You are on page 1of 38

CONTROLE DE CONSTITUCIONALIDADE

PARTE I TEORIA GERAL

1. CONCEITO

O controle de constitucionalidade consiste na fiscalizao da


compatibilidade entre condutas (comissivas ou omissivas) dos Poderes
pblicos e a Constituio, visando assegurar a supremacia desta (lembrando que
para controle interessa a supremacia formal, no interessa o contedo da norma).
OBS.: ato de particular no tratado em controle de constitucionalidade em
sentido estrito. Quando o particular viola a CF seria inconstitucionalidade em
sentido amplo.

2. PARMETRO PARA O CONTROLE

No confundir parmetro com objeto (ato que sofrer controle).


Parmetro a norma constitucional que servir como referncia para o
controle de constitucionalidade.
As normas de referncia para o controle so as seguintes:
Normas formalmente constitucionais (lembrando que no
interessa o contedo dessas normas para fins de controle).

CONSTITUIO FEDERAL

PREMBULO PARTE PERMANENTE = ADCT conjunto de


1 ao 250 normas que faz transio
entre Constituio antiga e
Constituio nova, por
isso, elas tm prazo
determinado. As Normas
do ADCT tambm fazem
transio quando novas
regras adotadas por EC.

No serve para o controle. Serve para o controle de Serve para o controle de


Pois entendimento constitucionalidade. constitucionalidade.
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 1
majoritrio de que ele
no tem carter
normativo.

Princpios constitucionais implcitos


Tratados internacionais de direitos humanos aprovado por 3/5
em dois trunos (art. 5, 3)1

2.1 BLOCO DE CONSTITUCIONALIDADE


Essa expresso vem sendo muito utilizada pelo Min. Celso de Melo (ADI
595/ES e 514/PI).
Essa expresso foi cunhada pelo autor francs Louis Favoreu. Quando esse
autor criou o bloco de constitucionalidade, ele quis se referir a todas as normas do
ordenamento jurdico francs com status constitucional. Ele colocava dentro desse
bloco: Constituio Francesa de 58, o Prembulo da Constituio de 1946,
Declarao dos Direitos Humanos e do Cidado (1789), alm de outras normas de
valor constitucional.
Aqui, no Brasil no h consenso sobre o que abrangeria o bloco de
constitucionalidade: se abrangeria normas materialmente constitucionais, alm das
formalmente constitucionais.
Notar que, geralmente, se utiliza a expresso bloco de constitucionalidade
como sinnimo de parmetro de constitucionalidade.

3. FORMAS DE INCONSTITUCIONALIDADE

3.1 QUANTO AO TIPO DE CONDUTA

3.1.1 POR AO
Quando o Poder Pblico pratica conduta comissiva contra a Constituio
h inconstitucionalidade por ao.

3.1.2 POR OMISSO


Quando a Constituio determina uma conduta e o Poder Pblico se
omite.

1
No aprovado por 3/5 em dois turnos? Para Celso de Mello qualquer tratado de direito humano poderia ser
parmetro para controle de constitucionalidade. Temos ainda que aguardar o posicionamento quanto aos tratados de
direitos humanos aprovados por quorum comum.
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 2
Existe apenas uma espcie de norma que pode gerar a inconstitucionalidade
por omisso so as normas constitucionais de eficcia limitada. O parmetro ento,
so as normas constitucionais de eficcia limitada ou no auto-aplicveis ou
no auto-executveis ou no bastante em si.

3.2 QUANTO NORMA OFENDIDA

3.2.1 FORMAL (OBJETIVA/ SUBJETIVA)


Toda vez que uma norma que estabelece um procedimento, uma forma
violada, h a inconstitucionalidade formal.
H dois tipos de inconstitucionalidade formal:
SUBJETIVA relacionada ao sujeito, a quem tem competncia para a
prtica do ato. Ex.: art. 61, 12.
OBS.: Iniciativa do PR, contudo outra pessoa toma iniciativa. Aps PR
sanciona essa lei. A sano do PR suprir essa iniciativa? No.
Observar que Smula 5 do STF j foi abandonada (assim, como as
Smula 3 e 4). Entendimento atual do STF: vcio de iniciativa
insanvel.
OBJETIVA relacionada ao processo em si. Ex.: LC aprovada com
quorum de maioria relativa.

3.2.2 MATERIAL
Inconstitucionalidade de normas que estabelecem um contedo, um dever
constitucional. Refere-se s normas de fundo da CF (criam direitos, impem
dever).

