sevgim ve Istrabm'dan
(1934) balayarak, ak ve ihtiras izleini, yurt sevgisi, yurda bal
lk, zveri gibi toplumsal kayglarla besledii ileri srlm.
Aileden bireye, Kurtulu Sava yllarndan 1950'lere ynelen,
uzanan bu romanlarn gnmzde btnyle unutulmu olmas,
'duygusal roman'la memleket gerekiliini birletirmek istemi
bir edebiyatn silinip gittiine iaret ediyor belki de ...
Mkerrem Kamil'in zyaamyksnden izdmlerle rl
Genliimin Rzgar, kinci Dnya Sava ncesi Ankara'da ba
lar. Ev kadn Asuman, Doktor Kenan'la evlidir. Gen karko
ca gelecekten umutlu, mutlu yarn hayalleriyle donanmlardr.
Asuman bo zamanlarn deerlendirmek amacyla bir roman
yazmaya alr.
Bu roman aslnda kendi hayatnn hikayesi gibidir. Kenan
karsnn abasn desteklerse de, annesi Mzeyyen Hanm geli
ninin roman yazmasn gln bulur, vakit kayb sayar. Bylece,
393
almada ve retmede kadna tannan hakkn henz ne kadar
kstl olduu ortaya kar. Asuman bocalaylar iindedir.
kinci Dnya Sava patlak verince, Doktor Kenan tekrar as
kere alnr; Ankara'dan ayrlr. Akraba, komu, arkada evresi
iindeki Asuman, bu kez de, Gazi Eitim Enstits'nn dar
dan bitirme snavlarna girer. Aile aras, Asuman'la Mzeyyen
Hanm'n gr ayrlklarndan ortaya kan tartmalar, ufak te
fek sorunlar, evredeki insanlarn yaln hayatlar, savan Trki
ye'ye srama tehlikesi, o gnlerin heyecanl bekleyii srp gider.
Bar salandnda Asuman anne olmutur. imdi bir yan
dan alma hayatnda varln kantlamakta, bir yandan da kz
Sevin'i yetitirmektedir ...
Ufku dar bir zihniyeti yanstmasna ramen, Genliimin Rz
gar, byk kent aile yaamas zerine zmleyici blmleriyle
toplumbilimsel deeri olan bir romandr.
Sonra. . . Sevdiklerimizin resimleri. . . PencereZerimizde incecik t!

perdeler uuur. Her taraf ak renk kumalarla deriz. Kapdan gi
rince duvar, tavan, eya, ne bileyim her ey yzm ze glsn isterim.
Sonra da "Ohh, buras bizim evimiz, buras bizim yuvam z" demek!. .
394
NCE MEMED
Yaar Kemal
nce Memedi lise ikideyken okudum. oktan yabanc dille

re evrilmi, hele bizim edebiyatmzda doruk nl bir romand.
Trk Dili ve Edebiyat retmenim Bakiye Ramazanolu, nce
Memedi yln roman setiren Varlk dergisi okurlarndan biriydi;
gemite kalm o gnleri cokuyla anlatnt bana.
"1925-1933 yllar arasnda Toros dalarnda yz elliden faz
la ekya dolard. Hikayesini ettiimiz nce Memed bunlardan
biridir." Bu tantm cmlesiyle balar roman; byk kentlerde
doup yetimiler iin 'ekiyalk' hemen hemen bir bilinmezlikti
o yllarda. Benim de btn bilgim, Trk sinemasnn nemli bir
flmindendi: Metin Erksan'n ynettii Dokuz Dan Efesi; farkl
bir efe filmi. akc Mehmet Efe Osmanl zamannda hkmete
isyan ediyor, daa kyor... Mehmet Efe'nin lm sahnesinden
ok etkilenmitim ...
nce Memed ise ldrlmyor, dada var olmaya alyordu.
Bu romann konusunu mu sevdim, olay rgsn, gerilimi
ni; yoksa, dil, anlatm, syleyi ve yaln hznn, yalnzln
m? Bugn, bunca yl sonra, o yaln yalnzlk silinip gitmemi
395
belleimden: Abdi Aa'y el atele ldren, kurun yamuru
altnda atn yine Toroslar'a sren, sonra da yitip gidecek, kendi
sinden bir daha haber alnmayacak nce Memed'i grr gibiyim...
Sylediklerim, 'ilk' nce Memedden esinli, Yaar Kemal,
1969'da ikinci nce Memedi yaynlad; nc, drdnc cilder
ard sra geldi. Bu yeni nce Memedleri okumadm.
Demin andm retmenim Bakiye Ramazanolu, nce Me
medin tasvir gc zerinde durmu, "Kelimelerle var edilmi gr
kemli peyzajlar romanda sk sk karmza kar" demiti. Sevgili
hocann sz de kulaklarmda hala yankyp duruyor.
Toros dalarnn etekleri ta Akdeniz'den balar. Kylar dven

en ak kpklerden sonra doruk/ara doru yava yava ykselir. Akde
niz'in stnde daima, top top bulutlar sa/nr. Kylar dmdz, cild
lanm gibi dz, killi topraklardr. Killi toprak et gibidir. Bu kylar
saatlerce ie kadar deniz kokar, tuz kokar. Tuz keskindir. Dz, killi,
srlm topraklardan sonra ukurova'nn bkleri balar. rlm
esine sk al/ar, kam/ar, brtlenler, yaban asma/ar, sazlarla
kapl, koyu yeil, ucu buca belirsiz alanlardr bunlar. Karanlk bir
ormandan daha yabani, daha karanlk!
396
NTERMEZZO
Fikret Adil
Edebiyat tarihilerinin 'kroniki' olarak deerlendirdii Fikret

Adil'in Asmalmescit 74 (1933), ntermezzo, Avare Genlik (kitap
olarak yaynlan 1990) adl eserleri daha ok 'an-roman' niteli
indedir. Kendine zg, ksa tmcelerle rl, konumaya ok
a yer veren, alabildiine renkli bir slupla yazlm bu eserlerde
Beyolu bohem hayat, edebiyatmzda benzerine rastlanmayacak
kvraklkta canlandrlmtr.
1930'lu yllarda geen Asmalmescit 74'te bir Beyolu soka
btn gn, gecesi iinde canlandrlr. Bir bek sanat adam
bohem yaay ortasnda grnrler. Ressam brahim all, air
Necip Fazl, tamburi Mesut Cemil gibi nllerin yannda, ya
banc kkenli bar kzlar, zengin ve apkn stanbullu hanmlar,
yazarn yanstt kiilerdir. Peyami Safa, hem kendi kimliiyle
hem de Server Bedi olarak belirir.
Beyolu-Tnel, Taksim-ili arasnda, meyhanelerde, barlar
da, lks apartman katlarnda, salonlarda, bakmsz at katlarn
da, bekar evlerinde yaananlar bu an-romann ana konusudur.
397
Yazar, eserini "hakikate ok sadk kalarak" yazdm bir sylei
sinde zellikle vurgulamtr.
ntermezzo ise hemen hemen ayn dnemde stanbul'a gel
mi bir tiyatro aktrnn yaamyksn ve 'stanbul serveni'ni
yanstr. Ese.rde stanbul aznlklarnn yaamasna ilikin ok
canl sahneler betimlenmitir.
Yunanistan'n nl kadn airi Theoni Drakopula'nn olu
Yorgo Pappas, Fransz sinema oyuncusu Charles Boyer'ye ok
benzeyen, kadnlar zerinde ekicilii yksek, avare bir aktrdr.
stanbul'a ikinci kez geldiinde, ntermezzo'nun anlatcsyla ta
nr.
K.ivelli-Kotopuli Yunan trupu oyuncular ehirde bir sre ka
lp Rumlara, Rumca bilen Ermenilere, Yahudilere ve Trklere
oyunlar sergileyeceklerdir. Pappas'n tand, dostluk kurduu
Trkler arasnda Arif Dino ve air N. de vardr.
Yal kz Matmazel Periponika, Pappas'a ak olur. Gen
adam onu krmak istemez. Zaten, hayat frtnal gemi Yorgo
Pappas, herkesle iyi geinmekte, kalp krmaktan korkmaktadr.
Onu seyredenler arasnda stanbul'un zengin Yahudilerinden
Msy Golder'in kz Tina da vardr.
Tina, serveti, ailesini, stanbul'daki lks yaamn brakarak,
sevdii adamla Atina'ya kaacaktr. Kark bir i davas sebebiyle
btn servetini kz Tina'nn stne yapm Msy Golder Ati
na'ya gelir. Tina bir otelde babasyla grr ve durumu renir.
Tina'y bekleyen, dnmediini grnce ikinci kez karnaya ka
rar veren Pappas, sonunda Baudelaire'in Elem iek/edne snr;
sanatya yaraan hayatn, "Yzlerce insann payna den strab
kendisinde" toplamak olduunu alglar. ..
Tina, babasyla birlikte stanbul'a dnecek; Yunanl aktr
kendi yoluna devam edecektir. Eser, birbirini ok sevmi iki insa
nn sessiz ayrlyla son bulur.
398

Onlar kar kmaz Pappas alad. Doruca yatana giderek

uzand ve ba ucundan ayrmad kitab, Baudelaire'i alarak, niha
yet tuttu ve bir sayfa at, kan iiri okumaya balad.
399
KADlNLAR TEKKES
Refik Halid Karay
Kadnlar Tekkesi bence Refik Halid'in en nemli romanlarn

dan biri. Ne var ki, 'kimseye yaranamam' bir roman. Bir kesim,
eserin gemi kltrmz hor grdne, hatta lekelediine
inanm. Bir baka kesimse, Kadnlar Tekkesi'nin ayn gemi
kltr diriltmek, hatta hortlatmak istedii kansna varm...
1940'larda stanbul'da geen eser, tekkelerin oktan kapatl
m olmasna ramen, eyh Baki'nin, gizli gizli faaliyetini srd
ren, romana adn verdii gibi, 'kadnlar tekkesi'ni yanstr. (Bu
tekkenin o yllarda gereklikte de var olduu ileri srlmtr.)
Uzaktan uzaa Nur Baba (bkz. Nur Baba maddesi) arml,
fakat Nur Baba'nn btnyle kart, eitimli, incelikli, orta ya
aknca eyh Baki, derli toplu, zarifklk kyafeti, duru konuma
s, sevecen, ekici haliyle kadnlarn dnyasna ses yneltebilmek
te; bir modern zaman klavuzu kimliine brnebilmektedir. Bir
bakma, bir ruhbilimcinin zelliklerini yanstmaktadr.
Onun saltm evi grnml dergahna devam eden hanm
larn hepsi varlkl, kkl ailelerin, toplumun st kesimlerinde
yer alm, iyi kt eitimli, grgl kiileridir. Romanc, bu ha-
400
nmlarn her birini inceden ineeye tantr, ruh zmlemeleriyle
irdeler.
te yandan, birdenbire ehre deitirmi, zmsz yenilikler
le donanm toplumda, bu hanmlar, gnl ve inan dnyalarn
daki boluu dolduracak eitimden yoksun kaldklar iin; eyh
Baki'nin biraz da hileli yollarla var ettii mucizelerine inanmakta,
tekkeye hizmetten gurur ve mutluluk duymaktadrlar. Tekkede
en kk bir 'phe' bile ayp saylr.
stanbul'un, yeni ortamn yitirdii gnl eitimini kl art
gibi yanstan roman, bir yandan da farkl bir uygarln yerleiklik
kazanmasn saptar. stanbul, gitgide, eskiyle yeninin deerlerini
i ie yaatacak bir kenttir...
Eskiye szm ona bal grnen eyh Baki, romann son
blmlerinde, kendisinden yaa epey kk bir kza ak olur.
Gen kz, Neide, eyh Baki'nin i dnyasnda derin sarsntlar
yaratr. eyh Baki artk dnya nimetlerinden -gerekten- uzak
lamakta; bu, son ve umutsuz akn acsyla ruh dnyasnda ar
niara yol almaktadr.
Modern hayat ve yeni stanbul bildiini okumaktadr ama,
daha dne kadar boinanlada evresini kandrm, ten hazlarn
pervaszca yaam eyh Baki, imdi bir i huzurunun insan ol
maya almakta, kalbin srlarn zmek istemektedir...
Kadnlar Tekkesi her eyden nce kusursuz bir anlat yanstr.
Romanc, baz blmlerde, ok yeni ve kullanlmam anlatm
tekniklerini artc bir doallkla uygulamtr. Burada, "tarikat
tan teselli bulmu insanlar" k iinde yanstld kadar, gnl
eitiminin isel anlam yksek yanlar da nesnel tutumla dile ge
tirilmitir.
Yaynland dnemde Kadnlar Tekkesi olumsuz ynde ar
eletirilere uram. Nezihe Araz anlatmt: eyh Baki'nin
esiniendi i kii ve evresi Refik Halid'e adamakll krlm, ro-
40 1
mancyla btn ilikilerini kesmiler. Ayn ekilde, romann son
blmnde, eyh Baki'nin "gzeller gzeli" Neide'ye duyduu
akla arnmas, gnl yceliklerine varmas da kart grtekileri
fkelendirmi ... Sonuta, Kadnlar Tekkestnin sentezci tutumu
gzard edilmi.
Karlkl oturdular.
Balkonun ve koy'un bir ksm lotu ama, deniz Beykoz'a kadar,
zijiri karanlk bir sofadan rtl bir kapnn anahtar deliine gz
uydurularak baklan, avizeleri yanm ziyafet salonu gibi bir k,
billur ve gm atafat iinde kr kr aydn/kt.
402
195 6
ESR EHRNNSANLAR!
Kemal Tahir
1 960'larn ikinci yarsnda, lise rencisi arkada, "

Kemaller"i paylaamazdk. Birimiz Kemal Tahir, birimiz Yaar
Kemal, birimiz de Orhan Kemal hayranydk. Yollar boyu sren
tartmalarmzda birbirimize bu yazarlardan eserler salk veriyor
duk. Kemal Tahir' den nce Yorgun Sava'y, sonra Esir ehrin
nsanlar'n yle okudum ...
Esir ehrin nsanlar, Kemal Tahir'in sevdiim romanlarn
dan biridir. Abdlhamid dneminden izdmlerle balar: Ka
mil Bey, ok varlkl bir Abdlhamid paasnn oludur. Gemi
i, baz Reat Nuri romanlarndaki gen adamlarnkine hafiften
benzer: Servet imkanlarnn zgrlyle bilimlere, sanatlara
alabildiine almtr.
Galatasaray Sultanisi'nde okur. Yksekrenimi iin Paris'e
gider, Sorbonne'da felsefe okur. Shakespeare'e hayrandr, Lond
ra'da incelemeler yapar. Resim sanatna tutkusu depreir, bu
kez Roma'dadr... 1913'e kadar gen Kamil Bey'i Hindistan'da,
Msr, in ve Amerika'da gezilerde grrz. stanbul'a dnte
otuzlarna yaklamaktadr. Yine beysoylu Nermin'le evlenir. Bi-
403
rinci Dnya Sava patlamtr. Karkoca spanya'dadrlar; kzlar
Aye doar.
Sava sonrasnda stanbul'a dnerler. Eski byk servet, bu
mirasyedi yaantsnda eriyip bitmitir. Kamil Bey, pek de bilin
cinde olmakszn, memleketteki byk mcadeleye karr. Onu
artk Milli Mcadele'nin fertleri arasnda grrz. Gizli bir faali
yetinden yakalanacak, yedi yl hapse mahkum edilecektir. Tam o
gnlerde kinci nn Zaferi Anadolu'da kutlanmaktadr...
Esir ehir dizisinin ilk kitab olan Esir ehrin nsanlar olay
lar akp giden, srkleyici, Mtareke stanbul'unu yanstan bir
romandr. Ayrca, Kemal Tahir'in 'byk kent', stanbul roman
larnn da ilkidir. Kurtulu Sava'n hazrlayan yllar, koullar ro
man boyunca saptanr. stanbul halknn Milli Mcadele'ye gizli
katklar, yardmlar zengin ayrntlada ilenmitir.
Bu romanda, Halide Edib Advar da Sultanahmet Mitingi'n
deki byk cokusuyla belirir ve etkileyici bir sahnenin bakiisi
olur...
Esir ehirin ikinci kitab Esir ehrin Mahpusu 1962 tarihlidir.
Kap Ramiz Efindi'nin brakt boluk zerine kapand. Kamil

etrafna korkuyla bakarak karyolaya oturdu. 'Yedi sene! Hi olur mu?
mkansz!" diyerek titreyen elini azna gtrd.
404
HEP O ARKI
Hep O ark'nn hayatmda apayr bir yeri var:

Galatasaray Lisesi'nin hazrlk snfna baladmda, cumar
tesi gnleri, okul k, Beyolu'ndaki Kitap Saray'na -imdi
yerinde yeller esiyor- sk sk giderdim, ocuk ve ilkgenlik ede
biyatnn bizdeki verimleri o yllarda enikonu kstlyd; hemen
hepsini okumutum. Hep O ark birden karma kt.
Varlk Yaynlar'nn cep kitaplar arasnda birinci basm. 1960-
61 ders yl olduuna gre, geen drt be yla ramen tkenmemi;
zaten daha epey tkenmeyecek, ikinci basm ancak 1981'de yapla
cak. Oysa Hep O ark, Yakup Kadri'nin 'son' roman! Romanm
zn ilk byk ustalarndan Yakup Kadri'ye bu ilgisizlik beni bugn
de irkiltiyor!..
Roman, Galatasaray Lisesi'nin geni, alaca kl pencere ke
narlarna oturup heyecanla okuduumu hatrlyorum. Gemi
zamanda, eski, krk bir ak. Romanc aradan ekilmi. Romann
kadn kahraman defterine yazyor. Derin bir hzn duyuyorum.
Hep O ark bende artk daima yle hzn dolu yaayacak. .. Ay-
405
nca, yazarn yazarlk konumundayken cinsiyetsiz oluunu da ilk
kez ayrt ediyorum: Yakup Kadri, Mnire olup km!
Bu romanla ilintili olarak, Cevdet Kudret'in hayli yadrgatc
bir saptamas var: Yakup Kadri'nin ileri yatayken, Abdlhak i
nasi'ye ykndn, baarsz bir eser yazdm belirtmi. Ge
mi zaman yanstmas dnda, Hep O ark'nn Abdlhak inasi
edebiyatyla en kk bir benzerlii yok. Dahas, Hep O ark
Yakup Kadri'nin en gzel romanlarndan biri, yalnl, abartsz
l, incelikleriyle.
nce zaman dilimi; Atilla zkrml belirtiyor:
"Hemen her romannda yapt gibi, Hep O ark'da da, bir iki
saptamayla zaman zenle izer Yakup Kadri. Romann bakii
si, Abdlmecid'in tahta knn onuncu ylnda domu (1 843),
Abdlaziz (1861-1876), V. Murad (Mays-Austos 1876) d
nemlerini grm, II. Abdlhamid dneminin yirmi yln yaa
mtr. Roman, bu zaman diliminde yaanm bir hayatn yk
sdr."
te, Osmanl mparatorluu'nun son dnemlerini grme fr
sat bulmu Mnire, yallk gnlerinde hayatnn romann yaz
may dener. Bu, btn hayatlar gibi, umutlar, d krkl, sevin
ve hzn, ak ve yalnzlkla karmak bir hayattr.
Bitiik yalnn olu Cemil'i ocukluundan beri seven M
nire, paa babasnn itiraz sebebiyle, Cemil yerine, tanmad,
sevmedii Kk Molla Rkneddin'le evlendirilir. Artk bir mol
la konanda mr srecektir. Konan yaam biimi, btn de
erleri Mnire iin sadece gnl krcdr.
Konaa girip kan Zeyrekli Fatma Hanm araclyla, M
nire, sevdii adamdan haber alr ve Cemil'le buluur. Yrek ar
pntsyla yaad gizli ak Mnire'yi mutlu etmeyecek, Cemil'in
bylesi bir sevdaya layk olmadn geen zaman iinde ac bir
ksknlkle anlayacaktr. Dnemlerin btn trel zelliklerinin
406
inceden ineeye saptand roman; Mnire'nin hayatnn frtna ve
sarsntlarna artk 'dudak bkyle' sona erer.
Romann o kadar nemli 'ark' motifni, Sema Uurcan ince
likle yorumlamtr:
" ( ... ) hayat strap, hasret ve mahrumiyetle geen Mnire,
aklarnn arksn yirmi be yl sonra yine Cemil'in azndan
dinler. Ancak bu arky syleyen Cemil, vaktiyle Mnire'nin
ak olduu zarif, k, vakur, ak uruna padiaha bile kar gelen
iradeli gen deildir. oluk ocua karm, deimi, ekingen,
sklm pklm bir insan olmutur. Sesi de, vaktiyle Mnire'ye
seslenen 'berrak, gevrek, dorudan doruya gsten gelen ses'
deil, krk, ksk hanereli, adeta bundan yirmi be sene evvelki
Cemil'i taklit eden bir sestir."
Mnire'nin byk ak, geip giden, tekdzelemi, yavan,
birrnek, szmona 'dzgn' hayatlar karsnda snp gitmi,
bir 'hi' olup kmtr...
Meer roman yazmak ne g bir imi! te elimde kalem nmde

defter, saatlerden beri evirip eviriyorum, iki cmleyi bir araya geti
remiyorum. Ben ki, btn mr roman okumakla gemi bir kadnm.
407
TELERN OCUGU
Halikarnas Balks
Asl ad Cevat akir Kabaaal olan Halikarnas Balks

doaya, denize, deniz insanlarna, bitki rtsne, mitologyaya
adanm, hepsi ok iirli eserlerin yazardr. te/erin ocuu Bad
rum'da geen ve deniz tresine ynelik bir roman. Bununla bir
likte tarihi perspektife yer verilmi, mekan yelpazesi stanbul' a,
hatta Bosnasaray'a kadar almtr.
evikliinden dolay "Tiycan" ad verilmi, Bodrum'un a
talkay kynden Elif kk yatayken anababasn yitirmitir.
Elif ablasyla birlikte yaar. O da, otuzuna gelmesine ramen,
abialar gibi evlenmemitir. Zaten deniz, yrenin btn erkekle
rini bir bir barna ekmektedir.
stanbul'da yetimi, Readiye'ye gitmekte olan bucak md
r efk Ulvi'nin deniz tat Gkova aklarnda bozulur. Evli
ve ei stanbul'da olan efk Ulvi, snd atalky' de Elifle
yaknlk kuruyor. Tiycan bile isteye efk Ulvi'ye kendini verir.
Readiye'ye vardktan sonra Elife mektup yazan efk Ulvi, gebe
kalmsa, ocuu aldrtmasn belirtir gen kadna, Tiycan hayata
ve doaya gvenerek ocuunu dourmaya karar veriyor. Ablala-
408
ryla gryor, kyn uzandaki bir deirmende yaayan Adem
Day'yla kars Nefse'nin yanna gidiyor.
Tiycan'a teden beri gz dikmi ky aas Hac Resul olayla
r izlemitir. Readiye'den kaymakam sfatyla dnen efk Ulvi,
pimanlk iinde, Elifle ve aalara trmanacak kadar bym
kzyla ilgilenmek ister. Tiycan bu ilgiyi yantlamaz, kaymakamn
babalk talebini geri evirir.
Hac Resul, silahl adamlaryla, yalnzl semi Tiycan' daa
kaldrmaya yelteniyor. Tiycan kendini korumak iin savarsa da,
Adem Day'yla birlikte vurularak lr. Roman, hakszlklar, na
mussuzluu, insanlkdl erdem saymaya koyulmu dnyada,
Birinci Dnya Sava'nn patlamak zere olduu sezdirisiyle sona
eriyor.
Dolambal olay rgsnn yan banda, te/erin ocuu, bir
vicdan demesinin dkmdr. Romann sonuna doru, Birinci
Dnya Sava'nn patlak veriini, yazar birdenbire ve taa uzaklar
da yaanm ktcl olaylara adeta balayarak anlatr: nsanlk,
vicdan deerlerini yitirdike daha korkun bir dnyaya srklen
mektedir.
Halikarnas Balks, te/erin ocuu'nun kahramanlaryla
Avusturya-Macaristan'da olup bitenler arasnda, tuhaf, etkileyici
bir koutluk kurmutur: "Karakz ve Adem Day'nn lleri da
banda, eek damnda serili durduklar gece, Avusturya-Maca
ristan'n Bosna-Hersek Eyaleti'nde, Bosnasaray (Sarajevo) eh
rinin hkmet dairesinde, biri erkek, biri kadn, iki insan naa
yatyordu. O gne dek yeryznn grmedii kadar byk bir
sava patlamak zereydi. Sava! Kyasya sava! Topyekln sava!"
Halikarnas Balks, handiyse destanslaan bir anlatrola de
vam eder ve Trk romannn en arpc 'son'larndan birine yol
alr.
409

(. . .) nce ky mezarlna varlrd. Mezar talar topraa dikine

saplanm drt be kar boyunda, ale/ade kaya paralaryd. Bazla
rnda balanm olan otyahut da iei demet/eri, rzgarda abalar,
kuru kuru hrdard. Bunlar daha yeni lm olanlarn mezarlary
d. Sonralar, frtnalar, yamur/ar, kurumu demetleri uurur, ta
lar devirirdi.
410
1957
GOL KRALI
Aziz Nesin
Aziz Nesin, uzun yllar tuttuu gneesine btn eseri iin

yaknmalar yazmtr. Byk nne ramen yazarlndan adeta
umutsuzca sz aar. oktan yaynlanm, sevilmi kitaplarn hep
yeniden yazmak sancsyla bouur. ok nemsedii oyunlarnn
ikinci planda kalna aar; te yandan, alakalem yazd oyun
lar gie rekorlar krmaktadr...
Gncede Gol Kral'na da mesafeli durur: "ok kt roman
yazmm. yle ki yer yer, bu denli kt roman yazdm iin
utandm."
Gol Kral'nn yazl serveni ayn gnce sayfasnda: "Bu ro
man 1955'te bir gnlk spor gazetesinde tefrika edilirken gn
gnne yazmtm. Tefrika edildii srada byk ilgi grmt.
Gol Kral 1966'da ilk dzeltimle elden geirilir. Bu aba, bu
giriim yazarn hayat boyunca srecektir. 1991'de hala u sz:
"Gol Kral romannn iki byk eksii var." Bylesi bir yazarlk
hesaplamas elbette etkileyici.
te yandan Gol Kral bence Aziz Nesin'in en gzel roma
ndr. "Yaadm a Trkiye'sinde amacndan saptrlm spor
411
denilen yozluu Gol Kral romanmda anlattm" diyor. Gol Kral
bu saptamann tesinde isel derinlikler tayan bir romandr.
Barolde nce Kerkenez Sevim'dir, hem futbolcularn gzde
si hem sosyetenin kskanlan gen kadn. Sonra onun hayatna
elimsiz, rkek, ekingen Sait Hopsait karacak ve roman artk
onun evresinde srecektir. Bu, kmsenmi, aalanm gen
adamn, lklerini yitirmi bir toplumda, futbol araclyla -s
telik hi beklenmezken- ykselii, Aziz N esin'deki kara glmece
yetisini dorua kartr.
Fonda, 1950'ler stanbul'u. Yazarn gz kamatrc nsezisi:
stanbul mimari adan yok edilmekte! Kukusuz ok erken bir
tehis. Gn grm Sait Hopsait deerlerini yitirirken, yani top
lumun gznde ykseldike ykselirken, stanbul da z deer
lerini yitirmekte, tpk Sait gibi, kendi olmaktan kmaktadr...
Glmecenin aynasndan grdmz Safranzade ailesi, i
gereklik grngesinden irdelendiinde btn trajikliiyle belirir
Gol Kral'nda. Sait henz Sait Sarolu'yken snen bir kltr
temsil eder. Aziz Nesin bunlarn zerinde durmaz gibidir ama,
kltr hayatmzn, yaama biimlerimizin nerelere srklendii
ni de terih masasna yatrmtr...
Gol Kral'n 1970'lerde okumutum. yle sanyorum ki, ikinci
bir dzehirnden gemiti o basm. Ankara'da, Bilgi Yaynevi'n
de karlamtk Aziz Bey'le. dnyasn asla da vurmayan,
zor bir adamd. Gol Kral'n ok severek okuduumu syleyince,
yznde hibir ifade belirmemiti. O gnden sonra Aziz N esin'e
hep uzak durdum.
Ne var ki, 2010'da Mum Hala'y, iki cilt gneeler kitabn
okuyunca, i dnyasndaki Aziz Nesin'i tanmadm fark et
tim. Nedense Gol Kral geldi aklma; yazarndan izdmler Sait
Hopsait'e yansm myd? ..
412

Annem durmadan zorluk karyor. lle de "Kbik eyalar isterim,

modern olsun" diye tutturdu. Onlarn kknde ynla eya var ama,
bunun babas paa mym, padiah mym, neymi bilmem, hep yal
dzl, oyma/, ilemeli saray eya/ar, demode eyler. . . Hepsi antika. . .
Kendileri de zaten antika ya. . . Annem, "ben kzm mze dknts
hrdavatlarn iinde yaatamam" diyor.
413
ONBNLERN DN
Samim Kocagz
"stanbul'un bu saatleri, mahalle aralarnda, sokak ilerinde

yourtu seslerine karan ocuk seslerinin ahengiyle doludur.
Yorgun argn evlerine dnenler birdenbire kaplarnn nnde
kaybolurlar. Aydnlanan pencerelerin beyaz perdeleri arasnda
glgeler kprdanr."
Yourtu sesleri artk uzaklamtr. ocuk sesleri de git git
erir. Sokaklara biraz sonra gecenin karanl kecek. ..
Ben hep ocukluurnun Kadky'n dnrdm, biraz da
Cihangir'de geen yllar. Oysa ne yllar tutuyor, ne semtler. Sa
mim Kocagz kinci Dnya Sava dnemindeki Beyazt ni
versitesi evresini anlatyor, Onbin!erin Dn'nde. Birazdan
Recep'le Halit niversite lokantasnda akam yemei yiyecekler:
"niversite lokantas akamlar tenha olur."
Recep'le Halit iki yakn arkada; kaldklar yar pansiyonumsu
evde baka arkadalar da var. Samim Kocagz bylesi renci
yaamasn, hele kz tavlama sahnesinde, belgeseki bir tutumla
canlandrr. Onbin!erin Dn, faist Almanya'dan rk esinti-
414
lerin yurda, stanbul'a, niversite genliine yansmasnn roma
ndr.
Bir trl sonuna kadar okuyamazdm bu roman. kinci ba
sm 1983'te Yazko'da (Yazarlar ve evirmenler Yayn retim
Kooperatifi) yaplncaya kadar da okuyamadm zaten. Samim
Kocagz'n stanbul tasvirlerine taklp kalrdm.
Oysa bir kent romancs deil Kocagz. Tahir Alangu'nun be
lirtiiyle toprak insanlarn, kasaba, kk kent dnyasn yazm.
"( ... ) btn yurdu ve insanlarn kucaklayan bir yol" diyor Alangu;
"geni bir anlatc kalabalnn yurt gereklerini her koldan ala
rak nce gzlemci bir adan izleyecekleri yeni bir edebiyat plan
teklifi ( ... )"
Onbinlerin Dn, Kocagz'n Kurtulu Sava'n yaatt
Kalpakllar bu teklifin dnda eserler.
Recep rklada mcadeleye kararldr. Halit onun dn
celerini, grlerini, deerlendirilerini nemser ama, bir trl
mcadeleye katlamaz. Her ikisi de Anadolu kkenlidir. Recep
aydnlana yol alacak, Halit Maka'da oturan sevgilisi Nesrin'in
bildii, benimsedii yaamaya kaplp gidecektir. Recep niversi
tede retim yesi olur, Halit, Nesrin'le evlenir. Eserin sonunda
Recep tutuklanacak, basit ykseli ihtiraslar yznden lklerini
yitirmi Halit yenik dtn Recep' e itiraf edecektir.
Alangu, "Romann sonunda her ey balangta olduu gibi
dir" kansnda. "Hibir mesele, varlndaki gerek ve hayattaki
temsilcilerinin atma ve yaama gleriyle verilmemi, dnce
ve harekette taraf tutanlar ne yapmak istediklerini anlatamadan
ortadan ekilmilerdir. Her ey balangta olduu kadar sisler
iindedir."
Onbinlerin Dn'nde beni etkileyen, yle sanyorum ki, o
sisler ve her eyin balangtaki gibi kalakal. Demin sylemi-
415
tim, 1983'te okudum roman; Trkiye'de her ey sisli, puslu ve
bir anlamda balangtaki gibiydi.
Ayrca, odak kii konumuna geirilen Recep, roman ilerledik
e, gelecekten beklentilerini, gelecek iin ne yapmalar gerekti
ini sk sk dile getirir. Ne var ki, Kocagz bu konumalarn, bu
szlerin nutuk havas estirmesini nleyemez.
Nesrin'le Halit'in ilikilerindeyse, zellikle Nesrin'in evindeki
dansl toplantda bir Peyami Safa roman gezinip durur sanki, bi
raz Szde Kzlar, kysndan kesinden Bir Tereddtn Roman.
inileri klar, yer yer savruk anlatmyla Onbinlerin Dn
yine de ilgi ekici bir romandr. Necatigil, "Romandaki gerekle
rin ou, yazarn kendi niversite rencilii dneminden gelme
yaant ve gzlemlere dayanyor" diyor. Kocagz, siyasi ortamn
karanlna, karmaklna, kargaasna k tutmu ...
Nesrin, bir elinde limon/u votka, tekinde likr kadehi, kalabal

yarp Recep'le Mediha'nn oturduklar keye yaklat. Ayakta zor
durduu, sendeledii belliydi. Yz, boyal dudaklarnn rengini al
mt. Gzleri baygn, fakat par/akt.
416
RAHMET YOLLARI KEST
Kemal Tahir
Rahmet Yollar Kesti Andre Maurois'nn ngiltere TariMnden

ilgin bir alntyla balar: "Ahlak dzeni salam olmayan ve soy
guncularyla baa kamayan bir toplum, -ruhunda artakalm
barbarlk duygusunun da basksyla- soyguncularna kar hay
ranlk duyar."
Rahmet Yollar Kesti, Kemal Tahir'in yaygn anlay ve deer
lendirilere kar kt ilk romandr. nce Memedin ok okun
duu, ok benimsendii dnemde kaleme alnmtr. Sezai Co
kun'dan (Esir ehrin Hr nsan Kemal Tahir) alntlyorum:
''Yaar Kemal'in nce Memedi yazmasndan yaklak bir yl
sonra yaymlanan Rahmet Yollar Kesti, birok eletirmen tarafn
dan nce Memede anti-tez olarak gsterilir. Kemal Tahir, bunu
kabul etmese de, roman incelendiinde, en byk eletiriyi, e
kyay, nce Memed cephesinden grenlere ynelttii grlmek
tedir."
Yaar Kemal'in nce Memeddeki iirli anlatmnn yan ban
da, Rahmet Yollar Kesti arpc kurulukta bir anlatm yelemi
gibidir. Maraz Ali, "nam alma" tutkusuyla btn roman boyunca
417
bir odak kiidir. evresinde, bata Uzun skender, teki kiiler
hep olumsuz ynleriyle belirirler. Gemiin efsanelemi ya da
efsaneletirilmi ekyalar burada artk 'halk kahraman' kimlik
lerinden soyunmu, "sefil" zellikleriyle yaatlmtr.
Ky ortamnn etin ekonomik koullarna alan Rahmet Yol
lar Kesti, kahramanlk saylm ekyaln gerisinde, hep o dar
yaamalarn sarsntsn gzlemler. Yazar, "nam alma" uruna
yoldan kmlar, romann sonunda ldrllere srkler. Gen
cecik Maraz Ali de bu yazgdan payn alacaktr. . .
Gece imanna karanlk... Gz gz grmyor. Sanki gkten rah

met deil, kara mrekkep yamakta... Adamn, deniz dibinde yr
yormu gibi nefesi tkanyor, burnu tutuluyor.
Ky ktklar zaman Uzun skender Aa, ksa ksa gld:
- Bu rahmet nasl bir oyun arkada? "Kurt duman/ havay sever"
dedikse bunu mu dedik?
418
SERSER MiLYONER
Orhan Kemal
Benim iin Orhan Kemal hep stanbul romanlaryla esizdir.

