ALTAY DESTANLARINDA TAYGA,

KUTLU VE KUTSUZ AALARLA LGL TERMLER ZERNE* 1

Pervin ERGUN** 2

zet
Mitolojik kltrn sembolleri olan kelimeler, milletleri ayakta ve bir arada tutan, ycelten,
ayn zamanda gemie balayan unsurlardr. Bu nedenle leheler aras evirilerde, Trke
kkenli kelimeler mmkn olduu kadar korunmaldr. Altay Trkleri arasnda yaamaya devam
eden ve Trk mitolojik kltrnde kutsal aa topluluklarn ifade eden tayga, ortak terim
olarak kullanlmaldr. nk Trkiye Trkesinde tayga karlnda kullanlan terimler,
hem anlam ynnden tam olarak karlayamamakta, hem de kutsiyet ifade etmemektedir. Btn
Trk dnyasnda kutsal aacn en nemli unsurlarndan olan budak aynen korunmal,
karlk olarak dal kullanlmamaldr. Altay destanlarnda kutlu aac ifade eden .... budakl
bay terek ile kutsuz aac ifade eden .... ayr bay terekin Trkiye Trkesine evrilirken
.... dall bay terek eklinde ifade edilmesi anlam karmaasna sebep olduundan, budakl
ve ayr kelimeleri aynen korunmaldr.
Anahtar kelimeler: Tayga, da, orman, budak, dal, kutlu aa, kutsuz aa.

Abstract
The words which are the symbols of mitological culture are the elements holding the
socreties together and connecting them to the past. So in the translations, between dialets,
Turkish-originated words should be kept. Tayga living among the Altai Turks and a symbol
defining the group of holy trees in mitological Turkish culture should be used as a common
term.Because the terms used equivalent of tayga in Turkey neither define it completely
nor expressholiness. Budak( knot) one of the most important elements of the holly tree in
the whole Turkic world should be preserved and dal(bough) shoudnt be used instead of it.

*
rnekler, hzl. brahim Dilek, Altay Destanlar 1(AKDTYK Yaynlar: 804, Ankara, 2002) ve Metin Ergun, Altay
Trklerinin Kahramanlk Destan ALIP MANA'tan (KB Yaynlar: 2067, Ankara, 1998) seilmitir.
**
Yrd. Do. Dr., Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Halk Bilimi Blm retim yesi.

Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi 27. Say 75

 Altay Destanlarnda Tayga, Kutlu ve Kutsuz Aalarla lgili Terimler zerine

Translatins ... budakl bay terek ... branched the holy tree and ... ayr bay terek separate
the anholy tree in Altaic epics to Turkey Turkish as ... dall bay terek(branched the holy tree)
causes misunderstanding. So, words, budakl and ayrshould be kept.
Key words: Tayga, mountain, forest, bough, branch of a tree, holy tree, unholy tree.