2
Art. 61. (...)
1 - So de iniciativa privativa do Presidente da Repblica as leis que:
I - fixem ou modifiquem os efetivos das Foras Armadas;
II - disponham sobre:
a) criao de cargos, funes ou empregos pblicos na administrao direta e autrquica ou aumento de sua
remunerao;
b) organizao administrativa e judiciria, matria tributria e oramentria, servios pblicos e pessoal da
administrao dos Territrios;
c) servidores pblicos da Unio e Territrios, seu regime jurdico, provimento de cargos, estabilidade e aposentadoria;
(Redao dada pela Emenda Constitucional n 18, de 1998)
d) organizao do Ministrio Pblico e da Defensoria Pblica da Unio, bem como normas gerais para a organizao
do Ministrio Pblico e da Defensoria Pblica dos Estados, do Distrito Federal e dos Territrios;
e) criao e extino de Ministrios e rgos da administrao pblica, observado o disposto no art. 84, VI (Redao
dada pela Emenda Constitucional n 32, de 2001)
f) militares das Foras Armadas, seu regime jurdico, provimento de cargos, promoes, estabilidade, remunerao,
reforma e transferncia para a reserva.(Includa pela Emenda Constitucional n 18, de 1998)

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 3


Ex.: art. 5 ao art. 17 temos consagrados os direitos fundamentais, se lei feita
pelo poder pblico for contrria a eles, h inconstitucionalidade material.

3.3 QUANTO A SUA EXTENSO

3.3.1 TOTAL
Quando a inconstitucionalidade atinge toda lei ou ato do Poder Pblico. No
sobra nada compatvel com a Constituio.
Observando, nota-se que a inconstitucionalidade total, geralmente decorre
de inconstitucionalidade formal.

3.3.2 PARCIAL
Quando a inconstitucionalidade atinge apenas parte de lei ou ato do Poder
Pblico.
Observando, nota-se que a inconstitucionalidade parcial, geralmente decorre
de inconstitucionalidade material. Ex.: lei dos crimes hediondos quando veda
progresso de regime.
Pode o Judicirio declarar apenas uma expresso ou uma palavra
inconstitucional?
Cuidar para no confundir com o veto parcial que no pode atingir apenas
uma expresso ou uma palavra, conforme art. 66, 2, CF. J a
inconstitucionalidade parcial pode atingir apenas uma expresso ou palavra.
Ex.: art. 125, 2, CF3 - o parmetro para controle de constitucionalidade, no mbito
dos EM, a CE, contudo, As CEs de MG e SP trouxeram o controle de acordo com
a CF, tambm, assim STF declarou a inconstitucionalidade quanto a esta parte.
CUIDAR! Para declarar inconstitucionalidade de apenas uma expresso, no
pode ser modificado o sentido do restante do texto que ficou. Caso isso
acontea, todo o dispositivo deve ser declarado inconstitucional.

3.4 QUANTO AO MOMENTO


Utilizando-se como marco temporal a CF de 88: 5 de outubro de 1988.

3.4.1 ORIGINRIA

3
Art. 125. Os Estados organizaro sua Justia, observados os princpios estabelecidos nesta Constituio.
2 - Cabe aos Estados a instituio de representao de inconstitucionalidade de leis ou atos normativos estaduais
ou municipais em face da Constituio Estadual, vedada a atribuio da legitimao para agir a um nico rgo.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 4


Lei feita em 1990, cujo contedo incompatvel com a CF de 88. Se essa lei
inconstitucional, ela possui uma inconstitucionalidade originria ou superveniente?
J que feita aps a CF de 88 ela inconstitucional de sua origem, ou seja,
configura inconstitucionalidade originria.
Originria: ato posterior ao parmetro inconstitucionalidade desde sua
origem.

3.4.2 SUPERVENIENTE
Inconstitucionalidade superveniente ocorre para atos anteriores ao
parmetro originariamente constitucionais.
Ex.: CF de 88 Lei XXX (constitucional) EC 52/06 (lei fica inconstitucional
com o contedo da emenda).
Segundo entendimento do STF, norma anterior incompatvel, ou seja, a
inconstitucionalidade superveniente caso de revogao (questo intertemporal).
CUIDAR! Grande parte da doutrina no concorda com entendimento do STF,
pois quem faz as normas so Poderes diferentes e normas feitas por Poderes
diferentes no se revogam e sim no so recepcionadas (fenmeno da no-
recepo).
Apenas atos posteriores ao parmetro podero ser objetos de controle de
constitucionalidade!
ESAF Lei feita em 70 sob gide da CF de 69 pode ser objeto de
controle se no houver ocorrido prescrio, tendo como parmetro a CF de 69;
ocorre a aplicao da mxima tempus regit actum. Ocorre apenas controle
concreto nesse ato. OBS.: Controle abstrato: ao para CF/88.

3.5 QUANTO AO PRISMA DE APURAO

3.5.1 ANTECEDENTE (OU DIRETA)


Constituio violada por ano normativo primrio (atos ligados diretamente
Constituio). Ele pode ser objeto de controle por ADI.