ou, Hanmn iftlii, Bereketli Topraklar zerinde gibi 'nl'
Orhan Kemal romanlarnn yan banda biraz snk kalm bu
eserlerde, vasfl vasfsz iiler, kk memurlar, yoksul ev ka
dnlar, alma hayatnda namus mcadelesine girimi gen kz
lar, bkn delikanllar, btn o arka mahalle, stanbul'un tresi
yitti yitecek, alaturka, kkn semtleri inanlmaz bir canllkla
belirmitir.
Okurla abuk ba kurmak amacyla yazlm Serseri Milyoner
ise, o stanbul romanlar izgisinde, fakat melodramatik havas
bsbtn ar basan bir eserdir. Orhan Kemal'i hi okumam
baz okurlara Serseri Milyoner'i yllar nce salk vermitim. Yan
sra ki Damla Gzya'n. Koyu bir Orhan Kemal hayran olmu
lard . . .
Serseri Milyoner stanbul'da bir kkle alr.
Avukat Nafz Bey'in kz Nilfer, saltanatl gnleri sona er
mi kkte, eski dzeni korumaya alan bir aile anlay iinde
yetimitir. D dnyann girdisinden ktsndan habersiz gzel
419
Nilfer'i, mahallenin mirasyedi "serseri milyoner"i, duygu ve d
ncesi pek gelimemi Ahmet tutkuyla sevmektedir.
Nilfer, okul arkada Zerrio'in tantrd "sar sal, mavi
gzl" Suat' a ak olacaktr. Nilfer'in sevdasndan kendine sade
ce bir vn, gurur pay karan Suat, Ahmet'in de entrikalaryla,
bu aka sadakat gstermez, hatta gen kz krar. Nilfer sonunda
serseri milyonerle evlenmek zorunda kalr.
Her trl gerek deerden yoksun, uzak evlilik hayat, btn
bo elencelere, gnbirlik kof yaarnlara aktr. Suat' unuta
mam Nilfer, ok gemeden Doktor Vedat'a tutulur. Bu, ka
ranlk, Vedat'n sadece cinsel arzular zerine kurulu, karlksz
tutku, Nilfer'i bar kz olmaya gtrecek yolun balangcdr. ..
... Nilfer imdi stanbul'un lks barlarnda konsomatristir.
kide birde sar sal, mavi gzl delikanllara ak olmaktadr.
Bir gece bara gelen, servetini kaybetmi, malvolmu eski kocas
serseri milyoner kavga karr; Nilfer'in son sevgilisi kemancy
ar yaralar. Nilfer taksi iinde, bilinmeyen bir sona kamakta
dr...
Koyu karanla gmlm birportakal aacnn altnda yan yana

oturuyorlard. Eli, gen adamn avular iindeydi.
"Bana darlmayacaksnz deil mi?"
"Size mi? Dar/mak m?"
420
SUUMUZ NSAN OLMAK
Oktay Akbal
Belki hep o balang ve ayrl sahneleri. . . Suumuz nsan Ol

mak bende hep o sahneleriyle derin iz brakt. 1960'larda okudu
umda koyu bir Oktay Akbal hayranydm. Yaznaya altm
btn hilciyelerde Oktay Akbal havas esiyordu.
Suumuz nsan Olmak, "herhangi bir apartman"n mutfa
n betimleyerek balar. Belki mutfak da herhangi bir mutfaktr.
Fakat ben pembesi solmu perdelere, havagaz ocana, duvarda
iviye asl yeil nle, btn bu ayrntlara, gnein szd pen
cereye balanp kalmtm. Daha balangta birka satr, roman
la aramda gnl ba kurmutu.
in tuhaf hznl, ok hznl bir eyler de yaanacan
sezinliyordum . . .
Evli, iki ocuk babas, kk memur Nuri tekdze yaamnda
lgn, hep bu mutfa, mutfaktaki gen kadn dler. Nedret,
mutfakta dlenmi o gen kadn, Nuri Kayal'nn karsna
kacak, artk gerek bir kii olacaktr. Evli, ocuksuz Nedret de
tekdze yaamasnda bezgin, sevda rperilerinden yoksundur.
42 1
Yalnzln ekimiyle balar yaknlama. nce gz gze ge
liler, sonra hemen hemen hep ayn saatte mutfakta bekleyiler,
sokaktan ille geiler. . . Gerisi imkansz ak, imkansz umutlar,
beklentilerdir.
O yaz Nuri de, Nedret de yaadklar Ankara'dan tatil iin
stanbul'a gelirler. stanbul daha geni, daha uardr. Gizlice bu
lumalar artar. Dahas, krk bir mutluluk da sanki yaanr. Biz
okurlar, romancnn sl1buna kanm, Nuri'yle Nedret'in yeni bir
hayata atlmalarn bekleriz.
Oysa emberin dna klamayacaktr. skdar, Moda,
Fenerbahe, plajlar, beyaz vapurlar, mavi gkyznde klrengi
dumanlar; hibiri ratay deitiremez. Nuri'yle Nedret'in ilikisi
sradan bir 'yasak ak' olmaya yazgldr. Nuri gen kadn bir ar
kadann garsoniyerine gtrr.
Nedret orada, garsoniyerde derin bir i krklyla kalakalr.
Aslnda Nuri de ekingen, piman ve yine yapayalnzdr; ekip
giden, stanbul'un kalabalna karan Nedret ve terk edilmi
Nuri imdi eski kaskat hayatiarna dnmek zorundadrlar...
"Sana bir iir kitab getirdim " dedi, ''sz vermitim, Cahit Sl
k'nn Otuz Be Ya. "
"Biliyorum o iiri. Ama kitab okumadm. "
Kitab uzatt. Biliyordu bu bulumalar artk, hep iirleri oku
makta geecekti. Bata bir iir buldu: 'Desem ki'... Nedret hafif sesle
okudu; "imden okuyunca anlyorum" dedi.
Bu iirler hem bu kadar yakn, hem bu kadar uzak olmamt hi.
422
SULTAN HAMD DERKEN
Nahid Srr rik
1 960'larda, sulusepken kar yal bir akamst, ablamla bir

likte Ankara Caddesi'nden geiyorduk; Sultan Hamid Derken
Kanaat Kitabevi'nin camekannda karma kt. Edebiyata, zel
likle romanlara tutkunduru ama, N ahid Srr rik adyla ilk kez
karlayordum. Sultan Hamid Derken'i hangi drtyle ald
m kestiremiyorum, hatrlayamyorum.
Adal diline ramen bu roman ok severek okumutum.
Daha nce okuduum tarihi romanlardan ok farklyd. Ne an
l bir tarih dile getiriliyordu ne de Osmanl mparatorluu'nun
son dnemi yerin dibine batrlyordu. Romanc serinkanl, hatta
hayli mesafeli bir anlatrula II. Abdlhamid dnemini ve hemen
sonrasn, sanki bugnmesine yanstyor, geip gitmi zaman
yeniden kurguluyordu.
Sonralar fark edecektim: Romandaki Abdlhamid portresiy
le ders kitaplarmzdaki mstebit padiah da pek uyumuyordu.
rik'in izdii Abdlhamid, Doulu bir despottan ok, Batl bir
monark andrr.
423
Eser, Sultan Hamid'in, yeni yeni Midhat Paalar "ellerini hi
kanatmakszn, ince bir cam bardak gibi" knverecek kudretinden
yoksun kald, saltanatnn son gnlerinde balar; II. Meruti
yet'in ilan gnlerinden Hareket Ordusu'nun stanbul'a geliine
kadar srer. Fonda, yirminci yzyl bandaki stanbul btn
'siyasi' ehresiyle belirir.
Bankalarda nakit paras, tahvilleri, mcevherat, emlak ve
akan, Rumelihisar'nda yals, Nianta'nda kona olan, II. Ab
dlhamid'e uzun yllar sadakatle hizmet etmi Mehmed aha
beddin Paa, yaklaan ykmdan rkm, kz Nimet Hanm'la
derin siyasi tartmalardan sonra, ttihatlarn kapsn almaya
karar vermitir. Onun bu seiminde, iktidar hrslarnn rol de
byktr.
Sultan Hamid paasyla ttihat ve Terakki'nin ilikisinde, bu
tuhaf bulumada; gen, toy, idealist ttihat efk Bey, gzel,
grgl, hayli souk Nimet Hanm'a ak olacaktr. Mehmed a
habeddin Paa'ysa gen zabite ok deerli, pahal bir sigara taba
kas "hediye" etmekte gecikmez.
yleyken, Nimet, babasnn ve kendisinin iktidar, mevki ihti
raslar uruna, efk Bey'le evlenmeyi gze alr. Ne var ki, annesi
zzet Hanmefendi, yal kocasnn deinden hemen her gece
kap, yalnn evli barkl Kahya Hilmi Efendi'siyle dp kalkan,
ehvet vurgunu "hanmefendi" efk'i yle deerlendirmekte
dir: "Gleyim bari! Rumeli'den gelme, soyu sopu, cinsi cibiliyeti
mehul bir zabit paras. .. "
Siyasi kargaann hkm srd bir dnemde efilde Ni
met'in evlilikleri, ilki alt tabakadan, ikincisi beysoylu iki insann
trajik ilikisi olup kacaktr. Giderek bir 'dnek' konumuna d
en efk, ahlak ve siyasi g asndan kp gidecek; Nimet' se,
artk Abdlhamid yanda durumundaki kocasn mutlak bir
"tevkif ve hapsedilie terk edip", "Sultan Hamid'in mukadderat-
424
na kar pek yakn bir alaka" gsteren Rus Sefareti'ne snarak,
"Rus bandral bir gemiyle Odesa'ya" kaacaktr...
Ertesi gn Hrriyet devrinin ikinci Cuma's yd. Sultan Ha

mid'in Cuma selamlna misli grlmemi bir kalabalk ortasnda
ve bu kalabaln arasna arabasn daldrmakta uzun zaman te
reddtler geirdikten sonra kt, halk tarafndan iddetle, lgnca
alkianm olduu haberi yalya vard.
425
VAROLMAK
lhan Tarus
lhan Tarus'u Yeilkaya Savcs (1955) romanyla tandm. Bu

eser lisede okuyan abiamn yaryl deviydi. Gizli gizli okudu
umu hatrlyorum. Bykler iin yazlm romanlar arasnda ilk
okuduklarmdan biridir Yeilkaya Savcs.
O gnlerde, Varolmak, Beyolu'ndaki Kitap Saray'nda kar
ma kt. lhan Tarus'tan ikinci bir roman. Fakat epey sonra
okuyacaktm ...
Varolmak'ta Kurtulu Sava'n zorunlu klan sebepler, Mar
mara Blgesi'ndeki kk bir kasabann yaantsndan yola
klarak irdelenir. Bu roman, Kurtulu Sava'n konu alm teki
romanlarmzn tersine, 'destans' bir hava yanstmaz. Serinkanl,
mesafeli, hatta yer yer tarihin deilmemi olaylarna alarak yol
alr. Varolmak'n 'olumlu kii'sinin zel hayatndaki zaaflar, lhan
Tarus'un kendine zg gereklik araynn bir yansmas sayla
bilir.
Birinci Dnya Sava'ndan yenik km Osmanl mparator
luu, drt bir yandan ke srklenmektedir. Bakent stanbul
igal kuvvetleri karsnda sinmi; buna karlk Anadolu'da, yur-
426
dun baz yrelerinde Milli Mcadele'ye gidilecek yol almtr.
Marmara Blgesi'ndeki Biga ilesinin Reji mdr, apkn, ho
varda yaradll Harndi Bey, Damat Ferid Hkumeti'ne bal,
ngilizlerden yana Anzavur Ahmet Paa'yla alttan alta mcadele
etmektedir.
Trdere bal gzken Ahmet Paa, silahl adam beslemek
te, Harndi Bey'e dmanlk gtmektedir. Kaymakam Halit Bey
olaylarn tmne seyirci kalacak kertede edilgin bir konumdadr,
payitahttan, hkumetten gelen gizli yaz, ilenin ve evresinin sa
raya balln istemektedir.
Bu yazya bir tek Harndi Bey kar koyar. Ahmet Paa'yla
aralarndaki ekime imdi bsbtn bymtr. Harndi Bey'e
bal kolcuba Rza'nn kz Seher, o sralarda Karabiga'ya gelin
gidecektir. Harndi Bey, Seher'i korumas altna alarak Karabi
ga'ya gtrr. Ne var ki, yeni gelin Harndi Bey'e hayrandr, koca
evinden kaar.
Harndi Bey kendisine snan Seher'le iliki kurmaktan kan
maz. Kars zaten buna benzer yasak, izgi d ilikiler yznden
ok ac ekmitir. Gelgelelim, kadn konusunda Harndi Bey'in
zaaf, istei sonsuzdur.
Yunanllar zmir'e geldiklerinde ulusal direni enikonu rgt
lenmitir. Ahmet Paa ve adamlar direnii durdurmak iin u
rarlar. Harndi Bey ve ona bal olanlar, Ahmet Paa'y bozguna
uratacaklardr. Bir anlamda zafere gidecek yol almtr.
Bir kyn baslacan renen Harndi Bey, silahandrd
adamlarn o kye gnderir. imdi Reji'de yalnzdr. Ekya Ha
san, Harndi Bey'i ldrmeye gelir. Harndi Bey tabancasn eke
rek Hasan' vurur. Hasan'n adamlar Harndi Bey'i kamalaryla
delik deik ederler.
427

Erdek Kifezi'nin her mevsim, gece ve gndz her saat ve daki

ka, dmdz, masmavi olan sular, geminin ilk klaryla ykanmaya
balad m, ufuk izgisinin stnde, yeni boyanm bir suluboya resim
gibi, Karabiga kasabas grnverirdi. Buralara yeni gelen bir in
san, gemi iske/eye yirmi metre yanaana dek, gzlerine inanamazd.
Boydan boya drder, beer katl yaplar, Marsi/ya kiremidiyle rtl
damlar, parlakpetro/lambalar hala ! !yanan rhtm boyu, sonra
tertemiz parke deli kordon.
428
1958
AKLE HANlM SOKAGI

Halide Edib Advar
Akile Hanm Soka, toplumsal saptamalar asndan, Halide

Edib'in son dneminde yazd en ilgin romanlarndan biridir.
Bir bakma, Sinekli Bakkala yllar sonra selam gndermektedir
yazar.
Eser, tpk Sinekli Bakkal gibi, stanbul mimarisinden betim
lemelerle balar. Gelgelelim, 'ehre' imdi ok deimitir: "Bu
radaki evler bugnk Trkiye'nin, mimarlk bakmndan eski ve
yeni, birbirine benzemeyen sluplarnn bir hlasas gibidir.
Cumbal, kafesli evler artk kkndr; "biraz daha iinde ya
anabilecek baka ahap binalar" alt yedi kad binalar kuatm
tr; arada "beton Hilton karikatrleri" gze arpar. Halide Edib,
bu tuhaf ve irkiltici mimariyle yurdun imdiki yaama biimini
zde grr.
Bata stanbul, yurdun drt bir yannda, Amerikan tarz yaa
ma hzla gzdelemektedir. zellikle yeni zengin snf, aydnlar,
hatta yoksul kesim hep bir 'Amerikan ryas'na dalmtr. Ro
manc, fert giriimciliinin yarna yararlar getirecei kansn
dadr. rnekse, "aalktan beylie srayan", tahsilsiz, Konyal
429
mteahhit smail Bey, stanbul'un her kesimince sevilmekte,
nemsenmektedir.
stanbul'u yeniden ina edecek bu simge kiiyle, aydn Sadi
Arslan, sosyoloji doenti Fehmi, bir gece Taksim Gazinosu'na
giderler. Ankara, stanbul gibi kentlerde strip-tease modas ba
lamtr. Taksim Gazinosu'nda "Drt Motorlu" lakab verilmi
gen bir kadn her gece strip-tease yapmakta. Halide Edib, bu
sahnede, dnk muhafazakar smail Bey'in i yakc karikatrn
izer; bu, Amerikanlama modas ve istei zerine, romanmzn
en etkileyici sahnelerinden biridir.
Sonsuz Panayr ( 1946) gibi geni evreli, biraz dank Akile
Hanm Soka'nda Amerika hayranln olumlu ynde toplumla
kaynatrmak isteyenler de vardr. Eski Belika sefri Samim Ak
yrek, Laleli' deki bu sokakta eski konanda oturmakta, yeeni
Nermin'le Dileri'nde grevli kocas Tark, Ankara'dan arada
bir ona gelmektedirler. Nermin'le Tark'n yabanc dostlar, ara
larnda bilgili Amerikallar, Cumhuriyet'ten sonraki yeni ortam,
bu blmlerde rnek alnas uygar bir ehre gibi gsterilir. ..
"Cbl Gz" Akile Hanm Soka'nda ayr, bal bana bir ro
man andrr. Halide Edib, yine zmsz yenileme, Amerikan
lama meselesinin bir Anadolu kzn nerelere srkleyeceine
iaret etmek istemi ve hibir romannda olmad kadar cinsel
faotezilere almtr.
Sadi Akyrek'in konann karsndaki evde oturan Akile
Hanm, eski yeni, olumlu olumsuz, ackl gln hayatlar birle
tirici bir ge gibi kullanlm, yal fakat canlln kaybetmemi
bir kadndr. (Halide Edib o yllarda Laleli'de oturmu. Vedat
Gnyol, Halide Edib'in Akile Hanm'da kendinden esinlendii
ni sylemiti.)
Saptamalar, gzlemleri, yarna ynelik nerileri kark, kar
mak Akile Hanm Soka, bir yandan da tuhaf bir topyay yan-
430
str: Memlekette ve yeryznde "mutlak bir eitlik", usuz bu
caksz bir demokrasi zlemi ...
Roman ve romanc terimleri zihninden geerken ksk dudaklar

garip bir glmsemeyle ald. Eer Akile Hanm'n gnlnde belli
belirsiz bir istek halinde meydana kp da el uzatp eriemedii tek
ey varsa o da romanc olmakt. imdi bunun nedenini zihninden
geiriyor, gemi gnlerin bir blmne gzlerini eviriyordu. (Baha
Drder sadeletirmesi.)
43 1
DEVLETKUU
Orhan Kemal
Devlet Kuu Orhan Kemal'in en nemli romanlarndan biri

bence. Btn kayglar gelecein Trkiye'sine ynelik. stan
bul'un, byk kentin, acmasz koullarn, gitgite etinleen ya
amalarn tahlili. Yazar hem yklerinde hem romanlarnda bu
amlamay sonra da srdrm. Melodram kalplar eliinde;
fakat her yeni veriminde sorunlar biraz daha deerek. Devlet
Kuu bir bakma balang.
Bir yanda "Kk Adamn Notlar" lemesi, bir yanda Bere
ketli Topraklar zerinde (1954), Orhan Kemal romancl ade
ta ikiye blnm gibidir. O gnlerin havas Bereketli Topraklar
zerinde'yi srarla ne karr. Devlet Kuu biraz da, esen bu ha
vann grmezden geliiyle ikinci planda kalr. Vukuat Var (1956),
Hanmn iftlii (1 961) artk baa geecek; Devlet Kuu gzden
rak kalacaktr.
Oysa Orhan Kemal bu romann nemsemi, 1 965'te spinoz
lar adyla oyunlatrmtr. . .
stanbul'un Kumkap semtinde yaayan, gmen, yoksul aile,
bir anababa, drt ocuktur. Kzlarn ikisi de Unkapan'nda ttn
432
fabrikasnda almakta, gelecek hayalleri kurmaktadr. Kk
Erol okula devam etmektedir. Byk oul Avare Mustafa, ok
yakkl, askerliini yeni bitirmi, isiz, aylak dolamaktadr.
Anne btn skntlara katlanmakta; bir zamanlar kapclk
yapm baba, btn gn ocuklarna barp armakta, hayattan
yaknmaktadr. Mustafa komular Aynur'a tutkundur. Annesiy
se, yakkl olunun bir zengin kzyla evlenmesini, yaamlarnn
son umudu bellemektedir.
Demokrat Parti iktidarnn kan kaybna urad o dnemde,
Kumkap'ya da tek tk apartmanlar yaplmaya balanmtr. Eski
kaymakam, yeni karaborsac, karanlk yollardan pek ykselmi
Zlfikar Bey bu apartnanlardan birinin sahibi olacak; kz, irkin
ama duyarl Hlya, mahallenin yakkl delikanls Mustafa'ya
tutulacaktr.
Avare Mustafa'nn arkadalar Slo, ingene, Bayram hem
Aynur iin zlmekte hem de Hlya'nn kanlmayacak yal
kuyruk olduunu Mustafa'ya sylemektedirler. Annesinin s
raryla Mustafa nce Zlfikar Bey'in yannda almaya balar.
Sonra inaat bitmi apartmann alt katna tanr, ok gemeden
de Hlya'yla evlenir. Artk satn alnm bir gen adamdr.
Snf atlamasnn bedelini, kaynbabasnn svglerle dolu
davranlarna boyun eerek demekte, hi sevmedii, hi seve
rneyecei Hlya'yla yaamaktadr.
Btn bunlara dayanamayan Mustafa bir gn her eyi brakr,
Hlya'y terk eder. Zlfikar Bey, biricik kznn lmcl bir teh
likeyle kar karya olduunu, ocuk drp hastaneye kaldrl
dn, Takasapl'nn kahvesinde syler ve hor grd damad
nn hala parayla kandrlabileceini umar. Mustafa sana soluna
dklm salm hanknotlara dnp bakmaz bile. Bir taksiye
adad gibi, kendisini gerekten sevmi Hlya'ya, insanlk gre
vini yerine getirmeye gider.
433
Devlet Kuu, roman boyunca sren zl zmlemeleriyle,
hzla lmpenleecek, bol paral yaamann zleminden tesini
gremeyen yeni alt snf ustalkla yanstan bir eserdir. 'Lm
penleme' olgusu Devlet Kuu'ndan sonra Orhan Kemal'in ana
sorunlarndan biri olacaktr. rnekse, Devlet Kuu'nda 'okuyan'
Erol, Kck'n (1 960) serseri, futbolcu olma dlerinde, insani
deerlerini yitirmi Erol'yle yaamn srdrecek, toplumu ege
menlii altna alm tehlikenin simge kiisine dnecektir. ..
Avare Mustafa (1961) adyla filme de alnan Devlet Kuu'nun
birok 'sahne'si aradan geen onca zamana karn bugn de canl
ln, yaarln korumakta. Hele, evli Mustafa'nn (Ayhan Ik)
eski sevgilisi Aynur'la (Fatma Girik) karlamas, bir muhalle
bicide grmeleri btn acsn koruyor. Ynetmen Memduh
n'n stanbul'u bir mimar dikkatiyle saptad flmde, Hlya
rolyle olpan lhan seyirciyi ok etkilemiti.
Aynur alyordu.
Yan yana yrdler. Hi konumadan, konuamadan. Sonra bir
muhallebiciye girdiler. Yan yana oturduklar zaman Mustafa kzn
nasl sararp solmu olduuna dikkat etti. Zayjlamt da. Zayfla
mt ama, bu onu irkinletirmemi, tersine, gzelletirmiti.
Keklleri gelinceye kadar tek kelime konumadlar. Kekller ge
lince Mustafa:
- Haydi, buyurun, dedi.
Kz iini ekti, kck mendiliyle gzlerini sildi, ka ald.
Hala alyor, gzyalar yanaklarndan yuvarlanyordu.
434
HAVADA BULUT YOK
Cevdet Kudret
Yedi Meale'cilerden Cevdet Kudret edebiyatn hemen he

men btn trlerinde eser vermitir. li iirleri zamanla solmu,
unutulmu Cevdet Kudret'in romanclk abas zerinde de oka
durulmamtr.
Birbirinin devam niteliincieki romannda, yazar, stan
bul'dan Anadolu'ya allada yakn tarihin bir panoramasn
izmeye girimitir. SnfArkadalar (1943), orta halli stanbul
ailesinin ocuu Sleyman'n yetime yllarn, Osmanl mpa
ratorluu bakentinin gp gidiini, Birinci Dnya Sava'nn
yoksul ortamn yar belgesel bir anlatmla iler. Bu roman, son
dnem Osmanl dnyasnn eitim kurumlarna ayrlm sayfala
ryla ayrca dikkat ekicidir.
Sleyman'n Kayseri Lisesi edebiyat retmenlii -Cevdet
Kudret de 1934'ten 1945'e retmendir- yllarn kapsayan Ha
vada Bulut Yok, kinci Dnya Sava karanlndaki Trkiye'den,
bir Anadolu kentinin varolu mcadelesinden kesitlerle ykl
dr. Cevdet Kudret, bu romannda, Trkiye'nin sonraki yllarn
da byk rol oynayacak tara zenginlerini adeta nseziyle sapta-
435
m gibidir... lemenin son roman Karncay Tanrsnz (1976),
alkantl siyasi dnemlerin, demokrasi araynn ve kltr ikili
inin izelgesini karr.
Bir tara trajedisi olan Havada Bulut Yok'ta, babas savata l
m Sleyman, annesinin bin bir emeiyle okuyabilmitir. Ede
biyat Fakltesi'ni bitirmi Sleyman, imdi Kayseri'ye atanmtr.
Ana-oul Haydarpaa Can'nda birbirlerinden ayrlrlar. (Bu ili
sahne alabildiine yaln yazlmtr.)
On be yl boyunca Kayseri' de kalacak gen retmen, orada,
kapal iktisadn boyunduruu altndaki, ksr dedikodular ve e
kimelerle mr tketen bir evreyi tanma frsat bulacaktr. Bu
evre kabaca zenginler ve yoksullar diye ikiye blnmtr. Cev
det Kudret her iki kesimi de ayrntl yklendirmelerle yanstr.
lklerini oktan yitirmi resim retmeni Basri Bulut, tara
kentinin meyhanelerinde bo yere umut aranr. Basri Bulut lp
gidince, Sleyman geride kalan aileye, Bulut'un kars Nermin'le
kzna yardmc olmaya alr.
Ne var ki, ehir halk, stelik okuryazar kesim de, gen bir
retmenle dul bir kadnn insani ilikilerini eit eit dedikodular
la kirletmekte gecikmez. N ermin'le kzlar Kayseri'den ayrlmak
zorunda kalrlar. Btn yardm abalar kirletilmi Sleyman ar
tk daha yalnzdr.
ok gemeden Sleyman siyasi dnceleri dolaysyla da
dikkat ekecek; Ankara'dan gelen mfetti, edebiyat retme
ninin bakanlk emrine alnmas yolunda rapor verecektir. Sley
man'n tara kentindeki retmenlik abas bylece son bulur ve
o, yine bir sabah treniyle stanbul'a dner.
retmenler odas bu saatten sonra iinde olurulmaz bir yerdir;

ortada, bir haca arplm uzun bir masa; uraya buraya dalm
436
on-on be tahta iskemle; masann stnde izmarit, sigara kl, yan
m kibrit pyle tepeleme dolu iki sigara tablas; bu sprntnn
bir ksm masann stne dklm. Tepede yirmi be mumluk bir
lamba. Bir kede kara demir bir soba; kl/er, snm kmrparalar
yerlere salm. Karda n baheye ve sokaa bakan byk pencere;
perdesiz, plak.
437
YAAGA
Mehmet Seyda
Gnmzde eserlerinin yeni basmlar -ne yazk ki- yapl

mayan Mehmet Seyda, en iyi hilciyecilerimizden biridir. Onun,
"Evimin Erkei", "Baba", "Anahtarc Salih" gibi hikayeleri birer
doruktur.
Romanc Mehmet Seyda ise, ruh zmlemelerine arlk
verdii ilk romanlarndan sonra, roman sanatnn pek ok ola
nan deneyen, ama zaman zaman yenilik uruna savrulularla
biraz yenik dm gibidir. lk roman Ya Aa bugn de lt
sn koruyor...
Behet Necatigil saptyor:
"Kalabalk bir aile iinde bir ehirden tekine byyen Os
man'n sisli-aydnlk ocukluk, ilkgenlik yaantlarn zmler
ken, evresindeki byklerio deiik davranlarn dikkatle veren
bu eser, yazarn sonradan gene bu ailenin fertlerine eilecek hika
ye ve romaniarna bir balang oldu."
Eczac Mahmut Bey'le Ruhsar Hanm'n oullar Osman
daha bebekken dadsnn cinsel tacizine uramtr. Annesi ba
bas boanrlar; Mahmut Bey bu kez Melahat Hanm'la evlenir.
438
Mahmut Bey'in evlilikleri srp gidecek; Osman deiik vey
analarn elinde byyecektir. Ba edilemeyecek kadar yaramaz
dr.
stanbul, Edirne, Afyon, Uak, orum ... 1920'lerden 1930'la
rn sonuna, Osman babasnn ard sra yetime an Anado
lu'nun ehirlerinde geirir. Babaannesi ve halas haylaz yeni
yetmeyi bo yere eitmeye alrlar. Frtnal ergenlik anda
Osman askeri okuldadr.
Osman snf subayna kar gelecek, askeri okuldan kovula
caktr. lkgenlik bunalmlar, giderek artan cinsel drtler, ava
relik Osman' yoldan bsbtn karr. Hrn yaradll Mah
mut Bey, ba edemedii olunu evden kovar. Osman imdi trene
binmi, stanbul'a gitmektedir...
Okuldan karlarken Hmeyra'yla birlikte ellerine tututuru/an

kat bayraklarn neye yaradn anlayamayan Osman, el rpma
da unuttu. Hzla geen arabann iine bakt yalnz. Arabann iinde
sarn bal, tun yzl, yaz bir adam vard. Bir eliyle kydaki
kay tutmu, ardna yaslanmt. Sarn bal, tun yzl, yaz
adam ileri doru geip akmad da, Osman'n iine akt.
Dineldi durdu. Hmeyra'y elinden ekti, eve vardlar. Mutfakta
bulak ykayan halasna yetitirdi: "Gazi!"
439
195 9
AYLAKADAM
YusufAtlgan
1968 sonrasnda Doan Hzlan Aylak Adam' okuman zel

likle salk vermiti. Kitab Varlk Yaynlar'nn deposundan bin
bir glkle bulmutum. Aylak Adam tkenmi, ama yeni bas
m yaplmam, yazar iin, bir ak krgnlnn sonunda, doum
yeri olan Manisa'ya dnd deniyor.
O dnemde Yusuf Atlgan' Behet Hoca'ya (Necatigil) sor
duumu da hatrlyorum. Atlgan'n ok sevdiim "Evdeki" hika
yesini bu sylei srasnda reneceim. Aylak Adam balangta
benim iin okunnas zor bir roman olacak. ..
Aklma en ok taklan, romann bakiisinin niye yalnzca
"C." diye anld. Dahas, btn bilgiliimle bu C.'nin Kaf
ka'dan, "Bay K."dan esinli olduu kansna varacam ...
1980'lerde yeniden okudum Aylak Adam'; bu kez ok sev
dim. Aylak Adam bence mutsuzluun romandr. Geim koul
lar yerinde, avare yaayabilecek C., adeta evresindeki herkesin
de mutsuzluunu yklenerek var olmaya alr. Romanmzda
o gne dek pek ilennemi youn bir 'sebepsiz yalnzlk' Yusuf
Atlgan'n baat sorunu gibidir.
440
C.'nin yan sra, resim iliklerine, meyhanelere, aydn gen
lerin boy gsterdii baka mekfmlara girip karz. Ksack ama
hep vurucu betimlemeler btn bu yerleri canlandrabilmemi
ze olanak salar. C.'nin dndaki kiiler, hatta Aye de, Gler
de ikinci planda kalm gibi grnrler. Oysa Aylak Adam sona
erdiinde hepsi bizimle yaamaya koyulur, hem de yllar yl. . .
stelik, e n ok da, eserin sonunda yle bir grnp, C.'nin
hayatndan bir 'grnt' gibi kp giden "mavi" yamurluklu
kz aklmz eler.
AylakAdam unutamadm bir roman. Bugn hala birok sah
nesini yayorum. Sinemalar, pastaneler, lokantalar, stanbul'un o
yar bohem evreleri, sonra stanbul'un drt mevsimi, zellikle o
bungun yaz, sanki benim de yaantlarm arasnda...
Yusuf Atlgan bir dil iisi, yetkin bir anlatm ustasdr. Aylak
Adam bu yzden romanmzn bayaptlar arasnda. Eser boyun
ca, kirnileyin irkiltici, bilinli tutumla irkiltici, kirnileyin akc,
birbirine kenetlenen aniat teknikleri kullanlmtr. Birinci te
kil kii anlatmdan nc tekil anlatma geildiini neden sonra
ayrt ederiz, ya da tam tersi olur. Roman kiilerinin mektuplar,
gnceleri bizimledir...
Srgit sebepsiz yalnzln yan sra, Aylak Adam, karmak
cinsel yalnzl da iler. Romancnn 'anne', annenin lm,
annenin yerine geen 'teyze' motifleriyle okuru birtakm bi
linalt karmaalara frlatp attn dndm hep. Bence, o
unutulmaz ylba gecesi, C.'nin, Aye'nin evine gelip, yedek
anahtarla kapy a, Aye'nin olmad evde kendi kendine
iki imesi, Aye'yi bekleyii ve gen kzn gelmeyiine artk al
drsz kal Aylak Adam'n hem en gzel sahnelerinden biri
hem 'gizem'idir. . .
441

Sustu. Konumak lzumsuzdu. Bundan sonra kimseye ondan

bahsetmeyecekti. Biliyordu; anlamaz/ard.
442
BZ NSANLAR
Peyami Safa
Tefrika ediliinden yllar sonra kitaplaan Biz nsanlar, Bir

Tereddtn Roman'n andrr bir nbetle balar: "Birdenbire gz
leri karard. Basamaklar gremiyordu. Yukarya kanlardan bi
rine arpmamak iin sola doru bir adm att ve omuzunu duvara
dayad. Ayakta g durabiliyordu."
Nbeti geiren Orhan'dr ve btn roman boyunca ayakta g
durabilecektir...
Orhan, aka vurgulanmasa da, Peyami Safa'nn zyaa
mndan, genlik yllarndan esinli bir roman kiisidir. Romann
zaman da zaten Birinci Dnya Sava sonras, Mtareke yllar.
retmen Orhan hayat mcadelesi veriyor. Boazii'ndeki, Pe
yami Safa'nn ustaca tasvir ettii bu zel lisede, Orhan, rencisi
Tahsin'i koruyacak, isiz kalacak. Tahsin, arkada, zengin aile
ocuu Cemil'in bana ta atyor ve Cemil'in ba yarlyor.
Beir Ayvazolu'nun olguyla ilintili nemli bir tespiti var:
"Basit gibi grnen bu hadise, sadece okulun en zengin
rencisiyle en fakir rencisini kar karya getirmemi, iki farkl
zihniyetin derinlerdeki atmasnn su yzne kmasna da yol
443
amtr. Tahsin'in att ta, sadece halkn yabanclam burju
vaziye deil, ayn zamanda bu gn bu saatte Anadolu'da btn
Trklerin tek bir madde iine sktrlarak teksif edilmi ruhu
dur! Elinden her eyi alnm halkn son silahdr."
Attila lhan, Mtareke romanlar arasnda Biz nsanlar ok
sever; Cemil'in annesini ibirliki evrenin yetkin bir temsilcisi
sayard.
Gelgelelim Orhan, Cemil'in annesiyle grmeye gittiin
de Vedia'y tanyacaktr. Gen, gzel, pervasz Vedia, Cemil'in
ablasdr. Orhan ona ak olur. Roman, toplumsal panoramadan
keskin sahneler, gzlemler ve Orhan'n umutsuz akyla sre
cektir artk. Ar hasta Vedia'nn lmesi beklenirken, "kalbi ok
yorgun" Orhan, Vedia'y kurtarmak uruna lr. Orhan'a hep
duygusuzca yaklam, deer vermemi Vedia, "Orhan ... Orhan
Bey nerede?" diye sormaktadr...
1 920'lerin stanbul'unu farkl yaama biimlerini kyaslayarak
dile getiren Biz nsanlar Peyami Safa'nn glgede kalm, -oysa
bugn de tartlabilecek grlerini yanstt- nemli bir roma
ndr.
Vedia imi bir isyanla delinen sesini ykseltti:

- Bilmiyorum, dedi, aile bana bazan bir zindan, bazan bir bahe,
bazan dmdz bir yol, bazan bir cennet, bazan bir cehennem gibi
gorunuyor.
444
DEGENSTANBUL
Ziya Osman Saha
iirlerini, yklerini ok sevdiim Ziya Osman Saha'nn l

mnden sonra yaynlanan eseri Deien stanbu!un arka kapan
da unlar yazl:
"Gen saylabilecek bir yata kaybettiimiz Ziya Osman Sa
ba'nn gerekletirmeyi ok istedii bir tasars vard: Kendi ha
yatnn romann yazmak. ( . . . ) Hatralarndan paralar blm
blm yazyordu eli dedike. ( ... ) te o yazlar bugn bu ciltte
bir araya getiriyoruz. Yarm kalm bir tasardan son derece gzel
ve canl sayfalar bunlar."
Bu satrlar Saha'nn yakn arkada ve Varlk Yaynlar'nn y
neticisi Yaar Nabi Nayr'n yazdm sanyorum. Birinci basm,
Varlk yayn Deien stanbul 1 960'larda kitaplmdayd. Daha
o zamanlar, yklerin art arda dizildii bir kitap olmadn iyi
kt sezinlemitim Deien stanbu!un. Besbelli, Ziya Osman
Saha bir btnle yol almak istiyordu, bizde o zamanlar ad
konulmam 'an-roman'n btnlne. Hatta, sonralar, yk
diye tantlm 'para'larn yerlerini deitirecek, Deien stanbul
iin kendince kurgulara bavuracaktm ...
445
Necatigil, "( ... ) airin kendi hayatnn ayrntlarna inmedeki
ince dikkatini, anlarna iten balln gsteren iirli belgeler"
diyor.
"Ev"le balar Deien stanbul, ocukluun getii ev. Sonra
"Misafrlikler" gelir; Beyazt, Soanaa, Beikta, yakn taniara
konukluklar. "Yaz Gezintileri" stanbul'un yazlk semtlerinde se
reserpe ocukluk sevinlerine alr. "K Gezintileri"nde air bir
kez daha -"Mesut nsanlar Fotorafhanesi"nde olduu gibi- Be
yolu'ndadr. "O Snf' -benim sralamamda "K Gezintileri"n
den nce yer alrd- Galatasaray Lisesi'nde rencilik yllandr.
"O Banka" airin memurluk hayatndan kesitlerle srer...
Bana sorarsanz, -bamsz yazlm grnen- "Cahit'le Gn
lerimiz" de Deien stanbu!da yer almal, "O Snf'tan hemen
sonra.
Sona erdirilememi haliyle bile, Deien stanbul, edebiyatm
zn ilk ve en gzel an-romanlanndan biri.
(..) stanbul kendini bana byle kah artarak, kah sevindirerek,

her defasnda da gzlerimi kamatrarak, ihtiam iinde, nazla, i
veyle veriyordu.
446
KYN KAMBURU
Kemal Tahir
Necatigit'in saptamasyla "orum topraklarnda yzyllk

ezenler ve smrenler sorununun" ilendii Koyn Kamburu, Ye
dinar Yayias ve Byk Ma!la bir lemenin ikinci kitabdr. Ne
var ki, Kemal Tahir tek bana da okunabileceini srarla belir
tirdi.
Gerek Yedinar Yayias'nda gerekse Kyn Kamburu'nda Trk
masallarnn syleyiinden ustaca yararlanlmtr. Bir sylei
mizde, romanc, bize zg romana sh1p araylar iinde, Kyn
Kamburo'nu zellikle anm, bu eserde amacna bir lek yakla
tn sylemiti.
Dondurulmu bir zaman havas esmekle birlikte; yirminci
yzyln banda Narlca kynde (orum) alk Kerim, yedi
aylkken doar. Annesi Aye, Kerim'in babas Parpar Ahmet'ten
evlilii boyunca bol bol dayak yemitir. Kyllerin cin arpm
saydklar Ahmet'e, dayak konusundaki uyarlar sonu verme
yince, Parpar bir temiz dvlm, yedii dayaktan lmtr.
Kambur, alk, sakat Kerim babasz byr, nce obanlk,
sonra ky camiinde mezzinlik yapar. Vcudunun arpkln,
447
aklnn, ilek zekasnn hinlikleriyle rter. orum'a gider, orada
medreseye devam eder; artk anl sanl bir molladr.
Kye dnte, Narlca kylsn ekyann elinden kurtarr.
Aklyla, zekasyla zemedii sorun yoktur. erilie balayacak,
dkkan ap gzel orta Petek Kadn'la evlenecektir. Giderek
varsllaan, servet sahibi olan alk Kerim, imdi kyn nde ge
lenlerinden bir aa olup kmtr. . .
Alt aydan sonra Kerim'in sesi birden kesildi, ama bu kez de Aye
kary baka bir znt ald. Olan minareden dse alamyor, ka
fasna odun vuru/sa gzn krpmyordu. Bu bylece srp gitti. te
ki ocuklarn, bir-bir buuk yanda syledikleri "ana", "baba" laflar
urda dursun, iki yan geti de, azndan bir "amah" sesi bile kma
d. "Tamam! Dilsiz bu olan, bsbtn dilsiz!" dediler.
448
19 60
AY TUTULDUGU GECE
Kemal Bilbaar
Ay Tutulduu Gece'yi Sahaflar ars'nda rahmetli Arslan

Kaynarda'n Elif Kitabevi'nden almtm. zmir'de bir yayne
vi, Kovan Yaynlar yaynlamt ve stanbul'da Kovan Yaynlar
herhalde bir tek Elif Kitabevi'nde bulunabiliyordu. Bugn d
nyorum da, acaba o dnemde ka kii okudu Ay Tutulduu
Gece'yi ...
Denizin ar'n okuduumdan beri Kemal Bilbaar'n hay
ranydm. Hikayelerini okumu, fakat ikinci bir romanna erie
memitim.
Ay Tutulduu Gece, Denizin ar'ndan enikonu farkl bir
eserdir. Bilbaar, i dnya tankln sanki sona erdirmi gibidir.
Ay Tutulduu Gece Ege kasabalarnda Demokrat Parti ylla
rn, balklarn, zeytincilikle geinenlerin kk, mutluluklar
kstl dnyalarn, her gnk hayatlarn yaln bir anlatrola dile
getirir. Gen bir mhendisin buralara byk kentlerden bilgiyi,
aydnlan getirmek isteyii ve bu abasnda baanya ulamas,
romann lklerden beklentisini de yantlar gibidir.
449
Tatilini geirmek iin geldii kasabada, kooperatif kurma, su
ileri gibi meselelerle karlaan, sonunda baanya ulaan mhen
dis, ay tutulduu gece gen Nemide'ye ak olacaktr. Ak kar
lksz kalmaz; iki gen evlenirler.
Bilbaar, inisiz ksz, dz bir konu erevesinde Ege kyla
rndaki kasabay yanstma frsat bulmutur. Kk memurlardan
varlkl kiilere bir dizi kasabal yerli, renkli bir hava estirirler. Si
yasetin oluturduu atmalar bile yumuak, lml, sonu tatlya
balanarak ilenmitir.
Levhalar, ilim tahtalar hep demokrasiyle doludur. Yeni boyanm

otel tabe/asnda "Demokrasi" kelimesi kapnn stn boydan boya
kaplamtr. Kapnn sanda solunda da: "ehrimizin kibarlarna
mjde!': "Nianlarnz iin, cenazeleriniz iin buket ve elenkler
yaplr", "Sofra/arn ss, zarif n ian ve nikah sepetleri yalnz De
mokrasi iek Bahesi'nde bulunur" gibi levhalar as/dr. Antrenin
duvar/ar, tavanlar nian sepet/eri, iekler, kordelalarla doludur.
450
KCK
Orhan Kemal
Orhan Kemal'in bayapt bence Kck. Bu ksack, zl, iir

ve merhametten rl roman, bir yandan da uzunykyle roman
arasndaki ayrma gtrr bizi. Ancak uzunyk uzunluundaki
Kck, bizde brakt izlenimle gerek bir 'roman'dr.
Orhan Kemal'in sonradan, esiz yks "nce Ekmek"te an
d Ayten, Kck'n Ayten'i midir, karar veremiyorum. Belki
o, belki yzlerce, binlerce Ayten ...
stanbul'un kenar mahallesinde yoksulluk iinde yaayan k
ck Ayten; serseri, renimini yarm brakm, futbolcu olma
hayaliyle yanp tutuan Erol'e -yeni basmlarda ne yazk ki dikkat
edilmemi ama, Orhan Kemal srarla u yazmlar yeler: Erol'e,
Erol', Erol'le ... - tutkun. Anasnn aln teri ve Ayten'den sz
drdklaryla yaayan Erol, gen kz terk ediyor; artk futbolcu
olacak.
Teyzesiyle oturan anababasz Ayten, komu Pakize Abla'nn
kurban olarak Beyolu pavyonlarnda konsomatris imdi. Erol'n
haca krlm. Tomris Uyar'n bir yazsnda "kahramanla sevgi
lisinin arasna giren, dedikodu tayan, hikayenin aknda pay
45 1
bulunan nemsiz ve yaamasz biri" diye tanmlad, benimse,
bozuk dzenin ta kendisi saydm Altndi devreye giriyor;
Erol'n en yakn arkada. Altndi 'kurtulu' yollar gsteriyor.
Ayten'den hara yemeye kararl Erol, Beyolu'nda sabaha
kar eski sevgilisinin, hayatn mahvettii kcn kars
na kacak. .. Sonras, o son birka sayfa, Trk romannn en ac
sayfalar arasnda. Ayten'in polislere syledii szler, yllardr bir
lk gibi yankyp duruyor...
1 970'lerde Kck'n beyazperdeye aktarlmas iin epey u
ratm. Atf Ylmaz, Nejat Saydam ve Trkan oray'a nermi
tim. Koullar el verip bir trl gereklemedi.
Kck, kan iindeki eliyzyle, en arkada, tir tir titreyerek ko

maya, yetimeye alyordu. Manfosunun gsndeki yeil yaprakl
mor iek dmt. Salar dalmt.
452
LO AYNA
Erhan Bener
Lo Ayna Malide'nin roman m? Balangta yle. Mahide

baskn bir kii olarak belirir Lo Ayna'da, benzei kadnlardan ok
daha cesaretle yazlm, canlandrlmtr: On yedi yandayken
altmlk bir adamla 'evlendirilmi', iki yl sonra dul kalyor, imdi
szmona 'zgr' bir yaam var. Oysa her cinsel ilikiden son
ra bir kez daha yalnzln uurumuna dyor, hatta kendinden
fena halde tiksiniyor...
lk basm Lo Ayna'da, yayncnn hmna urayarak cinsel
kimliinden soyutlanm -Erhan Bener anlarnda yerinerek an
latr- lhan, Malide'nin yeenidir. Mahide, Malide'nin gzelli
inden etkilenmi Seluk ve Seluk'un arkada lhan . . . Bir sine
ma sahnesinde lhan'n Seluk'a ecinsel eilimlerini ayrt ederiz.
imdi lhan ne kmtr.
Ama devreye Seluk'un aabeyi, kardeine anababa olmu Sa
hir girer. Sahir, Malide'yle yaknl dolaysyla kardeini birden
bire kskanmaya balar. lhan da Mahide-Seluk yaknlndan
ykk, znldr.
453
Fonda dnemin siyasi hareketlerine gndermelerle sren Lo
Ayna, Malide'nin ldrlyle dmlenir. Malide'nin bek
lenmedik lm nce intihar sanlmtr. Ama zengin, gzel ka
dnn mcevherleri kayp, alnmtr.
Savc Salir kouturmaya balar. Malide'nin gemiteki ha
yatndan iz srlr. Daha romann banda Malide alt snftan
bir adamla, cinsel frtnasna yenik derek yatm ve ona susma
s, kimseye anlatmamas iin tekta bir yzk vermiti ...
Oysa katil Seluk kacaktr. Roman Seluk'un herkesin gz
nnde, taraadan atlayarak, canna kyyla sona erer.
Lo Ayna baarl ruh zmlemeleriyle balar; rnekse Mali
de'nin kaba saha bir adamla cinsel ilikiden sonraki pimanl,
korkusu ya da lhan'n Seluk'a toplumun ahlak adna basklaryla
donanm tutkusu, Erhan Bener'in ustaca yazd zmlemeler
dir.
Roman sonra polisiye havasna brnr. ntiharn cinayete
dnmesi, katilin kim olduu hep srkleyici anlatrula ilenir.
Sonra yeniden psikolojik romandan esinli anlatma geilir. Yaza
rn i dnyalara gndermeleri Lo Ayna'nn btnln salar.
Ellerini masaya dayad. Ne yapacan dnmeye alt. O ba

n kaldrp konumaya balamadka, burada durup ne yapacakt?
yi ama, nereye gidebilirdi ki? Kimin/e konuabilirdi? Sonra tekrar
onun, "Bugn beklemiyar m uydun ?" deyiini hatrlad.
454
MUTFAK IKMAZI
Tahsin Ycel
Aradan uzun yllar geti, lyas' bugn de hatrlyorum, l

yas Divitolu'nu. Tahsin Ycel Mutfak kmaz'ndan sonraki
romanlaryla tannm, sevilmitir ama bu ilk roman, romann
bakiisi lyas sanki hep glgede kalmtr. Oysa lyas Divitolu
rorrianmzda ok ilgin bir 'portre' dir.
Birok roman kiisi belieimizde iz brakr, hele klasik roman
larn kiileri. Mutfak kmaz'nda Tahsin Ycel o klasik roman
kiilerini unutulmaz klan izgiden ayrlr; yeniliki bir tutumla
iler kiisini, yine de unutulmaz klar.
stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi rencisi lyas, kkl
bir Anadolu ailesinin son temsilcisidir. Baarldr, dil bilmek
tedir; ailesinin beklentisi, lyas'n tpk dedesi gibi Yargtay yesi
olmasdr. Ne var ki bu kkl aile eski maddi gcn yitirmi
durumdadr. lyas stanbul'da etin koullarda yaar. ikayeti
deildir ama, skntdadr. Ak olduu Emel, lyas'n evlilik ne
risini geri evirir. Sknts, bunalm bsbtn oalan lyas iin
'cinnet' byle balayacaktr.
455
lyas artk faklteyi brakm, kendini yemek yapmaya 'ada
mtr'. Tahsin Ycel, o, btnyle kendine zg trajikomik
dnyasnn ilk rneini verir Mutfak kmaz'yla. Btn gnler
yemek yapan lyas bizi hem gldrr hem oka zer. Emel'in
geri dnmek istei bile saplanty deitiremez; yemek ansiklo
pedilerinin biri alr, biri kapatlr. ..
Emel sonunda lyas'n en yakn arkada Murat'la evlenir. l
yas imdi Emel'le Murat'n evinde a. Taradan lyas'n akrabas
Mustafa geliyor, ailenin erefini kk dren bu hali gryor.
lyas, Mustafa'nn aile adna utancn hi mi hi nemsemiyor.
aresiz kalan Mustafa, lyas' ldrecek. . . Mutfak kmaz git git
tutkudan baskya, baskdan samaya evrilir.
lyas Divitolu'nun dnyay, yaam almlayysa, roman bo
yunca dnmlere, deiimlere urayarak, Mutfak kmaz'n
somut, trajik, gerek bir 'kmaz'a alp gtrr.
Tencerede etler, sular, patatesler rpnmaktayd. Tuz koymay

unuttuunu ayrmsad, onu da koydu. Sonra her be dakikada bir
bakt tencereye. Gittike sabrszlanyordu. Odasnda, sobasnn ba
nda, rahat rahat oturamyordu.
456
ODALARDA
Erdal z
Erdal z'n ilk yk kitab Yorgunlar'la ilk roman Odalarda

ayn yl yaynlanm. Bu iki eser, ruh sorunlarna derinlemesine
yaklamak isteyen gen bir yazar mjdeliyor. 12 Mart 1971 son
rasnda Erdal z siyasetin, o dnemdeki karanln izdmle
rini kaleme getirecek; bu arada Odalarda handiyse onutulacak
Erdal z'le inili kl, ama hep sren bir dostluumuz oldu.
1990'larda -artk bsbtn unutulmu- Odalarda'y hatrlatm
tm, otuz yl ncesinin sevdiim bir roman, Erdal z armt;
sonradan Odalarda'y yeniden yaynlamay kabul etti, ama ille bir
"yeni yazm"la. Yeni yazmlardan, dilde ar dil deitirimlerinden
rktm de sylemitim ...
Benim iin 'ilk' Odalarda bugn de daha etkileyici bir roman.
Krehir'den izlerle ykl, hayat hep tekdze bir Anadolu ka
sabasnda kiinin karanlk, yer yer cinsel sarsllarla donanm
yksdr Odalarda: Annesi lm, iine kapank bir kk me
mur, onun rastlant sonucu -kahvede- tand baskc bir adam
ve evinin odalarn kiraya veren dul, gen bir kadn.
457
Hep ayn yaamalarn ksrdngsnde, rtnler, gizleniler
ortasnda, kltrden, sanattan yoksun, ufuklar ncesiz sonrasz
dar bu insan birbirlerinin hem kurban hem celladdrlar. Er
dal z, havann daima erken karard tara akamlarnda bizi
bountan bounca srkler. Dondurulmu zaman diliminde,
geriye kalacak olan, yalnzca i karanldr...
"Sana da acmyorum. Kendime de acndrmak istemiyorum. Ara

mzdaki son balarn da kopmasna kzyar ve acyorum. mitleri
miz krlm, hayallerimiz snm... "
458
19 6 1
DRT KEL GEN