Mitoloji semboller ilmidir. Mitolojinin sembolleri kelimelerdir. Kelimeler
milletlerin genetik yaplarnn kltrel ifreleridir. Kltrel ifreler milletleri
oluturan fertleri hem birbirine hem de ortak gemie balar. Bu nedenle gerek
tercme eserlerde, gerekse leheler aras evirilerde kelimenin en uygun karlnn
bulunmas ok nemlidir. Kk gibi grnen anlam kaymalar ve deimeler,
mitolojik zmlemelerde byk karklklara yol amaktadr.
Dilciler kelimeleri -bir anlamda- biyolojik ynden incelerken mitoloji
aratrmaclar ruhi yn ile ilgilenir. Ruhi ynnden maksat kelimenin mitolojik
kkeni ve inan dnyamzdaki yerinin tespitidir. Fakat her ikisinin ortak hareket
noktas kelimenin orijinal eklidir.
Biz burada Altay destanlarnn Trkiye Trkesine aktarlan metinlerinde
grdmz baz sorunlar zerinde durmak istiyoruz. Bunlardan biri tayga terimidir.
rnekler iin mracaat ettiimiz . Dilekin eserinin genelinde tayga karl olarak
da kullanlmtr.1 ok az yerde tayga karlnda ormanlk da kullanlmtr.2 ki
yerde ak tayga yerine ormanlk ak da kullanlmtr.3 Kara tayga birka yerde
kara ormanlk da olarak evrilmitir.4 Boz orman, boro tayga karlnda
kullanlmtr.5 M. Ergunun eserinde ise tayga terimi aynen korunmutur.6
Kuzey Trklerinde yaygn olarak kullanlan tayga terimi, Anadolu Trkesinde
kaybolmutur. Onu karlayacak bir kelime de yoktur. Seyrek ormanl da anlamna
yakn olmakla birlikte, kutsiyet ifade etmedii iin tam karlayamamaktadr. Bu
nedenle tayga kelimesinin aynen kullanlmas daha uygundur. Dilimize acmaszca
yerleen ve artk tehdit eder hle gelen yabanc kelimelerin yannda, Trke
bir kelimenin kullanlmas yadrganmamaldr. Unutulmamaldr ki, dilimizden
uzaklatrdmz her Trke kelime, bizi biraz daha kklerimizden koparr. Oysa
yeniden kavutuumuz arkaik bir kelime, genetik ifrenin zm gibi, kltr
kklerimizin karanlk noktalarn aydnlatabilir. te, tayga da byle bir kelimedir.
1
bk. . Dilek, age., s. 37, 38, 48, 54, 55, 68, 172, 252, 253, 305, 306da tayga karlnda da; s. 37, 38, 54, 55, 63,
75, 90, 103, 110, 323, 325te ak tayga karlnda ak da; s. 68, 69, 104, 114, 118, 120, 128, 137, 143, 186, 234, 235,
236, 302, 306, 310, 343, 345te kara tayga karlnda kara da; s. 37de gm tayga karlnda gm da; s.
112de altn tayga karlnda altn da; s. 237, 277de temir tayga karlnda demir da; s. 37, 54, 60, 177de kk
tayga karlnda gk da; s. 101de kuu tayga karlnda ak da , kullanlmtr.
2
bk. age., s. 234, 235, 236, 229, 306, 322, vb.
3
bk. age., s. 38, 200.
4
bk. age., s. 234, 235, 236.
5
bk. age., s. 201.
6
bk. Ergun, age., s. 99, 203, 213, vs.