3.5.2 INDIRETA
Constituio violada por atos normativos secundrios (no atinge diretamente
a CF).

3.5.2.1 CONSEQENTE
A inconstitucionalidade do decreto uma conseqncia da
inconstitucionalidade da lei. (LI DI)

3.5.2.2 REFLEXA OU OBLQUA


DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 5
Na inconstitucionalidade reflexa, a lei constitucional; s que o decerto feito
para regulamentar essa lei ilegal.
Se o decreto diretamente ilegal, porque viola a lei; indiretamente ele ser
inconstitucional (art. 84, IV4).

4. FORMAS DE DECLARAO DE
INCONSTITUCIONALIDADE

4.1 QUANTO AO ASPECTO SUBJETIVO/ OBJETIVO

4.2 QUANTO AO ASPECTO TEMPORAL

4.3 QUANTO EXTENSO

5. FORMAS DE CONTROLE DE
CONSTITUCIONALIDADE

5.1 QUANTO AO MOMENTO

5.1.1 REPRESSIVO
J ocorrida a violao CF, repara-se.
Os trs Poderes podem exercer o controle O Legislativo exerce-o apenas em
trs casos, o Executivo em grande nmero de casos, e o Judicirio sempre.
O Poder Legislativo pode exercer o controle repressivo em trs casos:
a) art. 49, V, CF - traz duas possibilidades - uma em relao LD e
outra hiptese de controle quanto ao Decreto Regulamentar:
Art. 49. da competncia exclusiva do Congresso Nacional:
V - sustar os atos normativos do Poder Executivo que exorbitem do poder regulamentar ou dos limites de
delegao legislativa;

a.1) Lei delegada o CN atravs de uma resoluo (a prevista no


art. 59) poder delegar ao Chefe do Executivo a atribuio para
tratar daquele assunto. O PR perante a delegao, vai elaborar a
LD. Imaginar: na hora de elaborar a LD, PR exorbite os limites de

4
Art. 84. Compete privativamente ao Presidente da Repblica:
IV - sancionar, promulgar e fazer publicar as leis, bem como expedir decretos e regulamentos para sua fiel execuo;

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 6


delegao (trata de assuntos fora dos limites do que lhe foi
delegado). Nesse caso, o CN poder:
1. Editar outro normativo primrio, que o DL, e atravs deste,
sustar esta parte do ato que exorbitou limite da delegao.
Neste caso, pode PR propor ADI questionando o DL;
2. CN elabora determinada lei, o PR expede um Decreto para
regulamentar esta lei (de acordo com o art. 84, IV cabe ao Chefe
do Executivo expedir decretos e regulamentos para a fiel da
execuo da lei). S que nesse caso, o PR exorbitou limites da
regulamentao legal. Assim, pode o CN, editar DL, para sustar
parte do decreto regulamentar que exorbitou os limites da
regulamentao.
b) Art. 62, CF trata das MPs a MP pode ser controlada pelo
Legislativo em relao ao seu aspecto formal e ao seu aspecto
material (por ex., se contedo da MP contedo compatvel com a
CF).

OBS (Controle de MP feito pelo Judicirio): Magistratura de MG O PJ


s pode analisar os pressupostos constitucionais da MP (relevncia e urgncia) em
casos excepcionais, quando a inconstitucionalidade for flagrante e objetiva5.
Segundo STF, a anlise dos pressupostos cabe em um primeiro momento ao
Executivo e, aps, ao Legislativo. Isso no significa que o Judicirio no pode
analisar exceo: apenas quando inconstitucionalidade flagrante e objetiva
inconstitucionalidade clara, chapada. Exemplo de MP analisada pelo PJ MP
tratando de nova hiptese de ao rescisria (STF diz que dois anos para
regulamentar essa nova hiptese de ao rescisria por lei suficiente, no sendo
necessria MP para isso). Bom parmetro: se puder esperar mais de cem dias (110
dias procedimento ordinrio) no justificvel a MP.

c) Smula 347, STF refere-se ao TC:


O TRIBUNAL DE CONTAS, NO EXERCCIO DE SUAS ATRIBUIES, PODE APRECIAR A
CONSTITUCIONALIDADE DAS LEIS E DOS ATOS DO PODER PBLICO.