Salal Birsel
1980'ler olmal; stanbul Atatrk Kltr Merkezi'nde, kk

salonlardan birinde Salal Birsel gn yapld. Birsel'in tek roma
n Drt Keli gen zerine ben konutum. Konumann metni
ni Oluum dergisinde yaynladn hatrlyorum. Fakat dergiyi
saklamamm.
O akam Jale ve Salal Birsel bizi iek Pasaj'na gtrm
lerdi. Ka kiiydik, kimlerdik, hepsi aklmdan km. Yalnz bir
ara, Salal Bey'in konumama teekkr ettiini asla unutmadm.
Sonra hem alayc, hem belki hafif krgn, "Kimse iplememiti o
roman" dedi. Bu gzlemini, dncesini gnlklerinden birinde
galiba yazd...
Oysa Behet Necatigil Edebiyatmzda Eserler Szl'nde
yle yazm: Drt Keli gen, "allagelmi roman biimleri
dnda bir kurulu gsteriyor; olaylara deil dnce ve duruma
yaslanyor. zellikle tiyatro ve edebiyat dnyamzn i yapsn
yanstan blmleri ok ilgi ekici ve humor dolu ( ... )"
Drt Keli gen'de Ttn Yaprakevi'nin bekisi, youn bir
soyutlama eliinde, yaamn glnlklerine, kof deer yargla-
459
rna, bozuk dzenin birey zerindeki nice olumsuz etkisine say
sz yorum getirir. Bazan bu yorumlar, "humor"u aarak fkeye,
ilence, hatta cinnete yol alr.
Kirnileyin de, romann ayn zamanda bakiisi olan anlatc,
gereklikteki hayattan esinlenilmi olgular dile getirmeye koyu
lur. Bu blmlerde Drt Keli gen bir dnemin stanbul'una
alr.
Salih Birsel ada edebiyatmzda denemenin en byk us
tasyd. "Glme Makinesi", "Bir stad", "Sirakze Krallar, Si
rakze imparatorlar" gibi blmlerini ok sevdiim Drt Keli
gen'den baka roman yazman olmas romanmz adna zn
t verici ...
Duman/ Recep tam iinin adamyd. Semt/ere gre oyunlar de

itiriyor, Yenikap'daya da Kocamustafopaa'da byk alk/ar alm
bir oyunu Gztepe'de sahneye koymak gibi bir toylua dmyordu.
Bunun tersi de oluyordu. Bykada'da, Suadiye'de baarya ulam
bir oyun hibir biimde Beykoz'da, Karagmrk'te yinelenmiyordu.
460
DURU GL
lhan Tarus
Tahir Alangu, lhan Tarus'un yaptn deerlendirirken, bu

yaptn "geni halk evrelerine yaylmay ama edindiini" belir
tir. Tarus, "byk ounluu okuma yazma bilmeyen bir milletin
sanatlarnn Bat lsndeki sanat akmlarna zenmeleri ta
raftar deildir".
Duru Gl, Hazar Gl'nden esinlenilerek bir sulama ve elekt
rik projesinin art planndaki israf ekonomisini ileyiiyle ilgin bir
romandr. Devlet ilerindeki adamsendeciliin sonucunda, ser
vederin boa harcann konu edinmi Duru Gol, Anadolu'daki
mhendis, ii, antiye memuru dnyasn yanstr.
Bu tutumuyla, roman, ylesi dnyalar o gne dek hemen hi
ilememi romanmzda zel bir yere sahiptir. Ne var ki romanc,
gerek Duru Glde, gerekse sonraki verimlerinde, hemen hemen
yalnzca konu seimine nem vermi, ele ald konuyu roman
sanat asndan yetkin biimde kaleme getirmeyi, yazarlnn
bir erei, gerei bilmemitir.
46 1
Zengin, mark stanbul kz Zeynep'in Duru Gle nianls
mhendis iin gelii, herkese yadrganmas sahneleri bu roman
dan bende kalan izler...
lhan Tarus'un bugn handiyse unutulmu olmas, bir zaman
ki amacyla 'kitleye almak' istemi yazarn tutumunu yeniden
deerlendirmemizi de zorunlu klyor.
Bu millet, krk parasnn hesabn sorar insandan! Krk paras

kymetlidir nk... Unutma ki 926 ylnda Ankara stik/al mahke
mesinde eski maliye nazr Cavit'ten, Birinci Dnya Sava btele
rinin hesab soruldu.
462
ESR EHRNMAHPUSU
Kemal Tahir
Esir ehir lemesinin ikinci kitab olan Esir ehrin Mahpusu,

payitaht stanbul'un bakent Ankara'ya evrilmesi dnemini kale
me getirir. Toplumsal alkantlar srp giderken, bireysel hayat
lar da ykllara yol alr.
Geni kadrosuyla bu roman, stanbul'da sava yllarnn o ka
dar sarsntl, karmak, kartlklada dolup taan panoramasna
alr. Bir yanda ala ala hey yaayanlar, dmanla ibirliini kii
sel kurtulular iin tek are gren kesim, bir yanda Anadolu'ya,
Kurtulu Sava'na umut balayan lkeseverler, bekleyi iindeki
halk, Kuvay Milliye uruna hapis yatanlar, hepsinin yan ban
da, evlilik hayat iyice tehlikeye girmi, yol ayrmndaki, yalnz,
kaygl Kamil Bey, ken payitahtn mahpusu...
Kemal Tahir, belki kendi yaamndan da izdmlerle, Kamil
Bey'in hapishane gnlerini irdeler. levsizlie, ylgnla, kp
gidie arabuk bir srkleni olabilecekken, tutsaklk gnlerinde
Kamil Bey direnmenin, ayakta kalmann yollarn aranmakta, ye
nik dmemeye almaktadr...
463
Esir ehrin Mahpusu'nun baat zellii, dnemi yanstm n
celindeki eseriere oranla, gnlk hayata enikonu ak tutumudur.
stanbul sadece 'Sodom ve Gomore' stanbul'u deil; halktan ok
canl izilmi kiileriyle, 'yaayan' bir stanbul'dur. Her toplumsal
kesimden zellikle sz almtr.
O stanbul'da Kamil Bey imdi "Millici abi"dir. Yepyeni, hi
bilmedii ac gereklerle yz yze gelmekte, en etin koullarda
bir eyler yapmaya almakta; Nermin Hanm'n kendisini terk
ediini bir i szs olarak yaamaktadr. Roman, Kamil Bey'in,
toplumun geleceine ynelik umudu ve kiisel ksknlyle
sona erer.
Sonraki basmlarda Kemal Tahir, kendi yeni grlerine, de
erlendirilerine kout ekilde, Kamil Bey'in siyasi yaklamyla
oynam, deitirimiere bavurmu; Kamil Bey'i, dizinin son ki
tab Yol Ayrm'na adeta hazrlamtr. yleyken, Esir ehir dizi
sinde sanki ayr Kamil Bey karmza kar.
inde yaadklar toplumla bir kez ayr dm/er. Hayatm

z, insanlarmz beenmiyorlar. stedikleri gibi deitirmeye gleri
yetmiyor. Bylece bir boumay gze alamyor/ar. stelik yenilgi de
kt. Gemie saklanyor/ar. Sembole saklanyor/ar.
464
KAVAK YELLER
Reat Nuri Gntekin
Kavak Yelleri (l 950) Reat Nuri hayattayken Yeni stanbul ga

zetesinde tefrika edilmi; kitap olarak yazarn lmnden sonra
yaynlanm. Uzun yllar zerinde durulmam ama, Kavak Ye/le
ri, Reat Nuri'den son bir bayapt.
Aslnda bir 'yalnzlk' roman; Doktor Sabri'nin Orta Ana
dolu'da, tren hatt stndeki bir kasahada balayan serveni,
stanbul'da sryor. Araya yllar girmitir. Kasabadan bkkn,
bunalml ayrlan Doktor Sabri stanbul'da da ruh dinginliine
kavuamaz ve ilesini ekmek zere kasabaya geri dner. ..
alkuu gibi esiz bir 'merhamet' romanyla nlenen Reat
Nuri Gntekin, 1950'lerde artk yalnzlklarn, yalnlklarn,
hatta umutsuzluklarn romancsdr. Kavak Yelleriyakn tarihimi
zin amazlarn irdeleyerek birok toplumsal-siyasi soruna alr.
Hemen hibiri zmlennemi bu sorunlar yalnz Doktor Sab
ri'ye deil, adeta btn yurda umutsuzluk vermektedir.
Doktor Sabri'nin kasabadaki on yedi yllk yaantsn, Reat
Nuri ok zengin bir kadroyla bezemi. Yan kiiler bir grnp
bir kaybolarak, fakat hep Doktor Sabri'nin anlatnda, bezgin-
465
liklerini, gelecekten beklentisizliklerini, burada -ve belki btn
yurtta- hayatn donmuluunu sylyorlar.
Handiyse her satrndan ac ve kara alay szan Kavak Yel
leri, kasaba dnyasndan stanbul'a geite, eski payitaht yeni
kltr kentinde sadece kasaba lgnln saptyor. Doktor
Sabri 'kendi olmak' iin geldii byk kentte yine daralp ka
lacaktr.
Reat Nuri anlatlanlar araclyla, on yedi yl boyunca yeni
dzende de niin yol alnamacln gzler nne serrnek ister gi
bidir. Tkanp kalmak, Kavak Yelleri'nin belki de gizli savsz.
Yeni dzenin, "inklap"larn, lklerin tkanp kal... Bireysel
yaamlardaki, akta, evlilikte, aile ortamnda tkanp kallar .. .
Kr zihniyetlerle mcadelede, yol aclkta tkanp kallar .. .
Tam bir iflas sz konusudur.
Kavak Yelleri'ne ilikin derinlikli incelemesinde Fethi Naci,
"Reat Nuri'nin kolay eskimeyecek romanlarndan biri" diyor.
Gerekten yle. lkgenliimde okuduum, hznl taraflarna
kaplp gittiim Kavak Yel/edni 1980'lerde siyasi yaklamlar
asndan tekrar okumu; daima 'yapc', 'birletirici' Reat Nu
ri'nin o kadar sert, huzursuz eletirilerine aakalmtm.
Geri roman Sabri'nin anlatdr, ne var ki, Sabri'nin arkasn
da, romanclnn olgun dneminde, yorgun, bkkn Reat Nu
ri'yi yakalamak olas, umduu, nerdii, yllar yl benimsedii
her ey, sanki kp gitmitir. ..
Yaynlannn zerinden bunca yl, yarm yzyl akn zaman
gemi olmasna ramen, Kavak Yelleri'nin snkln bugn
de korumu olmas, romanda saptanan 'donmuluk'la herhalde
eanlaml. Eserin son cmlesinde, Sabri bo yere, "Ne idelim.
Salk olsun!" demiyor...
466

Halk, imdilik ihtiyatlyd. Kimsefazla bir ey sylemiyor, fakat

i ciddilefii halde kimin bu yanda kalaca, kimin yenifrkaya gee
cei ehrelerden ve seslerin tonundan aa yukar tahmin ediliyordu.
Parti Reisi, ilk nce havadisi iddetle reddettii halde, imdi onu,
herhalde bir hikmeti olmas lazm gelen bir olay gibi kabul ediyor,
lehte ve aleyhte ak bir ey sylemekten ekinerek, "Memleket hakkn
da hayrl olur inallah" diyordu. Yalnz, etrafndakilere kar hali,
tavr deimi, birdenbire ok sevimli, canl ve konukan bir adam
olmutu.
467
KORSAN lKMAZ/
Nezihe Meri
Nezihe Meri unutamadm yklerin yazardr. Bozbulank

ve Topa! Ko;ma, yolun bandayken ykndm Nezihe Me
ri kitaplardr. Yazarn bir de roman olduunu rendiimde,
Sahaflar ars'ndaki Elif K.itabevi'ne byk bir heyecanla git
tiimi hatrlyorum. Hemen okumaya balamtm. O gne dek
okuduum romanlardan enikonu farkl bir metin.
Yazar, olay rgsn adeta gereksinmemiti. Kpksa sah
neler, kpksa yaantlar, an paracklar, bolca i konumalar,
gzlemler, yorumlar... Zaten Korsan kmaz, Topa/ Koma'daki
"Susuz VII" yksnn geni bir deerlendirilii, amlanmas,
yeniden yazl gibidir.
stanbul'da, denize bir trl alamayan sokan addr Korsan
kmaz. Meli, kocas, Berni, Adnan, Meli'yle Berni'nin biri kz
biri olan, ocuklar ... Korsan knaz'ndaki o ev, balkonu deni
ze alp gitmek istiyor...
Araya zaman zaman 'yazar'n da yorumlar, deerlendirme
leriyle katld -benim iin- bu yepyeni roman, stanbul'da
bir akam, galiba sonbahar, Meli'nin otobs bekleyiiyle balar.
468
1950'lerin stanbul'u gl ama hep yanp snen, belirip yiten
tasvirlerle beliriyor.
Yorgun argn Meli, gemii dnyor. Meli retmendir.
Onun srp giden i konumasnda, Berni'yle eskilere dayanan
dostluklar canlanr. Berni de evde ayn anlar erevesinde ge
mii dnr. Konservatuvar bitirmi, imdi ev kadn Berni ha
yat inceliklerle rmeye alr...
Cumhuriyet dneminden, kinci Dnya Sava'ndan izler,
yansrnalada ykl Korsan kmaz, daha uygar, daha mutlu bir
topluma zlem olarak da okunabilir. Bir aniat ustas olan Nezi
he Meri, sradan okurun kolay kavrayamayaca, benimseyeme
yecei teknikleri korkusuzca kullanm; buna ramen akc, iir
dolu bir eser kaleme getirmitir.
Meli'yle, Ahmet'in dikildii yerden grn ne gzel oysa. Ikla

r yanm, haffduman/ bir stanbulparas; deniz boyunca uzanp
giden. Tahta evleri, krk dkk saaklar, kararm tahtalar grn
meyen.
469
MAV SRGN
Halikamas Balks
Mavi Srgn bir an kitab olarak yaynlanm; bence bir an

roman. Dahas, Halikarnas Balks'nn romanlar arasnda zel
bir yeri var: Anlarla rlyor, zyaamyksel bir hava estiriyor,
sonra gitgide esiz bir doa roman oluyor.
Zaten Halikarnas Balks, yazarlk yaam boyunca, doaya,
denize gzelduyu gibi bakm. Onun farkl yaklamnda iyilik,
hogr, iir, tarihten evrensele ulam kltr birikimi ba e
kiyor. Edip Cansever, Halikarnas Balks'na adad "Akdeniz
Salgn"n u dizelerle bitirir:
"te/erde, ama ok te/erde,
Kocaman bir gzyaydn ey usta deniz
Konuuyordun, szlerini bulamyordun yalnz. "
Mavi Srgn, bu 'kocaman gzya'ndan szckleri bulua ilk
adm. Sonra her ey denize, doaya ulaacak: Yaam, kiiler, se
rvenler, olaylar, mitologya ve tarih, doann bereketi, uyumu ve
fkesi de.
Yl 1924; Mavi Srgn'n yazar siyasi srgne gnderiliyor.
Bir yks yznden stikla1 Mahkemesi'ne verilmi. Bodrum'a
470
yl kalebentliine gnderiliyor. Bodrum neredeyse hi bilin
meyen bir yer; yazar kayglarla yola kyor, ne var ki, uzun, sarp
yolda nce doa deiecek, Ege'nin, Akdeniz'in erden ve gr
kemli gzellii gz kamatrmaya koyulacak. Srgn yazar, hele
Bodrum'a iyice yaklamken, cezasn, bana gelenleri unutup,
esriyip gidecek.
Uzaktan, ykseklerden Bodrum'un grnd sahne, bu
an-romanda ba dndrcdr.
Srgn yazar Bodrum'da bir iki yl kalr; cezasnn geri kalan
n stanbul'da eker. Ama o kk, maviden ibaret deniz kasabas
boyuna gnln elmektedir. Oray, doasyla, tarihi dokusuyla,
taa mitologyadan Osmanl'ya binyllaryla boyuna hatrlar. Artk
zgrken, dayanamaz, srgn yerine dner. Bundan byle co
kular onunladr. . .
Yer yer mavi, pembe ve yeil deniz o kadar berrakt ki otuz kula
derinlikte deniz bitkilerini, yzen balklar ve onlarn dibe sal
nan glgelerin i, dalgalarn hare/edii dip kumlarn ak avcumuzun
iinde bakarm gibi seyrediyorduk. Grlen taa onca gzeldi. Mavi
iekler incecik kanatlaryla aday gklere uuracaa benziyordu.
47 1
SON SIGINAK
Reat Nuri Gntekin
Son Snak Reat Nuri'nin en arpc romanlarndan biri.

Yazk ki son ekli verilememi. yle anlalyor ki, Reat Nuri,
Son Snak'ta yaad, gzlemledii, tanklk ettii Trkiye'nin
siyasi panoramasn romana dntrmek istemi.
Fethi Naci, Son Snak' deerlendiren zl yazsnda, Ana
dolu Notlar'nda yer alan "Tuluat Tiyatrolar" blm zerinde
duruyor: "( ... ) baz paralar, hemen hemen hi deitirilmeden
ya da pek az deitirilerek Son Snak'ta karmza kmaktadr."
Son Snak 1930'larn dnyasnda gemektedir. 1930'larda
tuluat tiyatrosu aydnlarn tartt bir 'mesele'. Reat Nuri'nin
saptarnalarna ok yakn, zde bir saptama Ata'tan; 18 Nisan
1937 tarihli Akam Postas'nda yazm:
"Tuluatlar beenmeyenler, hor grenler oktur, fakat bun
larn ou azdan kapma hkmleri tekrar etmeyi, irfan seviye
lerinin yksekliine delil sayan zavalllardr."
Reat Nuri tuluat romanda iki anlamyla da kullanr: Bir yan
da kmseyenler, bir yanda da olup bitenlerin tuluata dnme
si. Tiyatro, tuluat Son Snak'ta simge olarak kullanlmtr.
472
Roman, Reat Nuri'nin ok sevdii tren sahnelerinden biriy
le alr. Sleyman Bey koropartmanda Makbule'yle tanacak,
sonra olaylar birbirini izleyecektir. Kar sebebiyle bir Anadolu ka
sabasnda durulur; Halkevi'nde dn vardr. Tren yolcular da
bu dne katlrlar. Reat Nuri gz kamatrc bir Halkevi/d
n sahnesi yaatr. Dnde tanan, deiik kesimlerden kiiler
tiyatro hayranlnda birleider, dnn sonunda. Artk ''Yeni
Trkiye Tiyatrosu" kurulacaktr! Bu masum bir heves mi, yoksa
romancnn var olan toplumsal-siyasi dzene eletirileri iin bir
imkan mdr, ilk elde zmlenemez.
Aradan geen zaman iinde, masum heves Yeni Trkiye Ti
yatrosu kurulur. Fakat dile getirilenler hep, 1930'larn Trkiye'si
ne gndermelerle, siyasetin 'sama'ya varan tuhaflklarna ili
kindir. Yeni Trkiye Tiyatrosu derin bir lksellikle kurulmu,
klgda baarszlklara uram, tuluat tiyatrosuna dnm,
srklenmi, sonunda dalp gitmitir...
Tesadfierin bir araya toplad insanlar, istasyonfanusunun et

rafndaki gece bcekleri gibi bu bilinmeyen yerlere gitmek, iinde bu
lunduklar halden kap kurtulma ateleri iinde yanyorlar...
473
19 62
CNCHOCA
M. Turhan Tan
Cinci Hoca, M. Turhan Tan'n lmnden epey sonra yayn

lanm, tefrika halinde kalmaktan kurtarlm romanlarndan biri.
Yaad dnemde tarihi romanlaryla okunmu, sevilmi, tann
m yazar, konularn hemen hep Osmanl tarihinden semitir.
O yllarn Osmanl tarihine mesafeli bakna uyum salamsa
da, gemiin kaynaklarndan yararlanmay gereksinmitir.
Cinci Hoca nn zellikle vurgulanm kaynaklar arasnda Nai
'
ma, Fezleke ve Hammer vardr. Roman btnyle Sultan b

rahim saltanatnn panoramas saylabilir. Din adam kisvesine
brnm Cinci Hoca, eserin ana kiisi, bir arlatandr. Cinci
Hoca'nn alt bal "Osmanl Rasputin'i". arlk Rusya'snn son
dnemine bu gnderme, Safranbolulu Cinci Hoca'y inan stis
man asndan tanmlamak amacyla. Yoksa, ne zaman ne klt
rel corafYa arasnda benzerlik yakalamak olas.
Osmanl saraynn harem dnyas asndan serven, gerilim
izgisi yksek Cinci Hoca'y ilkgenliimde soluk solua okudu
umu hatrlyorum. "Deli" brahim, haris Ksem Sultan, Molla
Hseyin, Telli Haseki, Turhan Sultan, tekiler, sonra o an
474
stanbul'u, saray hayatna dair tasvirler, bilgilendirmeler ilgimi
ekmiti.
Ne var ki, btn bu roman kiilerinin yalnzca olumsuz yn
leriyle izilmi olmas dikkatimi ekmemi. Zorunlu bir nyarg
sz konusuydu belki de. yle bir dipnot dm yazar: "K
sem'in (brahim'e) emnisi dedii I. Mustafa'dr ki tam manasyla
zrdeliydi. Fakat onu ralman meczup ve veli sayanlar da vard."
Yamur Akamlar'nda yer alan "Mahpes"i yazarken, bu dipnota
da bir yant vermek istedim sanki.
"Deli" brahim'in trajik yaamna ilikin ok farkl bir yorum,
A. Turan Oflawlu'nun Deli brahim (1967) oyunudur...
Ve gln iaretler/e dolu bir muska yazp sunduktan sonra, Sul

tan L Ahmed'in iki milyon akeye alarak sevgili gzdesi Ksem'e ver
dii tarihi kpe/eri pmek istiyor gibi dudaklarn haris dulun kulak
larna yaklatrd.
"D grnz, her gece d grnz. Bir gzel d bin muska ka
dar yreinizeforah/k verir. "
475
GURBET KULARI
Orhan Kemal
Gurbet Ku/ar, Orhan Kemal'in ukurova-Adana'dan sonra

'stanbul'a gei' romanlarnn en nemlilerinden biridir. Roma
nnn kiilerinden Yusufun genlik dnemi, var olabilme mca
delesi Bereketli Topraklar zerinde'de (1954) anlatlmtr.
Gurbet Kular'n bir film ekimi dolaysyla okumutum. Ha
Ht Ref Gurbet Kular'n ekiyordu, filme ilikin haberler sine
ma dergilerinde, gazetelerde sk sk yer alyordu. Ref'in Orhan
Kemal'in eserini beyazperdeye aktardn sanmtm ...
Oysa Halit Bey, Turgut zakman'n Ocak oyunundan yola
km; Orhan Kemal'den izin alarak, Gurbet Kular adn kul
lanm. Geri bu ok etkileyici flmin diyaloglarn Orhan Kemal
yazm ...
stanbul'a almaya gelen flahszn Memed etin yaam ko
ullaryla ba baa kalr. Babas Yusuf, kyde annesiz kalm
ocuuna bakmaktadr. Memed imdi bir "gurbet kuu"dur. Ro
manc byk kentin, stanbul'un bambaka dnyasn ayrntla
ryla yanstma imkan bulmutur.
476
Sebze halleri, belcir hanlar, Balkpazar, aralardaki yoksul
yaamalar; Memed'in yan sra Gafur, Divrikli harnal Veli, Kas
tamonulu Recep, hep gurbet kular roman boyunca ilenir. Bu
kent biroklar iin kan emici bir yerdir.
Baz eski gurbet kularysa zengin olmu, snf atlamlardr.
Eski kabzmal Hseyin Korkmaz onlardan biridir ve imdi, De
mokrat Parti'nin istimlik furyasnda mteahhit olmu, milyo
nerler arasna karmtr. Hseyin Korkmaz, servetin el dei
tirmesine iaret edercesine, stanbul'un eski, gzel bir kknde
oturmaktadr.
Kkn hizmetisi Aye'yle Memed arasndaki ak, Gurbet
Kular'nn bir bakma dm noktasdr. Kyden ocuuyla
gelen Yusuf, Gafur, Aye'yle Memed'in evliliklerine kar kar
lar. Gen karkoca bu kez Bakrky'de hayat mcadelesi verirler.
Zeytinburnu'nda bir gecekondu yeni evleridir.
Fakat belediye zabta memurlar bu gecekonduyu ykarlar.
Roman, Aye'nin direnciyle, yeni bir hayat iin yine ar mca
deleler verileceini sezdirerek sona erer.
ler, semtler, melcinlar asndan byk kent stanbul'u, s
tanbul'daki birbirinden ok ayr yaamay, fakir kallar, ezilip gi
diler 1 zengin olular, ezip geiler kartln ustaca dile getiren
Gurbet Kular iin Necatigil u zl yorumu yazm:
"Olaylar stanbul'da istimlak, ykm-yapm faaliyetlerinin yo
unlat, iktidar ve muhalefet partilerinin siyasi ekimelerinin
gerginletii 1950-1960 yllarnda geen roman, kyden byk
ehre glerin trl nedenleri zerinde duruyor."
te, filme ekiliyor diye okuduum Gurbet Kular byk ken
te g olgusuyla beni yz yze getiriyordu. 1960'larda stanbul'un
kimlik deitirmeye yazgl olduunu haber veren ilk romanlar
dan biriydi Gurbet Ku/ar. Ayrca, artk yalnzca paraya saygl,
hogrsz, acmasz stanbul'u da simgelemekteydi ...
477

"Bulgur pildvyla cack, ayran bana ngiliz kuponundan elbisele

rimi unutturuyor, kolal yakam, kravatm unutturuyor..."
478
KANDAVASI
Reat Nuri Gntekin
Kan Davas, Reat Nuri Gntekin'in iyimser yaklamyla

nemli bir memleket meselesine, kan davasna deindii roman.
Belki ok baarl deil, hatta romancnn zerinde tekrar ala
ca sansn uyandran bir eser.
Ne var ki, Kan Davas nn balang blm ayr bir episo
'
de gibidir ve Reat Nuri'nin sonsuz acma duygusunu yanstmas

asndan bir doruk noktadr. Bu blm beni uzun yllardan beri
etkiliyor, dndryor.
Dndryor, nk Reat Nuri'nin hemen her eserinde
bize niin ille acma duygusunu bir neri gibi ilettiini sormak
zorunda kalyorum. Hibir romancmz onun kadar 'merhamet'i
'manifesto'ya dntrmemi.
Yaznsal anlamn, gerekliliini romann sonuna doru du
yumsayacamz bu episode'da kimsesiz bir kz ocuuyla bir as
ker akn bir yaknlk ve ayrl iindedirler.
Reat Nuri'nin aniatmay ok sevdii tren istasyonlarndan
biri. "Kollarndan biri kopmu", parampara entarili, drt be
yalarnda bir kz ocuu. Onu, onunla dostluklarn bize anlatan
479
gen adam ... Tren istasyonunda yaadklar o byk, duyarll
snrsz merhamet ilikisi, Trkiye'nin her dnemde arayaca bir
yaama biimi olarak neriliyor. Romanc byle bir neriden sz
amyor ama, i dnyamz altst ediyor. yle sanyorum ki, ya
rn da edecek.
- Kz, senin anan baban yok mu?

- Yok ki...
- Kardelerin, ab/an, teyzen, amcan ?
Bu saydm insanlarn, kk avular iinde bulunmas lazm
m gibi her "yok ki" deyite onlar ap iierini gsteriyor, sa ya
nanda sevimli bir ukurcuk aan bir glmseyile bana glyordu.
Yokluun bu kadar na glnmez de ne yaplr?
480
KED VE LM
Erhan Bener
Kedi ve lm'n ilk ad Ara Kap. Sonra bu roman Franszcaya

evriliyor, ad Le Chat et La Mort oluyor, Fransa'da yaynlanyor.
Yeni basmda Franszca adn evirisi yeleniyor.
Erhan Benet bence talihsiz bir yazard. 1960'larda esen hava,
Fransa'da yaynlanm bir Trk romann 'yceltiyordu' ama, ya
zarna her zaman deerler katmyordu. Kedi ve lm de bu yz
den snk kald gibime gelir.
Oysa gzel bir roman Kedi ve lm. Altmlarndaki, ressam
Zahit lolu'nun lm karsndaki sanclarn enikonu gl ruh
zmlemeleriyle irdeliyor. Hem ressam hem resim retmeni
Zahit yllardan beri sergi amam; bir bakma sanatsal etkinlii
durgunlam, durmu. ifasz bir hastala yakalandn, ay
lk mr kaldn tam o srada reniyor.
pheler, huzursuzluklar, kt, karahasans ryalar art arda
kagelecek Kara ryada bir kedi, Zahit'in gs stnde otur
makta, soluunu kesmekte. lk einden gen oluyla, imdiki
gen kars, ikinci ei arasnda bir gnl, ehvet yaknl var m;
Zahit'in btn gnler aklndan kmyor.
48 1
Son umudu, kendisini lmsz klacak bir resim yapmak! N e
var ki bu resmi bir trl tuvale geiremiyor. Gnler hep puslu,
umarsz...
Hastalk ilerlemekte. Mutfakta grd herhangi bir kediyi
Zahit merhametsizce ldryor. Yol almtr: Zahit gen ka
rsn da ldrmek, bamak ister, lm hzla onu sarp sarma
lamaktadr. Elinde bak kalakalr Zahit; bilincini belki de yitir
mitir. ..
Zahit lolu'nun deiik mekanlarda ve pek ou stanbul
semtlerinde geen, anmsaylarla beslenen, anlatm zengin se
rvenini ilgiyle okumutum. Yallk eiindeki bu lmcl hasta
ressamn izi kald. Romanmzda ayr bir izgiye yneliti. Kedi
ve lm bugnn okurlarnca ne yazk ki pek bilinmiyor.
Hi de oyuna benzemiyordu bu. Gidi; yolu alm;t. lecekti. Yok

olup, toprak olup gidecekti. Zevklermi;, al;kanlklarm;, znt/er,
sevinlermi;, bunlarn hepsi bir d;, geici birtakm avuntu/ar, oya
lanmalar... Byle d;nmek gnaht,farkndayd; ama, biliyordu bir
yandan: Dnya ancak onunla vard. Ondan sonra, o olmadan, fakat
ba;kalar iin var olmaya devam edecekti.
482
SAATLERAYARLAMA ENSTTS
Handan nci'nin, Tanpnar deerlendirilerine yeni yollar

aacak bir saptamasm alntlyorum:
"Saatleri Ayarlama Enstits'nn durumu ok ilgin, ilginli
i Tanpnar'n dier romanlarnda iledii btn temalar adeta
adm adm takip edebileceimiz ekilde tersten yazmasdr. ( ... )
Deien sadece aniat teknikleri ve bak asdr. Bir fotorafn
negatif kopyas da diyebiliriz onun iin."
Bu roman arbal, hznl, yaslar kuanm Tanpnar' ger
ekten kara alaylada donanm, talamac, hatta 'anarist' Tanp
nar'a dntrr.
Donmuluk, mumyaya dnmlk, bunlarn sonucu boyuna
'abesle itigal' ... retimsizliin toplumlar bo hayal, yalan dolan
ve kknle gtrecei sav zerine kurulu eser, Hayri rdal'n
anlarndan yola klarak kaleme alnmtr.
ocukluk anda bir saatinin yannda almaya balayan
Hayri rdal, ustasndan, alma hayatnn var edecei ahlak ve
yaama biimini renir. Saatierin her birinde bir hayat almla-
483
yan ustas, hayata bir estet gibi yaklamaktadr. D grnmde
her ey gzel ve anlamldr.
Ne var ki, Birinci Dnya Sava patlak verir, gen Hayri rdal
askere alnr. Osmanl mparatorluu byk alkantlar iindedir.
Sava dn Hayri rdal evlenir. ocukluk anda edindii bil
gi, grg, duyu, sezi zenginlii ve rendii i gp gitmekte
dir. Bu arada Hayri rdal'n kars lr.
Gen adam ikinci evliliini, spritizmaclar Cemiyeti'nde ta
nt Pakize'yle gerekletirir. imdi ocukluunun saatleriyle
bir dler dnyasnda yaamaktadr. Doktor Ramiz'in karmak
tedavisi sonusuz kalr. Hayri rdal eski anlardan esinli bir saat
lgn olmutur.
Tam bu srada, Doktor Ramiz'in arkada Halit Ayarc'yla ta
nr. Halit Ayarc saatiere tutkun grnr. Hayri'yle ikisi, saat
ayarlarn kontrol eden, iin asl aranrsa, ne i yapt mehul
Saatleri Ayarlama Enstits'n kurarlar. ok gemeden enstit
nn baars toplumu sarar, iler byr, almalar arttka artar;
para kazanlr.
Git git servete dnen bu parann nasl kazanld pek an
lalamaz. Hayri rdal ve ailesi bir sosyete hayat yaarlar. Paki
ze, Halit Ayarc'yla kocasn aldatr. Hayri rdal ya anlamaz, ya
kaytsz kalr. Zaten sosyetik hayatn grltsnde patrtsnda,
enliinde, olup bitenler silinip gitmektedir.
Her eyi korkun bir kara glmece rter...
ler tkrnda giderken, Amerika'dan gelen uzmanlar, Saatleri
Ayarlama Enstits'nn bir ie yaramacln ileri srerler. Ame
rikallarn bu konudaki tutumu bellisizdir: Ama, i ve retimden
uzak bir enstity kapatmak m, yoksa 'gzbacln' devam
iin yeni bir yol bulunmasn isternek mi, pek anlalamaz. Halit
Ayarc hemen bir tasfiye komisyonu kurar; hkmet yetkilileri bu
yeni giriimi akla ok yakn bulurlar.
484
Enstitnn btn yetkilileri, szmona alanlar imdi tas
fiye komisyonunda grev almakta; yllarca srecei muhakkak bu
tasfiye iin 'alnteri' dkmektedirler...
Bata Hayri rdal'n halas, yan kiileriyle bu roman, her ey
den nce gz kamatrc portreler izer. Tanpnar, 1870'lerden
balayarak romann getii gnlere kadar, mthi bir toplumsal
panorama yanstr. Bu panoramada ne kan zellik ferdin hr
riyet meselesidir. "Politikadaki hrriyet, bir yn hrriyetsizliin
anahtar veya ardna kadar ak duran kapsdr." Hayri rdal
belki Tanpnar da- yaam, zaman donmu toplumda "ona (hr
riyete) hi kimsenin ihtiyac olmad" kansna varr.
Her ey gibi, hrriyet de sadece 'yalan'la beslenmitir; "yedi
sekiz defa memleketimize" gelmi, kimse "gittiini sylemedii
halde" yine gelmeye devam etmitir ...
Saatleri Ayarlama Enstits, Hayri rdal'n, gelecein umu
dunun ancak yeni kuaklarda aranabileceini belirtmesiyle biter.
Btn bir eleni, kara alay havas iinde geen eserde, Hayri rdal
bu umut beklentisinde iten midir, kestirilemez...
Hakikaten buradaki hayat, asl kapnn dnda bir hayatt. Ve

onu yaayanlar, o ekilde, yani hi ieriye girmeyi dnmeden ya
hut da bir ayaklar daima eikte, yayor/ard. Hibir mese/e yoktu ki
eninde sonunda bir ka, bir kurtulma vesilesi olmasn! Neden ka
ar/ard, niin kaar/ard ? Hibir mukavemetleri yok muydu? Yoksa
hakikaten her eye yabanc, her eye kaytsz myd/ar? Hayr; burada
her ey biraz afyon, biraz uyku i/acyd.
485
SYAH ZAMBAK
Suzan Szen
Suzan Szen edebiyatmzda ad anlmayan bir yazar. Edebi

yat tarihlerinde, ansiklopedilerde, szlklerde Suzan Szen adna
rastlanmyor. Kiisel hayat dolaysyla, edebiyatmz Suzan S
zen'i galiba 'afaroz' etmi. Kiisel hayatna ilikin bilgilerse, bilgi
sayarda magazin slubuyla yer alyor...
Oysa ilk roman Rahika (1949) iirli bir anlatrola kaleme
alnm, yaln, dnemi iin enikonu farkl bir eser. Sonraki ro
manlarnda Suzan Szen rota deitiriyor ve artk popler ede
biyat izgisine yatkn ak romanlar yazyor. Bu ak romanlar da
benzerlerinden farkl: Romantizmden uzak, tensel yanlar hayli
ar basyor...
Siyah Zambak bir lemenin -tekiler Batmayan Gne, B
yk Yemin- ilk roman. Suzan Szen, tarihten esinli almasnda
IV. Murad' roman kiisi klyor. Btnyle dsel, "gzel olduu
kadar vahi, marur" Diralan dnda, Siyah Zambak'ta Ksem
Sultan, Cinci Hoca, I. brahim gibi tarihi kiiler de yer alyor.
IV. Murad'la Acem "prens"i Mirgn'n ilikisiyse bu romann
ana izlei. Baz tarihilerimizin Osmanl mparatorluu'nun son
486
byk padiah saydklar IV. Murad imdi bir zaaf kiisidir ve
esiri olarak stanbul'a getirdii Mirgn'e duyduu zaaf dolaysyla
ykma srklenmektedir...
Payitaht stanbul, saray hayat, giysi, eya tasvirlerinde ok
baarl Siyah Zambak'ta Pardayanlar havas esmekle birlikte, pek
az tarihi romanmzda rastlanan 'a yanstma' abas yabana at
lamaz.
Romanlar sevdals tarih retmenim, rahmetli Zelra Tap
man, Siyah Zambak' ngiliz edebiyatnn ille sanat tarihine al
m tarihi romaniarna benzetir; yazarn zellikle kadn giysilerini
ustaca betimlediini sylerdi. ..
Btn duvar/ar, Floransal mehur bir ressama smarlanm iek

resimleriyle kaplyd. Kymetli in vazolarnda, o ieklerin balmu
mu taklitleri vard. in'den gelen nadide paravana/arn arkasnda
en seme bir saz takm yerletirilmiti. ran 'a hususi smarlanan ve
duvardaki iekler/e ayn desende muazzam bir taban hals oday
boydan boya rtyordu. En nadir yemekleri, araplar tayan koca
man gm tepsiler ayn iekler/e sslydler.
487
19 63
GECENN UCUNDAKi IIK