76 Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi 27. Say

 Pervin ERGUN

Tayga ne ormandr ne de da. Da deyince yksek sivri tepeler akla gelir. Fakat
onun ykseklerinde aa yetimedii iin taygay ifade edemez. Dalarn aa
yetiebilen en yksek belinde, meyilli yamalarnda, Tanr tarafndan, yaratln
banda var klndna inanlan, seyrek bitmi, tepeleri dz, dallar aa dnm gibi
grnen aa topluluklarna tayga denir. Tayga, terim olarak Anadolu Trkesinde
yaamamakla birlikte, kutsal mekn tasvirlerimize uymaktadr. Anadolunun pek ok
yerinde, yksekliklerde, seyrek bitmi aydnlk aalklar kutsaldr.7
Taygann da karlnda kullanlmas getii yerlerdeki benzetmelerle de
uymamaktadr. Mesela, bir Altay destanndan alnan Kebis ara tayga koltgnda
sz, kilim gibi gzel dan koltuunda8 eklinde Trkiye Trkesine aktarlmtr.
Kilim gibi gzel da olur mu? Da kilime benzetilebilir mi? Benzetilemez. Kilim,
olsa olsa ekin gibi, orman gibi dzlk ifade eden nesnelere benzetilebilir. Mesela
kltrmzde tarlaya ekilen tohumlarn gzel ve sk k kilime benzetilerek
anlatlr. Ayrca eer da, taygay karlam olsayd, Altayl destanclar tuu (da)
ve taygay arka arkaya sralamazlard.9
Tayga karlnda orman da kullanlamaz. nk oluum ekilleri ve grnleri
farkldr. Taygalar, ata ruhlarnn kemiklerinden, kutlu eyalarndan, kutlu hayvanlarn
kemiklerinden byyp ykselerek Tanr meknna ulaan kutlu aal yerler olarak
kabul edilirler. or destanlarnda taygalarn oluumu ile ilgili yle bir kalp sz
(formel) sylenir: Atn kemikleri bydler, alacal taygaya dnerek bydler;
er yiitlerin kemikleri bydler, kara taygaya10 dnerek bydler.11 Ormanlar
ise tekin olmayan, kt ruhlarn, cinlerin, perilerin yaad yerlerdir. Zaten destan
anlatcs bu fark ok iyi bir ekilde ortaya koymutur. Orman karlnda arka12,
kark orman karlnda aral13, yine orman karlnda 14 kullanlmtr.
genellikle kara15, kara aal16 sfatlaryla birlikte kullanlmtr. Tn kara
y da yaygn kullanmlardan biridir.17
Sonu olarak diyebiliriz ki, y karlnda orman kullanlabilir. Fakat
tayga yerine tek bana orman kelimesi yeterli deildir. Belki anlam eksik de
olsa, ak tayga yerine ak ve seyrek ormanl/aal da, kara tayga yerine ise
7
rnekler iin bk. Pervin Ergun, Trk Kltrnde Aa Klt, Konya, 2002 (S, Sosyal Bilimler Enstits,
yaymlanmam doktora tezi).
8
bk. Dilek, s. 172.
9
Tuu ile tayga nn arka arkaya getii yerler iin bk. age., s. 37, 38, 48, 54, 63, 69, 75, 76, 87, 172, 243, 278, 299,
311, 362, vs.
10
Burada kara tayga yerine ak tayga olmas gerekir. Destanc veya derleyicinin dikkatinden kam olabilir. nk
mitolojimizde kara ktnn semboldr.
11
A. M. Sagalayev, . V. Oktyabrskaya, Traditsionnoe Mirovozzrenie Tyurkov Yujnoy Sibiri, Novosibirsk 1990, s. 51.
12
bk. Dilek, s. 34, 37, 91, 167, 268, vs.
13
bk. age., s. 330, 332, vs.
14
bk. age., s. 35, 36, 41, 234, 333, 334, 352.
15
bk. age., s. 35, 36, 334, vs.
16
bk., age., s. 234.
17
Daha geni bilgi iin bk. Pervin Ergun, age, s. 398, vd.

Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi 27. Say 77

 Altay Destanlarnda Tayga, Kutlu ve Kutsuz Aalarla lgili Terimler zerine

kara ve seyrek ormanl/aal da kullanlabilir. Fakat en uygunu terimin aynen

kullanlmasdr.
Altay destanlarnn Trkiye Trkesine aktarlnda grdmz bir baka
problem de aa terimleri ile ilgilidir. Altay metinlerinde geen budak kelimesine
karlk olarak dal kullanlmtr. Btn Trk dnyasnda olduu gibi, Anadolu
corafyasnda, budak kelimesi yaygn olarak ve ayn anlamda kullanlmaktadr.
Mitolojik bir sembol olan budak, gerek anlamnn dnda, oul, soy, nesil anlamlarn
da tar. Fakat u anda konumuzun dnda olduu iin zerinde durmayacaz. Gerek
anlamyla budak, aacn zne daldan daha yakndr. Adeta aacn ana damar gibidir.
Dallar ise budaklarn uzantlardr. O yzden dal, budan yerini tutamaz. Btn
Trklk leminin bildii ve kulland, mitolojik kkleri derin olan budak kelimesinin
atlmas, mitoloji ykl destanlarmz iin anlam daralmasna sebep olmaktadr.
Altay destanlarnn ve umumi Trk destanlarnn kutlu aac bazen yedi, bazen
sekiz, bazen de yetmi, hatta yetmi yedi ve yz budakldr. Er Samrn kutlu evi,
ceten ceti budaktu temir terekti tzinde (yetmi yedi budakl demir kavan
kknde)18 bulunmaktadr. Mesela kutlu yaratlm Mal Mergen destannda kutlu
aa cs budaktu bay terektir, yani yz budakldr.19 Alp Mana n, yararak,
kt kalpli Ak Kaan iine koyup sard aa da, cs budaktu temir terek (yz
budakl demir aa) tir.20 Bu nedenle Trk mitolojisinin en nemli objelerinden biri
olan aacn, vasflarndan biri olan budan, aynen kullanlmas daha uygun olur
kanaatindeyiz.
Aalarla ilgili olarak grdmz bir baka problem, ayr kelimesi yerine
dall kelimesinin kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Altayl destanclar, kutlu
aalar iin budak; ktln, eytann sembol olan aalar iin ayr kelimesini
kullanmlardr. Kutsuz, kt insanlarn yaad meknlar tasvir edilirken, ceten
ayr bay terek(yetmi ayr demir kavak)21, segis ayr temir terek(sekiz ayr
demir kavak)22, eti ayr temir terek(yedi ayr demir kavak)23, eten ayr temir
terek(yetmi ayr demir kavak)24, eti ayr bay terek(yedi ayr bay kavak)25 vb.
ktln, Tanr kutunun olmaynn sembol olarak kullanlmtr. Bu aa, kutlu
aatan farkl olarak varmayp, gitmeyip yaylp duran aa26 diye tasvir edilmitir.
Kutlu aa ise yerin dibinden, Tanr meknna kadar uzamaktadr. Destan kahraman
olan kutlu kiiler, kutlu aalar taklit eden, bir nevi sihir tayan bu aalarn altnda
konaklarlar; yatp uyurlar; atlarn dinlendirip otlatrlar. Fakat asla atlarn bu aaca
18
bk. Dilek, s. 33.
19
bk. age., s. 235.
20
bk. Ergun, s. 214-215.
21
bk. Dilek, s. 128.
22
bk. age., s. 146,155.
23
bk. age., s. 254.
24
bk. age., s. 277.
25
bk. age., s. 286, 287, 290.
26
bk. Ergun, s. 176-177.

78 Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi 27. Say

 Pervin ERGUN

balamazlar. nk hem atlarnn eytann emrine balanacana; hem de eer kendi

balarna kt bir hl gelirse, bu sayede atlarnn kendilerini kurtaracana inanrlar.
Trk kltrnde, tarihin her devrinde, birlii Tanr, okluu eytan sembolize
etmitir. Yeryznde Tanry sembolize eden kutlu aa, yedi, dokuz, yetmi, vb.
budakl olabilir; fakat esas olan gvdesinin tek olmasdr. eytan, ktl sembolize
eden aa ise kk bir olmakla birlikte topran bitiminden itibaren yedi, sekiz, yetmi,
vb. gvdeli bymektedir. te destanc bu fark ayr kelimesi ile belirtmektedir.
Destan kahraman, ktlklerle mcadele edip baarya ulatktan sonra, ktln
sembol olan ok gvdeli aac bandan tutup yararak, bay tereke (kutlu kavaa)
ekler. Kutlu aacn yarlan yerini dzeltip svazlar. Ktlk timsali kaann kemii
de sakz gibi eriyerek kutlu aaca gbre olur.27 Bu sayede, ktln kovulduu
yere Tanr kutu gelir. Yukarda verdiimiz rneklerde olduu gibi destanlarda geen
budak ve ayr kelimeleri yerine, dal kelimesi kullanlmtr.28 Farknda olmadan
yaplan bu hata sonucu, ktln sembol olan aa, kutlu aa gibi alglanmtr.
Sonu olarak diyebiliriz ki, diller ve zellikle leheler aras evirilerde hibir
tereddde mahal brakmayan, ak ve net grnen, Trk inan sisteminin kodlar olan
terimler dikkatlice ve zne sadk kalarak seilmelidir. Leheler aras evirilerde ortak
kullanlan kelimeler mmkn olduu kadar korunmaldr. Trkiye Trkesinde karl
bulunmayan, mitolojik karakterli Trke kkenli kelimeler, aynen korunmaldr veya
en uygun anlam verilmelidir. Trk mitolojisinin karanlk sayfalarnn, Trkenin z
kelime hazinesinde sakl bulunduu hatrdan karlmamaldr.

27
bk. Dilek, s. 155.
28
bk. age., s. 34, 128, 155, 235, 254, 277, 286, 290, vb.; Ergun, s. 176-177.

Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi 27. Say 79