Peride Celal
Gecenin Ucundaki Ik' Cumhuriyet gazetesinde tefrika edilir

ken gn gnne okumu, ayrca kesip saklam, kitap halinde
yaynlanncaya kadar o kesikleri atmamtm. Bu roman ele ald
evre asndan beni ok etkilemiti. O kadar ki, ilk roman a
balarmdan Karanlk Yzl Gnn Aydnl btnyle Gecenin
Ucundaki Ik'a ak bir yknmedir.
Karanlk Yzl Gnn Aydnl'n 1970'lerin sonunda yrtp
attm. Bugn hayli pimanm. Peride Celal'in gzel romanyla
kendi yazdklarm karlatrmak isterdim.
Peride Celal, yllar sonra bu roman adeta ikinci kez yazd ve
adn Gecenin Ucunda yapt. Burgaz Adas'ndaki o yaz akam
gzmn nnde: amlk tepedeki kr lokantasndayz; Peride
Hanm, "Gecenin Ucunda yaptm, nk yaadmz toplumda
bir k gremiyorum artk" demiti.
Oysa ilk basmda, i kapakta unlar yazl:
" ( . .. ) Hayatn, genliin, sevdann, yaantnn tuzaklada dolu
bin trl ktlklerinden, alkantlarndan kurtulmaya abalayan
488
ve karanln ucundaki arayan, cokun, tutkulu bir gen k
zn hikayesidir, Gecenin Ucundaki Ik. . . "
Bir 'oysa' daha gerekli: Romann bakiisi ve aniatcs Macide
gen kz olmak yle dursun, handiyse 'gekin kz'dr. Yllarca
alt Ankara'dan doup byd stanbul'a gelite tand
bir gen adam yaamn deitirecek ve Macide kendini, Peride
Celal'in -o zamanlar- "kaymak takm" diye adlandrd varlkl,
avare, mark evrenin iinde bulacaktr ...
Geriye dnlerle rl Gecenin Ucundaki Ik, Macide'nin
Kazm Ik'la evlenciikten sonra kavutuu rahat hayatn, yk
sek sosyete evrelerini, her eyi brakmasyla noktalanr. Macide
imdi ocuunu dourmu, ona zgr bir yaam salayabilmenin
abasndadr.
Sradan melodrama ok abuk dnebilecek eser, Peride Ce
lal'in aniatma ustalyla, romanmzn hep yavan, hep ayn yan
stt "kaymak takm"nn iyzn gzler nne serer. Tek tek,
her birine ince zmlemelerle yaklalm roman kiileri bellekte
iz brakr. Szgelimi Kazm Ik'n ilk kars Nermin, Ik ailesi
nin kk olu Cihangir, Macide'nin yal bekir dostu Hsn
Bey bende hala yayorlar.
Bir ak roman m Gecenin Ucundaki Ik; Peride Celal, "Bana
kalrsa, bu roman yazdm en gzel ak romandr" diyor. yle
dnmyorum; bence, bir evre roman bu eser. Geri Peride
Celal'in gemite, yaamn kazanmak iin yazd ak roman
larndan, rnekse Akn Douu'ndan (1944) soluk izler tayor;
bununla birlikte bambaka bir ratada yol alyor.
1 996'da yeni yazmyla baslan Gecenin Ucunda'nn arka kapa
na yazar u notu dm: "Bu romann yazld yllarda gen
tik, inanlydk, a varabileceimizi sanyorduk. Ik, zgrlk,
uygarlk, insanlk demekti; bir umuttu. Krk yl akn bir zaman
iinde arayp durduk. Ve o, snkleerek uzaklat bizden."
489

Sonunda kk grnd denize doru. Sipsivri, gen gzel bir a

ts vard. Beyaz demirden bir de horoz ilitirmi/erdi tepesine. ep
evre dnen balkonlar, dantel dantel sarkan saaklaryla ok byk
grnd gzme.
"Gzel, deil mi?" dedi Ahmet.
Sesi sevinliydi. Ik ailesinin vnd en nemli eylerden biri
nin de bu kk olduunu sonradan renecektim.
"ok gzel" dedim.
490
KURTLAR SOFRASI
Attila lhan
Attila lhan yllarca zerinde alt Kurtlar Sofras'na yayn

c bulamadm anlatrd. Daha nce Sokaktaki Adam ve Zenciler
Birbirine Benzemez'i yaynlayan Dost Yaynlar bu roman maddi
sebepler dolaysyla basamam. 1961'de tamamlanm Kurtlar
Sofras iki yl yaynevlerinde bekletiliyor. Nihayet kran Kur
dakul Ata Kitabevi'ni kuruyor ve eseri yaynlamay gze alyor.
Attila Abi, "kran gze ald da, kitap kt" derdi ...
Kurtlar Sofras'n biraz zorlanarak okumutum. Gerek im
gelerle rl anlatm, gerekse o kadar kalabalk kadrosu galiba
aklm kartrmt. Sahneden sahneye geiler, gemile imdi
arasnda gelgitler de cabas. Bununla birlikte romann tuhaf bir
ekicilii vard; vurucu sahnelerle, varln hep koruyan gerili
miyle okuru srklyordu.
Attila lhan, sonradan Aynann indekilerde ayrtraca b
tn izleideri Kurtlar Sofras'nda geit trenine karm gibidir:
Kuvay Milliye ruhu, 1940 sonrasnn handiyse diktaya varan
rejimi, toprak aal, ticaret burjuvazisi, Demokrat Parti'nin
49 1
vaatlerini yerine getirmeyii, yalnz kalm eski inklaplar, yeni
dnemin kirli para zenginleri, basn ve sanat evreleri ...
Yaynlandnda pek de olumlu eletiriler almam Kurtlar
Sofras'n 2000'lerin banda yeniden okudum. Attila lhan'la bir
rmak-sylei yapyorduk, sorulann bolukta kalabilir kaygsyla
okudum. Daha balangta, Attila lhan'n yazl yllarca sre
cek bir roman/romanclk plan izdiini dndm. Hem kii
ler, hem ierik, hem z-biim asndan.
zdemir nce'nin saptamasm zellikle alntlamak istiyorum:
"Attila lhan z asndan ok boyutlu roman seerken, byle
bir seime uygun decek biimde sinernatografik kurgu ynte
minden yararlanyor, durum ve eylem gzlemlerini bir kamerann
acmasz evikliiyle gerekletiriyor ( . . . )"
yle sanyorum ki, bu "acmasz eviklik" 1 960'larn roman
okurunu yadrgatm. rnekse, Tahir Alangu, "( ... ) roman b
yk bir hzla, sinema hzyla yrtyor. Hibir dncenin ze
rinde nefes alma, derinleme imkan yok" diye yazm.
Sahneleri, oluntular gnlere blnm, gnlerle birbirinden
ayrlm Kurtlar Sofras, adn Attila lhan'n iki dizesinden alr:
"ne vakit bir yaamak dnsem /bu kurtlar sofrasnda belki zor"...
Mahmud takip edildiini Beyazt'ta fark etti. Kapal tramvay

durann glgesine sindi. Omuzunun zerinden bakt. Kaynak,
durmadan yer deitiren bir karanln ortasnda adam grd: a
kn, onu birdenbire kaybettii iin de kaygl, etrafna baknan.
492
19 64
BRAHiM EFENDi KONAGI

Samiha Ayverdi
Samiha Ayverdi, brahim Efindi Kona'nn "Takdim" yaz

snda, "Bu kitap ne bir hikayedir ne masal ne de roman . . . " der.
Eserinin "yaanm bir hayat tablosu" olduunu belirtir. Bununla
birlikte, brahim Efindi Kona ustaca kaleme getirilmi, yer yer
'yaamyksel' bir romandr bence.
Behet Necatigit yle deerlendiriyor:
"On dokuzuncu yzyl stanbul'unda bir Osmanl konanda
hayat ve geleneklerin, yaanm olaylarn sergilenmesi, dmle
nip zlmesi dorultusundaki eser, yazarn en nl romanlarn
dan biridir."
yle sanyorum ki, uzun yllar boyu romana ara vermi Ay
verdi, brahim Efindi Kona'n iddialardan te durmak adna ro
man saymam, bir belge kitab saynay tercih etmitir.
Bir derebeyi ailesinden gelen brahim Efendi zengin, marur
ve gsteriidir. Bu zellikleriyle brahim Efendi adeta azamet,
boycelik simgesidir. Kardei Hilmi Bey'se alakgnll bir in
sandr. 1900'lerin sonunda seksen yalarndaki brahim Efendi,
nice zamanlar "Meclis-i Maliye" reislii yapmtr.
493
Roman, onun inceden ineeye tantlmasyla balar. Sonra b
rahim Efendi'nin konana, konak yaamasna, o dnemin kendi
iinde bir btn olan mahalle dnyasna gelir sra. Zaten eser
boyunca imparatorluk dneminin "muhteem ve refahl gemi"i
yanstlacaktr.
Azamedi brahim Efendi, ne kardei Hilmi Bey'e, ne de teki
kardei Baise Hanm'a fazla ilgi gsterir. ki kz ve damadaryla
klar ehzadeba'ndaki konakta, yazlar engelky'deki kkte
debdebeli bir hayat srer. brahim Efendi'nin byk. kz ev
kiye'nin kocas Salih, dillere destan serveti ele geirebilmek iin
adeta gn saymaktadr.
Kk kz kriye'nin kocas gnl insan Yusufsa, konak
ve kk hayatnn gsterilerinden bkkn, hatta utanl, kurtulu
u musikide ve ikide aramaktadr. Ne var ki bu kurtulu, Yusuf
Bey'e ok gemeden bir intihar getirecektir; Yusuf Bey canna
kyar. ..
brahim Efendi kalpten lnce, konan ynetimi evkiye
Hanm'n eline geer. Kocas Salih Bey hibir konuda sz hakk
na kavuamam, bu kez evkiye'nin basks altnda yaamaya ko
yulmutur. Salih Bey sonunda, krlm hayalleriyle ekip gider.
Konuklar, gelip gidenleri, alanlar, elenceleri, ramazanlar,
dnleriyle tannan konak imdi sszla brnm gibidir.
evkiye varn younu kahya Zaim'e kaptrr. Konak ve ser
vet hzla kmektedir. brahim Efendi'nin kzlar mlk tekrar
alabilmek iin avukatlara bavururlar. Son servet krntlar, hatta
aile yadigar mcevherler de avukatlara yedirilir.
evkiye ve kriye imdi uzak akrabalarnn yardmyla, Fa
tih'te alakgnll bir kira evine kmlardr. Orada yar yoksul,
yar dkn yaarlar. nce kriye, sonra da ablas evkiye lr.
Bir bakma imparatorluun kn yanslayan brahim
Efendi Kona, yazarn stanbul Geceleri (1952) ve Boazii'nde
494
Tarih (1966) adl eserleriyle birlikte okunduunda, perdesi kapa
nan bir uygarl daha geni perspektiften saptayacaktr.
inde, zm ve meyve balar, ceviz ve kestane koru/ar, fndk

lklar ve sebze bostanlar bulunan, tepe/eri, vadileri iine alm bu
byk bahenin kenarndan giden yol kke yaklat zaman yoku
biter, aml narl akasyal ok geni bir dzlk ortasnda brahim
Efendi'nin mehur kk ortaya kard.
te, bahenin bu st ksm, lgn ve cokun biryarla duvarlara
frmanm gl, yasemin, hanmeli ve salkmlarn; ayrlar gibi ala
bildiine hr, iek/i tarh/arn; bir bahe oyuncana benzeyen zarif
kameriye/erin bulunduu iek bahesi idi.
495
KADERN CL VES
Hseyin Rahmi Grpnar
Kaderin Cilvesi'nin yeni basmlarda yitip gitmi bir alt bal

var: Bamza Gelenler... Kaynaklar bu eserin, Hseyin Rahmi'nin
lmnden yllar sonra ilk kez yaynlandn belirtiyor. Baka
kaynaklar da 1920'lerde tefrika edildiine iaret ediyor. 1973'te
romanc Mkerrem Kamil Su, Kaderin Cilvesi'ni baaryla sade
letirmi.
Sava yllar; art arda savalar Baba Salal'n on sekiz kiilik
kalabalk ailesini yedi kiiye indirmitir; hastalklar, savalardan
dnmeyenler, yoksulluk, alk, tramvayn, otomobilin inedii
ocuklar. . .
Ykmdan ykma srklenen Salah; her zaman otomobiller
de gezdii halde o gn naslsa tramvaya binmi emi Efendi'ye
rastlar. "Uzaktan uzaa" tand emi Efendi, Salah'a yardm eli
uzatacak. emi Efendi ancak Hseyin Rahmi'nin kaleminden
kabilecek bir tasvirle tantlyor: "iko, karnnn zerinde sebil
hane zinciri altn kordon tar. Yakas sarnur palto, byklar tral,
bata kalpak, yanana bir fske vursanz kan fkracak sanrsnz.
496
yle besili bir vcut. Dili hafife Arap'a alar. Ama milliyeti ne
dir, ne cins kumatr, bilmem ... "
emi Efendi'nin 'yardmlar' sayesinde Salal ve ailesi belini
dorultur: Yedi sekiz adal ev nce kumarhane, sonra "asri bu
luma yeri" olur.
Salah, kars, kaynvalidesi, olu, kz, teki akrabalar drst,
ahlakl, inanl kiilerken parann kirli saltanatma yenik derler.
Zaten Kaderin Cilvesi, alk karsnda 'namus'un ne kadar koru
nabilecei zerine kuruludur. Hseyin Rahmi ac bir gerekilik
le namus kavramn drt bir yandan kuatr ve son zmlemeyi,
son yargy okura brakr. Eser boyunca bol bol glm, olup bi
tenlere, 'baa gelenlere' kahkahalar savurmu okur, Kaderin Cil
vesi noktalandnda rktc bir i sorguyla ba baa kalr. Baa
gelenler gerekten kaderin cilvesi midir, yoksa, bozuk iktisadi
dzenierin zorunlu sonucu mu? ..
Kaderin Cilvesi Hseyin Rahmi'nin en gzel, en ac, en der
li toplu romanlarndan biridir. Ne var ki, gze arpmadan kala
kalm bir roman. Yan kiilerin bile unutulmaz klnd Kaderin
Cilvesi'nde Hseyin Rahmi, bir yandan da, kalplam toplum
deerlerinin ikiyzlln demitir.
Azizim Sa/ah, gerek dramlar sahnelerde oynananlar deil, aile

arasnda rtl kalan/ardr. Mademki artmz kabul ediyorsun,
sana her eyi an/alacaz. Dnyadr bu, her trl olaylar olur. Gajil
olmayan, hibir eye amaz. imdi bizi iyi dinle. (Mkerrem Kamil
Su sadeletirmesi.)
497
KSEM SULTAN
Reat Ekrem Kou
Osmanl tarihini her kesimden okura -byk bir baaryla

tantan, sevdiren, yeni zamanda yaatan Reat Ekrem Kou, iir
ler, ocuk romanlar, hikayelerin yan sra tarihi romanlar da yaz
mtr. Roman mimarisinin pek belirmedii bu eserler, yazarn
usuz bucaksz bilgisini, yorumlama yeteneini yanstr.
Bu romanlar arasnda Ksem Sultan, tarihin rtk biimde
brakt bireysel dnyaya eilir ve bir tr 'gizli tarih' yazmna
giriir. Ksem Sultan, ayn dnem ve konu erevesindeki baka
romanlarn yol acs saylabilir.
Osmanl sarayna girmeden nceki hayat zerine deiik bil
gilerin verildii, farkl yorumlarn yapld Ksem Sultan, Ko
u'nun romannda, Adalar denizindeki zgr, bana buyruk,
yalnz yaantsyla tantlr. Bu blmler, tarihi gereklikle hayal
gc arasnda, enikonu etkileyici, baarl kaleme alnmtr.
Ksem Sultan'n Osmanl sarayndaki gnleri nce eitim
le geer. I. Ahmed'le yaad ak, eserin romantizme ayrlm
sayfalardr. I. Ahmed'in gen yataki lmnden sonra Ksem
498
Sultan, iktidar hrsyla donanr, olu Murad' (IV. Murad) tahta
geirmenin yollarn aranr.
Ksem Sultan, bir baka kadnn egemenlii altna girer kay
gsyla, IV. Murad' kar cinsten uzak tutacak, ecinsel eilimiere
ynlendirecektir. Ergen yatayken byk aclarla yz yze gelen
IV. Murad, iktidar ve saltanatta bir sre sonra annesini geri plan
da brakr. Hem yazara hem baka tarihilere gre, IV. Murad
Osmanl tarihinin son parlak an yaatr.
Ksem Sultan imdi sessiz, suskun, kendi kesindedir. Gel
gelelim padiahn gen yata lm, Ksem Sultan' tekrar ne
karacaktr. Bu kez olu Deli brahim'in saltanat dneminde
Ksem neredeyse tek bana hkm srer. brahim'in tahttan
indirilip ldrlmesine handiyse destek verir. Ksem Sultan, ni
hayet torunu IV. Mehmed zamannda, ocuk padiahn annesi
Turhan Sultan tarafndan bodurtulacaktr...
Bir aaca dayand ve kocas Sultan Ahmed'i dnd. Yrei

onun iin hala szlyordu. Sultan Ahmed'in yz gzlerinin nnde,
efkat ve sevgi dolu sesi de ku/ak/arnda. lk karlatklar zaman
ikisi de ocuktu!ar.
499
19 65
AYLAKLAR
Melih Cevdet Anday
Melih Cevdet'in takma adla ve geim kaygsyla tefrika ro

manlar yazdm bilmiyordum. Bu yzden Aylaklar ondan oku
duum ilk romand. Lise son snfta okumutum. Remzi Kitabe
vi'nin verimi birinci basm Aylak/ar, Ferruh Doan'n inceliklerle
rl izgileriyle bezelidir. Bu 'resim-karikatr'lerin sonraki ba
smlara alnmamas bence zc.
Aylaklar unutulmayacak bir vapur sahnesiyle balar. Abdlha
mid paasnn kz Leman Hanm'la ei, isiz gsz, fakat hep
tasarlar peinde, hayalperest Davut Bey'in ykk yprak konakla
rna bir yaz akam geri dnleri, vapurda olup bitenler, Melih
Cevdet'in kaleminden gz kamatrc bir ironiye dnr ...
Kona ayakta tutmaya alan, yeni dnemin alkantlarna
gs geren Leman Hanm, mitolojik bir yolculuun tekran iin
hayaller kurmu Davut Bey, Davut Bey'in ihtilalci arkada Dn
dar Bey, gekin kz, alkolik Mride daha ilk blmlerde unuml
mayacak roman kiileri olarak karmza karlar.
Onlara, git git eriyen bir servetin son krntlarn yiyen, hazr
yiyici hayatlarnda mutlu, aylak Pakize, Galip, Muammer, teki-
500
ler katlacak; Abdlhamid andan kalma konakta yaam srp
gidecektir. Deien dnem, deien dzen, yeni hayat koullar
sanki buraya hi yansmamtr.
Yeni dnem, Pakize'nin -Leman Hanm'n kk kz- ak
olduu dans hocasyla simgelenir ama, bu simgeleyi ac bir kara
alaydan ibarettir. Konak ktke kmekte, 'aylaklar'n yaama
sna yeni kiiler katlmakta, borlar arttka artmaktadr. Has
talklar, bunamalar, Emniyet Sand'na ipotekli kkn elden
k birbirini kovalar.
Btn bu trajedi ortasnda romann kara glmecesi doruk
noktasna ular. Mride'nin alkol krizleri, Muammer'le Ay
la'nn dnleri, eski kklerinin satldn renen Leman Ha
nm'n lm sahnesi, Melih Cevdet'in o kadar baarl yabanc
latrc anlatmyla Aylak/ar' bir bayapt klar.
Eserin -ksa- ikinci blm Muammer'in gnldr. N e
var ki, gereklikle yz yze gelmekten, teki aylaklar gibi, daima
kanm Muammer de sabuklamakta, gp gitmi bir impara
torluktan geriye kaln sarsntsn ancak yarm yamalak kavraya
bilmektedir...
Kprden Kadky'e kalkan 1 9.30 vapurunun birinci mevki ka

marasnda, kar koca olduklar anlalan iki yal kii oturuyordu.
Yetmi yalarnda grnen kadnn banda, krem rengi, iek/i bir
hasr apka vard; apkan n altndan grnen salar yar beyaz, yar
krmzmtrak, yar da koyu kestane rengindeydi; mevsimine gre gi
yinmiti; stnde anel biimi, krmz harla ssl, parlak Fransz
keteninden, lacivert bir tayyr, boynunda birka sra inci ve zincir
karm ko!ye, kolunda kaln zincir bilezikler vard...
50 1
SONUNCU KADEH
Refik Halid Karay
Sonuncu Kadeh, Refik Halid Karay'n son romanlarndan.

kizlik, "hayret verici benzerlik" izlei yazarn baka romanlarn
da (ki Cisimli Kadn, 2000 Yln Sevgilisi, Yeraltnda Dnya Var)
bir gerilim esi olarak ilenmiken; ayn izlek, Sonuncu Kadeh'te
eski bir akn yansmas niteliiyle ilenir.
Altm altsndaki Murat Naci -"uzun boylu, yakkl, iyi gi
yinir" bir kereste tccar-, 956 ylnn Mays aynda Boazii
gezintisine kmtr. Karlat bir gen kz, Murat Naci'ye
910'larda tand Polinka'y hatrlatr. Fakat bu hatrlay, ok
gemeyecek, imdiki gen kzn o eski Polinka olduu saplant
sna dnecektir. Aradan geen onca zamana karn hi ihtiyar
lamam, genliini, gzelliini, tazeliini korumu bir Polinkal
Murat Naci gereklie uyamayacan bile bile, bu yeni Po
linka'nn peine der, onun tansks kimliini aratrr... Murat
Naci'nin yirmi iki yandayken kpksa bir birliktelik yaad, sa
va art, gazinolara, kafeantanlara dm Polinka, "Srp kz",
gemiteki anlarla yeniden yaamaya koyulur.
502
1910'lar stanbul'undan 1950'ler stanbul'una yol al roman
dr ayn zamanda Sonuncu Kadeh. Deien devirler, deien kent,
tarihin ak, toplumsal ilikiler hep bir arada akp gider. Bir yan
dan da geip giden hayatn bizde brakt ileni, yazklan du
yumsanr. Mazinin geri getirilemeyeceini aslnda ok iyi bilen
Murat Naci, yalann penesinde, imkansz bir akn ard sra
srklenmektedir imdi ...
Her dzeyden okura ses yneltmek amacyla romanlar yaz
m Refik Halid, Sonuncu Kadeh'te ustalnn doruk noktalarn
dan birini yakalamtr: Gerilimli, srkleyici konusu bir yana,
bu eser, yallk anda genlik zleyiinin, gencelme isteinin
yetkin bir ruh zmlemesidir. Eski, yitirilmi ak Murat Naci
yeniden kurgulamaya abalarken; yakn dostu Cemit'in sevda
yksnn de etkisiyle, artk ayrlk vakti gelip atmken, yaa
mn gizini kavram gibidir...
Yalln bir yk de hatrlamalardr. Yal, sanki hatrlamala

rn okluu ve lzumsuzluu yznden bsbtn ker; hatrlamasa
daha rahat edeceininfarknda deildir. Hayatn her devresinde da
ima hata, gaf, beceriksizlik yaptmz ve frsatlardan gerei kadar
faydalanamadmz iin bu anmalar ok defa zcdr, pimanlk
duygular verir.
503
19 6 6
EVLERDEN BR
Orhan Kemal
Evierden Biri, Orhan Kemal'in etkileyici stanbul romanla

rndan biridir. Devlet Kuu'nda her eye ramen umutlu Orhan
Kemal, sekiz dokuz yl sonra yazd bu romannda, byk ken
tin amansz koullarn daha kktenci bir tutumla kaleme getirir,
semtler, kiiler, olaylar birbirine yakndr ama; Evierden Biri'nin
sszl, yalnl daha derindir.
Devlet Demir Yollar'ndan emekli Sadi Bey Cibali'de iki katl
bir ev satn almtr. Dnyadan habersiz ei, kz Aye, oullar
skender ve Erdal'la birlikte oturmaktadr.
Eser, broda katip skender'in yaamdan umutsuz, bkkn;
ayn oday paylat kardei Erdal'a, Erdal'n gelecekteki baar
sna ilikin ktmser, kskan duygularyla balar. Orhan Kemal
her zamanki byk ustalyla ve ok yaln izgilerle, dar gelirli,
olanaklar iyice kstl ailenin trajedisini birka sayfada yaatr.
skender okuyamamtr, handiyse ocuk yatayken almaya
balam, genliinin en gzel dnemi geip gitmektedir imdi.
Erdal'sa Hukuk Fakltesi'nde renci, n ak, aile onun baa
rs iin elinden geleni esirgemiyor. ..
504
Bir yandan da hayal ediler akp gider: skender darack yaa
masndan kurtulaca umuduyla, Erdal yurtdna gidip doktora
yapmak lksyle Cibali'deki evin satlnasn isterler. Aye'yse
evi bir gvence olarak grr. Anne hep kendi kesinde, sessiz,
ezik, ezgindir. Yal, bezgin Sadi Bey komu kz gencecik Nur
sen'i iin iin, umutsuz bir akla sevmektedir.
Sadi Bey, skender'le Nursen'in grtklerini, bir yaknlk
kurduklarn renecek; bsbtn iine kapanacaktr. Dile ge
tiremedii acs, Sadi Bey'i lme srkler. Kardeler arasnda,
Cibali'deki evin sat kavgas M.la srmekte; anne, kocasnn
lmnden sonra iyice korunaksz kaldn duyumsamaktadr.
"Cenaze mahallelinin yardmyla" kaldrlr. Gelecek karanlk bir
mehulden ibarettir.
stanbul yaamasndan renkli, arpc sahnelerle bezeli Evier
den Biri, yalnzca Sadi Bey ailesinin roman deildir. Ekonomik
zorluklarla bouan asl stanbul, eser boyunca, birbirinden canl
yan kiiler araclyla da yaatlr. "Talk'taki gazino" sahnesi,
"cumartesi saat on beten sonraki" dans, Evierden Biri'nde 1960
sonrasnn stanbul'unu ancak Orhan Kemal'e zg bir anlatla
'yaatr'.
Bylece, byk kentte, Aksaray, Cib ali'den Maka'ya, ili'ye
irkiltici kartlklar, birbirine kart yaamlar sergilenir. Haksz
kazanlarn, arabuk ykselilerin odanda birok ev gp git
mekte, insanlar da vuramadklar aclarla kavrulmakta, birbir
lerine -stelik ayn ailedenken- dman olmakta, herkes her an
yitirmektedir...
Orhan Kemal'in bozuk dzende 'aile' kurumuna ynelik
olumsuz eletirisi Evierden Biri'ni bugn de romanmzn tekil
rneklerinden biri klmakta.
Oysa 1970'lerde nl bir yayncmz, "Orhan Kemal'in aile
kurumunu karsna ald, okurun balamad romandr" de-
505
miti, Evierden Biri iin. "Bir yaync olarak", romanda, ykde
nelerin tehlikeli olduunu, nelerin "yaplmamas gerektiini" an
latyordu bana ...
Yataktan srayp kalkt. Siyah manfosunu srtna ald, pencereye

gitti. Damlar, at/ar, kuru aa dallar kaba karlarn altnda bem
beyazd. Prlprl gne, stanbul'un bu eri br dam/arn, at
/arn, yollarn gcr gcrpar/atyordu.
Nuriye Hanm da ayaa kalkmt. Karlkl duruyor/ard. Oku
ma odasnn pencerelerinden giren akam , inceden, pembe bir
toz yn gibi eyalarn stne, yzlerine iniyordu. Birbirlerini iyice
tanmak, biraz nce paylatk/ar mutlu sevinci yeniden bulmak is
tercesine yaklayor/ard. Olmuyor, olmayacak diye, sinsi kuku sz
maya balamt Nuriye Hanm 'n iine. Neden birdenbire kaybet
tim umudumu, neden lm kapnn ardnda gibi titriyorum ? Sama
deil miydi bkp usanmadan gemii konumalar? Neden yaralar
trnak/armzla ap ap kanatyoruz?"
506
KKDNYA
Emine lnsu
Emine Insu, ilk roman Kk Dnya'yla artc bir ba

lang yapar. Kk Dnya, taa Eylul izgisinden kagelmekte
dir. Oysa 1 960'larn ikinci yarsnda Eylul izgisi, bylesi konular
adeta gndem d braklmtr. N e var ki, Insu, o gndem d
braklm dnyay, gnn realitesinde aramaktadr.
Anne basks altnda bym stanbul kz Nur, niversiteyi
bitirdikten sonra Ferit'le evlenir. Bir ak evlilii deildir bu, bir
mantk evlilii de deildir; iki gencin arasndaki duygusal iliki
tekdze bir evlilik hayatna beraber atlmaktan ibarettir, pek ok
kiinin yapt gibi...
Nur Urfa'ya gelin gider. nceleri Urfa'nn stanbul'dan ok
farkl atmosferi, yaants, Nur'un hi bilmedii deerler ya da
kemiklemi deer yarglar gen kza renkli gelecektir. Oysa ok
gemeden, stanbul'daki yar modern yar muhafazakar aile bas
ksnn yerini, urfa ortamndaki rf ve adederin basks alacaktr.
Kendini arayan, var olmaya, bireyselliini kazanmaya alan
Nur, belki de ie kapanlar, derin yalnzl sebebiyle, Ferit'in
arkada Murat'a ak olur. Bu ak aklamaktan, dile getirmek-
507
ten daima uzak duracaktr. Murat'n kendisini sevdiini bilmek
te, fakat bu sevginin uygarca bir dostluktan teye gemesinden
rkmektedir. Bir yandan da kardei Zeynep'e yazd mektuplar
da sk sk Murat'tan sz aar.
Kk Dnya, frtnal duygularn gerekten kk bir dn
yada, 'herkes gibi yaama'nn erdem sayld ortamda git git bo
unlara alarak srp gider, szcklere asla dklmemi ak,
szlarla, altlada ie ilemektedir. Nur iin, mutsuzluunu ya
amaktan baka bir are kalmam gibidir. . .
Emine Insu bu hznl, kasvetli tara yksn yerli renk
lerle bezeyerek, yaln bir anlatmla kaleme almtr. Her ey dm
dz, 'olmas gerektii gibi' yaanr. Gelgelelim romann son sah
nesinde dmdzlk doruk noktasna karken, okurda filizlenen
ac, eser sona erdikten sonra da devam edecek, umarsz kk
dnyalarn hep hatrlanmasna yol aacaktr. ..
Uzun dilerden yaplm kolyeyi verdi bana.

- Nedir bu? dedim.
- Senin kaderinf
Boynuma geirdim. Kolye darald; boazm skmaya balad.
Di/er, bak ular gibi batyordu. ekip koparmak istedim; daha
fazla batmaya baladlar. Adam:
- Kaderini zorlama, dedi.
- Bouluyorum!
508
19 67
AMERKAN SARGISI
Fakir Baykurt
Amerikan Sargs bence Fakir Baykurt'un en ilgin romandr.

lgin diyorum, nk Baykurt'u ne gtren romanlar, rnekse
Ylanlarn c, Irazcann Dirfii ky gereklii evresinde adeta
reeteletirilmi eserlerken, Amerikan Sargs birdenbire yaman
bir 'ironi'ye alr. Yazadnn olgunluk anda sanki baka bir
Fakir Baykurt kar karmza.
Amerikancln lgnca benimsendii gnlerde, Baykurt bu
lgnln perde arkasn kurcalar, i yzn gzler nne serer.
'Klavuz-Amerika' yurdumuza yardm elini uzatmaktadr. Top
lum da klavuz-Amerika'dan ok ey beklemektedir.
Kzlz kyn Trk-Amerikan dostluunun rnek pilot bl
gesi yaparak adalatrmak, uygarlatrmak isteyen "Aid Missi
on to the Government of Turkey" temsilcileri, ABD'den gelme
bilgili, uzman kiiler, ilk i olarak kyn adn deitirirler: G
zelz!
Kyller kaygldr ve deitirilmek istenen yaamlarna, ya
am biimlerine sahip kmaya alrlar. Ne var ki, kylnn
saduyuyla itiraz ettii modernletirme giriimleri hzla ilerler.
509
Gelgelelim romanc, kara glmecesi yksek bir tutumla, ar
pc simgelere bavurarak meselenin zn dile getirir: Ameri
ka'dan uakla getirilen Amerikan srlar, Gzelz'n havasna
alamayp lrler. "Faynapl" aalar bir trl meyva vermez.
Derken, Amerikan tavuklar da "ii bo" yumurta yumurtlamaya
balar. Tam bir batk sz konusudur!
Dahas bu panayr gsterisi, Kzlzl kylnn giremedii -
yasaklanmtr- "Dostluk Bahesi" nde olup bitmektedir. "Dostluk
Bahesi"nin amblemi tokalaan iki eldir elbette ... Amerikallarn
gzetiminden yararlandklar emekli Tulu Paa kylleri zapt
rapta almakta, beki Temelo ise kyllerden yana kmaktadr.
Amerikan Sargs bayram havas iinde bir isyanla biter. G
zelz yine Kzlz gnlerine dnmtr; kyl kendi dnyasn
yeniden kurmaktadr....
1955 sonrasnn byk kentlere de yansm, Amerikan stl,
Amerikan peynirli, Amerikan srl, szmona 'yardm' orta
mndan esinli bu roman Necatigil yle deerlendirmi:
"Roman en ok, bilinli bir eleni havas iinde, siyasi ve d
ndrc ynleri ve Amerikancl, toplum sorunlarn, kyl
nn saduyusu asndan eletirmesiyle ilgin ve olumludur."
Neler oldu, neler neler!.. Fidanlar dikip sra/ad/ar. Avu avu

gbre dktler hepsinin dibine. Hem de kara ielerden ilalar kire/e
kartrd/ar, fdanlarn beline srdler frayla. Sonracma, tam
o kapnn yanna bir de kulbe yapyorlar. ki beki koyacaklar ii
ne. Baheyi bekleyecek bunlar. Diyorlar ki: "Trkiye'yle Amerika'nn
Dostluk Bahesi'dir; ok dikkat etme/i... "
5 10
DEVLETANA
Kemal Tahir
Devlet Ana Trk edebiyatnn en ok tartlan romanlarndan

biri, belki de birincisi. Yazlnn bir yks var: Takma adlar
la ve geim derdiyle senaryolar yazm Kemal Tahir, ynetmen
Halit Ref'in nerisi stne, Osmanl mparatorluu'nun kuru
luunu yanstacak bir film hikayesi kuruyor. Daha nce, Haremde
Drt Kadn gibi ok baarl bir almada bulumu Kemal Ta
hir-Halit Ref ikilisi, bu yeni tasarlarn yksek yapm giderleri
dolaysyla gerekletiremiyorlar. Kemal Tahir bir zaman sonra
tasary yeniden ele alyor, romana dntryor.
Eserin yaynlanndan ksa bir sre sonra, Dost dergisi Devlet
Ana'nn deeri, anlam, romanmzdaki yeri erevesinde bir so
ruturma dzenlemiti. Birok yazarn, airin yandad soru
turma, Devlet Ana'y hem gndemin ba srasna oturtacak, hem
de edebiyat evrelerini 'siyah-beyaz' denecek kadar ikiye blecek
ti. Bir bek, romann bayapt olduunu ileri srerken, bir bek
de DevletAna'y yerden yere vuruyordu.
O gne kadar yazd romanlar sevilmi Kemal Tahir, imdi,
kendi 'yol ayrm'nda kalakalmt. fkeler, krgnlklar, ekitir-
511
meler, horgrler romaney -tan olmutum- epey zmt.
Devlet Ana'y gklere karanlarsa, ne yazk ki, Kemal Tahir'i
'kkrtmaktan' uzak durmuyorlard. Tanklma gvenilirse, bu
dnem, Kemal Tahir'i enikonu ypratmt.
Nitekim o gnlerde gerekletirdiimiz, fakat sonradan Ke
mal Tahir'in yaynlanmasn istemedii, benim ancak 1973'te
romancnn lmnden sonra- yaynladm bir syleide Devlet
Ana yazar yle diyecekti:
"Bu saldrlarn Devlet Ana'dan, o romandan sonra balamas
zerinde de dikkatle durmak gerekir. Ben Devlet Ana'da herhan
gi bir topluma onur verecek bir tarihsel balangcmz olduunu
ve buna layk insan birikimine sahip olduumuzu belirtmek is
tedim. Anadolu insannn tad potansiyele duyduum sonsuz
saygy dile getirmeye altm. Karmza kanlar sanrm bunu
kabul etmeyenlerdir. Bunlar, cevheri zel yntemlerle rtl
mek istenen bir toplumda elli yllk tarihle var olunur, yaanabilir
sananlardr."
Devlet Ana'nn yazl srasnda Kemal Tahir bu denli 'kes
kin' miydi, bilinemez. Gelgelelim o gnlerin saduyuyu tmden
yitirmi ortam, nemli bir romaney 'eserini savunmak' zorunda
brakyordu...
Devlet Ana'ya ynelik bir tepki de, Kemal Tahir'in 'sol'dan
'sa'a kayd iddiasyd. Devlet Ana'nn o gnlerin sa kesimine
de ses yneltmi olmas, bu 'birletirici' tutum bal bana bir
sorun olmutu. Baz kesimlerse, Kemal Tahir'in sadece roman
yazmak istediini adeta unutmu; onu bir tarihbilimci, bir top
lumbilimci konumuna oturtmulard. Romanmzda ei pek ya
anmam kargaada, Devlet Ana artk serinkanllkla deerlendi
rilemeyecekti ...
Necatigil, Edebiyatmzda Eserler Szl'nde, Devlet Ana'y
'yaznsal' adan yorumlar; "macerann, akn, inancn, tarih-ma-
5 12
sal potasnda" eritilerek bu eserin "yazya dkld"n belirtir.
Gerekten tarih-masal havasnn estii Devlet Ana olumlu olum
suz etkisini kuaklar boyu srdrmtr.
Klelie kar, Frenk soygununa, zulmne, rk dmanlna

kar biz hogr, dayanma, can, rz, mal gvenlii salayacaz.
Ta/an etmeyeceiz. Din yaymaya almayacaz. Tersine, herkesin
inancna sayg gstereceiz. nsanlar arasnda, din, soy, varlk bak
mndan hibir stnlk tanmayacaz.
513
KMNN
ahap Stk
Cemi! evket Bey 1 Ayna/ Do/aba ki El Revolvere alrken;

Nahid Srr'y yakndan tanm yal bir okuru, bana ahap St
k'dan sz amt. Ankara'da bir dnem, bohem evrelerde bir
likte bulunmular.
Bir ayrnt yakalann umuduyla ahap Stk'nn Gn Grme
yen Sokak'n (1958) okumutum; Antalya dolaylarnda geen,
frtnal, irkiltici olaylarla donanm, savruka kaleme alnm bir
roman. Hemen ardndan da Kimin in'i okudum.
Ahmet Muhip Dranas bir yazsnda ahap Stk'dan sz
aarken, "biraz dank ama, nevi ahsna mnhasr" diyor. Ge
rek yklerinde, gerek romanlarnda, ahap Stk o dankl
srdrm. Bununla birlikte bu yklerin, bu romanlarn gizli
ekicilii yadsnamaz.
Kimin in mrettip Bekir'in hayat hikayesidir. Kimsesiz ka
lan Bekir, sokaklarn ocuuyken, bir ressam tarafndan evlat
edinilir. Takn, zgr yaradll Bekir, ok sevmesine ramen,
ressarula einin evinden kaar. Sonra hayatn apraz yollarnda
5 14
var olmaya alr. imdi bir basmevinde mrettiptir ve dnem,
kinci Dnya Sava yllardr.
Buraya kadar kaleme getirilenler, Bekir'in hatra defterinde
dir; hatra defteriniyse, Bekir'e ak Hayriye okumaktadr. Anla
tm tekniklerinin hayli karmak, hatta savruk biimde i ie ge
tii Kimin in, ikinci blmde, Bekir'in bak asyla yazlmtr.
Sol eilimleri sebebiyle cezaevine giren Bekir intihara teeb
bs eder. Cezaevinden ktktan sonra alkolle har neir, inili
kl hayatna devam eder. Yasak bir ak; sonrasnda Bekir'in
sokaklara frlayp gidii. . .
Daha zgr, daha mutlu bir dnya aray iindeki Bekir, bir
yandan da yaam boyunca serseriliklere savrulmu, inand de
erlere uzak dm, i szlada ba baa kalmtr. Sk sk "Ki
min iin?!" diye sormas bundandr.
Roman boyunca -adlar verilmemekle birlikte- Cahit Stk,
Sait Faik gibi nl edebiyatlar, Ak Veysel, yine adsz brakl
m "tannm bir romanc" Bekir'in gzlemleriyle yanstlr, hayli
cesur anlatlm sahnelerde grnp kaybolurlar. stanbul ve An
kara'da bu sahneler kiisel belgeler niteliindedir.
te bir haftadr saf rkn evlatlar Varova yolunda. Sonuna ka

dar gerilen zemberek birden krld, demir kasnan krd. Hitler
dn gece bir nutuk ekti: Yeni bir dnya selamlayacakmz.
515
19 68
ALNIMDAK BIAK YARASI

Burhan Arpad
nemli evirileri, gezi yazlar, tiyatro eletirileriyle tand

mz Burhan Arpad, yine tiyatromuzdan esinli iki yk kitab
( Operet 8 Tablo, Oyun 6 Tablo) ve tek bir roman yazd (Alnmdaki
Bak Yaras).
Beyolu-Hali ekseninde bu roman, bir melodram havas
estirerek, stanbul'un fuhua ak gece hayatna yol alr. Sokak
kadnlarnn hzn, artist olmak isteyen gen kzlarn yitip gidi
i, karanlk yollardan para kazanan erkekler, byk ehrin rtk
kalm ehresi Alnmdaki Bak Yaras'n ac gerekliklere alp g
trr.
Arpad ak, duru bir anlatm yelemi, senaryo kurgusunu
artrr bir yntemle, krk ve imkansz bir ak yksn 'sahne
sahne' dile getirmitir. Orhan Veli'nin "Tahattur" iirinden esinli
adyla bu roman, yer yer de Beyolu gece hayatnn belgesele yat
kn yanstlmasdr.
Hali'teki kk ay bahesinin ocaks Kazm'la bir arkada
, iek Pasaj'ndadrlar. Bir iki masa tede, kabaday edasnda
5 16
bir adam Zehra'ya kfretmektedir. Kazm'la arkada gen kadn
korumak isterler; Kazm alnndan bak yaras alr.
kinci karlamalar pavyonda olur. Zehra'yla Kazm arasnda
bir ak balar. On be yldr genelevde sermaye Zehra kimliini
gizler; yapayalnz, korunaksz, yeni bir hayata balamak arzu
sundadr. Ama Kazm'a hakikati sylemek zorunda kalr. Kazm
onu terk eder. ok gemeyecek, gen adam Zehra'ya dnecektir.
Zehra'nn ektii telgraf, Kazm' harekete geirmitir. Barda bu
luurlar.
Zehra it dalanda ar yaralanm, hastanede ameliyata aln
mtr. Ameliyat sonrasnda sevdii adam son kez grr, karnn
da Kazm'dan ocuu, lr gider...
Zehra Emniyet Mdrl'nn kapsndan karken gzleri ka

rard.
Vesikal durumunun kaldrlmas iin dilekesi komisyondan k
mamt. Kayt memuru suratma bakmadan "Daha kmad" demekle
yetinmiti. ef de "Bunca yldr bu yoldasn, iyice incelemeden olur
mu?" demiti...
5 17
ARKADA ISLIKLARI
Orhan Kemal
Arkada Isikiar yaynlandnda, "Orhan Kemal edebiyat"

evresinde olumsuz eletiriler sz konusuydu. Baz eletirmenler,
usta yazarn geim derdiyle ayn konular yinelemekte, kendisini
yenileyememekte olduu kansndaydlar. ll ama hayli mer
hametsiz grler, deiniler dile getiriliyordu.
Arkada Isikiar da, Orhan Kemal'in daha nceki eserleriyle
benzerlikler gsterir. Hatta, romanda adsz braklan byk kent
hem Adana'dan hem stanbul'dan izler, yansmalar tar. Orhan
Kemal'in toplu eserinde bir sentez arad Arkada Islklar, bu
ynyle ne yazk ki deerlendirilmemitir.
Genlik andaki bir delikanl, babas lm, ortaokuldan
ayrlma, yeniyetmeliinden beri aylak, serseri, hayta. Romann
anlatcsnn imdiki ya verilmemekle birlikte, anlattklar o
aa alyor: "O yllar on dokuzuna basm mydm?"
Bundan sonras hznlerle donanmtr. "Ana eline" bakan
delikanl, "arkada slklar"nn cazibesinden kendini kurtaramaz.
Btn gnler haytalkla, serserilikle, sokaklarda gemektedir.
Delikanlyla zengin bir ailenin kz birbirlerine ak olurlar.
5 18
Zengin baba, kzn isiz gsz delikanlya layk bulmaz. Kz
evini terk eder. Bir sre urda burda, e dost evlerinde nikahsz
yaanlr. Kzdan yararlanmak isteyen kiiler kar. Her ey bs
btn ktye gider ve ar bir tartma sonucu gen kzla deli
kanl ayrlrlar.
Delikanl fabrikalarda i arar. Artk arkada slklarnn eki
ciliinden kurtulmaya almaktadr. Fabrikada almaya bala
dktan sonra, bir gn gen kzla karlar. Kz evlenmitir. Ara
larnda ykc, ie ileyici, yalnzca Orhan Kemal'in kaleminden
kabilecek ksa bir konuma geer: kisi de birbirlerini hala sev
mektedirler, ama ite her ey bitmitir...
Bozuk dzenin, yoksunluklarn ka kuan genlerini yoldan
kardna, iten ie rttne, yok ettiine odakl Arkada Is
lk/ar sadece adyla bile unutulmayacak bir eserdir, bence ...
Dalmm. ok gemeden de d: ok eskiden olduunca annemin

evinde, yatamdaydm. Darda arkadalarmn s/k/ar. Uyanp
giyiniverdikten sonra salarma toz/u ayna karsnda birka tarak
darbesi, merdivenleri ykareasma inerek arkadalarmn yanna ko
uyorum. im iime smamasna giriyordum kol/arna. Haaaydi
Smbl'n kahvesi. Bana gzlerinin iieri glerek bakyorlard.
519
DENZiN KANI
Tank Dursun K.
196 7-1968 ders yl, bahar mevsimi, perembe leden sonra

Rauf Mutluay snfa giriyor, krsye kyor ve bir kitap brak
yor. Acaba hangi kitap? Bir an grdm kapandan tanyama
dm, besbelli yeni bir kitap.
Hocamz Mutluay, ok gemeden kitab biz rencilere gs
terecek. Bu, Tark Dursun K. imzal Denizin Kan'dr. Yeni
yaynlanm, henz 'piyasa'ya verilmemi. Mutluay, Tark Dur
sun'un kendisi iin imzaladn da ayrca belirtiyor. in iin ks
kanlk duyuyorum.
Tark Dursun K. yklerinden tandm bir yazar, daha bir
ka yl nce Sevmek Diye Bir ey'i etkilenerek okumuum; Yedi
tepe Yaynlar'ndan bulduum Gzel Avrat Otu (1960), Varlk
Yaynlar'ndan ilk roman Rza Bey Aile Evi (1957) kitaplmda.
Ayrca, Tark Dursun'la ei Nermin Hanm'n Tokatlyan Pa
saj'ndaki kitabevlerine sk sk gidip geliyorum. Bugn, hemen,
okul k da gideceim ...
520
Ama Denizin Kan'n Cem Yaynevi ancak bir iki hafta sonra
datma verecek. Hocamz Mutluay okuyup bitirmi, "Halikar
nas Balks izgisinde bir roman" diyor...
Kurgusu, yer yer, birbirinden bamsz ykler denebilecek
metinlerle btnlenmi bu roman, Tark Dursun K.'nn 1950'le
rin sonundaki Bodrum izlenimlerinden esinlidir. Bir sylei
mizde, o gnlerin erden Bodrum'unu, etin hayat koullarn
anlatnt Tark Dursun. zellikle sngercilerin dnyas snger
aalarnca kabusa dnmekteydi ve Denizin Kan'nda biraz da
bu kabusu yazmak istemiti .. .
Necatigil doruluyor: "( ... ) kaykszlk, araszlk yznden
Hac'nn kulu klesi olmaya mahkum snger avclarnn yenik
hayatlar, mitoslar ve efsanelerle beslenerek canl tablolar ve iirli
bir dille anlatlmtr.''
Denizin Kan'n benim iin arpc klan, Necatigit'in vurgula
d mitoslarn kullanm ve iirli dildi. Geri yazar, 1945 dolay
larn, ok partili dneme geii saptyor, merhametsiz bir snger
aasn yaatyor, deniz iklimiyle inili kl bir ak anlatyordu
ama, mitologyadan kagelmi balayc-btnleyici blmler
Denizin Kan'nda adeta ayr bir roman, dil leni gibiydi ...
Denizin yedi kat diplerinde aktinyalar, denizyosun/arnn ara

sndan karalarn kpeiekleri, aslanazlar, gramofon iekleri gibi
salkm salkm aar/ar, iekler gibi dokunalaryla ordan oraya gezi
nirler. Kayalara yapk mercancklar pembecik ilenir. Sarho de
nizyldzlar, denizkirpileriyle atrlar.
521
GZ ARKISI
Peride Celal
Gz arks'n Cumhuriyet gazetesinde tefrika edilirken oku

mutum. Belki de son tefrika romanlardan biriydi; gazetelerden,
haftalk dergilerden tefrika gelenei el ayak ekiyordu ...
Evli, iki yetikin ocuk annesi Nuriye Hanm'la nl oyun ya
zar Sahir Krtay'n yalann eiindeki, kaygl aklar elbette iz
braknt bende. Hatta, diyebilirim ki, romanlarda tutkulu bir
son a akyla ilk kez karlamtm. Ama daha ok, eserin geri
plandaki kiilerinden Atilla Bey'in limonluklu bahesine kapl
mtm ... Zaten bu baheyi sonralar da hatrlayacaktm...
Bir uzun vapur yolculuunun roman; Refik Halid'in Yzen
Bahe'siyle birlikte, edebiyatmzn sayl 'gemi, vapur yolculuu'
romanlarnn ilkleri arasnda, Peride Celal, Gz arks'n ok
sevdiini sylemiti bana; ayrca, 1 960'l yllarn aydn kesimin
den, yaayndan epey esinlendiini, o kesimden insanlarn eli
kili yaamlarn yanstmaya altn da.
Gz arks aslnda, yitirilmi, sona ermi, dinmi bir ak an
latr. Yeniden yaanabilecei sanlm bu ak, roman boyu geriye
dnlerle, bak as deitirimleriyle amlanr, gemiteki ya-
522
nlglar, yanl anlamalar deilir. Romanc gemii yaatta ala
bildiine etkileyici sahneler kurar.
Sekin kentsoylu katna erimi Nuriye Hanm, ocuklar
na ilikin sorunlar grmek zere, grevi yurtdndaki einin
yanna gitmektedir. Vapurun yolcular arasnda Sahir Krtay da
vardr. Nuriye Hanm bu rastlama dolaysyla birden genliine
dnmek wrunda kalr; Krtay, gen kzlnda ak olduu adam
dr. Fakat artk yorgun, hasta, yurtdnda tedaviye giden, yine de
doludizgin yaamak isteyen bir adam ...
Nuriye Hanm da ayaa kalkmt. Karlkl duruyor/ard. Oku

ma odasnn pencerelerinden giren akam , inceden, pembe bir
toz yn gibi eyalarn stne, yzlerine iniyordu. Birbirlerini iyice
tanmak, biraz nce paylatk/ar mutlu sevinci yeniden bulmak is
tercesine yaklayor/ard. Olmuyor, olmayacak diye, sinsi kuku sz
maya balamt Nuriye Hanm'n iine. Neden birdenbire kaybet
tim umudumu, neden lm kapnn ardnda gibi titriyorum? Sama
deil miydi bkp usanmadan gemii konumalar? Neden yaralar
trnak/armzla ap ap kanatyoruz?"
523
TANTE ROSA
Sevgi Soysal
Tlay Tura'nn incelikli kolajlaryla Dost dergisinde, ykler

halinde, blm blm yaynlanan Tante Rosa bence drt drtlk
bir romandr. Bunu Sevgi Soysal'a da sylemitim. O sralarda
Yrmek'i (1970) yazyordu; "Hi byle dnmemitim" diye
yantlamt. ..
Behet Necatigil yle tanmlyor: "On drt hikaye birbiri
ne balanarak, Almanya'nn kk bir kasabasnda yetimi Ro
sa'nn hayat romann oluturuyor." Necatigil'in 'roman' szc
n zellikle kullandm dnyorum.
Kralie Victoria'nn bir fotorafna baylan Rosa, o fotorafta
ki at binicisi giysilerine brnr ve at cambaz olmak ister. Bu ilk
lk dbozumuyla son bulur. Zaten dbozumlar art arda gele
cektir. Rosa, rahibeler okulundan kovulur. Rosa'nn hayvanlarla
ilikisi ykma srklenir. Rosa aforoz edilir. Direnmek, ayakta
kalmak Rosa iin yeni bir erektir imdi. Giriimci olmaya karar
verir. Evlenmi, ocuu olmutur. Birinci Dnya Sava'nn
ykntlar stne yeni bir hayat kurmaya karar verir, bu kez bir
mzisyenle evlenir. Evlilik, ikinci ein cepheye gitmesiyle dura-
524
kalr. Rosa birbirinden tuhaf ilerde (hela bekilii, randevuevi
kasiyerlii vb) alr. Artk iyice yorgun, iyice yoksuldur, lr
gider. . .
Sevgi Soysal, bir "hayat roman"n ksack sahnelerde, aklla
ra durgunluk verici bir ironiyle kaleme getirmitir. Yerli dnya
dan apayr bir corafyada gemesine karn, Tante Rosa, zihniyet
farkll yanstmyor; tam tersine, yerseli alabildiine koruyordu.
Bu zgn, duyarl, elentili ve kederli eser, ister ykler topla
m ister roman olsun, edebiyatmzda bugn de 'gizli' bir bayapt.
(. . .) kouyordu Tante Rosa, soluk solua, ter iinde. Bir prenses

ti, bir peri kzyd o, koard da, ssl grrd de amlar. Evet bir
prensesti sanki o. Bu okula gelmeden nce sanki daha ok prensesti.
Pazar sabahlar birahaneye koup babasna: "ok bira ime, para
yeme, biriktirparalar, biriktir de prens beni almaya geldiinde eyi
zim bir prensese yakr olsun" dedii zamanlar, annesine: "Seni ok
seviyorum, ama ne olur benim bulunmu, sepet iinde bulunmu bir
prenses ocuk olduumu syle" diye yalvard zamanlar elbette daha
ok prensesti.
525
19 69
BAHARLA GELEN
Erhan Bener
Babarla Gelen tefrika roman geleneinin usul usul sona erdii

dnemde Milliyet gazetesinde tefrika edilmiti. Arada kardm
gnler oluyordu. Ancak iki yl sonra kitap olarak yaynland.
Geri kitab hemen almtm, ne var ki Babarta Ge/en'i ba
tan sona kesintisiz okurnam 1 970'lerin ikinci yarsnda. Bu, in
celiklerle rl, ruh zmlemeleri derinlemesine, konusu, izlei
asndan ok nemli romann, yllar boyu, handiyse gzden rak
kal beni artmt; Babarta Gelen'in evresinde sadece bir iki
yaz. ..
Hikmet Erhan Bener bu romannda gen bir adamn askerlik
dnemini kaleme getirir. Geriye dnlerle beslenmi, zenginle
tirilmi askerlik dneminde yedek subay o gne kadarki yaant
syla deme imkan bulur. Babarta Gelen etin koullardaki as
kerlik grevini edebiyatmzda ele alan, nesnel bir tutumla ileyen
belki de ilk romandr.
Otuzlarndaki anlatc bir yandan stanbul'da geen ocuklu
unu, ilkgenliini anmsamakta, bir yandan da taradaki tek
clze yaamn srdrmektedir. Anlar ve imdinin yaantlar
526
hep yaralayc, bunalmlara yol acdr. Anlarda Halide, imdiki
yaantlarda Hseyin avu, zak, aktris eskisi Cavidan Hanm
unutulmayacak roman kiileridir.
Kiiler, ilikiler, askerliin koullar, olaylar, her ey ufku sinsi
ce daraltr. Anlatc gitgide yalnzlk ve yenilgiyle ba baa kalacak
tr. Yaplacak pek bir ey de yoktur: Yaam bildiini okumaktadr.
Hem tarada, kasabada, hem byk kent stanbul'da kiiyi geli
tirecek hemen hibir ey yoktur. Geri askerliini yapan Doktor
zak'n Franszca bir iki roman okuduuna tanklk ederiz ama, bu
romanlardan hayatn klgsna hibir ey gemez, geemez.
Ak, sevgi, efkat; her biri lgnle yazgldr. Cinsellik ou
kez yaralanmlk, bir zavalllk olup kar. Hatta kirnileyin sulu
luk alar. Mutlulua ilikin beklentiler birer ikier snp gider.
Bahar/a Gelen, her eye karn krk bir direnle biter: Anlatc
o kadar bunald kasabay unutmayacan, belleinde yaataca
n dnr. Halide'yi de unutmamtr. Hzn ykl bir kabul
leni iindedir...
Baharla Gelen'in bounlu atmosferini, hilie srklenen ye
dek subay Reha'nn gzlemlerini ve anlattklarn bugn de 'ya
yorum'. Dahas, gemiten bugne bir trl 'iyiletiremediimiz'
kimi sorunlarn, bireysel ve toplumsal sorunlarn bu romanda
'sessizce' saptand kansndaym.
lmnden bir iki yl nce, Erhan Bey'le bir televizyon e
kimi yapmtk, zellikle Baharla Gelen ve l Bir Deniz (1983)
zerinde durmu, "Haklarnn yendiini dnyor musunuz?"
diye sormutum. Buruk glmsemi, ''Yazdm iin mutluyum"
yantyla yetinmiti...
Kapsnn nnde durmu, yeni evime bakyorum imdi. Geride

kalan gnlerimi iinde geireceim evime. Sevincim bo, geici, bi/i-
527
yorum. Ka kez yeniden balamay denedim yaamaya. Her balay,
eskinin tekrar oldu. Kabuk deitirir gibi, insann kiiliinden ayrl
mas mmkn m? Belki bir sre kamak, bir sre unutmak olabilir.
Hepsi bu.
52 8
KURTKANUNU
Kemal Tahir
Kurt Kanunu yaynlandnda edebiyat evrelerinin byk bir

kesimi Kemal Tahir'e ve eserine artk adeta dmand. Devlet
Ana frtnasndan sonra yollar iyice ayrlm, Bozkrdaki ekirdek
( 1967) Ky Enstitleri'ne ynelik olumsuz eletirileriyle 'tart
ma' tesi sulamalara sebep olmutu. Kar Yayar Hayat ma'da
anlattm gibi, dargnlklar sz konusuydu.
Kurt Kanunu zmir Suikasti'nin romandr. Sezai Cokun,
Esir ehrin Hr nsan'nda yle saptyor: "Kurt Kanunu'nda olay
(zmir Suikast) ve Mustafa Kemal, ttihatlarn bak asyla
anlatlmaktadr. Romanda Kemal Tahir, ttihatlarn ae Naz
r Kara Kemal Bey'i yanstc kahraman olarak kullanr ve Cum
huriyet ynetimine ynelik eletirilerini dile getirir."
lk tepki, yanlmyorsam, Vedat Gnyol'dan gelmiti. Hacarn
Gnyol, Kemal Tahir'i 'Atatrk dman' olmakla suluyordu.
Yakndan tandm, edebiyat dnyasnda yolumu aan Vedat
Gnyol ve Kemal Tahir arasnda skp kalacaktm ...
Tepkiler srp giderken, Kemal Tahir'i ve Kurt Kanunu'nu,
ynettii Papirs dergisinde Cemal Sreya savunmutu. "Su mu
529
Atatrk olmamak?" diye soruyordu Cemal Sreya. Bu yazdan
sonra, Kurt Kanunu bir 'roman' olarak deerlendirilmeyecek, b
tnyle bir ihanet, su kitab saylacakt. ..
Bunca yl sonra, Kurt Kanunu yeniden okunduunda, bam
baka grnglerden deerlendirilebiliyor: Kemal Tahir, byk
siyasi hesaplamalarn ortasnda, insani-bireysel sorumluluu dile
getirmektedir. Gemite, kimsenin pek de zerinde durmad
Emin Bey-Perihan ikilisi, bu romanda insann insana sorumlu
luu erevesinde hayli arpc bir kartl yanstr, zellikle son
sahne, iki kardein, sornn karsndaki o kadar trajik konumla
rn yanstr.
Ayn ekilde, ttihatlar savunduu ileri srlm Kemal
Tahir'in, iki ttihat'dan Kara Kemal'e olumlu nitelikler, Ab
dlkerim'eyse kyc, karanlk bir kimlik kuandrd fark edilir.
Romanc, bir syleimizde, Ahmet Samim'in ldrln H
km Gecesi'nde Yakup Kadri'nin iyi ki yazdm sylemi; o gn
k bilgilerin kstl olduunu belirterek, "Keke bugn yaasayd,
yeniden yazsayd Yakup Kadri" demiti. Abdlkerim, Ahmet Sa
mim'in ldrlnde barol oynayanlar arasndadr.
Kurt Kanunu'nun yazlma da tanklk ettim. Bu eser, Kemal
Tahir iin, kendisiyle, yaam serveniyle de bir 'deme' roma
nyd. Hi adeti deilken, o dnemde, sk sk 1938 "Bahriye Da
vas" olaylarn anlatrd...
imparatorluktan Cumhuriyet'e geite pek ok meselenin -
hi deilse- 'anld' Kurt Kanunu, Kara Kemal'in siyaset zerine
enikonu youn ve yer yer uzun konumalaryla kurulmutur. Rauf
Mutluay'n belirttii gibi, bu uzun konumalar, sylemler eserin
estetik btnln bir lek zedeler. Ne var ki, "nsanlk Soru
mu" adn tayan nc ve son blm, Kemal Tahir'in hangi i
sanclarla meseleler karmaasna yol aldna iaret eder.
530

Emin Bey, yay gibi srad, merdivenleri er drder atlayarak

indi. Kap kanad arkasna arpp tahta evi temellerinden sarsnca,
Perihan korkuyla in/emi, kalkmaya davranmt. Abisinin bouk se
sini duyunca katlakald.
Emin Bey, Cambaziye mahallesinin Tatlkuyu sokan inim
inim inleterek var gcyle baryordu:
- Arkadaaa... Arkadaaa... Emin'i arayan arkada!.. Burdaym
ben, burdaym!
531
1970
GZLEMR
Melih Cevdet Anday
Melih Cevdet, Aylaklardan be yl sonra, 'kendi adyla' ikinci

romann, Gizli Emiri yaynlyordu. Gizli Emir, rumuzla kat
lnan TRT Roman Yarmas'nda 'mansiyon'la dllendirilmiti
galiba ...
Roman, stanbul olup olmad bellisiz, ad verilmemi bir
kentte geer. Geri gndermeler, betimlemeler stanbul'u kesen
kes artrmaktadr. Romancnn bylesi bir soyutlamay ye
leyii pek anlalamam; kimi eletirmenler, Gizli Emirde Kaf
ka'nn izi srld kansna varmlard. Melih Cevdet'e gelince,
yle sanyorum ki, baskc, diktaya yakn dzenlerio dnyann
neresinde olursa olsun aynln vurgulamak istiyordu. Yaynlan
d gnlerde deeri, amac pek anlalamam Gizli Emir, ancak
12 Mart darbesinden sonra bir kehanet roman kabul edilecekti...
Cinayetler, saldrlar, basknlar, tutuklamalar srp gitmekte,
kentte yaayanlar, zellikle aydnlar, yazarlar, gazeteciler, ressam
lar, sanatlar 'kurtulu'u kagetirecek gizli bir emir beklemekte
dirler. Bir yandan da Asayii Yerletirme Olaanst Tekilat
532
A.Y.O.T kenti, kentte yaayanlar vargcyle zaptrapta almak
tadr.
Basks git git artan totaliter dzende, eksik bilinli aydnlar
bireyliklerini, bireyselliklerini yitirdike yitirmekte, kurtarc gizli
'emir' bo umudundan bir trl cayamamaktadrlar. Melih Cev
det evrelerden evrelere uzanarak, rtk faizmin panoramasn
izer. Korkulara, ylglara ramen yaam srmektedir.
Hatta, birok kii, ala ala hey yaamalarda hala gnn gn
etmeye uramaktadr. A.Y.O.T bu duruma karmaz grnr,
dahas, sanat, bilgiyi, zgrce dnmeyi kullanarak, kendi y
netimini iyice salamlatrr.
Gizli Emir edebiyatmzn en gzel kara alay romanlarndan
biridir. Sanat, sanatn anlam, polis dzeni, insann kurtuluu,
zgrl evresindeki bitip tkenmeyen konumalada bezeli
eser, bir yandan da gn gnden bounala srklenen lksz
toplumu yanstr. Yerli hayattan keskin izgilerle kurgulanm
olmas, Gizli Emir'e ayr bir anlam vermektedir...
Aptesihane bekisi:
- Ben bilemem, dedi. Herkes sylyor, bir gizli emir gelecek diye...
Gizli bir emirmi. Aptesihaneleri kapatacaklar belki de. nk ap
testhanelerde saklananlar varm. ok kr, bugne kadar kimse
saklanmad benim aptesthanemde. Amirlerim de bilir herhalde bunu.
Eskiyim ben bu ite. Evet nmzde kavgalar, dvler oldu, adam
lar vuruldu, bombalarpat/atld, o ara belki kendini ieri atp kurtu
lan da olmutur, ama ben bunu nleyemem ki...
533
B'N RYASI
Tank Bura
Tefrika roman gelenei henz bitmemitir. Yllarn gazete

cisi, Kk Aa (1963) romannn yazar Tark Bura isizdir.
Beir Ayvazolu'nun Tark Bura monografisinden rendii
mize gre, "bi'in Ryas bu isizlik dneminin rndr. Abdi
peki, wr durumda olduunu rendii eski dostundan tefrika
edilmek zere bir roman istemi ve Tark Bura oturup geceleri
sabahlara kadar alarak bi'in Ryas'n yazmtr."
Tark Bura, bu romannda nl, sevilen bir tiyatro sanat
snn, Nahit'in yaamndaki frtnal aka alr. Roman kiisi
Nahit'in, Trk tiyatrosunun nl komii Nait'ten esinli olduu
sylenmitir:
"Tark Bura'nn romanndaki erkek kahraman Nahit, fizik
yaps ve Darlbedayi'de balayp ehzadeba' nda Direklerara
s'nda kendi kurduu tiyatrolarda devam eden sanat abalaryla,
Nait zcan'n benzeri, hatta ta kendisidir." (Behet Necatigil,
Edebiyatmzda Eserler Szl)
Bununla birlikte bi'in Ryas 'belgesel roman' deildir. Tark
Bura anlatm, kurgu, dile getiri asndan deiik teknikleri bir
534
potada eriterek, bir a, bir tiyatro adamn baaryla yaatmtr.
iirli anlatm, Bura, yer yer iyice krk dkkletirerek, roman
diline adeta yeni bir sayfa amtr. Sonda "Elveda bi", "Bir
Uzun Ryadan Paralar" blmleri rnek verilebilir...
Tiyatromuzun kurulu dneminde nlenmi Nahit, geen yl
lar ortasnda bir komedyen olarak sanatnda ykselir. Evliliinde, i
dnyasnda yalnzdr. Yetenekli, gen Hatice'yle inili kl, kimi
leyin mutlu, kirnileyin huzursuz, frtnal bir sevda yksne kapl
mtr. O kadar yardm ettii dkn aktr Sadi, Hatice'yi Nahit'in
elinden almak ister. Nahit, tuhaf ama sanatkarca bir intikam alr.
Duyarl, daha yolun bandayken krlgan, uruarsz Hatice canna
kyar. Nahit iin yaam bundan sonra daha karanlk, daha yaraldr...
Fonda, tiyatro dnyamzn tarihesini ustalkla yanstan
bi'in Ryas, bir sanat insannn, Nahit'in karmak ruh yapsn
da odaklanr. Etkileyici ruh zmlemeleriyle srp gider. Ak,
arkadalk, sahne geni iindeki bi'in Ryas romanmza ge
tirdii yenilikler asndan pek irdelenmemitir.
Ayrca, eserin getii an toplumsal hayat, 'kltr gmlei'
deitirmenin sanclar, kapal, tutucu bir ortamda tiyatro yapa
bilmenin zorluklar bi'in Ryas'nda eletirel gereki tuturula
deerlendirilmitir!
"Gizli sava" derdi, Trkiye'deki kadn-erkek ilikilerine. Ka

dn deirnek istiyor, hayata katlmak iin urayor, erkek ise kadn
ceddinin grd gibi ve ceddinin snrlar iinde grmek istiyordu.
Ortada milimi milimine bir snr sava vard, iki tarafda kendile
rine vergi silahlar kullanyordu. Erkeklerin elinde daha ok tabanca,
bak vard. Kadn snr amaya kalkt m her zaman yumrukla,
tokatla kalmyor, onlar kulland da oluyordu.
535
UZUN SRM BR GNNAKAM/
Bilge Karasu
Uzun Srm Bir Gnn Akam, Bilgi Yaynevi'nin yaynlayp

yaynlamayaca konusunda kararsz kald 'dosya'lar arasnday
d. O dnemdeki genel yayn ynetmeni -adn vermek istemi
yorum-, eseri hem karmak hem de Trk okuruna uzak bulmu.
Yaynevinin sahibi Ahmet Tevfik Kfl, bir gen okurun okuma
sn istemi. O "gen okur" ben olacaktm ...
Uzun Srm Bir Gnn Akam'na sonsuz bir hayranlk duy
dum.
ki uzun, biri daha ksa ykden oluma eser, handiyse roman
btnl iindeydi. Kitabn ilk blmn uzun ykler, ikinci
blmnyse tek bana "Dutlar" oluturuyordu. Bizans'ta ge
en "Ada" ve "Tepe" birbirinin devamyd. "Dutlar" ise 27 Mays
1960 ncesinden ve sonrasndan yansmal.
Ne var ki, arada onca zaman fark eriyor, Uzun Srm Bir
Gnn Akam tmden birbirine balanyordu. Belki de bu yz
den 'roman' diyordum. Sonralar hep yle dndm.
Grkemli ilk kitab Troya'da lm Vard'y (1 963) yayolar
ken 'tek yapt' ardnda yol aldn Bilge Karasu biliyor muydu?
536
Bugn yantlamak olanaksz. Ama dostluumuz dneminde, o
'tek yapt' dncesi, erei Bilge Karasu'da handiyse saplantya
dnmt. 'Tek yapt', ola ki, onda batan beri sezgiydi.
Cem leri, Yaznn da Yrtlverdii Yer'de u nemli yorumu
kaleme getiriyor: " Uzun Srm Bir Gnn Akam, yaptn t
mnn, gei evrelerine, deiim dnemlerine ynelik sorgula
masn balatr. Karasu, bir corafYann hemen tm zamanlaryla
iliki kurabilen bir bakla ortak noktalar arar; bir yerin tarihinin
izini srerken, inancn, korkunun, tutkunun nasl bir yandan de
ierek sregeldiini gsterir."
Bizans'n kutsal resimlere yasak getirdii andan, 27 Ma
ys ncesinin bask dnem ve ortamna atak sramalarla uza
nan Uzun Srm Bir Gnn Akam yalnzca inan ve zgrlk
odaklarndan okuru sarsmaz. Bir yandan da, kiisel sorumlulu
un, sevginin, yalnzln, amansz bask dnemlerinde bireyin
var olu mcadelesinin izini srer.
"Ada" ve "Tepe"de Andronikos'la oakim'in, birbirlerinden
birbirlerini bir daha grmemecesine- uzakta gnl birliktelikleri,
bu derin iliki Uzun Srm Bir Gnn Akam'n bence yarn da
yeni yorumlara ak brakacak.
Duygular, armlar, imdiki zamanla gemi zaman ara
sndaki gelgitleri yarm, kesik, eksiltili tmcelerle yaatan, peki
tiren bu eser, bir ynyle de diktac dzenierin kara eletirisidir.
"Dutlar"n Mussolini'ye 'ak gnderme'lerine ramen, yaynlan
d sralarda, Uzun Srm Bir Gnn Akam'n bireyeilikle ni
telendiren yazlar yazlmt. ..
Onlar, yle dnmeden, istediklerinin olmas iin ate gerekliyse

ate deyiveren insaniard herhalde. Atein nasl yaklacan, resim-
537
!erin nasl kl edileceini, herhalde, yardmc/arna, yardmclarnn
yardmc/arna brakrlard. O yardmc/ar, yardmc yamak/ar d
nrd herhalde bu gibi ileri. Buyruu verenler deil.
538
YlLKIATI
Abbas Sayar
Abbas Sayar'n -herhalde Yozgat'n etin koullu doasndan

esinli- roman, benzei btn ky romanlarndan farkl konusu
ve yapsyla, yaynland dnemde hem sevilmi hem yadrgan
mt. Kimi eletirmenler eserin "roman olamayan yaps"ndan
sz amt; Y/k At'nda Doruksrak'n, "bir atn bu derece bi
linle ve duyarlkla" var olmasn olanaksz bulanlar vard. ..
ssnolu braam, emektar Doruksrak' "ylklk eder". Yal
n doada, k ortasnda, kendisi gibi terk edilmi atlarla ba baa
kalan Doruksrak artk btn btn yalnzdr. Roman Doruks
rak'n bak asndan bir yaam mcadelesine alr. K geirip
dnecek, tayn alp bir daha gelmernek zere bilinmezlere kar
p gidecektir...
Abbas Sayar -yine kimi eletirmenlere gre- bu wrlama ko
nuyu gz kamatrc bir anlatmla kaleme almt. Ky roman
larnda ou kez karmza kan toplumsal bilgilik belki de ilk
kez, Y/k At'nda romandan uzak tutuluyor ve sadece 'roman'la
yetiniliyordu.
539
Art plandaysa, yaln doada lm bekleyen atlarla onlar
terk etmeye zorunlu yoksul kyllerin hep ayn kaderi paylatk
lar duyumsanyor; romancnn toplumsal ykm hi de gz ard
etmedii ortaya kyordu.
Oktay Akbal Y/k At iin "zgn bir yapt" demi. iirle r
l k tasvirleri, halk azndan szckleri ve deyimleri metne us
taca yedirebilmesiyle, Y/k At bugn de zgnln koruyor.
Ylk/k/ar akama dek ovada yine biteviye dolat/ar. Balar sk

sk ekin kklerine inip kalkt. Tarla snrlarndaki otlar, keven otu,
trl diken art daymalarna yetiyordu. Diken ularnn burun u
larna, dudak/arna ac ac batmasna a/m/ard. Ya dafrtnann,
souun byk acs dikenin verdii acy hite brakyordu.
540
197 1
TUHAF BR KADIN
Leyla Erbil
Leyla Erbil Tuhaf Bir Kadn' nce 'hikaye kitab' olarak ya

ynlad. Oysa eser -klavuzda rneklendirmeye altm Havada
Bulut, Deien stanbul, Tante Rosa, vb gibi-, roman btnl
tar. TuhafBir Kadn yeniliki romanmzn, bence, bayaptlar
arasndadr.
Ba tanmaz, kurallar ykc szdizimi, yeni evrenler ac an
latmyla gz kamatran TuhafBir Kadn, Leyla Erbil'in yazarlk
yaam boyunca nerusedii 'nasl yazlr' abasnda bir dnm
noktasdr. Erbil'in bu abasn nci Enginn yle deerlendi
riyor:
"Eserlerinin hemen hepsinin hareket noktas siyasi ve top
lumsal olaylardr. Setii temalarda kendisini gsteren isyan, s
lubuna da yansm ve 'halla'n att pamuk ynlarn andran,
okurken insann nefesini kesen bir anlatm ekli oluturmutur.
Ktmserliin isyanla almaya alld bu hikayelerde, kadn
larn mutsuzluklar n plandadr. Yazaro garip bir cazibesi olan
allmn dndaki slubu ilgintir."
541
TuhafBir Kadn drt ana blmden oluur. lk blm "Kz"
1950'ler stanbul'unda, sanat-edebiyat evrelerinden izlerle, bir
gen kzn, kkburjuva dnyasnda var olu mcadelesidir.
Kkburjuvaca zlemler, masumiyet grnmnde szlanlar
kzn gneesinden okura yanstlr. Ne var ki, dikkatle okundu
unda, gnce, satr aras itiraflada dolup taar, ifte ahiakn bir
panoramasna dnr.
kinci blm "Baba"da, lp giden babann denizlerde gemi
hayat son bir saykiama olarak karmza kar. Deniz emekile
rinin smrlm yaantlar, Nermin'in babasnn lm de
indeki sanrlarnda, travmalarnda arpc sahnelere dnmek
tedir. Bu sahnelerden biri de "Mustafa Suphi Cinayeti"dir.
"Ana"da, gneesinden tandmz gen kz, Nermin, anne
siyle birlikte 'baba'nn lm sonrasn yaamaktadr. Batan sona
bir ryann, karahasans izdmleriyle yazlm "Ana", rktc
iranisiyle romana farkl bir bak as kazandrr: lk blmn
bohem evrelerle bezeli alafranga dnyas, imdi, hali vakti ye
rinde baz akrabalarn o kadar alaturka dnyalarna evrilmitir.
Son blm "Kadn"da, "on yllk i Partisi yesi" Bayan N er
min kayaktan dnm, Uluda'da kendisiyle hesaplamaktadr.
Bir yanda solculuk ve halk 'bilinlendirme' giriimleri; bir yanda
szmona yksek burjuva yaamasnda -Bayan Nermin zengin
bir kocaya varmtr- yer al, tinsel bunalmlar, ifte ahiakn bo
yunduruu, TuhafBir Kadn' son blmde dorua karr.
An/ar; ssz ve yamur/u'da ayrntlaryla anlattm, Tuhaf Bir
Kadn yaynlandnda Leyla Erbil'le grmyorduk. Yllar
sonra, ancak 1 990'larda, bu romann bende brakt derin etkiyi
syleyebilecektim yazara. Yazarn Tevikiye'deki evinde, akam
sofrasndaydk. Leyla Erbil, "Kendi dilimi yaratabilmek kayg
sndaydm" demiti. Konuma srasnda Tanpnar' rnek vermi,
542
onun bile nice bountan geerek yazmak zorunda kaldn sy
lemiti.
Zihin Kular'nda yer alan bir syleide (1997) bu meseleye
deinmi:
" rnein ak; en iyi yazarlarmzdan biri olan Tanpnar'da,
yaad tarihle uyumlu olarak hicapla kapanm, sadece soyut bir
'sevmek' durumuna indirgenmi, ad konmam, utanga, n t
kalyd. te oralardan, bir dilin ucundan tutmaya baladm. De
min de dediim gibi, insan yaraldr! Hasta ve deli dendiinde
iine 'demon' olan da alacakt. O vakit artk bu yeni insanla ne
yapacamza sra gelmitir. Yeteneinize gre, paralanmay, ya
banclamay (cinsellii de iine alarak) kapitalizmin nesnel ger
eine dayandrarak anlatabilmek; asl temelde hepimizi gden
lm korkusuyla cebelleerek kendi dilini yaratabilmek."
Bugn de ite bu gelinfiimi aldk. Bama duvak m taksam,

iek mi koysam, yoksa apkac Margarit'e apka m smarlasak bir
trl karar veremedik annemle. Nianlm ok iyi bir ocuk dorusu,
snmaa baladm ona. Annem de ok seviyor damadn, yere ge
koyamyor.
543
TUTUNAMAYANLAR
Ouz Atay
Yazarn tanmadm halde, yaynianmadan nce okuyabil

diim ender romanlardan biriydi Tutunamayanlar. Kocaman iki
dosya, Ankara'da Bilgi Yaynevi'nde duruyor. Niin Ankara'da
ym bilmiyorum. Ahmet Tevfik Kfl'ye rica edip bu iki dosyay
alyorum, hangi drtyle bilmiyorum. ki dosyadaki Tutunama
yanlar' nerede okudum, hatrlamyorum. Yalnzca o 'artc' gi
ri blm "Yaymlaycnn Aklamas" bile bu romana kaplp
kalnama yol ayor...
Oysa Tutunamayan/atn Bilgi'de yaynlanmamasnn sebebi
sz konusu giri blmdr. Yaynevi yneticileri, Trk okuru
iin giri blmnn anlam karklklar yarataca kansna var
mlar. Atay'n yapnt kiisi yayncnn, gerek yaamda kitab
kim yaynlamsa o sanlaca dnlyor, sonuta, Tutunama
yaniatn okurla bulumas biraz daha gecikiyor. ..
ok katmanl yapsyla Tutunamayanlar, izlenimler, arm
lar, tanklklar, izdmler, ruh zmlemeleri, yeniden kurgula
ylar erevesinde, romanmzda bir 'ilk'ti. Belki Bat romannda
544
benzeri rnekler vard ama, Ouz Atay bir yandan da btnyle
'yerli' bir dnya kurmutu.
Eser yaynlandnda -birinci basm iki cilt halinde- kimi
lerince vld, kimilerince yerildi. Yerenler, Tutunamayan/a-ln
ayrntlara boulduunu, bu ayrntlarn savruk bir yazn sonucu
olduunu ileri srmlerdi. (Geri btn ayrntlar zenle seil
mi, birbiriyle ilintilidir. O savrukluk havas da zellikle kurgu
lanm, bilinle estirilmitir.)
Roman zaman iinde nlenecek, nce edebiyat evrelerinin,
sonra okurlarn ilgisini ekecek; bu ilgi gnmze kadar sre
cektir.
Mhendis Turgut zben, eski yakn arkada Selim Ik'n
intiharn gazetedeki haberden renir. Derin znt duymu
tur. Selim'i intihara gtren sebepleri anlamak, kavramak ama
cyla, onu tanyan kiilere bavurur. Bir soruturmay artran
bu srete, Turgut zben git git Selim'in 'i dnyas'na uzana
cak, dahas bu i dnyada Selim Ik'la adeta zdelik kuracaktr.
nce zekas, yksek gerilimli duyarl, gl kara alay, Se
lim Ik'; yaad, hep kof deerlerle rl, sahteliklerle sarma
dola toplumsal ortamdan usul usul soutmutur. Gitgide nihi
lizme yakn bir hiilik gen adam iyice ypratmtr. Selim Ik
son dneminde "Trk Tutunamayanlar Ansiklopedisi"ne al
maktadr. Kk burjuva deerlerinin ya da deersizliklerinin kof
dnyasnda artk var olamayacan iddetle duyumsar ve taban
cayla canna kyar.
Turgut'a gelince, btn izleyi serveninde, kendisinin de bir
tutunamayan olduunu iin iin renmitir. letiim imkanlar,
insanlarla ba kurmak ona artk bombo gelmektedir. Evini terk
eder, bir trene binip ekip gider.
Kaba zetin tesinde, Tutunamayanlar, kiileri, olgular ve
sahneleriyle okuru etkileyen bir romandr. Unutamadklarmn
545
banda, Selim'in Hazreti sa olarak geri gelii, yarm yamalak bir
ak ilikisi yaad Gnseli'ye yazd mektup, yeniyetmeliinde
Pitigrilli okuyuu, ortaokul yllarnda hep en arka srada oturtul
mas geliyor.
Bilgilikler, mah1matftiruluklarla donanm kara alay, esere
ustaca yedirilmi o kara alay bile bende Tutunamayan/arn hz
nn silemedi. Yalnzl, iletiimsizlii, yaamak isteini usul
usul yitirii, var olduu ortamdan syrlamay, Tutunamayanlar
her okuyuumda acyla duyumsadm.
Eser, zerine, Yz Yln Yz Roman nda, Fethi Naci'nin ya
'
kc bir tesbiti var:

" Tutunamayanlarn 580. sayfasnda unlar okuyoruz: 'Birta
km esrarengiz insanlarn etkisine kaplmt ve ... sonunda lr
tabii. Sonras daha da ackldr: yaplan otopside, beyninde bir
yap bozukluu bulunur, ya da bir ur filan. Vah vah derler; bilsey
dik daha nce tedbirini alrdk.' Romann 970'te bitiren Ouz
Atay'n 977'de beyin tmrnden ldn -43 yanda- anm
saynca bu garip rastlantdan dolay arplmamak elde deil."
Hela yahut apteshane veya yznumara ya da ayakyolu; en moder

n i tuva/et. Ve hepsinin kapsnda btn bunlardan ayr bir yaz: 00.
Btn bu isimler iimi karartrd. Bu isimleri hatrladka, keskin bir
koku duyar gibi olurdum. Snfn koridoruna kadar yaylan keskin
koku. Kokunun peine taklp gidersen iz, girite kova/ar, yer bezi ya
plm uvalparalar ve sprgeler kar/ard sizi.
546
YOL AYRIMI
Kemal Tahir
Yol Ayrm Kemal Tahir'in baz evrelerle hayli hrn tart

malara girdii dnemde son eklini verdii romandr.
Gztepe'deki evde, Kemal Tahir'in bir gn yaz masas stne
dosyalar kardna tank olmutum. En az yedi sekiz dosyay
d; bunlar, roman taslaklaryd. Yazarlk yaam boyunca Kemal
Tahir, kaleme getirmeyi dnd romanlarn ille taslaklarn
hazrlam, planlarn karm, kabaca kurgulam, hatta baz
sahnelerini yazarak dosyalamt.
Nitekim lmnden sonra bu dosyalardan handiyse btn
lenmi romanlar deerlendirilerek baz kitaplar yaynlanmtr.
Yol Ayrm, Esir ehir dizisinin son romandr. Gemite Esir
ehir'ler bir leme olarak m tasarlanmt, bilmiyorum. Ama
yprak dosyalardan biri de Yol Ayrm'nn taslayd. Son eklinin
verilii uzun srmt ve yle sanyorum ki, o gnlerin tartma
lar da bu son ekil zerinde etkili olmutu...
1 930'lar stanbul'unda geen eser, Cumhuriyet'in ilk yllarn
daki siyasi ortam Kemal Tahir'in perspektifinden yanstr. Ro
manc, tek parti dzeninin sakncalarn saptamak amacndadr.
547
Anadolu zaferinden sonraki yllarda, karc gruplar yine or
taya km, Kuvay Milliyeci'lerin byk mcadelesini birtakm
karanlk oyunlarla ynlendirmek istemilerdir. rktc bir he
saplama srmektedir. Basklar ortasnda saduyu git git silin
mektedir.
Esir ehrin nsanlar ve Esir ehrin Mahp usu ndan tandmz
'
Kamil Bey bu romanda daha farkl bir kimlikle karmza kar.

Genlii Avrupa'da gemi Kamil Bey artk lkenin sorunlarna
eilmekte, yakn tarihte olup bitenleri yaygn grlerin dnda
deerlendirmektedir. Kamil Bey, ayrca, hapiste geirdii ylla
rn demesine girmitir: Onu brakp gitmi kars Nermin'i ve
imdi bir gen kz olan kz Aye'yi, Kamil Bey artk birer yabanc
gibi hissetmektedir...
Kelleci Memeiten (1962) tandmz gazeteci Murat, Yol Ay
rm' nda 'odak kii' kimliiyle, o dnemin siyasi evrelerine girip
kar; deiik, birbirine kart grlerin, dnce ayrlklarnn,
atmalarn yanstlmasna araclk eder. (Bu yanstlar, yayn
land gnlerde, Yol Ayrm'nn olumsuz ynde eletirilmesine
yol amtr.)
Murat'a tutkun dul kran Hanm, modern hayata ayak uy
durmak istemekte, bu gnl serveninde toplumun geleneksel,
kemiklemi deer yarglarn inerneyi gze almaktadr... Ni
hayet fonda btn stanbul, yeni bakent Ankara'dan gelen ha
berlerde nlayp durmaktadr.
Bir 'Serbest Frka' roman saylabilecek Yol Ayrm, bata
kran Hanm, renkli kiilerle bezenmitir. Gazeteci Murat'n
annesinin eyalarnn sata karl, Kapalar'da "Bedestan"
gibi sahneler romann doruklardr. Yol Ayrm'nn "millet ikiye"
blnyor kaygs yazk ki tartlmamtr.
548

Bunlarn en ackls, nianlar, silahlar, ille de bytlmfoto

rajlard. Nianlar, eski tahta kutularda, rgleri zlm sepet/erde,
karmakark duruyordu. Kurdele/eri zlm, madenieri kjlenip
paslanmt. Silithlar artk atlamaz, ekilemez olduklarndan yamr
yumru, arpk urpuk demir paralar halindeydi/er. Evlerde, asla
cak ivileri bile kalmam olduklar iin, btn sava onurlarn bir
daha ele geirmernek zere yitirerek buraya srklenmilerdi. lm
den sonra 'bir glge' olarak bile gelecee kalmak umutlar nasl biter,
kesinlikle unutulmak, ''Bu da kim ? Ne ii var bizde?" sorularyla sp
rntye atlvermek ne korkun bir kaderdir, bunu Bedesdan'a den
fotoraflarda grmek mmknd.
549
1972
BYK GZALTI
etin Altan
etin Altan'n 1960'larda yazd oyunlar, emberleri, Mor

Defteri, Yedinci Kpek'i ok severek izlemitim. Bu oyunlardan
bazlar kitap olarak da yaynlanm, ben de okumu, usta gazete
cinin neden roman yazmadn dnmtm. O zamanki tuhaf
dncemi undan yazyorum: Okurlar evresinde, etin Altan
mutlaka roman yazmas beklenen bir yazard. ..
Byk Gzalt bu yzden daha ilk admda 'olay'd. Akc anla
tm, duru dili, srkleyicilii de cabas.
Ne var ki, eletirmenlerin kk itirazlar sz konusuydu: Ro
mann nerede, ne zaman getiinin bellisizlii, Byk Gzalt'y
hemen Kafkavari bir dnyaya balatmt. Bir "bunalm kitab"
saylnt eser. Ayrca, roman boyunca, adsz roman kiisinin tu
tukluluk hali ve gzaltndayken gemi anlarla i ielii yadr
ganm, gzaltnda tutuluun baarl yazlamad kansna va
rlmt. Kimi eletirmenlerse romandaki cinsel arlkl sahneleri
yazarn bolukta brakt grndeydiler.
550
Byk Gzalt bence romanmzda nemli bir 'korku kita
b'dr. Kiisini adsz braknakla birlikte, zyaamyksel izler
tar, yazarn teki yazlarndan iz srer.
an ve mekanlarn belirsizlii ince bir sarakaya altr. Ro
man kiisinden iz srdmzde, a da, mekanlar da netleir.
Ayrca, romann sonuna doru, paa dedenin Trakya'daki evine
gidi sahnesinin hatrlannas herhalde bu sebepledir.
Hatrlaylarn hibiri 'geriye dn' sahnesi deildir. Tam
tersine, korku ortamnda yaananlar st ste bindirilmekte, her
yaant bir sonrakine yol amaktadr. ster hcrede, ister gemi
in saltanatl kknde hep ayn ey yaanr: Korku! Sereserpe,
szmona gzel gnlerde de korku, imdinin umarsz bekleyi
inde de korku...
Niin gzaltnda turulduunu bilmeyen ve bir trl rene
meyen roman kiisi, kendisi aka saptamasa bile, yaam boyu
sadece byk korkular yaamtr.
Byk Gzalt'nn kaleme getirili lksn yle aklar e
tin Altan: "Topluma biim veren dzende korkunun bir mr
iindeki klielerini st ste koyup fotorafn ekmek istedim."
in rktc yan, fotorafn bugn hala, az nce ekilmi
gibi olmasdr...
Ve hkrklar board anneyi.

"Evlendim, bir gn grmedim hayatta. Be kuru harlk bile al
m deilim babandan. Gezmeye gidemezsin. Gezmeye gitsen, koluna
giremezsin. Evde ba baa oturup iki laf konuamazsn. Ne dedik.
Yalvardm yakardm. 'Ne olur bir yere gtr beni. ok canm sk
lyor. Azck alaym' dedim. Kocakardan izin kt nihayet. Gi
yindim kuandm. Kapdan karken koluna girdim babann. Hm
551
gibi yetiti arkamzdan. 'Kola girmece yok, sen erkeksin nde yr, o
arkadan gelecek!' diye baryordu. Annen senin neler ekti neler... "
Ve hkra hkra aiard anne. Bazen de yznden szlen gz
yalar arasnda vnrd.
552
1973
ANAYURT OTELi
YusufAtlgan
Anayurt Oteli yaynlandnda Yeni Ortam gazetesinde sama

sapan bir yaz yaynlamtm. Roman yeriyor, yerdiimi sanyor;
Yusuf Atlgan' da Peyami Safa'nn Matmazel Noraliya'nn Kol
Iuu'ndan esinlemekle, hatta sahneler armakla 'suluyordum';
Zebercet'le ortalk kadnn rkn ve hazin cinsel birlemele
rini, Peyami Safa'nn eserindeki Ferit-hizmeti ilikisine benze
tiyordum.
Byle irkin bir yazy niin yazdn bilmiyorum. Aslnda
yazy hatrlamak bile istemiyorum.
Yusuf Atlgan, Doan Hzlan'a, "En son Selim leri'den bek
lerdim" demi. Tanmyorduk. Drt be yl sonra, Trk Dil Ku
rumu'nun kurultaynda bizi yine Doan Hzlan tantracakt. ..
Anayurt Oteli beni ylesine etkilemi, sarsmt ki, belki bu
'mthi' romandan kurtulmak istiyordum ...
Anayurt Oteli iletiimsizliin, aa grlmenin, ldrtc tek
dzeliin, cinsel yalnzln, git git de ncesiz sonrasz yalnzln
romandr. Kurgu ve mimarisi asndan bir bayapt. Derin acs
553
bende bugn de sryor, Zebercet'e gelince, romanmzn unu
tulmaz kiileri arasndadr.
Kimi geriye dnlerle saptanm, kimi imdiki zamanda ge
en, askerlik, genelev, giyim kuam maazas, meyhane, sinema
sahneleri Zebercet'in ruhsal kntsnde birer dm noktas
dr. Toplumsal yaamn, kabagcn bireyi nasl yok edebilecei
ne iaret eder her biri.
Anayurt Oteli'nin katibi Zebercet, o kapal, lgn tara kentin
de, Necatigit'in yorumuyla "sevgiye, efk.ate zlemli", var olmaya
almaktadr. Oysa ufku dar tara yaamasnda, btn olanaklar
daha batan tketilmitir.
Gecikmeli Ankara treniyle gelip otelde bir gece kalan, Ze
bercet'le gerekli ilemler iin bir iki kelime konuan gen kadn,
Zebercet'in i dnyasn bsbtn altst edecektir. Saplantlar,
takntlar, ylgnlklar, uzak silik anlar arasndan beliren aa
lanlar, giderek artan cinsel yalnzlk, cinsel yalnzln tesinde
sevmek ve sevilmek istei, otel lcitibini, bu 'hiletirilmi' insan
usul usul ldrya srkler.
Ertesi sabah evrede bir kye giden gen kadnn dnecei
ve otelde -hi deilse- bir gece daha kalaca hayali, Zebercet'i
umutsuz bekleyie srkler. Bir eyleri artk daha farkl duyumsa
makta, tekdze yaamn deitirmeye almaktadr.
Zebercet'in uydurduu, bulank, aslnda dile bile getirilme
mi, okura sezdirilen beklentilerle dolu bu umutsuz gnler ld
ry hzlandrr. Zebercet bir gece ortalk kadn boar. Sonra da
yakalanmak, yarglanmak korkusuyla kendini asar.
te yandan, Anayurt Oteli, yine hep sezdirilerle, i dnyadan
d dnyaya, bireyden topluma, birok sorunu deer, yanstr.
Zebercet'in Keeciler ailesinin gemiini kurcalamas, ard sra,
bir ldrmeler-ldrlmeler izelgesi karmas bouna deildir.
554
Romann yetkin bir zmlemesini kaleme getirmi Berna Mo
ran yle yorumluyor:
" yknn ak iinde, hibir deer yargs katmadan yle
bir deinilip geilen ( Zebercet'in yksyle ilintisiz) bu kiiler ve
olaylar, 'bakalar'nn Zebercet'ten pek farkl olmadn gsteri
yor bize. Ve onlar kadar gl olmayan Zebercet kendisini hor
layan ve aalayan bu acmasz toplumdan ve anlamsz dnyadan
boynuna ipi geirmekle kurtulabilir ancak."
Hem yalnz Keeciler deil, Zebercet'in ldrya srklenii
boyunca, ldrmeler gitgide artar. Korku ve cinayet, yok etmek
toplumuna srkleni, son blmlerin ortak, irkiltici sezdirisidir.
yle sanyorum ki, Zebercet'e, 'hasta edilmi' bir zihnin sa
buklamalar ve sanrlar diye yaklamak, Anayurt Otellni kav
ramak asndan yeterli deil. Zebercet'i kuatan, 'hasta eden'
yldrtc toplumsal ortam, pek az romanmzda bu denli derinle
mesine, savszlere bavurmakszn, 'sanatkarca' ilenmitir.
lgisi yokmu gibi grlebilir; 12 Eyll 1980 darbesinin saba
h, hi adeti deilken YusufAtlgan beni aram, "yi misin?" diye
sormutu. Yllar sonra bsbtn yrek yakyor...
stasyona yakn Anayurt Oteli'nin katibi Zebercet gn nce

perembe gecesi gecikme/i Ankara freniyle gelen kadnn o gece kald
odaya girdi, kapy kilitledi, anahtar cebine koydu. Ik yanyordu.
Srtn kapya dayayp evresine bakt.
555
BIAGIN UCU
Attila lhan
Aynann indekiler roman dizisinin ilk kitab Ban Ucu, ya

kn dnem tarihini srekli kartlklar iinde deerlendirir. Kurt
lar Sofras bu diziye bir balang gibi yazlmtr. Attila lhan,
"Hep bir btn aradm" demiti, Kanlca'da bir yaz akam; Ay
nann indekileri hemen Kurtlar Sofras'ndan sonra dnm,
tasadamaya balam.
Kurtlar Sofras'n Ban Ucu'na balayan mit'tir: Suat,
mit'i hem toplumsal hem bireysel adan teki roman kiile
riyle oranlayacak, ayr bir konuma oturtacaktr... Suat'n ve yz
ba Demir'in i dnyalarnda beliren mit, zamann, koullarn
birey zerindeki 'deitirim'lerini yanstr. Zaten, Attila lhan'n
roman kiileri srekli deiirler, zellikle cinsel tercih asndan
bu deiimler, bir yandan da snfsal konumlara balanr.
Yazar, "ky romanlarndan farkl olarak, egemen evrelerin
romann yazmak'' istediini belirtmitir. Egemen olmak, Attila
lhan'a gre, Tanzimat'tan bu yana toplumsal dnmlerimizde
byk etki yaratmlkla eanlamldr. Bu egemen evre, melez
556
burjuvazi, brokratlar, toprak zenginleri, aydnlar ve elence-fu
hu endstrisinin bireyleri olarak karmza kar.
Ban Ucu'nda karabasanl, sancl, alabildiine karmak bir
ortam sz konusudur. Aydnlar arasnda bireysel sarsntlara, a
mazlara rastlarz; hatta kimi aydnlar ihanete srklenirler. Top
lum btnyle kokumu deer yarglarnn buyruunda, kendi
ne kar yol aramaktadr.
Suat'n anlaml, kaygl ve da vurulamam i demesi bu
ortamda kaleme getirilir.
Suat mutsuz bir evlilikle boumakta. Mutsuzluun ynlendiri
iyle Yzba Demir' e ak oluyor. Ak m, bellisiz... Suat'n hayat
deerlendiriinde Demir'in kimlii, kiilii de nemlidir. Yzba,
tara eraf bir ailenin oludur. Suat, Demir'e yaknlk duymakta
dr; ne var ki gen adamn cinsel dramn balangta kefedemez.
Bu cinsel dram yzbann ataklna bir sebep saylabilir.
Demir, dzene tepkisinde, Kore Sava gereinin, ar sava
koullarnn, anlarn ve mit'ten geen heyecann etkisi altnda
dr. Aslnda bilinci eksik, daha ok bir coku adamdr. Cinsel ik
tidarszln nbetleriyle bunalmaktadr. Toplumsal ortamdaysa,
27 Mays 1960 ihtilali hzla yaklar . . .
Hayli kalabalk kadrosuna ramen, Ban Ucu'nun baat ki
isi, sarsntlar, tedirginlikleriyle Suat'tr. Gen kadnn durak
saylar, ruh burkuntular, bireysel bilinlenii en u noktalarda
deerlendirilir.
Dogmac sol dnya grne balyken, kendi cinsel eilim
lerinin ecinsellie de ak olduunu aynnsamtr Suat ve dog
maclk onu ykmaktadr. O kadar yadsmak istedii, yaamaktan
kand bu eilim, sonunda Matmazel Rael'in pervasz cesa
retiyle ortaya kar. te yandan, Matmazel Rael, Suat iin im
kansz bir seimdir. Matmazel Rael'le yan yana gelileri Suat'a
srekli tuzak kurar.
557
Beri yanda, annesi Hayrun da, Suat iin ecinselliin, bir ak
ve duyarlk gizilgc olmazsa, nasl rkn biimde ykc,
kertici olabileceini ifade eder. (Suat'n annesiyle ilikisi, Srtlan
Pay'nda bambaka anlamlar edinecektir.)
Suat ilk kez Doktor Sevim karsnda ylgnla decektir.
Sevim'le Suat'n bir kap nnde geen duraksay sahneleri ar
pcdr: Doktor Sevim'in kiisel yaamnda da giriken oluu, Su
at'n tutukluunu, trajik ie kapann pekitirir.
Suat, Doktor Sevim'e cinsel yaknlk duyurnsadnn bilin
cindedir bu sahnede. teki frtnay Doktor Sevim de ayrt et
mitir; neredeyse -ecinsel eilimleri olmamasna karn- Suat'n
'itiraf etmesini bekler. Sevim'in hep kentsoylu incelii maske
sindeki aldrsz yaay, Suat' allak bullak eder; bir yandan da
daha atlgan olmaya ynlendirir gen kadn. ..
Ban Ucu dnemi iin tartmalara yol aan bir roman oldu.
Hatta, 'roman' saylamayaca bile ileri srld; Fethi Naci, "el
li-altm sayfalk bir 'sosyolojik' inceleme yetmez miydi?" diye so
ruyordu. Solculara ynelik eletirileri de olumsuz karlanyordu
yazarn. Suat'n kocas aktr Halim'in Ban Ucu'ndaki konumu
rnek veriliyor, Attila lhan adeta sulanyordu.
Bence, srekli deien perspektifleriyle Ban Ucu, toplum
sal-bireysel dnyalarmza kaygnn, dahas, 'korku'nun gzle
riyle bakan sayl romanmzdan biri. Demokrat Parti yllarnn
27 Mays'a srklenii, i dnyalar hep sarsntl roman kiileri,
Attila lhan'n o kadar kendine zg sllbu eserin nemli zel
likleri.
Halim, birden kendisini, yksek sesle atp tutarken yakalad.

Korktu. akn akn evresine baknd: m, ylgn ve rkek bir
558
stanbul, iki yanndan akyordu. Islak cgara kokan aalk oteller,
ehir Tiyatrosu'nun karsna dizi/mi; kt bir elektrik tkren cu
martesi it/erinin arasna, paldr kldr taksiler ylmt.
559
ZMR'NNDE
Samim Kocagz
Memet Fuat'n 1964'te kaleme getirdii ilgin bir gr var:

"Samim Kocagz'e gelince" diyor, "yllarca nce Yakup Kadri
Karaosmanolu'nun syledii sz, 'Edebiyattan nce yaplacak
ok i var' szn o kadar ileri gtrd ki, yazdklarn okumak
bir grev oldu nerdeyse, 'tat alma' ile hi ilgisi kalmad."
1973 tarihli zmir'in inde bu gr bence btnyle do
ruluyor. Roman, sllbu, kiileri, konusu, olay rgs asndan
okumuyorsunuz. Tam tersine, roman kiileri, zellikle emekli
Albay Nazif Tnaztepe araclyla, hep onlarn deiik deiik
sylemlerinde, stiklal Sava'ndan 27 Mays'n hemen sonrasna,
Trkiye'nin yakn tarihini, siyasal dnemleri, birbirinin devam
sorunlar okuyorsunuz.
Geri olay rgs sz konusu: Harndi ve Hidayet iki karde;
byk bir irketin sahipleri. irkette alan Emre'yle Harndi
Bey'in kz Glseren seviiyorlar. 27 Mays 1960 ihtilalinden
sonra Hidayet Bey'in otomobil lastii karaborsacl ortaya
kacak. Emre de hapse denler arasnda. Babas Nazif Tnaz
tepe'nin drstlkten yana eitimiyle bym Emre, kendisini
560
kumpasa srkleyen Hidayet Bey'i, patronunu ldrmeye karar
verir. Kant yetersizliinden serbest braklm Hidayet Bey Av
rupa'ya kapa atma hazrlklar iinde. Emre tasarlad, dle
dii cinayetten son anda vazgeer; imdi yakn arkadalaryla yeni
ve erefli bir i kurmak zeredir. . .
Samim Kocagz'n kalabalk aile sahneleri, kentsoylu yaa
mas, farkl kesimlerden kiilerin ev ve i dnyalaryla bezemek
istedii bu roman, bir yandan da, batan sona tartmalar topla
mdr:
Cumhuriyet'in kurulu sebepleri, Cumhuriyet sonrasnda ger
ekletirilenler, gerekletirilemeyenler; halk neden Demokrat
Parti'yi tuttu, halk Demokrat Parti vaatleriyle aldatt m; sosya
listlerin bu lkedeki varolu sorunlar; 27 Mays ncesinin olayla
r, "ordunun bu gidie bir dur" demesi zorunluu vb ...
Daha nce Ylan Hikayesi'nde DP'nin CHP'yi adamakll sars
t 946 seimlerine deinmi Kocagz, bu kez, Amerika-DP
ibirliini ne karr. Nazif Tnaztepe yle der: "Dman, yine
vatann harem-i isnetine girmi; kzlarmz ifal ediyor, oulla
rmz kurunluyor! Sultan Readlar, Vahdettinler, Damat Ferit
ler i banda!"
zmir'in inde'yi okurken, 960 ncesinde bylesi szlerin
byklerince de ok konuulduunu, ikide birde yinelendiini
hatrlamtm ...
Kocagz, Bu da Geti Yahu'da anlarn derlemiti. Orada
yer alan ve zmir'i yine 960'lara kadarki dnemiyle anlatan
"zmir'de Gnler" blmyle zmir'in inde keke birlikte okun
sa. lkinde o gnleri doallyla anlatan yazar, bir 'roman' sz
konusu olduunda sanki bambaka bir kimlik edinmitir. Samim
Kocagz'n, zmir'in inde'de, dramatik yaklam uruna, abar
tya m kayp gittiini belirtmek gerekir, kestiremiyorum.
561
Dahas, gelecee ynelik kehanette bulunular; 1970'lerde,
Kocagz adeta kendini tutamam, Hidayet Bey'in azndan
2000'lerin Trkiye'sini iziyor:
Belki iki bin ylnda, ok ge kalnmakla birlikte, Trkiye'de

Marx'n dedii, btn koullaryla gerekleecek. Buysa benim dn
yam deil. Zaten ben, o gnleri gremeyeceim. Bandan beri bu
davada da yoktum. Eee, benim iin yaplacak i, imdiye dek edindi
im servetin bir parasn harcayarak, mrmn kalan yllarn hoa
geirmek olacak.
562
LMEYE YATMAK
Adalet Aaolu
Okuduum Tombala, seyrettiim Eveilik Oyunu oyunlaryla

tandm, sevdiim Adalet Aaolu, 973'te 'birden' romanc
kimliiyle karmza kyordu: lmeye Yatmak. lmeye Yatmak,
belgesel zellikli, ama belgesel olmayan, belgeyi yapntda erit
mi, artc, etkileyici bir romand. Eser zerine ilk yazlardan
birini yazacak, Yeni Dergtde yayrlayacaktm ...
lmeye Yatmak, Atatrk'n lmnden sonra yetien ilk ku
an romandr bir bakma; Cumhuriyet Trkiye'sinin ilk ku
an 968 ylna kadar izleriz. Romann bakiisi Aysel, 968
Nisan'nda 'lmeye yatar'. Bu 'lmeye yatmak' somut bir intihar
giriimi olarak da alrnlanabilir, bir aydnn duruk bir zaman
diliminde kendini sorguya ekmesi olarak da. Aysel, kimliini,
yaantsn, inan ve lklerini, sonutaki baarszln bir otel
odasnda, yalnz ve iten, kaarnaklara bavurmakszn irdeler.
Eser, tek bir gvdede iki kola ayrlr; bir yanda Aysel'in aydn
olma mcadelesi, bir yanda otuz yln Trkiye'si ve dnyada olup
bitenlerin Trkiye'ye etkimesi. Gvdeyi "Dndar retmen'in
ilk mezunlar Aydn, Sevil, Ali, Aysel, Namk, Semiha, Hasip ve
563
Ertrk'n" eitimleri, renimleri, yaamdaki konumlar olutu
rur.
Dndar retmenli 'msamere' sahnesi, daha balangta do
ruk noktadr. Adalet Aaolu trajikomik bir kartlklar toplumu
izmeye koyulacaktr; "yrek delici" bir ryann, karabasann ay
rntlar arasnda Trk toplumunun Dou-Bat sarsnts ustaca
simgelenir: rnekse, Edith Piafn "Non, rien de rien" arks
anszn Hafz Burhan'n sesine benzer bir sesin "Odeon rekor!"
demesiyle silinir, ardndan "Tanr uludur!. Tanr uludur! .. " ek
linde Trke ezan balar.
Aysel'in yaam, ilerici aydn olma mcadelesi de byle karar
szlklar, kartlklar ve iretiliklerle doludur: Sosyalist bir kadn
snfl bir toplumda kuafore gidecek mi, manikr-pedikr yapt
racak m? Konfor nerede balar? Scak bir salonda iki yudumla
yp Ruhi Su'nun plaklarn dinlemek, Nazm Hikmet'ten, Ahmet
Ariften iirler okumak, masa balarnda memleket kurtarmak
daha ne zamana kadar sosyalizm sanlacaktr?
Aysel yava yava korkun ksrdngnn iinde debelendii
ni fark eder. Ne kocasnn bilim adaml, ne kendisinin doent
lii inandrc gelmektedir ona.
Aysel, Cumhuriyet dneminin biraz banaz, Batl yenile
meler karsnda kukucu, hatta tutucu taral ailelerinden kken
lidir. Anababasyla bouarak, bask altnda; brokrat, Batl 'iyi
aile' ocuklarnn -szgelimi Aydn'n- alaylarna gs gererek
okuyabilmitir.
Babas Salim Efendi, "Kurtulu Sava'nda smet Paa'y An
kara'ya gtren jandarmalardan biri olmakla yakn zamana dein
vnmse de", tpk Eski Hastalk'ta Zleyha'nn babas gibi, sa
va sonunda ortalktan ekilerek, fakat bu kez tepeden inme yeni
liklere, sebebini zerneden kar kmtr. Salim Efendi kznn
okuma isteini de kavrayamaz.
564
Aysel'in kardei lhan'a gelince, lhan adeta faistletirilmi
bir delikanldr; Aysel'le ikisinin yollar hep ayr kalacaktr. Anne
Fitnat Hanm ocuklaryla kocas arasnda bocalayan, kmazlar
pekitiren, edilgin bir ev kadn. Bu aileye tekne kaznts olarak
gelen Tezer'se, her eyin rahatna kavuur. nk tepeden inme
yenilikler zaman iinde trplenmi, bir yandan da itirazclarn
trplemitir.
lmeye Yatmak geni grngeli toplumsal kesitlere de alr.
Ama asl sorun, Aysel'in i hesaplamas, evresindeki -zengin
kadrolu- kiiler araclyla Cumhuriyet'in lklerini kavrama
abasdr. Roman 'beklenmedik bir son'la noktalanr.
Bir dzleminde "muasr medeniyetler seviyesi"ndeki kadn-er
kek ilikilerinin eletirisine alan lmeye Yatmak, balangta, o
ok etkileyici msamere sahnesiyle bu ilikilerin temelini saptar:
Msamere izleyicilerinin durumu tam bir kargaalktr; er
kek-kadn "umum" bir yerde yan yana ilk bulunular! Yine de
baretmen akl etmi, ilk sralar, sandalyeler gerisinde, yerli
halktan erkeklere ayr, kadnlara ayr yerler ayrtm ... zleyiciler
arasnda sadece iki kadn, balarnda tavuskuu tyleriyle ssl
apkalar giymiler; biri kaymakamn kars, br savcnnki ...
Her eyyolunda grnyordu. Artk yle grnmemeli. Otuz ylda

hibir yere gelinmemise bir bakaldr mutlaka olmal. Bu hilik de
yaanmal. Bir bolua olanca hzla dlmeli. Bu d gerek yz
n gstermeli. Bir d yokmu gibi yaanlamaz. Dlen yerden
yldzlar seyredilemez.
565
SAHNENN DIINDAKiLER
Kurtulu Sava'nn balangcndaki stanbul, Sahnenin D

ndaki/erde yle tanmlanr: "Zalim mazl1ma, ldren lene
skca yapm, selin ortasnda onunla beraber akp gidiyorlard."
Bu tanm, kinci Dnya Sava eiindeki Huzur Trkiye'sine de
enikonu uyar. Ortada, bilinmezliklere ak bir "zalim" ve "maz
lum" mcadelesi vardr ...
Sahnenin Dndakiler 1950'de Yeni stanbul gazetesinde tef
rika edilmi. Usta ii eserin uzun yllar 'kitap' olarak yaynlan
mamas, sylemem gereksiz, romanmz adna hem zc hem
irkiltici.
Cemal'in ironik anlatyla srp giden roman, git git bir yas
arksna dnr; olaylar, kiiler, cephe gerisindeki ilikiler, ya
ananlar hep yasldr. Dalp giden, ou btnleurneden eriyen
olgular, Sahnenin Dndakile-rin zellii gibidir. Roman sona
erdiinde, belli bir zaman diliminde hayatlar hep gp gitmi
kiilerle ba baa kalrz.
rnekse, Sabiha'ya kaplp gitmitim. Cemal'in ocukluk ak
Sabiha, handiyse Dostoyevski kiisini artrr. Cemal'le bir
566
konumalar var: Sabiha bir sylediinin ardndan, bir de kart
ln yokluyor. Kendisini hsan'dan kskanan Cemal'e, "Benim
sevdiim insan sen de seveceksin deil mi?" diye soruyor. i nili
kl ruh dnyasyla etkileyici bir grafik iziyor. Kirpikleri sla
nyor, Cemal'in hsan' sevmesini vargcyle yineliyor; "hsan'
da ok sev. O da seni sevsin, brn de sevsin!"
Sonra Ekrem Bey... Ekrem Bey romann silik kiileri arasn
da. Anlardaki insan kalabalna bir fgran gibi eklenmi. Yine
de, itenliiyle ne kacaktr. Memleketin iinde bulunduu
kargaaya ttihat ve Terakki'nin sebep olduu kansndadr Ek
rem Bey. Tek zm yolu grmektedir: " ldrrm!" Ekrem
Bey, gz kapal, 'ldrmek'ten yanadr.
Kat, saduyudan uzak dnceleri ok gemeden bakalar.
Ayn toplantda, ayn ortamda akyreklilikle yle der Ekrem
Bey: "Ben sadece mtereddit ve zayfm. Srkleniyorum." Ma
zisi onu srklemektedir. Bugne dek yaptklarnn hibirine
inanmamtr. Zaten siyasi anlamda hibir ey yapamamtr.
"ok rica ederim beni kendinizden addetmeyin!" der, mcadele
nin iindeki arkadalarna.
Sonra bir glge kii: Alaiyeli Ahmet... "Anadolu acdr" diyor
Cemal, "eliniz kesildii zaman, bir yere arptnz zaman duy
duunuz ey yok mu, ite onu ok byltn, tahamml edileme
yecek hale getirin, ite Anadolu odur... " Sonra Alaiyeli Ahmet'in
servenini anlatyor. ..
Alaiyeli Ahmet'in niin anlatld bir an bulank kalabilir;
incelikli, ama yersiz, btnden ayr dm bir ayrnt gibi alm
lanabilir. Oysa romann irdeleyici blmlerinde Alaiyeli Ahmet,
memleketin kurtuluu iin gizlig kimlie dntrlecektir;
Tanpnar'n edebiyat eserinde btnlk araynn ilgin bir ka
nt olarak. Dsel aynaya, aynadaki yzlere dalp giden Cemal,
ite epey sonra Ahmet'i tekrar anmaktadr...
567
Sahnenin Dndaki/er, salt z asndan deil, biim olarak da
nemli bir romandr. Cemal'in savruk, ilk bakta geliigzel s
ralad sans uyandran anlan, kukusuz bir biim denemesidir.
Huzur'daki Mmtaz gibi, Cemal'de de Tanpnar'n kendinden
izler var m, bilinemez ama; Cemal kiiliine brnm yazar,
savruk anlar arpc bir anakronizmle sralamtr. Okurun eser
le ilinti kurmasn bilinle zorlatrm, zora srmtr okuru.
Adeta, yeniden okutmak, zerinde dndrrnek istedii blm
lerde uygulamtr bu yntemi.
Sahnenin Dndakilerin sonu, romanmzda bence bir aama
dr: Okurun kafasndaki soru iaretlerini yantlamaktan te bir
sondur bu. Cemal'in anlan, btn danklklaryla, roman ki
ilerini ortada brakr. Anlar, kimi yerde, bilinaltn eeleyen i
monologlara dnr. Kimi yerde 'dsel'den yararlanlr; rnek
se, aynadan geen yzler.
Nasr Paa'nn evrak yaklrken, Cemal'in anlatm 'kabus'la
zdeleir. Yanan fotoraflarda, mektuplarda, notlarda, Cemal
sanki yanan bir stanbul'u grmektedir; her eyini yitirmi bir s
tanbul'u. Payitaht stanbul'da her ey kmektedir artk...
Yalnz bir eye mteessir oldum. Evimizin karsnda Efagz

Mehmetefindi Camii de beraberce yol olmu. Bu cami on yedinci asr
da yaplm ok irin bir eserdi. Fakat ayakta kalmas, yk/mamas
iin hibir gayrette bulunmadma gre bu teessrmden fozla bah
setmeye hakkm yok.
568
TEHLiKELi OYUNLAR
Ouz Atay
Tehlikeli Oyunlar, bence, Oy untarla Yaayanlar'la birlikte

okunmal. Tehlikeli Oyunlar'da yazdklarn baarsz sayan -b
yk olaslkla Ouz Atay'dan esinli roman kiisi- Hikmet canna
kyar; tpk Tutunamayan/ardaki Selim Ik gibi. Ouz Atay o
kadar baarl tiyatro metni Oyuntarla Yaayanlar' yazacaktr...
Tm yaptlarn okuduumuzcia Atay'n tiyatro sanatna zel
bir nem verdiini saptarz. Romanlarnda, yklerinde, yarm
kalan almalarnda tiyatro sanatndan izdmlere mutlaka
rastlanr. Tek oyunu Oyuntarla Yaayanlar, yazar, ne yazk ki
sahnede grememitir. Grebilseydi, belki baka oyunlar da ka
leme getirecekti ...
Tehlikeli Oyunlar nefs bir uvertrle, perde alla balar: Otuz
belerinde, yksekrenim grm, yaam denen 'oyun'u kurallar
erevesinde srdrmeyi baaramam, einden boanm Hik
met artk toplumdan kamaktadr, imdi bir gecekonduya tan
mtr. Yazar, dorudan doruya saptamasa bile, gecekondunun
stanbul'da, bir gecekondu mahallesinde olduunu sezinleriz.
569
Hikmet'in burada en yakn dostu emekli bir albaydr. Gen
adam emekli albay batan kartarak, birlikte oyunlar yazmaya
ynlendirir. Bu tasar-oyunlar, yakn gemiimizin i sarsntla
rndan gne yansyanlar erevesinde, trajikomik metinler ola
caktr.
Hikmet, deerleri, lkleri asndan gp gitmi bir top
lumda, bozuk dzende yaadna inanmaktadr. Bir trl yol
alamayan, sona erdirilemeyen oyunlar da toplumsal batky yan
stacaktr. Fakat st ste baarszlklar skn eder.
Hikmet'in, bir yandan da, kendi yaamndaki baarszlklar
irdelemeye altn fark ederiz. Hzla gemite kalan genlii,
yitirdii kars, ak ilikileri oyunlarda bir bakma alaya alnmak
ta, gereklikteyse, Hikmet hep biraz daha yklmaktadr.
Emekli albay bilmeden katld bu servende, yine pek bir
ey kavrayamadan, olaylarn akna brakr kendini...
Cevat apan'n Tehlikeli Oyunlara ilikin deerli yorumunu
alntlamak istiyorum:
"Ouz Atay'n 'dnen insan' ne tam anlamyla organik bir
paras olabildii, ne de bsbtn kapabildii bir toplumda ya
amaktadr. Bu toplum eski-yeni, Dou-Bat, d-gerek, duy
gu-dnce, kadn-erkek gibi atmalardan kaynaklanan youn
bir kargaann iindedir. Bu toplumdaki insanlarn yaama bi
imlerini, duygu ve dnce yaplarn szn ettiim kargaay
oluturan saysz ayrnt koullandrmaktadr. Romann kahra
man Hikmet Benol kargaann temelinde yatan gereklii ara
tnrken srekli olarak birer ipucu gibi grd bu ayrntlara ta
klr. Dnen bir insan olarak gereklerle ilgilenmenin tehlikeli
bir tutum olduunu grr."
1980'lerde, Peride Celal, Tehlikeli Oyunlar Ouz Atay'n
lmnden sonra okuduunu sylemiti. "Keke yaarken oku-
570
saydm, ne kadar ok beendiimi Ouz Atay'a syleyebilsey
dim ... " demiti.
Peride Celal de tiyatro tutkunuydu. Tehlikeli Oyunlar'da b
tn yurdu, yurdun yakn tarihini bir 'tiyatro' olarak duyumsam,
yazarn bu acmasz "tahlil''ine hayran kaldn belirtmiti. ..
Daha nmzde uzun bir karanlk var daha yaamalyz, bolu

a dmemeliyiz. Sevimesek de dmemeliyiz.
57 1
YAGMURLARLA TOPRAKLAR
Necati Cumal
Edebiyatmza, bata ''Yalnz Kadn", etkileyici, gzel tara

yaamas ykleri kazandrmtr Necati Cumal. Onun yine tara
yaamasndan kesitlerle rl, romanlk Ttn Zaman dizisi
vardr. lk roman Zeli -1959'da Ttn Zaman adyla yaynlan
mtr-, Ege'de, Urla ve zmir'de uzun yllar avukatlk yapm ya
zarn, ttn iilerinin dnyalarna ilikin gzlemler toplamdr.
1 970'lerde, Ege yresindeki yaamaya, Cumal bir kez daha
dner ve Yamurlarla Topraklar okurla buluturur. Bu eserde ar
tk kk kentlerin genel yaamasna almtr. Geri duyarl bir
akn douunu, gelimesini, mutlu sona erimesini fon almtr
ama; hayli kalabalk kadrosuyla eser, kk Anadolu kentlerinin
insanlar, bu insanlarn zihniyetleri, tara yaamasnn renkleri,
sevinleri, politik anlay, ylgnlklar erevesinde srp gider.
Toprak reformu meselesinin de ilendii Yamurlada Toprak
lardan etkileyici sahneler kald bende, zellikle aydn kiilerin
taradaki yalnzlklar, yerli halkla ilikilerindeki kopukluk, ei
tim ortamndaki -bence- karlkl anlayszlk (retmen Ni
lfer'le renci Muharrem'in snf sahneleri), bir trl kurtulu-
572
namayan zmszlkler Yamurtarla Topraklar tara dnyasn
ileyen romanlarmz arasnda sekinletirir.
Blm balklarn ay adlarndan oluturan yazar, belli bir
sreci anlatmalda birlikte, geriye dnlerle, kinci Dnya Sa
va'nn sancl yllarndan, daha eskilerden sz aarak btnler
romann. Byk kentten gelenlerle tarada yaayanlar her gn
birlikte olmakta, ama insani iletiim bir trl kurulamamaktadr.
Kiilerden kiilere, olaylardan olaylara srayl Yamurtarla
Topraklar klasik roman yapsna baldr. zellikle doa tasvirle
rinde 'air' Necati Cumal'nn dili, sylemi karmza kar.
Bahe sonbaharn o duygu/u sessizlii iindeydi. Akam yak/a

yordu. Batdaki tepe/erin stnde gkler renklenmeye balyordu.
Aalar dolat. Erik/erin, hint e/mas nn, dutun altnda durup yap
raklarnn dkllerinden nceki renk deitirmelerini seyretti.
573
YENEHR'DE BR GLE VAKT
Sevgi Soysal
Yeni;ehir'de Bir le Vakti bir 'Ankara roman'dr. Ama Aka

Gndz'n Dikmen Yldz ndan (1928) ya da Yakup Kadri'nin
'
Ankara'sndan ok farkl bir bakenti yanstr. Hem devir dei

mi, Dikmen Yldz'nn cokusundan eser kalmam, hem Yakup
Kadri'nin Ankara'da son blmde dledii topyalk bakentin
izleri silinmitir.
Geri d grnmde -Yakup Kadri'nin zendii gibi- a
dalam, Batllam bir bakent, byk bir alveri merkezine
girip kanlar, bakentli insanlar, giyim kuamlar, davranlar
'uygar'. Romann bandaki yal 'kavak' aac bir eyleri imlese
de, kimsenin urourunda deil.
Ne var ki, roman ilerledike, Sevgi Soysal'n amansz ironisi
devreye girecek, madalyonun teki yz ortaya kacak. ..
Bataki kalabalk kadro, byk alveri merkezinde rastlant
sonucu bir araya gelenler, stelik aralarnda boyac Necmi, fu
hu sektrnden Aysel, evlere enlik bir geit treninin btn
olanaklarn Sevgi Soysal'a salamtr. Soysal da, tadn kara
kara kaleme getirir 'yeni' Ankarallar geit trenini.
574
Trenin bakiisi, benim iin her zaman, emekli retmen
Hatice Hanm oldu. Sevgi Soysal, rtk braklan, 'sylenmez'i
syleyerek, Hatice Hanm'la -hep yrrlkteki- ifte ahlak sim
geletirmekle kalmyor; ayn zamanda, bir iki fra darbesiyle,
gerekten unutulmaz bir roman kiisi yaratyordu.
Diyebilirim ki, Hatice Hanm, o hem acnas, i yakc hem
glnesi emekli retmen, bende hep 'yaad'. Doruluk simge
siyken birden k... Kck rol noktalannca sahneden e
kilen Hatice retmen'de hepimizden bir eyler bulmak olasyd.
Yeniehir'de Bir le Vakti, ortalara doru, -en az Hatice
retmen kadar 'dndrc'- Prof. Salih Bey ve Mevhibe Hanm
ailesine alr. ada, uygar bakent bu kez de onlarn kimlikle
ri, dnya grleriyle yansr. Ve bir knaza srkleni ...
Yazar, 'kmaz'a srklenilirken, kk bir umut pay aran
masna, Olcay-Doan-Ali arkadal zerinde durur. Olcay'la
Doan, Salih Bey ailesinin 'iyi yetitirilmi' ocuklardr. Ali'yse
ii ocuu; Hukuk Fakltesi'nde renci. Her de 'gelecek'
iin daha baka, daha mutlu bir Trkiye arayndadr.
Okay'la Ali'nin duygusal yaknlklarna ramen, bu aray, ro
mancnn klyutmaz gerekiliinde, usul usul silinmeye yazgl
dr. Ankara'da hayat, kimsenin kimseyi anlayamad, kimsenin
kimseye destek olamad dzende devam etmektedir...
Yeniehir'de Bir le Vakti bir dolu yantsz soru brakarak ve
okuru enikonu huzursuz klarak sona erer.
Yeniehir'de Bir le Vakti yaynlandnda, Ankara'da -ad
n unutmuum- mavi kadife koltuklu bir pastanede oturmutuk,
Sevgi Soysal'la. Roman ok sevdiimi, ama art arda patlak veren
'olumsuzlamalar'dan biraz rktm sylemitim. O yllarn
genel yaklam mehul umutlar zerineydi.
575
"Ali'ye biraz iltimas getim, kyamadm. Keke yapmasaydm"
demiti. Yaralayc, ldrc eylerin deiebilmesi iin "dibe
vurmak" gerektiine inanyordu; " ... hi deilse yazda izide... "
Aslnda daha ok yaknsn imdi bana, sen bu dzeni sadece kafan

ve duygunla beenmediin iin bana yakn deilsin. Ayn benim gibi
bir kurbansn, kurtuluunu deiime balam bir kurban.
576
1974
DEMRCLER AR/SI CNAYET

Yaar Kemal
Demirci/er ars Cinayeti'nde Dervi Bey'in kl kyafeti,

btn dzene adeta bir gnderme gibidir. Yaar Kemal inceden
ineeye betimler:
Dervi Bey, bu aa, mavi uhadan, ceplerinin kenarlar "srma
ileme" alvar giyer. alvar geni kvrmldr, o kadar ki, kvrmlar
izmelere dklr, izmelerin tozunu alr; izmeler hep prl
prl, yeni boyanm gibi.
Oysa oralarda bylesi alvarlar bien, diken, naklayan
kimse kalmamtr. a oktan deimi. Dervi Bey "ne yapp
ediyor, ylda bu alvarlardan bir ya da iki tane mutlaka" edini
yor. alvar, Halep'ten, am'dan, taa Msr'dan getirtiliyor, artk
baka yerde yok.
Dervi Bey'in ceketleriyse hep son moda. Bu, yepyeni mo
delli ve belki modelleri yldan yla deien ceketleri, stanbul'un
en nl terzileri en pahal kumalardan dikiyorlarm. Yaar
Kemal, tadn kara kara, "Bu karmakark klk ona ok ya
krd" diyor.
577
Karmakark klk, bir yandan da, eskiyle yeninin karmakar
k i ieliini yanstr. Roman ilerledike sezer, duyumsarz:
rm eskiyle yoz yeni birbirine sarmamtr. nk toplumsal
koullar hibir eyi yeni klamad gibi, eskiyi de hibir ekilde
ortadan kaldramamakta.
Yeni dzen arpk geliimiyle her eyi yok etmektedir. Eski iyi
miydi? Belki bir masal zamannda; Yaar Kemal, romanseverlerin
belleinde akl kalm cmlesiyle vurguluyor: "O iyi insanlar, o
gzel atlara bindiler ekip gittiler."
Yaar Kemal'in yaptnda yaam sanki bir srek avdr. Demir
ciler ars Cinayeti insan hedef semi bir srek avnn dehe
tini yanstarak balar. Yeni gibi grnende, kanl grnm bs
btn g kazanmtr. Dervi Bey umarsz bir diren iindedir.
Zaten, derebeyliinin deer yarglarn benimsedii iin, deieni
bir trl anlayamaz. Mcadele etmeye kalkt Mahir Bey'se
artk egemen snfn temsilcisidir. Yaar Kemal zlmesi zor d
mleri kaleme getirir, ylece brakr.
Dervi Bey, Mahmut'tan Murtaza Bey'i ldrmesini ister.
Mahmut be yl tereddtten sonra aasnn buyruunu yerine
getirir, Murtaza'nn kardei Mustafa duygusuyla Dervi Bey'i
ldrmeye karar verir. Dervi Bey, hem ylgdan hem vicdan aza
bndan, Mustafa'nn karsna kar. Mustafa lm bekleyiini
uzatmak iin kaytsz kalr. Dervi Bey korkular iinde lm
beklemektedir imdi. Mahir Bey'e gelince, o, srek avnn, olay
larn dnda, yeni dzenin salad olanaklarla, bildiini oku
maktadr. ..
Yurtlarn brakm, ky/erini, evlerini brakm, ulu Toros'un

yamalarndan, am, kiraz, itburnu ieklerinin arasndan inerek ge-
578
liyorlard. Krgna uram/ard. Yzyllardr zulme uram/ard.
Ve orman kesiyor/ard. ylda, beylda bir dnm/k, iki dnm
lk toprak karyorlar ormandan, kan emek, her karnda bir avu
aln teri... Bir yl ekiyor/ar, ikinci yl sel gelip topraklarn alp gt
ryor ve topraklarnn yerinde sivri kayalar kalyordu. Bir yl deil,
be yl deil, yz yl belki, yz yl belki... Ve Toros'un aac, orman
eridi ve topra eridi. iek/eri, otlar, ar/ar, bcekleri, kular yok
oldular. Ve g balad Toros'tan avaya azar azar, sonra ynlarca.
Stmadan, sinekten ldler, lmeyen/er yarc, yanama oldular.
579
47'LLER
Fruzan
Fruzan Parasz Yatl (1971) yaynlandktan sonra okuru de

rinden etkiledi; bir 'edebiyat olay' denebilirdi bu baarya. Daha
nce dergilerde incelikli ykleri yaynlanm, kendi kesinde
sessiz sedasz bir yazar, imdi okur katnda nlendike nleniyor
du. br yk kitaplar da ayn ilgiyi devirdi Fruzan'n. yk
tarihimizde bu denli nlenmi, okurla buluabilmi baka ka ya
zar anlabilir, kestiremiyorum.
Fruzan'n roman yazd dnemi de hatrlyorum: Herkes bu
romandan sz ayor, 47'/iler sabrszlkla bekleniyordu...
Olumlu olumsuz eletirilerle deerlendirilen 47'/iler de okur
zerindeki etkisini uzun yllar srdrmtr. Nitekim 2014'te
Aye Sarsayn, Ankara yk Gnleri'nde unlar sylemi:
"( ... ) krk yl aradan sonra bu zorlu roman tekrar okudu
umda, o zaman alglayamadklarm de grebildim bir lde.
Zorlu bir roman deyiimin nedeni, Trkiye tarihindeki karanlk
bir dnemi, o dnemin iddetle rselenen ya da kaybolan hayat
larn, en byk insanlk suu olan ikence meselesini ele ald
iin ncelikle, ancak roman yeniden okuyunca, bu kadar ar bir
5 80
konuyu bylesine incelikle, adeta bir dantel gibi ileyebilmenin
de zorluunu dndm."
47'/iler 12 Mart'a hzla yol alan Trkiye'nin romandr. Bu
nun yan sra, deiik toplumsal katmanlarda, bu lkede yaanan
hayatlarn kiisel tarihesini yanstr. kisi de retmen bir ana
babann kzlar Seil'le Emine'nin birbirine hem yakn hem uzak,
kart servenleri odak alnm gibidir.
Ne var ki, eserin zengin kadrosundan baz baka kiiler de n
plana kar. Dahas, bu kiiler ve yaantlar, kimileyin, romann
doruklarn oluturur. Bugn, yllar sonra, 47'/iler dendi mi, Ley
lim N ine'yle Kiraz Kz hayatmda yakndan tandm kiiler gibi
gzmn nne geliyor. Erzurum'daki o yaantlar, hep Leylim
Nine'nin varlyla yrek yaktka yakyor.
yle sanyorum ki, 47'/ilerin Erzurum yaantlarna alm
sayfalar, romanmzda bir Dostoyevski baarsdr. Zaten 47'/i
lerde on dokuzuncu yzyl sonu byk Rus romannn ie ileyici
havas eser...
Daha ok Emine'nin yksyle 1960 sonlarnn genlik ey
lemlerini saptayan roman bu ynyle bugn artk bir belge ni
telii de edinmitir. 12 Mart'tan sonra resmi yaynlarda "ehir
ekyas" olarak anlm, adlandrlm bu genlerin, bata Emine,
kiisel hayat hikayeleri Fruzan'n eserinde geni yer tutar.
Bir de Ertegn stemen var. Tpk Leylim Nine ve Kiraz
Kz gibi Ertegn stemen de hem 47'/ilerin hem romanm
zn unutulmayacak kiileri arasndadr. Balangta Seil'in sev
dii gen adam olarak tandmz Ertegn, romann sonunda
o kadar irkiltici varlyla ok dndrc bir yaam servenini
simgeler.
Bir zamanlar lklerle donanm, edebiyata, kitaplara tutkun
gen subay imdinin ikencecisidir. Onun lklerini, uygarca ya
ama isteini, insanlara sevgisini nasl yitirdiini Fruzan satr
581
aralarna ilemitir. Emine'yle Ertegn'n son sahneleri, son ko
numalar, yakn gemiimizin tek tek bireyler zerindeki kor
kun tahribatma etkileyici bir gndermedir.
Aye asa, 47'/iler iin, "Bak as, deerlendirii, her eyi
merhametle kucaklam bir roman" demiti bana ...
stanbul'a yln ilk kar yayor.

Uykuya gei snrn alad an bilinmez.
Emine'nin gecede son izlenimi tipinin skiamasndan tr li
mana giren bir geminin yolunu ararca srdrd kaln, yumuak
ses.
582
SIRTLANPAYI
Attila lhan
Attila lhan'n Aynann indekiler dizisinde yer alan romanlar

arasnda en ok Srtlan Pay'n severim. Attila lhan Boazii'ni
ok severdi; Srtlan Pay -bir bakma- bir Boazii romandr.
Elbette Huzura, Bu, Bizim Hayatmz'a hi benzerneyerek
Srtlan Pay, Balkan ve Birinci Dnya Savalar'ndan, stik
lal Harbi'nden anlarla 1960'lara uzanr. Miralay Ferit ar bir
enfarktsten sonra bulank bilinle, imparatorluun son yllarn,
Atekes dnemini, Milli Mcadele'yi, hayatnn bu unutulmaz
evrelerini yeniden yaatmaya almakta; baucunda, narin yara
dll ei Ruhsar Hanm, Miralay'n lm-kalm mcadelesini
zntyle izlemektedir. ..
Roman, lm-kalm srecinde, geriye dnlerle ve bak a
s deitirmelerle gemiin yaantlarna, dnn ve bugnn pek
ok kiisine alr. Miralay Ferit'in kardei, Suat'n annesi Hay
run bu kiilerin en arpc olandr.
Eski bir saray brokrat ve beysoylu bir ailenin ocuu Hay
run, o tantanal Osmanl tresi trplendike, bir noktadan sonra
ticaret burjuvazisine katlmtr. Hayrun iin ve Hayrun'da her
583
ey deiir. Dnn Hayrun'u ekingen, mazbut, ie kapankken;
imdinin Hayrun'u atak, gz dnk, pervaszdr; cinsel terci
hi olan lezbiyenlii aka yaamakta, evresindekilerin tepkisini
umursamamaktadr.
Ne var ki, Miralay Ferit'le eski anlara eildike, Hayrun ge
miindeki kimliinden bir eylere geri dner. Ruh dnyasndaki
derin ini klar birden parlar ve sner. Kat deer yarglarnn
gizliden gizliye hor grd Hayrun'u imdi 'insani' aclar, ef
kati ve yalnzlyla da tanrz.
Attila lhan, Hayrun'u esinleyen, gerek hayattaki kiiyi an
latmt. Maka'dan Emirgan'a kadar yrdmz bir sonba
har gnyd. Boyacky'de yprak bir yal gstermi, " te hakiki
Hayrun'un evi" demiti. Hayrun'un, Osmanl mparatorluu'n
da, son dnem, ok nemli rol oynam bir devlet adamnn kz
olduunu sylyordu...
" nsan zaaflar mthi!" diye eklemiti. te yandan, roman
boyunca, Hayrun, yeriliyor mu, benimseniyar mu, kolay kolay
anlalamaz.
Srtlan Pay, Miralay Ferit'in i dnyasn betimlerken, onun
sevgili Ruhsar Hanm'ndan ayr yaantsn tanmamza frsat
verir. Bu sefih yaant da hibir 'masumiyet' tamamaktadr.
Hayrun'u yadsyan, aalayan Ferit, kendisiyle bir i hesapla
maya girmeyi dnmez. Ama bu i hesaplamaya girise, -g
rece ahlak deerleri asndan- kzkardei Hayrun'u aratmayacak
bir yaantdan geldiini de kabul etmek zorunda kalacaktr...
2001 yaznn sonunda, yine Kanlca'da, Nam- dier Kaptan'
hazrlarken, "Kapal toplumlarda baz eyleri yazmak zordur" de
miti Attila lhan. Sonra unlar eklemiti, kitaptan alntlyorum:
" nsann kendi bnyesindeki diyalektik genetik ve bireyseldir.
Bu diyalektik yznden insann cinsellii de tartlabilir. Gr
nteki cinsellik ne olursa olsun, genetik diyalektik onun iersin-
5 84
de eitli istikametlere, eitli davranlara gtrebilir. Dnce
lerimi besleyen bir dolu eser okuyordum. Ve bu dncelerim,
bir lde, Aynann indekilere de aksetmitir. Orada Hayrun
tipi var. Hayrun tipinin etrafnn yaad dramlar var. Bunlar
artk endielere kaplmadan yaznam gerektiini dnmtm.
Yanl m yapyorum dncelerine kaplmakszn zgrce yaz
yordum."
Geni tarihi panoramas, bireysel-toplumsal sorunlara farkl
yaklam, dramatik rgsyle Srtlan Pay tipik bir Attila lhan
romandr.
Miralay onu glmseyerek dinlemiti. Szn bitirince, dald:

- Her neslin stanbul'u ayr, dedi. Bizimkisi oktan kayboldu,
imdi kaybolmakta olan, sanrm sizinkisidir. in hakas aranrsa,
insanlar zamanlarnn ehirleriyle birlikte kaybolma/, yoksa her ta
havvl baka bir hicran oluyor...
585
1975
BR SOLGUNADAM
Seluk Baran
Haziran'daki (1972) ykleri edebiyat evrelerinde sevilmi,

benimsenmi Seluk Baran Bir Solgun Ada m la kendi klrengi,
'
hznlere, i aclara, sessiz sarsllara ak dnyasn, bu kez ro

mana dntryordu ...
Emekli olduktan sonra tekdze yaamn silbatan deerlen
diren bankac Mehmet Ta, altmnda, ortada somut bir sebep
yokken, ailesini terk etmi; yetmilerincieki Drnev Hanm'n
at katnda yaamaktadr. Aslnda burada da ne arad belli de
ildir. Da vurmad, bizim de pek renemediimiz duyular,
dnceleriyle bir ehov kiisini andrmaktadr.
Bir zaman sonra Kadky'nde khne bir otele tanr. Hep
ayn ehov kapanklndadr. Baran, Ta'nn yaamndan,
gemiinden krk dkklkleri yalnzca satr aralarnda iler,
aka sze dkmez.
Karl bir k gn Mehmet Ta otelden kp gider. Nereye
gittiini bilmeden boyuna yrr. zmit'e yakn bu zorlu yrye
artk dayanamaz, Drnev Hanm'n at katna dner. Hastadr.
Gemiin i szlarysa dinecek gibi deildir.
5 86
O Mays kendi lm ilann tasarlar: Yollarda lecek, cebin
den bir "kartk" kacaktr; "Sokaklarda leceim ben." Bir sre
zahire tccar Sadk Bey'in evinde konuk kalr. Ama 'gitmek' is
tei yine ar basacak, yollara decektir, bu kez belki de 'sahici'
lme...
Byk blm gnce eklinde yazlm Bir Solgun Adam'da
gemiin bezginlikleri, ylgnlklar, snp gitmi umutlar, im
diki derin suskuya yol amtr. Seluk Baran, derin suskuda, bir
yandan da dnemin siyasi ortamn, genlerin rgt hareketle
rinde yer almasn, yaklaan ykmlar hep sisler ardnda kaleme
getirir. Gitmek, boyuna gitmek, hep baka bir yere gitmek sap
lantsnda, imdiki toplumsal ortamdan, yaananlardan kamak
istei belli belirsiz yanstlr.
Milliyet Roman Yarmas'nda beincilik kazanm Bir Solgun
Adam, hak ettii ilgiyi grememiti. Birka yl sonra, Ankara'da
Seluk Baran'la grtmde, "Galiba yanlg bende" demiti
yazar; "i dnyadan d dnyaya ya alamadm, ya da okur bu
altan holanmyor."
Yalnlk izgisini batan sona titizlikle koruyan Bir Solgun
Adam yapay, dzmece gerilimiere git git altrlan okurlara uzak
dmt herhalde ...
Sokaklara kmal. . . Kaldrmlar insanlarla doludur. Admlar

izleme/i... Hibir yere uramadan yryen insanlar vardr. Sonunda
bir yere varr/ar. yle ya, mutlaka durmak zorundadrlar. Yorgun
luktan tkenecekleri aa altlarna ya da girmek zorunda kalacaklar
izbelere dein izlemeli onlar. Bu koca kent nasl tannr baka trl?
Admlar insanlar aclara da gtrr, biliyorum. Ama yalnzlktan
boularak lmemek iin aclara katlanmay renme/i.
587
GURBET YAVRUM
Aysel zakn
Gurbet Yavrum Aysel zakn'n ilk romanyd. Bir yandan da

ykler yazyordu zakn. Gerek yklerinde gerek romannda
i szlatan bir yalnlk sz konusuydu.
Kanada'da gmen ii, ya yetmie yaklaan babayla Trki
ye'den gelen, babasn yllarca grmemi gen kzn yaln, dm
dz ama bir o kadar da hzn veren roman. Kanada'da geen s
resi belli gnler; sonunda gelip atacak ayrlk. Geriye dnlerde
babann btn yaam. Baba-kz belki de bir daha birbirlerini
grmeyecekler. Baba emeklilikten sonra yurduna geri dnecei
dlerine sarlp kalm.
Aysel zakn, yeni bir kuan romancs olarak, edebiyatm
za farkl bir roman armaan ediyordu...
Baba Trkiye'de, anayurdunda pek ok ie girip km; lk
leri, inanlar, umutlar dinmeyen bir kii. Yazarn saptamasyla:
"Ona gre bu yurdu kurtaracak olanlar bilinli, zverili aydn
lardr. Bu irdelenen, eletirilen yanl ve eksik bilin Trkiye'de
uzun bir dnemi ve geni bir aydnlar kesimini kapsamaktadr."
588
Kza gelince, o, babasnn yaam karsnda, Trkiye'de olup
bitenler karsnda niin yenildiini zmlerneye urayor. Ka
nada'da geen gnler, geriye dnlerle Trkiye'deki yaantlara
balanyor, odaklanyor. Dahas, gen kz annesinin ldn de
syleyemiyor babasna. ( zakn geriye dn tekniini artc
bir baaryla kullanmt.)
Birbirlerini yllarca grmemi bir babayla kznn karlamas,
duygusallktan abucak syrlyor, siyasi-ekonomik dzenin irkil
tici eletirisine yol alyordu. stelik, birok romanda rastlad
mz 'olay zenginlii'ne ihtiya duymadan, zakn sadece, olay
lardan arta kalm izlenimlerle yetinmiti ...
1975'te, " Gurbet Yavrum yapsyla, diliyle, sorunlara bak a
syla Trk romanndaki byk deiime ekleyebileceimiz bir ki
tap" diye yazmm. "Byk deiim"le neyi vurgulamak istemi
im, krk yl sonra pek hatrlayamadm. Ama Gurbet Yavrum'un
son sahnesi btn szsyla yaarln srdryor...
Boyun ememek, koullar zorlamak istemiti. Bir an duyduu

fke ve kararllkla Daimabahe'nin nne gitmi, saatlerce Atatrk'
beklemiti. Atatrk siyah bir arabayla gelmiti. Arabann kaps a
lnca, nce iri, gzel bir kurt kpeifrlamt arabadan. Babam do
nup kalmt. Dili tutulmu, rkerek, Atatrk'e ve iri kurt kpeine
bakakalmt. Atatrk'e doulularn kmsendiini syleyememiti.
589
AFAK
Sevgi Soysal
12 Mart dnemi, edebiyatmzda geni yank buldu, azmsa

namayacak sayda roman, yk, iir yazld. afak bu birikim ara
snda. Ama ok zgl bir yeri var: Olaylarn, basklarn, cezaevi
gnlerinin iinden geip gitmi Sevgi Soysal, dnemin amansz
koullarna alabildiine serinkanl, mesafeli eilmi. Bire bir ya
adklarn Yldrm Blge Kadnlar Kouu'nda (1976) dile getiri
yor ama, afak'a romann tamayaca ayrntlar, yaanmlklar
eklemekten titizlikle uzak duruyor.
Belki genliimin bir hatasyd: Bana gnderilmi mektupla
rn tmn yok ettim. Sevgi Soysal bir mektubunda afak iin,
"Sorulardan bir roman oluur mu?" diyordu. Bu trncesini ok
iyi hatrlyorum. Ve afak'ta Oya'nn boyuna sorular sorduunu
sylyordu; kendine, yaananlara, topluma, sol ve sa cephele
melerine.
afak'n bakiisi Oya'yla Yrmek'teki (1970) Ela, ne kerte
birbirinin ruh ikizidir, ak seik yantlayamyorum. kisi de Sev
gi Soysal'dan esinli mi, bunu da bilmiyorum.
590
Ama bana yle geliyor ki, Yrmek'in uan, pervasz Ela's,
geen zamanda, ykmlara yol alan toplumsal ortamda, git git ol
gunlam, hatta o sevimli uanln yitirmi ve yorgun bezgin,
sorularla yklenmi Oya olup kmtr, afak'n Adana'da sr
gn Oya's.
Roman, gzel bir sonbahar gecesi Adana'da balar, ertesi g
nn afanda sona erer. Siyasi srgn Oya'nn gzlemleri er
evesinde, faizme srkle nmi, iletiimsiz, buyurganlktan na
sibini alm btn yurdun yaamasn duyumsar, alglarz. Solcu
Oya imdi byk bir demenin iindedir. Bu deme 'ideolojik'
olmann ok tesinde, Fethi Naci'nin saptamasyla, "gelecein
sorumluluundan kan", 'sahici' bir demedir.
Yazarn derinlikli ironisi de bu demeye elik etmekte, yer
yer okuru olup bitenlerden dolay gldrmektedir. Bence afak,
gerek bir ironi bayaptdr. nk tam 'srtan' okura, yazar bir
ac kahkaha savurmakta; olup bitenlere bilinsiz yaklamlar sa
rakaya almaktadr...
Semih Gm, "afak, yalnzca Sevgi Soysal'n en nem
li roman deil, ayn zamanda 12 Mart dnemini anlatan da en
nemli romandr" diyor. afak, erken yata yitirdiimiz Sevgi
Soysal'n tamamlanm son roman. Yazarn lm haberini al
dmz souk, yamurlu bir Ankara akamnda, Attila lhan'n
syledii gibi, "detii sorunlarla daha ok uzun sre yaayacak"
bir roman.
Korkun siyasi kargaann ortasnda srgnler, yerli halk, o
cuklar, amirler, polisler, ingeneler, her biri okurda iz brakan
kiileriyle afak unutulmaz bir eserdir.
afak'n sonunda Sevgi Soysal, bugn iin de can alcln
koruyan bir saptayma varr: "Bir gz aldatmacas bu aslnda. De
iik ynlerden baknca gz krpyormu etkisi brakan bir resim
591
bu. Oya'nn zgrl gibi. Hapislik bitti. Srgn bitiyor. Em
niyet'ten serbest brakld. Ama zgr deil, olamaz."
Gz, ruh, dnce, duyu aldatmacalarndan olumu, rk
tc bir ortam yanstan afak, irdeledii sorunlar asndan, hala
gncelliini koruyan, ktmser topyaya ak bir eserdir. Kayg
lar bugn de srmektedir...
imdi btn bunlar yeniden mi? Niin olmasn ? Niceleri bunlar

yaamakta ve srdrmekle olduuna gre. Ama yine de isyan ediyor
iin iin. Yani byle aptalca... Brak kzm, ortada aklllk aptallk
konusu yok. Zulm var. Akll ve ne yaptn bilen zulm. O kadar.
Yaplm, yaplabilecei engellerneyi amalayan zulm var. Zulmn
budala kurbaniara ihtiyac vardr her zaman.
592
VSK
etin Altan
etin Altan Byk Gzalt'da da simgeci bir anlatma uzak

durmuyordu. Viski btn btn simgelerle rlmtr. Kii adla
r, kiilerin yaantlar, mekanlar, zamann yanstl, daha birok
ge simgelere dntrlm, simgelerle yanstlmtr.
"Gzel gnler yakndr" yalan vaadiyle balayan roman, kaba
gcn kol gezdii bir ortamda, herkese boyun edirten dzeni
ince bir alayla betimler. Bir tek romann ana kiisi boyun eme
meye almakta, srekli "hayr" demektedir.
Ne var ki, bu "Hayr!" demeler hibir ie yaramamakta, her
"hayr" roman kiisinin 'lin'le karlamasna yol amaktadr. Bi
tip tkenmeyen linler, giderek okuru da ksrdngye srkler.
Basklar basklar kovalamakta, 'birey'in var olu abas hzla t
kenmektedir.
'Birey'e gelince, ard kesilmeyen linlere dayanabilmek iin
boyuna viski imekte, olup biteni git git daha bulank, daha puslu
grmektedir. Kukusuz 'viski' de bir baka ksrdngdr. Zaten
romann bakiisi, direnemeyeceini, hibir ey yapamayacan
anlam, yklp gider...
593
Kara alayla acnn birbirine getii, kaynat Viski'nin unu
tulmaz sahnelerinden biri de, okuldaki diploma trenidir. Yllar
yl "byk ura ve abalarla" eitilmi renciler, gen insanlar
imdi birer "ceset" olmulardr. Ruhlar dondurulmu, beyinleri
sabunlatrlmtr.
Yal eitimci bu baardan gurur duymaktadr. rencile
re verilecek diplomalar, ilerdeki mesleklerini simgeleyen kk
"tabut"lara konmutur: Fabrikatr tabutu, savc, yarg, bankac
tabutu; sra sra duran tabutlar. . .
Treni daha uzaktan izleyen anneler/e babalar da sevinle el r

pyorlard. Birazdan ocuklarnn tabutlarn srtlayacak, byk bir
baarya kavumu kiilerin mutluluunda, ekip gidecek/erdi.
594
1976
AL GZM SEYREYLE SALH

Yaar Kemal
Yaar Kemal'in eserini deerlendiren yazarlar, genelde iki ana

izgi zerinde dururlar. nce Memedie balayan ilk dnemde, ro
manc, klasik romann erevesinde yol alm, eski destanlarn
havasn estirmitir. kinci dnemse, Dan te Yz lsnde,
zellikle lmez Otu'nda olduunca, "modernist roman anlay"
nn izindedir.
zerinde pek durolmam son dnem romanlarndaysa, Ya
ar Kemal, Gney Anadolu'dan, ukurova'dan uzaklaarak artk
'byk kent'e yol alr, fakat byk kenti dile getirmi teki ro
manclarmzdan ayr bir izgide.
Al Gzm Seyreyle Salih, byk kent (stanbul) zlemi iinde
ki on bir yandaki Salih'in romandr. Umutlar, sevinler, hayaller
iindeki Salih yrek yakc hayal krklklarna savrulup gidecek; ya
ad kk Karadeniz kasabasnda, besbelli, bir mr tketecektir.
Yeniyetme Salih, balk Temel Reis'in syledii gibi, hep
dnyay, hayat seyretmektedir. ocukluun btn erdenliiyle,
ii sevgi, iyilik doludur. Seyrettii hayatsa kat gereklikleriyle
Salih'i dler, masallar ortamna eker. Romanc, Salih'in bak
595
asn ne karmken, bazan da masallara alr, masal gelene
imize yepyeni ufuklar aar.
Oyuncaklara dkn, ama oyuncaksz Salih, Hac Nusret'in
dkkanndaki, ederi yz elli lira, mavi oyuncak kamyon iin gn
lerce hayaller kurar. Roman boyunca srp giden mavi kamyon,
oyuncak tutkusu, giderek trajik bir anlam kazanr.
Zaten her ey acya evrilmektedir: Salih'in iyiletirmeye a
lt kanad krk mart lr. Bykannesi, durup dururken,
martya, Salih'e handiyse dman olmutur. Salih'in masallarla
bezedii hayat, kat gereklikleriyle, yeniyetme ocuu drt bir
yanndan kuatmaktadr.
Salih'in tam da kavrayamad gzlemleri, deerlendirileri,
1970'ler Trkiye'sinin bir panoramas olup kar. Balkyken,
Bulgaristan'a gidip gelen, sigara, viski, silah kaaks olmu
Metin ac bir gstergedir; Metin ldi.irlecektir. inde gcn
de, emeinde demirci smail Usta, deimeye yazgl toplumsal
ortamda ayakta kalmaya almaktadr. ..
Takasyla stanbul'a gidecek Temel Reis, Salih'i yanna al
madan yola kmtr. Limanda yapayalnz kalan Salih, smail
Usta'nn dkkanna dner, nln takar, "demire ilk balyozu"
indirir...
Alabildiine iirli anlatm, iirli atmosferiyle Al Gzm Sey
reyle Salih Yaar Kemal'den bir 'efkat' romandr.
"Bir kck ku, insan deilse de insan gibi soluk almyor mu,
insan, insan gibi bakyor vallahi, insan gibiyemiyor mu, imiyor mu,
insan gibi de arkadan tanyor, valiahi de billahi de tanyor, beni ta
uzaktan grnce o bir tek kanadn rparak, sevincinden bana doru
bir yuvartan var, tpk insan gibi deil mi ana?"
596
BR KADININ PENCERESiNDEN
Oktay Rifat
Lapa lapa kar yaan bir k gecesi bitirmitim Oktay Rifat'n

romann. O yllarda Tevikiye'de oturuyordum. Evde tek bama
kalmaya dayanamadmdan sokaa km, epey yrmtm.
Bir Kadnn Penceresinden'in i acs yllarca srecekti artk.
Oktay Rifat, kimi eletirmenlerin yadrgad, farkl bir balan
gc yeliyor; romana bir 'nsz'le balyor, 1975 Trkiye'sine han
gi koullardan geerek geldiimizi saptyordu. Bu balang, adeta
toplumbilimsel bir betimlemedir. retmekten hemen hep uzak
kalm bir toplum, tarihi, ekonomik, ekinsel sarsntlaryla ilenir.
Dou-Bat skml ortasndaki yaam belirmeye balar.
Bir Kadnn Penceresinden ilk elde gizini ele vermeyen bir ro
mandr. Eserde yol aldka, yaadmz toplumun duraanl, o
duraanln, retimsizliin bizi srkledii faizan dnyay en
kk ayrntsna dek bulabiliriz. Ayrntlarn kkl ve sra
danlyla nemlilikleri arasnda ters orant sz konusudur.
rnekse, bir ayrnt-kii diyebileceimiz Nvit'in intihar, tek
bana bu olgu, ardnda saysz toplumsal aksakl yanstr ve ka
ranlk topluma kar Filiz'in onurlu kar koymasn hazrlar. . .
597
Konu, klasik ak geninin evresinde dolanr: Bedri-Fi
liz-Selim. Ne var ki, toplumsal-bireysel zmlemeler bu ak
genini deiik bir kronie dntrr. "Trkiye'de bu srada
birtakm kanl olaylar srp gitmektedir" cmlesiyle, gn g
nne yazlm bir 'tarih olgular' defterine alrz. Kanl olaylar,
lkedeki siyasi gleri simgeler. O kadar ac olan Filiz-Selim ili
kisi kanl olaylardan ayr tutulamaz.
Filiz, Bedri'yle evlidir, ocuk anasdr. Bedri'nin kimlii
bulanktr. Onu bir yar aydn olarak tanrz. Fakat gerek kimlii
bizi sonradan ok dndrecektir. Selim, Filiz'in yaamna Bed
ri'nin tan olarak girer. 'Ev kadn' Filiz, tekdze yaantsnda
oktan krelmi, ilevsiz, kalakalmtr. Selim 'devrimci', eylemci
hareketin iindedir.
ocuk annesi olmasna ramen 'cinsel doyum'dan haber
siz Filiz'le krsal kesimde kalm karsndan uzak, yalnz Selim'in
ilikisi, balangta cinsel aray, cinsel gereksinimdir. Ama bu
iliki giderek gerek bir aka dnecektir. Aka dntke de,
aclaacak, Filiz'i iin iin kntlere, ahlaki demelere srk
leyecektir. Gemiin topluma tad "katlanmak" ve susmaktr.
Nitekim roman boyunca, Filiz'le Selim kiisel, bireysel sorunlar
n konumaktan iddetle kanrlar. Filiz'in baz sorularn Selim
kemiklemi bir ahlak anlayyla yantsz brakacaktr...
Toplumun yaps, btnyle 'kapallk' zerine kurulmutur.
Kapallk, yzyllardan beri -onca deiime, deitirime ramen
trel anlay, zihniyeti ekillendirmitir. imdi bu anlay, ger
ekte hibir eyin deimemi olmas, yalnzca ruh kntsne,
iednkle, hatta kaba gce almaktadr.
Selim bir sokak kavgasnda kart grllerce ldrlr. Filiz
yaamnn en korkun sorusunu bu ldrmden sonra soracaktr:
Kocas Bedri, bunca yl birlikte yaad Bedri kimdir?! Bedri'nin
kim olduunu yazar da aklamaz. Bu, belki de, duraan toplu-
598
mun btn sevgisiz, dar zihniyetli insan ilikilerine ynelik bir
uyardr.
stelik Bedri'nin polis olmas ve Selim'in ldrlmesinden
sorumlu olduu da sz konusudur:
"-Ben deyyusun biriyirol diyecekti Bedri araya lm girdikten
sonra.
nsan birini ele verdiinde byle alar. Bu gzyalarnda kii
nin kendinden tiksinmesine benzer bir ey vard."
Filiz, romanmzda pek irdelenmemi bir kadn kimliidir.
ocuk annesi, hep ev iine yetimeye alan, ekinsel algs karartl
dka karartlm, renksiz, soluk bir kadn, cinsel bilgisi yok denecek
kadar az, cinsel soukluktan hasta olduunu sanyor... Karsnn
kadrln baka erkeklere duyumsatarak cinsel adan uyanabilen
Bedri, Filiz'in trajik i dnyasyla ilgilenmeyecektir bile.
Hem cinsel huzursuzluu, hem hibir yaratc zellii olma
yan ev kadn yaants Filiz'de aalk duygusunu pekitirdike
pekitirir. ok etkileyici birka sahne -komusu Madam Seta'nn
anlattklar, mahalledeki fantazi bir kadnn srarla Filiz'e yakla
ma giriimleri, alveri ortamndaki satclarn garip, sezdirili de
inileri- Filiz'de bulank ayrntlar olarak kalr. Ne var ki, intiha
rndan sonra Nvit iin sylenenlere derin bir keder duyacaktr...
Selim'e gelince, i dnyasnda gelenekten kalma yaz ahlak an
layn bsbtn silip atamam, gen kadn bir trl deerlen
dirememitir: "Bir kadnn bir erkee geliini istedii kadar doal
karladn sansn, bunun daha ok bir yasmaya yakacana ina
nan bir ey vard iinde, pis ve tortulu, batakla benzer bir ey."
'Batakln' ortasnda kendini yetitirebilmi, gerek bir aydn
olan Nvit -demin belirttiim gibi- intihar eder.
Bedri'nin bu intiharla ilintili ilk haberi, bence, romanmzn
toplumsal bayalklar saptamak asndan en gl sahnele-
599
rinden biri. Bedri, Nvit'in cinsel organnn kklnden sz
aar. Yitirilmi bir yaam iin sylenen 'ilk' szdr bu.
Filiz'i bilinleniin eiine getiren de, evresindeki dnyann
alabildiine baya, kaba, irkin, insanlkd ynserneler gste
rerek devam etmesindeki derin kayg olur. Yapayalnz Nvit'in
cenazesi Boazii'nde kk bir sahil camiinin avlusundadr im
di. Ryayla gerekliin i ie getii sahnede, Filiz cami avlusuna
girer; gecedir. Filiz direnmeye karar verir. ..
Ayn zamanda iirli stanbul tasvirleriyle donanm Bir Kad
nn Penceresinden, "yar aydn, yar inanl, yar namuslu" insanla
rn, deiik kesimlerin hep "yar" kalan yaamalar srp gittike
toplumu bekleyen rkn umutsuzluu sezdirerek biter.
ki trl sevi;me var bu toplumda: Batl sevi;me ve tresel se

vi;me. Birbirini tanmayan iki kiinin evre gzetiminde bir yuva
kurmalar iin koyun koyuna verilmesi: Bizim Ky'n gelin/eri, da
mat/ar biryanda, bir yanda Amerikan sinemasnn getirdii en yeni
ak biimleri. Yurdun insan hasta. Ne zaman iyileecek! Berberin
yksn anmsyor Filiz, gerdee girdii gece erkekfii uyanmayan,
uyanmaynca da gelini berber makasyla delik deik eden berberin y
ks.
600
BR UZUN SONBAHAR
Demir zl
Demir zl daha Bunalt (1958) ve Bountulu Sokaklardan

(1966) balayarak, yazarlk yaam boyunca 'tek bir yapt'a doru
yol alr. ykler, anlatlar, romanlar bu tek yaptn paralar ve
btnleyicisidir. Bountulu Sokaklarn baz ykleriyle te Senin
Hayatn (2015) arasnda koutluklar kurmak olas.
Bir Uzun Sonbahar, bylesi bir yazarlk anlaynda dnm
noktas. Nitekim Demir zl de, yllar sonra, romann (Bir
Uzun Sonbahar, Bir Kkburjuvann Genlik Yllar ve Bir Yaz
Mevsimi Romans) bir arada yaynlayacak; 1979 tarihli Bir Kk
burJuvann Genlik Y llar 'n baa alarak, yukarda szn atm
'tek yapt'a balang sayacaktr. yle sanyorum ki, tek yapt 'ka
rar' Bir Uzun Sonbahar kaleme alnrken verilmi ...
Bir Uzun Sonbahar 1970 ylnn sonbaharnda geer. Demir
zl siyasi panoramay hibir zaman kaba vurgulamalada iz
mez. Ne var ki, Bir Uzun Sonbahar daha adndan balayarak,
12 Mart dnemine gndermedir. Anlatc, "Uzun, karanlk bir
dnem yaanacak'' der. Ve o dnem yaanr. Geriye dnlerde,
hatrlaylarda o dneme yol aan koullar sezdirilir.
60 1
Tek bir yapt gibi, Demir zl'de tek bir anlatc vardr. B
yk olaslkla kendisinden esinli bu tek anlatc, birbirinin ard
l, birbirine benzeyen yaantlar dile getirir. ehirler de hemen
hemen deimez: Bata stanbul, Paris, Berlin, Stockholm. (te
Senin Hayatn'da ayrca zmir.)
Bir Uzun Sonbahar, teki kitaplarda da olduunca, stanbul'un
adeta mimari izimini yanstr. zl'nn kaleminden stanbul'un
semtlerini, sokaklarn, yaplarn okumak gerekten ekicidir.
Bir yandan da, yine o tek anlatcnn gzlemlerinden teki
kiileri tanrz. Bir Uzun Sonbahalda Glgn bu adan rnek
alnabilir: Yazar, kiilerini olutururken, allagelmi yntemle
re gerek duymaz; zmlemeler, tasvir etmeler yerine, o kiileri
davranlarn dan, konumalarndan 'yakalarz'.
Bir Uzun Sonbahar boyunca karamsarlk git git dorua kar.
Yaklaan toplumsal karanlk, acy, ie kapan, nihilizme yakn
bounalk duygusunu, eylem araynda tkanp kal getirecektir
ard sra. Sonuta varlan nokta, bireyin yalnzldr. ..
Yazd. stanbul'un en gzel yazlarndan biri, ama askerlik y

znden, yazdan yararlandm sylenemez. Ne de olsa askersiniz,
izinli olsanz da.
602
FKRMN NCE GL
Adalet Aaolu
Fikrimin nce Gl, daha ilk admda bozuk dzeni vurgular;

bozuk dzenin posasn kard Bayram'n portresiyle balar.
Adalet Aaolu szmona kapitalistleme srecindeki Trki
ye'yi, tketim toplumunda yitmi bir 'kyl-ii'yle birbirine ko
ut kurguda dile getirir.
Bayram sadece bir kyl-ii deildir. Yaad dzende, ya
ad farkl ortamlarda 'biimlendirilmi' bir insandr, salt kendi
karn semi, kendi bireyci kurtuluunu lk edinmitir. D
zene uyduka uymakta, giderek insann insanla ilikisinde sevgi
sizliin batana dmektedir. Romanc, evremizde birok Bay
ram'n yaadna iaret eder.
Zaten Fikrimin nce Gl, Bayram kimliiyle, edebiyatmza
unutulamayacak bir roman kiisi kazandrmtr. Kyl Bay
ram'n, Almanya iisi Bayram'a dnrken deimi giyim ku
amn yllarca unutamadm.
"Sentetik hasrdan rlm tirol biimi, deniz yeili apka
s" ve "krmz stne kara bask notalar, Franz Lehar yazlaryla
603
ssl gmlei" Bayram' arpc kld kadar, ackl gln de
klar. Takm elbise, fotoraf makinesi, "Mercedes'in btn ge
mi yllarna ait modelleriyle desenlenmi" teki gmlei, zentili
hali, yar kk burjuva yar kyl kalm davranlar Bayram'n
umutsuz hayat mcadelesinin zeti gibidir.
Almanya'dan -son " ylda" iyice km- Trkiye'ye dn
mektedir Bayram, altndaki son model Mercedes otomobilden
duyduu sonsuz vnle... Bir yolculuk roman gibi grnen
Fikrimin nce Gl, derinlerinde, insan yalnz baka insanlardan
deil, kendinden bile koparmann, 'eyletirme'nin ardna der.
eyleme ve eyletirme Bayram'da i iedir.
nk Bayram, hem Opel fabrikasnda alrken, daha lks
bir otomobilin sahibi olmak istemekte, hem de nihayet kavu
tuu Mercedes'ine "Balkz" adn verecek kadar gemiine bal
kalmaktadr...
Fikrimin nce Gl'nn yaynland gnlerde Bayram' ok
tarttmz hatrlyorum. Yazar, yeni toplumun var ettii 'zih
niyet'i amlayarak belki de hepimizi rktmt. Kullanlrken
ryen, snf atlayarak, kendi snfnn deerlerine sahip kma
yarak ykseldiini sanrken alalan ve alaltlan Bayram'da belki
hepimizden izler, izdmler vard.
B ayram, hem onca yaknlklarn grd Veligillerin dev
riimi otomobilleri yanndan 'ya bama kalrlarsa!' diye hi
oyalanmadan, baarsn, Mercedes sahibi oluunu gsterebile
cei Trkiye'ye dnn geeiktirecek bu kazaya bulamadan
geer; hem de onlar, dostlarn ikide birde anmsamadan ede
mez. Bylesine trajik saysz gndermeden sonra, yok ediler,
yok edililer ortamn gzler nne sermi romanc son sz
syleyecektir: "Hibir yolun ucunda, kimse B ayram' beklemi
yor."
604

Orda, bu Mercedes'in iine daha ok yaraacan sand, bir za

man ncesinin tutkulu bakl, kvlcml, esmer delikanlsn grmeyi
umuyor. Nerde? Aa doru damar damar sarkan yanaklar, sa g
znn altndaki bir yank izi, derine kam gzleri, sar-kara y
znde cansz, mat, sigara isi bir krllkla uzayvermi sakallaryla;
azn atka sol stten ikisinin eksiklii hemen grnen dileriyle
kar/atka iini biberyutmu gibi bir aclk abucak dalayp geiyor.
605
PANSYON HUZUR
rfan Yaln
Her Gece Bodrum'u yazdm dnemdi. Pansiyon Huzur yayn

land; Milliyet gazetesinin roman yarmasnda ikincilik kazan
mt. rfan Yaln' dergilerde yaynlanan eletirilerinden tan
yordum. Pansiyon Huzuru romanlar yazmaya alan bir yazar
aday olarak okudum.
Hocam Rauf Mutluayn eseri hi mi hi beenmeyen yaz
s, o gnlerde benim iin bir lt olmutu. Aslnda byle mi
dnyordum, Mutluay'n yarglarna katlyor muydum, artk
bilemiyorum. Pansiyon Huzurdan hayli soumutum ...
Oysa, Beyolu'nun dar, kirli sokaklarndaki, karanlk yzl,
enikonu harap bina, o binada pansiyonculuk yapmaya alan
nci belieimden bsbtn kmamt. Sonralar unu da dn
dm, daha dorusu dnmek zorunda kaldm: Esendal'n Aya;
l ve Kiraclar, Cumhuriyet'in ilk yllarnda, Ankara'da mutlu,
umutlu bir pansiyon hayat anlatr. Gelecek iin gzel yaamalar,
iyimserlikler sz verir. Aradan uzun yllar gemitir; imdi rfan
Yaln, eski payitaht stanbul'un btn tantanasn yitirmi semti
606
Beyolu'nda akllara durgunluk verici ve trajik bir k hayat
anlatmaktadr...
Bu iki roman arasnda, iyimserlikten ktmserlie yol alm
bir toplumsal-siyasi ak sz konusudur.
Pansiyon sahibesi -ama bulunduu binann kiracs- nci,
pansiyondaki kiiler, Arif Bey, gen Umut, rkntlerle yklm
Ali, Mfetti, tekiler, her biri artk karanlk hayatlara yazgldr.
Dzen onlar yalnzca umutsuzlua ynlendirmektedir. O kadar
ki, paraszlk nci'yi devrimci Umut'u -polisten para alnn 'umu
duyla'- ihbar etmeye kadar 'drecektir' ...
Bugn bana yle geliyor ki, rfan Yaln, karanlk bir topluma
srklenileceini ilk grenlerdendi. nci'de elikilerle dolup ta
an, sonu intiharla bitecek, bozuk dzenin yaratt bir kadn dile
getiriyor, kolay kolay unutulmayacak bir roman kiisi klyordu...
"Askerlikte ok ektirmi/er buna da, herkesi subay sanyor. "
607
o
Ferit Edg
Lise son snftayken Kaknlar (1959) ve Bozgun'u (1961)

okumutum. Kimi eletirmenlerin varoluu bir anlayla yazl
m olduunu belirttii bu yk kitaplarna Behet Necatigil'in
yorumu farkldr: "Toplum kaa aydn kiilerin iierini karartan
yaama anlamszl, cinsel saplantlar, yozlamalar gibi temalarla
rl hikayeler ( ... )" Bense, hem Kakn/ar'da hem Bozgun'da
kertici bir yalnzl duyumsamtm.
zellikle Bozgun, birbirini btnleyen blmler, paralar ha
linde ve daha ok bir roman zelliinde, bireyin i dnyasn de
iyor, sannlara kadar uzanyor, kendimizden bile sakladklarmz
da vuruyordu.
Kimse (1976) ve O art arda yaynland. Deerlendiriciler,
O'nun Kimse'nin bir kez daha yazl olduunda birletiler. Fe
rit Edg'nn syledii, belirtmek zorunda kald bakayd: " 0,
Kimse'nin ikinci yazl deildir. O'yu Kimse dourmutur, arala
rnda kan ba vardr, ama o kadar."
Kimse btnyle dile dayal bir romandr. Yine yazarnn be
lirtmesiyle dilin olanaklarn, "anlatm olanaklar 1 olanakszlk-
608
larn" irdeler. Deneysel denebilecek zellii de vardr Kimse'nin.
Yaznak, anlatmak edimi zerinde durur, bu edimi eser boyunca
kurcalar. Bu adan romanmzda bir 'ilk'tir.
Ferit Edg O'da hem klasik romann imkanlarndan yararla
narak, hem soyudamalara yaslanarak, bence btnyle zgl bir
roman kaleme getirir. Teknik zenginlii asndan yepyeni bir
roman! zeti rahat rahat karlacak kadar konuya dayal, anlat
yenilikleriyse kolay kolay zmlenemeyecek kadar derinlikli.
Konuya eildiimizde bir ky, kye gelen gen retmen,
yoksul, yoksun renciler, "on haneli" kyn trajik dnyas.
Nerede bu ky? Romanc daha ilk satrlarda syler ama, szck
lerle 'rterek':
"Hak. kentim
ileli gzlerin
czzaml derin
ve - kar ile devam eder adn."
O yaynlandnda, Fsun Akatl, "Hi kuku yok ki bir 'ky
roman' ile kar karya deiliz" diye yazm, vurgulam. 'Ky
roman', 'kent roman' ayrmlarnn dnda, O, bence byk bir
acnn iirle rl romandr. Daha dorusu bir 'iir-roman'dr.
( O'dan on bir yl sonra Ferit Edg bir iir-roman daha yayn
lad: Eylln Glgesinde Bir Yazd.)
Peki bir ey syleyeyim de daha da rahatlayay m hocam.

Sanma ki yalnz bu iki garibi ldrdk.
San ma ki adam ldrmenin gnah olduunu bilmiyorum.
Ama yaamann zorluu da var.
Emir kulu olmak var.
609
Bunu da yaz defterinin bir kesine. /erde belki iine yarar. Hadi
imdi iyi gece/er.
Kapy vurup kt Ha/it.
6 10
YRMDRT SAAT
Peride Celal
Yirmidrt Saat birka kuan stanbul'daki yaamna, ' s

tanbul yaamas'na ilikin, hayli kara eletirilerle donanm; dilde,
anlatmda, ruh zmlemesi yksek bir romandr. Peride Celal,
bu eserini, gemite birok stanbul evinde grd, tand
"emektar"lardan izlenimlerle yazdm sylemiti. "En sekin
evde bile, her birine yaplan hainlikti" dediini de hatrlyorum.
Adapazar'nn kynden gelme Aye, imdi, yllardan beri
ad deimi, Dilher yaplm emektar olarak, Nianta'nn bir
apartnannda anszn hastalanr. Elinde byyen Fatma'nn ba
k asndan, nce Nianta hayatn tanrz. Bu lks hayatn or
tasnda, Dilher hep kendi kesinde, sessiz, suskundur.
Tehlikeli bir ameliyat sonras, Dilher hastanede, yataa ba
l; " yirmidrt saat"in gemesi beklenmektedir. Gen Fatma,
butik sahibesi baktnl annesi, ikisi de Dilher'in baucundadrlar.
Ksa bir evliliin ardndan Hukuk Fakltesi asistan Ahmet'e ak
Fatma, sosyeteye giysiler hazrlayan annesiyle atma halindedir.
Dilher'in yirmidrt saati ilk kez ikisini birletirmi gibidir.
611
Bilinci yar ak yar bulank Dilber'e gelince, o, on yanday
ken stanbul'da besleme olarak geldii kona, sonradan Nian
ta'ndaki apartman, uzun yaamnn hepi topu iki melcinn,
soluk, tekdze yaantsn hatrlamaktadr, hastane odasnda. Pe
ride Celal, Dilher'in henz Aye olduu gnlere geri dner, bir
emektarn hibir zaman nemsenmemi hayatnda ve dnyasnda
hangi derin aclarn yer aldn kaleme getirir.
Benim iin, edebiyatmzdaki en gzel cariye roman Serg
zet'tir. 1899 tarihli Sergzet'ten, handiyse yz yl sonra, cariyelik
kurumu oktan ortadan kaldrlmken, Peride Celal, Dilher'in
serveniyle Sergzet'in izgisini srdrm gibidir. Dzenin
deimi olmas, olumlu anlamda yenilikler, toplumun iledeyii
Dilher'in yaamnda her eyi sanki ayn brakmtr ...
Merhamet ad altndaki rkn snf fark acmalarn, snf
lar aras iletiim kopukluunun derin yaralarn Peride Celal bu
romannda serinkanl, hatta yer yer kat bir anlatla deer.
Yirmidrt Saat sona erdiinde, okur kendi i hesaplamasyla ba
baa kalr...
Birdenbire her ey bozuluvermiti. Bir karn ars, beklenmedik

bir hastalk, hastane, ameliyat!
6 12
YALNlZLAR
Erhan Bener
Gordium'u (1956) 1960'larn sonunda okuduumu hatrlyo

rum. Kapaktaki resim, Dost Yaynevi'nin verimlerini yllar yl
inceliklerle bezemi Gngr Kabakolu'nun bir almas. Gor
dium handiyse ldrtc bir i karanlnn roman. Blent Ecevit
arka kapaa unlar yazm:
"Yaanmakta ve yaanm olan bir arada kavrayan, kahra
manlarnn i hayatn hal ve mazisiyle bir btn olarak deen,
ustaca yazlm, salam kurululu bir roman. . . "
Doktor Nevzat-Macide-retmen Necati lsnn karma
k ilikileri, Nevzat'n hayatna giren Nermin de eklenirse, Gor
dium'un ana izleidir. armlar, skn eden anlar, zellikle
Doktor Nevzat'n karmak ruh dnyas. ..
Erhan Bener, yirmi yl sonra Gordium'u yeniden yazacak ve bu
kez Yalnzlar adn yeleyecektir. Bir grmemizde, "Yirmi yl
boyunca burguydu Gordium benim iin" demiti.
Yalnz/ar, geni kadrosu, yeni trajik ykleri, younlatrlm
anlatmyla artk 'krdm'e deil, tarada byk kentten gel
nilerin bounlu servenine alr. Doktor Nevzat-Macide ili-
613
kisi bu kez ok daha derinlemesine kaleme getirilmi; Terzi Nuri,
Adalet gibi yan kiiler yer yer n plana karlmtr.
ok partili dneme gei srecinde yaananlar, Yalnz/ara
toplumsal bir arka plan oluturur, ndeyse, hep bireyin yalnzl,
bunalm, ou kez trajik sonu. Bir ufuk darlnda buluan b
yk kentliler, lkleri tkenmi, hep ayn yarnlar yaayacaklar
nn algsnda, gelge kurtuluu ikide ve cinsellikte ararlar. Oysa
k adm adm yaklamaktadr.
Yalnzlarn nemli bir zellii, ayrntlarn dile getiriliinde
ki ustal, titizliidir. Bir ayrnt zenginliiyle srp giden eser;
tek tek her ayrnty romann btnyle kaynatran, her ayrntya
adeta 'ruh fleyen' bir yazarn emeini belgeler.
Btn bu anlar ynnn ortasnda, bu kalabaln iinde, bu

sar ve somut aydnlkta korkuntu kimsesizlii. Bu sar aydnlk s
caklk vermiyordu ona. Gn domayacak/ bir daha. Saysz ipier/e
topraa balanm olan varln, yaamn skc emberinden kur
taramayacakt.
614
1978
DENZ KST
Yaar Kemal
Deniz Kst Yaar Kemal'den artc bir romand. Yetime

yllarnda okuduum btn eserlerinde, Yaar Kemal, Toroslar,
Ar Da, ukurova, geni bir Anadolu corafYasna alyor;
bu corafYay toplumsal, folklorik, sylence zellikleriyle yan
styordu. imdi Deniz Kst byk kente, stanbul'a alan ilk
romanyd.
Geri Al Gzm Seyreyle Salih stanbul'a aln habercisidir:
Dnyay seyreyleyen Salih'in dlerinde bir gn stanbul'a gide
bilmek lkdr...
Deniz Kst cinayetle balar, Meneke'de bir kahvede. Sonra
geriye dnlerle stanbul kentinin denizlerle, drt bir yann ku
atm o bereketli denizleriyle ilikisine geer. 'Hzl' bir roman
girii gibi almlanabilecek 'cinayet', aslnda stanbul'un yeni yaa
masna rkn bir gndermedir.
Roman boyunca cinayetler, birbirini yok etmeler art arda o
alacaktr. Hepsi stanbul'a dardan gelme roman kiileri bir
birlerine yaknken, bu kent onlar birbirlerine dman klmtr;
615
'ldrme' izlei, Deniz Kst'nn sonlarna doru cinnet nokta
sna ular.
Yaar Kemal'in grd, yanstmak, dile getirmek istedii s
tanbul, evre ve yaam kirlenmesinin ortasnda, yoldan km,
yoldan kartan, alabildiine yoz bir byk kenttir. Romamnz
daki birok stanbul'dan farkl bir kent.
Arada kk sevinler, mutluluklar, insanca duyular hep eri
mekte, geriye ldrumler kentinin saltanat kalmaktadr. Yaar
Kemal bu ortam, stanbul iin handiyse zel olarak biimlendir
dii, byk kent 'sylencesi' havasnda bir slupla anlatr. Deniz
Kst'y ada stanbul'un ac sylencesi diye okumak olas.
Sonda kk bir umut pay, kirletilmi her eyin, "koskoca
man, mavi, tertaze" denizle arnabileceini sylese de, Deniz
Kst byk kentin amansz koullarna saplanp kaln roman
dr. Gelge ltlar dnda yarn bsbtn bellisizdir.
Koarcasna, salcakla kal demeden, oradan ayrld Zeynel, Ak

saray geidinin altndan geip kyya, Yenikap'ya indi, deniz usul
dan dalgalanyordu. akllarn stne oturdu. Yamur daha btn
hmyla veritiriyordu. Karda adalar klarn yakmlar, denize
salm/ard.
616
KULAR DA GIT
Yaar Kemal
Uzunyk deniyor ama, Kular da Gitti Yaar Kemal'in en

gzel romanlarndan biridir bence. Ksa, zl, alabildiine derli
toplu bir roman. Yazar, "stanbul'un tarihini yazanlar"a seslene
rek balar. Dilei; Florya dzndeki kularn, ku yakalaycla
rnn stanbul'un tarihi yazlrken unutulmamalardr. "Salveril
mi" kularn sevincini hatrlatr...
Doay hileyen dzen, kularn salverilmesini bir duyarlk
sorunu olmaktan karmtr. Kularla ku yakalayclarnn bir
birine kart grnen serveni, Kular da Gitdde bambaka bir
grngeden deerlendirilir.
Her yl Florya'nn dzlklerinde ku yakalayanlar, "bu yl",
azat kularn kimseye satamazlar. Artk kimse ku azat etmek
istememektedir. Toplumda herkes kendi bana braklm, ya
ayabilmek iin herkes, bir bakasnn sorunlarna kaytsz. Ku
yakalaycs kk ocuklarn az ekmek sevinci kimseleri ilgilen
dirmiyor. . . ocuklar Taksim Meydan'nda kularyla yapayalnz
kalrlar. Bu, ldrlerek yenilmesine -bir zamanlar- asla bavu-
617
rulmam kular, ilk kez "bu yl" ekmee katk olacaktr, hem de
boyunlar kopartlarak!
Sait Faik ocuklardan kulara tuzak kurmamalarn istiyordu
("Son Kular"). Yaar Kemal'se, ocuklarn kulara tuzak kurmak
zorunda kallarn anlatr. nanlmaz bir sl1p cokunluu orta
snda, ku yakalaycs ocuklarn gemilerini reniriz, rperti
verici bir ortam kar karmza: Herkes birbirine tuzak kurmak
tadr. Herkes, yaayabilmek iin, bir bakasn, bakalarn yok
etmek zorundadr. Uzak bir umut duymaya alr anlatc: Yarn
insanlar maddi ktle kar birleeceklerdir.
Umut mu, bir dilek mi, bilinemez.
Kular da Gitti'nin kiileri arasnda Dolapdereli Ali ah ka
baday kimliiyle nce irkiltir; sonra yazarn araya girmesiyle, Ali
ah'n szlerden, anlatiardan hep rak kalm i dnyas btn
szsyla ortaya kar.
Uzaktan, stanbul'dan uultular geliyor, kzl kanatl yrtc ku

Meneke'nin stnde, gsn esen ye/e verip kanatlarn germi s
zlyor; nmde stanbul ehrinin acmaszlnn, yitmiliinin,
kendi kendini, insanln unutmuluunun, ok eyler yitirmilii
nin bir ant, yzlerce ku bandan dikilmi bir ant duruyordu.
618
1979
ASILACAK KADIN
Pnar Kr
Pnar Kr Yarn... Yarn.. . 'la ( 1976), yani daha 'ilk' romanyla

sevilen, nemsenen bir romanc kimliindeydi. 12 Mart dnemi
ni ok farkl evrelerden deen, zmleyen Yarn... Yarn... bo
zuk dzeni yanstyor, smr ortamnda ala ala hey yaayanlar
dile getiriyordu. Bir yandan da, romancnn temel izleinin bu
smr ortam olduunu haber vermekteydi. . .
Aslacak Kadn ayn izlei e n u noktasna kadar gtrr ve
romanmzda insan bedeninin, cinselliin smrs konusunda
belki de en irkiltici eser olur. Aslacak Kadn' gerekten irkilerek,
yer yer sarslp kalarak okuduumu hatrlyorum. Ayn ekilde,
romandan yola kl, Baar Sabuncu'nun ynettii, Mjde Ar'la
smet Ay'n oynadklar Aslacak Kadn filmi de alabildiine yrek
yakcdr.
Yarn ... Yarn .. .'da Pnar Kr'n "bir solukta okunan bir ro
man" yazd vurgulanmt. Aslacak Kadn da soluk solua bra
kacak bir haberle balar: ''Yal cinayeti sanklar mahkum oldu".
Haberden rendiimize gre, "'Yal Cinayeti' olarak adlandr
lan dava dn sonulanm ve sanklardan Melek Ebruzade idama,
619
su orta Yaln zveren ise mr boyu hapse mahkum olmu
lardr."
Haberin devamn okuduumuzda 'sradan' bir ak geni
kar karmza: Boazii'ndeki yalsnda l bulunan koca, kars
-katil- Melek, Melek'in a. .. Pnar Kr sonra Melek'in yaa
myksne geer.
Tutanak niteliindeki Aslacak Kadn, yargnn grmezden
geldii, yarglan srasnda saptayamad, belki de bile isteye
umursamaz kald 'asl' sulunun, 'su'un gizli tutanadr. Sa
dece Melek'in anlatmndan, katilin -bir bakma- i sesinden dile
getirilenler bize madalyonun teki yzn gsterecektir.
Pnar Kr bu blm -zellikle- bilin ak tekniini and
m kapal bir biimle yazm; okuru, Melek'in yks konusunda
zorlayarak, 'su'un yeniden yarglanmasn, okurca yarglanmas

n yine okurdan talep etmitir.
D grnmde, Boazii'nin gzel bir yalsnda yaananlar,
okuma yazma bile retilmemi Melek'in i sesine evrildike,
romann sorgusu dorua kar: Kocas Hsrev'i ldren Melek
gerekten katil olabilir mi? Melek, Hsrev Ebruzade'yi gerekten
ldrm olabilir mi?
Yandaki resimde idama mahkum olan gzel Melek ve on yedi ya

ndaki d Yaln zveren grlmektedir.
620
1980
OCUKLUGUN SOGUK GECELER

Tezer zl
Tezer zl'nn sonradan Eski Bahe'de (1978) yer alan kimi

ykleri Yeni Dergi'de yaynlanrd. Kural tanmaz, bir yandan da
alabildiine nahif bu ykleri ok severek okurdum. ocuk kal
bini hi kaybetmemiti Tezer zl...
ocukluun Souk Geceleri benim iin daha adndan balayarak
aclardan, hatta travmalardan gemi ocukluklarn, gcn, et
kileyiini arnmlktan, gizlisiz saklsz tutumundan alan roman.
Leyla Erbil yle yorumluyor:
"En nemli yan da, sanrm, yazarln sekin bir durum ol
duunu yadsmasndan; okurla yazar arasnda her vakit var olan
o engeli amasndan ve sadece yazarnn bilecei bir gizle yrei
deitirmesinden douyor."
Fatih'te, 1 940'l yllarda, yangn yerine bakan bir evde ba
layan roman 12 Mart dneminde sona erer. Romann aniatcs
imdi otuzlarnda bir gen kadndr. Ama anlattklar hep ocuk
lukta gemi, iz brakm, yaralam olaylardr.
Roman boyunca olaylar art arda handiyse inflak eder. Mutlu
lua, ocuk sevinlerine alan -yok denecek kadar az- yaantlar,
621
anlatcy iyiletirememitir. En uzak anlarnda bile ruh saln
yitirmekte olduunu, git git yitirdiini alglayan anlatc, ayakta
kalmaya direnmekte, gelgelelim srekli ar sarsntlara savrul
maktadr.
Birer ikenceyi andrr ruh saaltm giriimleri onu bsbtn
ldrya srklemektedir. Oysa bu sadece d grnmdr. te,
anlatc, kendisini yok eden aile, okul ortamyla, ifte ahlakla,
baskc, buyurgan, yaptrrnc toplumsal dzenle boyuna mca
dele etmektedir.
Acs, travmas srp giden ocukluun Souk Geceleri kk,
soluk bir umutla biter: Doa, deniz, rzgar, karlk gren cokun
bir ak belki iyi gelecektir anlatcya...
stanbul Baaz'ndan doru esen bir rzgar salarm uuruyor.

Yerdeki sar, turuncu sonbahar yapraklarndan gelen doa kokusu
nun, imdiye dek algladm en gzel koku olduunu duyuyorum.
Yaprak kokularnda biraz o da var. Dipdiri.
Yallarn gerisindeki arya uzanan dar sokaa doru yryorum.
622
DANABURNU
Oktay Rifat
Danaburnu'ndan sz aarken, "Romann balca zellii, ben

ce, bir imgelem rn olmasdr" diyor Oktay Rifat. Stendhal'in
Krmz ve Siyah'n rnek gsteriyor: Krmz ve Siyah yaanm
bir olaydan esinli, ama "iki satrlk" bir olay, Stendhal'in "imge
lem gc"yle "koca" bir romana dnm.
Bu ksa yazda Danaburnu'nun da bir gazete haberinden yola
klarak kaleme getirildiini reniriz. Anlan, bir cinayet ha
beridir. Yazar, yllar nce okuduu haberi, k noktas aldn
belirtir; gerisi tmyle "uydurma"dr...
Bir Kadnn Penceresinden ve Bay Lear (1982), 'romanc' Ok
tay Rifat'n bence bayaptlardr. Danaburnu'nu ylesine sev
diimi syleyemeyeceim. Elbette bir dil leni, elbette Oktay
Rifat'a yarar bir incelik; yine de doruk iki romann arasna sanki
skp kalm.
Fakat bir roman her zaman btnyle mi sevilir?
Kasaba dnyasndan, git git, bir cinayetin anatomisine dn
en Danaburnu'nun giri blm, romandan adeta bamsz, gz
kamatrc bir Trkeyle yazlmtr. Dzyazyla iirin birleme-
623
sinden sz alacaksa, bu uzunca giri, benzeri kolay kolay yazla
mayacak gzellikte bir rnektir. Yzlerce kez okuduumu vurgu
lamalym. (Danaburnu anlmadan klavuz eksik kalacakt. .. )
Rzgar yldzdan esiyor, okalipts, radyata, zakkum, mimoza,

sedir, ladin, fstk, servi, olduklar yerde bir burga gibi dnerek ku
zeyden gneye doru savruluyordu. Gk bulutsuz ve saydamd. Deniz
eridinde yalnz akta ak kpkler vard. Kyda ise suyun rpererek
gneye akmak iin zorland grlyordu. Karayel uulduyordu.
624
DNEMETE
Tark Bura
Dnemete Tark Bura'dan bir tara romandr. Zaman za

man yakn tarihimizin dnemelerini irdeleyen romanc, pers
pektifini Anadolu tarasna evirmi ve taraya farkl bir yakla
m yanstmtr.
Tara, kasaba dnyas birok romanda lgnlkleriyle izil
miken, Dnemete, iten ie kaynamal, alevii bir ortam be
timler. Tara insan bu romanda, allagelmiin dnda, tuhaf
bir hareketlilik iindedir ve memleketin kaderinde rol oynama
ya almaktadr. Dnem, tek partili rejimden ok partili rejime
gei sreci. Tark Bura'nn roman kiileri Demokrat Parti'nin
yandalar.
'Tek parti'nin ynetiminden bkkn bu kiiler gerekten ok
partili, demokratik bir dzeni mi gereksiniyorlar, yoksa, kendi
karlar, kazanlar, hrslar uruna m almaktalar, yazar ince
den inceye, zgn gzlemler, zmlemeler erevesinde deer
lendirir. Tek partili dnemin buyurgan tutumuyla yeni dnemin
vaat ettikleri Dnemete'de art arda dile getirilir. Romanc, mu-
625
hafazakar tutumuna ramen, gelecein dzeninden pek umutlu
olmadn sezdirir.
nci Enginn, Tark Bura iin, "Kendi halinde durmu, sa
kin yaayan kasaba hayatnda siyasi havann rzgarn en iyi yan
stan yazarlardan biridir" diyor. Dnemete'nin ana izlei "siyasi
havann rzgar"dr. Yine Enginn'n saptamasyla, "nsanlar
deime rzgaryla sarho, kendi karlarn da bu srada yakala
ma sevdasndadrlar."
Siyaset asndan bir dnemete olunmasna ramen, roman
boyunca, toplumsal dzenden bireysel ilikilere, birok yineleni,
hep ayn eyin yaand kansn uyandrr. Bu tekrarlar ynna
krk bir ak hikayesi elik eder.
Tekdzelik, bezginlik taras yerine, iten pazarlkl, gizliden
gizliye fokurdayp duran taray aniatmasyla Dnemete nemini
bugn de koruyor.
Su, bilinmeyen kaynaklardan, tepelerden geliyor, bufskiyelerden

fkryor, stndeki topu da kendi ykseli, alallarna uyduruyor
du. Kurtulduu da olurdu. Ama dibe doru daralan tel kafisin iine.
Bu yzden de su, alallarnda ona sandan solundan dokunur, ok
uramadan da gene kapar, gene kendi oyununa ba/ard.
626
FENA HALDE LEMAN
Attila lhan
1970'lerin ortasyd, yaz sonu, Ankara'ya gitmitim. Bilgi Ya

ynevi'ndeki odasnda Attila lhan' Franszca yazd bir roman
la ba baa bulmutum: Bir lyle Randevu. Sonradan birlikte
gerekletirdiimiz rmak-syleide anlatacakt: Fena Halde Le
man'n ilk hali, ilk yazl .
te 1970'lerin ikinci yarsnda Bir lyle Randevu'yu Trke
ye eviriyor, Fena Halde Leman'a dntryordu.
Bu roman, dneminde kyametler koparttrd dense yeridir.
okluk olumsuz eletiriler yneltildi Fena Halde Leman'a. Ero
tik, hatta cinsel yanyla tecimsel bir roman sanld. (Fethi Na
ci'nin hem Fena Halde Leman'a hem benim Yalanc afok'a, "Pa
zar ola!" dediini nasl unuturum?!)
Fena Halde Leman edebiyatmzda esiz 'yalnzlk' romandr.
Eserin btn kiileri, cinsel tabularn ve ifte ahiakn boyunduru
unda kendilerini birbirlerinden gizleyerek yanl anlarnalara yol
aarlar ve yapayalnz kalrlar. Bata Leman, ecinsel eilimlerine
karn, ei "Kermo"ya 'mkemmel' bir kadn gibi grnmek iste-
627
mekte; Demokrat Parti "mebus"u Kermo, Leman'da ecinsel bir
kadn sevmeye almaktadr...
in iine bylesi cinsel karmaalar girince, Attila lhan'n ro
man elbette yadrganacakt. Fsun Akatl yle saptyor:
"Romanmzdaki eitli ynsernelere ilgi duyan, on sekiz
yandan byk btn okurlara da, tabu sanlan bir korkuluu
yknakla belki yaznmzda yeni izleksel kanallar aacak olan bu
roman okumalarn salk veririm."
Fena Halde Leman'n yalnzlk izlei zerindeyse kimse pek
durmayacakt. Attila lhan bir konumasnda "iletiimsizlikten
doan korkun yalnzl Leman Korkut'un" der.
Asl ad Jeanne Courtine olan Fransz kkenli Leman Kor
kut, kinci Dnya Sava'nn Paris'inde byk aclardan geerek
Ekrem Korkut'u tanm, onunla evlenerek Trkiye'ye gelmitir.
Demokrat Parti yllarnn aaas iinde, bir yandan da ticaret ha
yatnda ykselilerle, d grnmde mutlu yaayan Korkut ailesi,
Yassada'dan kaarak Paris'e snan eski milletvekili Ekrem'in
(Kermo) beklenmedik intihar haberiyle kp gider.
Leman imdi Paris'te, o, ok iyi bildii, bir zamanlar sokak
yosmas -stelik bir Yahudi- olarak yaad kentte, Kermo'nun
servenine, i dnyasna, gizlerine yol almaktadr. Bu gizler, top
lumun kemiklemi deer yarglarnn btn btn dnda, hep
saklanm, gizli, rtk yaanm cinsel duyular, eilimlerdir.
Ayn sanclarla yaam Leman Korkut, kendisini akla sevmi
ama cinsel isteklerinden daima 'rtnm' kocasnn yokluunu
bsbtn hisseder. Artk sonsuz bir yalnzln penesine d
mtr. Gereklii anladktan sonra, geip gitmi yaamn, onca
krk hayalinde, yeniden ina etmeye alr: "Ekrem'le (kocam,
sevgilim, bir tanem) ..."
kinci Dnya Sava Paris'inden, Demokrat Parti yllar ve
zmir'den, ayrca tasavvuf dnyasnn gnl eitiminden derin
628
izdmlerle ykl Fena Halde Leman, bence, Attila lhan'n ro
man alanndaki bayaptdr.
( ) hayatta kimse kimseyi anlayamaz, kimse kimsenin yerini tu

..
lamaz, ak dediimiz, ya vahim bir yanl anlalmadr, ya kt bir

hayal kurma tarz: iki kiinin ikisi de, brnn yerine hayal kurma
ya kalktndan, sukutu hayaller eksik olmaz! Sen dediime kulak
ver, kendimizden bakasn sevemiyoruz; sevdiimiz, ahsiyetimizin
dlatrlm, bir bakasnn zerinde somutlatrlm hayali; o ba
kas da kendisini nc bir ahs zerinde dlatrr, somutlatrr;
arada ahenk kurulamaz, nasl kuru/sun, sevdiimizle tandmz
farkl! Muvaffak bir ift, yalnzla tahamml yksek iki insan de
mek, beraber bile o/amam , kesimesi bile zor!
629
YAZSONU
Adalet Aaolu
Yazsonu'nu derin bir hayranlk ve sevgi duyarak okumutum.

Yazl srecine tanktm. Adalet Aaolu'nun hangi kayglarla
donanm olarak bu, inceliklerle rl iir-roman yazdm bili
yordum. Byk umutsuzluklardan da geilse, hayatnn en bek
lentili, umutlu yllaryd. Ve Yazsonu da, istedii kadar krklklar
sylesin, bir umut romanyd.
Yazar m, anlatc m, yazar kimliine brnm Adalet Aa
olu'nun dorudan doruya kendisi mi, bilinemez, ama Yazso
nu nu 'kuran' kii usul usul birtakm imgeler grmeye, git git o
'
imgeleri yaamaya, hayata dntrmeye balar. Bir avu insandr

onlar, Akdeniz duyarlnn ortasnda. Kirnileyin bir glmseyi,
silinip gitmi ya da az nceden kalma; kirnileyin gnbatmnda
konuulanlar, ili, snak ararcasna.
Adalet Aaolu Yazsonu'nu ar ar, rperi ve rpertilerle,
iitilir iitilmez fsltlarla rer. Peride Celal, "Sevgi araynn, se
vecenliin yas arks" demiti Yazsonu iin.
Adalet Aaolu'nun gncelerini okuyanlar, Yazsonu'nu b
tnleyen her eyin gereklikteki karln saptayabilirler. Ger-
630
ekliktekiler, aslnda, romana da yansmtr. Satr aralarndan
yakalayabiliriz. Ama romanc imdi somut gereklii, gzellikten
yana ille 'deitirmenin' peine dmtr.
Toplumda, hele o gnlerde, yaananlara, olup bitenlere Yazso
nu bir 'itiraz', 'kar koyma', 'kar durma' kitabdr. Gerek aka
dile getirilir, ama isel duyu daima bakaldrr: "( ... ) byle bir
kuatlmlkta bile sonsuz zgrlklerde duyuyordum kendimi.
Roma'nn son gnlerinin neden o denli irkin olduunu anlaya
myordum artk. Ama, belki de irkin deildi. Belki de, ok acl
olmas nedeniyle esiz bir gzellikteydi o gnler."
Beyolu'nda Papirs'te bir akam gzmn nnde: Ada
let Aaolu Ankara'dan gelmi, Yazsonu yeni yaynlanm, yl
gmln ortasnda birka kiiyiz ve hepimiz Adalet Aaolu'na
Yazsonu'ndan bize yansyan o tuhaf sevinci dile getirmeye al
yoruz...
Sonralar da yeniden ok severek okudum Yazsonu'nu. Ro
mancnn, karanln ortasnda, bir direni arama abasn bs
btn kavrayarak. Ve bu direnii ancak sanatn yalanlaryla bes
lediini ayrt ederek.
Dahas, anszn gereklii yzroze arpyla: "Hibir iz
yok. (Bunlar her eyi abartdar zaten ... ) Odama dnmeli, anta
m toplamal, gitmeliyim."
Bir yaz yresinde, demin sylediim gibi, Akdeniz duyarl
nn yamacnda bir araya gelen btn bu roman kiileri, Yazso
nu'nun kiileri, bence hem gerekti hem kurmaca. Romanc da
onlar bir gerek gsteriyor, duyumsatyor; bir kurmaca kiiler
klyordu. Belki tpk yaadklarmz, tpk yaananlar gibi...
Yazsonu'nun okur zerindeki etkisi sryor. 2013'te zmir'de
gen bir kz yanma geldi, "Btn krk anlarmda Yazsonu'ndan
birka sayfa okuyorum ... " dedi.
63 1

Hepsi gitti. Evi bana braktlar. Ben kaldm; yaz bitti.

Kumsa/da ayak izleri. izdiimiz izgiler, yazdmz yazlar,
adlar...
ok gemez, deniz, kumsaldaki ayak izleri stne yrr. Onlar
siler. Gece silinmemi olmas artc.
632
Trk Edebiyatnn Yaayan B ellei S elim leri 'den
tm edebiyatseverler iin olaanst bir klavuz!
Edebiyat m zda Sevdiim Romanlar Klavuzu, ocuk
yalarndan beri "rom anlar karasevdals" olan S elim leri' nin,
yarm yzyl akn okuma serveninde yolunu aydnlatan

romanlara ve bu rom anlarn yazariarn a gnl borcunu
demek iin kaleme getirdii bir kaynak kitap . . .
Usta yazarn , 1 8 7 4- 1 9 8 0 yllar arasn ele ald, Trk

edebiyatnn ilk roman denem elerinden yakn dneme kadar,
yaynlanm binlerce ro man arasndan setii 229 ro mann
farkl dnya grlerinden, farkl sluplardan rneklerle
bezedii bu seki, Trke romann tarihi seyrini takip etmek,
roman sanatmzn inceliklerini re nmek isteye nler iin
ok nemli bir yol h aritas . . .
"Roman sanat n btn almlaryla sevdim. Edebiyat m zn
romaniar na da bu sevginin grngesinden yaklafmaya al[tm.
Edebiyat tarihi/erim iz in hor grd eserler de var bu kitapta.

O eserlerin nemsen memi; zelliklerin i saptamaya al[t m.
Klavuzu sevdiim kitaplada snr/ad m. "
S elim leri
EV ERET
www.everestya y i n l a r i . c o m
f / e v e reslyayi n l a ri
'1 /everestkitap

Selim İleri - Edebiyatımızdan Sevdiğim PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Selim İleri - Edebiyatımızdan Sevdiğim PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EDEBl'fATIIZDA

Edebiyatmzda Sevdiim Romanlar Klavuzu

Yayna hazrlayan: Mustafa evikdoan

2015, Selim leri

1-3. Basm: Nisan 2015

Bask ve Cilt: Melisa Matbaaclk

Everest, Alfa Yaynlar'nn tescilli markasdr.

HENZ ON YEDi YAlNDA

KUYRUKLU YILDIZ ALTINDA BR ZDVA

SABR EFENDi'NN GELN

GEN KIZ KALBi

BEN DEL MYM7

BR OFRN GZL DEFTER

PEMBE MALAHLI HANlM

AFRODT BUHURDANlNDA BRKADlN

KRK MANTOLU MADONNA

SOKAKTAN GELEN KADlN

BU, BZM HAYATIMIZ

AL NZAMBEY'N ALAFRANGALIGI VE EYHLG

2000 YIL/N SEVGLS

ESR EHRiN NSANLARI

RAHMET YOLLARI KESTi

SUUMUZ NSAN OLMAK

SULTAN HAMiD DERKEN

AKiLE HAN/M SOKAGI

HAVADA BULUT YOK

DRT KELi GEN

ESR EHRN MAHPUSU

&UUEID AIDAMA ENStiTm

GECENN UCUNDAKi IIK

BRAHiM EFENDi KONAGI

ALNIMDAK BIAK YARASI

YENEHR'DE BR GLE VAKT

AL GZM SEYREYLE SALH

OCUKLUGUN SOGUK GECELER

FENA HALDE LEMAN

Batan beri romanlar karasevdalsydm. iirin ve yknn in

En byk gnl borcumsa, andm romanlarmza; her biri

akamlar bir roman gibi biterdi

Okurlarn hikaye ve roman ilkretmeni Ahmed Midhat

Cuzella - (Ktphane semtine gidip oradan bir resim erevesini

ntibah' Kamelyasz Kadnlar'da AkifBey'le birlikte yorumla

Hayr efendim! Adeta satlmaya geldiniz. Hani Ali Bey'in kona

Haydi soyun da arkana bir hizmet esvab tak!Akama gelecek misafir

Asl ad Sleyman Musuli olan romann evrimyazsn ger

Urfa ehripek de can skacak yer olmamakla beraber, Halilrrah

smail Habib Sevk, Edebi Yeniliimiz'de, 1930'larda, "nti

Havada bir atebcei grrd; kamerin bir paras yere dm

HENZ ON YED YAINDA

Edebiyat tarihileri, incelemeciler Ahmed Midhat Efendi'nin

kalm bir romandr. Oysa, bu eser, kaleme getirili asndan da,

Roman denilen ey bir cemiyet-i beeriyye iinde grlen ahvalden

Ahmed Midhat Efendi, evrimci, uzlamac tutumu iinde;

Eer yaJamak hususunda benzersiz olmann bu trlsn be

MER'N OCUKL UGU

mer'in ocukluu bence bir an-roman; ayrca ok sevdiim

O bahede bir de mezar vardr. Bu mezarn sahibini oraya kendi

Samipaazade Sezai yeniliki edebiyatmzn bence en nemli

Mdhedat, Ahmed Midhat'n nemli romanlarndan biri.

Yenicami'e doru, yeryer, kme kme kfeler konulmu, her kme

Halid Ziya'nn genlik romanlar arasnda galiba en ok Bir

Defter burada bitmi idi. Hsam bir mddet bufaciann mthi

Ak- Memnu'un bizde ilk yetkin roman olduu sk sk syle