Controle repressivo feito Executivo. No Executivo, apenas o Chefe tem essa


prerrogativa. Ele pode negar cumprimento a uma lei que ele entenda ser
inconstitucional.
Entendendo: no existe subordinao entre os Poderes, nos termos da CF.
Ento, por que o Judicirio na hora de decidir o caso concreto tem que decidir com
base no que diz a lei feita pelo Poder Legislativo? Por uma razo simples: porque
assim a CF determina (no por serem subordinados ao Legislativo, mas porque
devem obedecer CF). Assim, se o Executivo entende que lei inconstitucional,

5
DOIS TERMOS UTILIZADOS PELO STF.
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 7
ele no obrigado a cumpri-la porque deve obedincia apenas CF. Os Poderes
Executivo e Judicirio podem negar cumprimento lei at Smula Vinculante
ser editada pelo STF.
Aps a CF/88 alguns autores entendem que os Chefes do Executivo no
podem negar cumprimento lei, com base no argumento de que antes da CF/88 o
eles no podiam ajuizar ADI (j que nico legitimado era PGR), assim se eles
podem ajuizar ADI devem ajuiz-la para controle de constitucionalidade. Essa
deciso no prevalece, pois segundo STJ, os Chefes do Executivo podem negar e
devem assim agir quando entendem uma lei inconstitucional. Segundo o STF,
Chefe do Executivo, no mesmo momento em que pode negar cumprimento, deve
simultaneamente ajuizar ADI.
Para que no haja interveno federal ou estadual, assim como para que no
ocorre crime de responsabilidade do Chefe do executivo (negar cumprimento a uma
lei, segundo Dec.), so necessrios dois requisitos:
1. Motivar o seu ato, dizendo por que entende a lei como inconstitucional; e
2. Dar publicidade ao seu ato (informando autoridade da qual emanou que
no vai cumprir e ao mesmo tempo editar decreto para que negativa de
cumprimento seja conhecida).

A ltima hiptese do controle repressivo no ser analisada neste momento,


que a feita pelo PJ que ser estudada mais frente. Agora, apenas guardar a
informao: a partir de quando o PJ pode exercer controle repressivo? Lembrando o
devido processo legislativo: projeto de lei com sano, aps, lei e sua promulgao,
em seguida publicao, podendo existir, aps, a vacatio, na ordem, vigncia,
eficcia e a efetividade. Segundo o STF, o controle repressivo feito pelo PJ s
pode ser feito a partir da vigncia (que a insero da norma no mundo jurdico).
STF, RE. 346.084.

5.1.2 PREVENTIVO
Esse controle feito antes de a Constituio ser violada.
Os trs Poderes podem exercer o controle. Observar que aqui o Legislativo
sempre exerce o controle, o Executivo s vezes e o Judicirio em apenas uma
hiptese.
O Legislativo exerce controle preventivo nos projetos de lei e nos projetos
de EC. Todos os rgos legislativos (municipal, federal, etc.) possuem a Comisso
Permanente de Justia (C.C.J.) que responsvel pelo controle preventivo.
O Executivo, j que exerce o controle preventivo atravs do veto, s pode
exercer esse controle no projeto de lei. As razes de veto so:

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 8


inconstitucionalidade (veto jurdico) ou contrrio ao interesse pblico (veto poltico).
Cuidar apenas o veto jurdico forma de controle preventivo.
Art. 66. A Casa na qual tenha sido concluda a votao enviar o projeto de lei ao Presidente da Repblica,
que, aquiescendo, o sancionar.
1 - Se o Presidente da Repblica considerar o projeto, no todo ou em parte, inconstitucional ou contrrio ao
interesse pblico, vet-lo- total ou parcialmente, no prazo de quinze dias teis, contados da data do
recebimento, e comunicar, dentro de quarenta e oito horas, ao Presidente do Senado Federal os motivos do
veto.

O Judicirio exerce em regra o controle repressivo. H uma nica hiptese


em que pode exercer o controle preventivo: mandado de segurana impetrado
por parlamentar e s no caso de inobservncia ao devido processo legislativo
constitucional. A impetrao s pode ser feita pelo parlamentar da respectiva
Casa, na qual o projeto esteja tramitando (jurisprudncia fixada no STF).
OBS.: alguns dizem que o Chefe do Executivo tambm poderia impetrar o MS,
contudo no o entendimento do STF e no parece o entendimento mais correto,
pois no h por que impetrar MS se possui o instrumento prprio para o controle
preventivo que o veto.
O controle exercido pelo Judicirio quando preventivo controle concreto,
pois visa assegurar direito subjetivo do parlamentar: direito de observncia do
devido processo legislativo constitucional (e no para assegurar supremacia da CF).
Esse controle preventivo no impede controle posterior: o controle repressivo.
Apenas na hiptese de violao norma constitucional, que estabelece o
devido processo legislativo, cabe MS; no cabendo quando inobservado normas de
RI.
Um exemplo, muito recorrente em provas, quanto ao controle preventivo feito
pelo Judicirio, a inobservncia ao art. 60, 4, CF:
Art. 60. A Constituio poder ser emendada mediante proposta:
...
4 - No ser objeto de deliberao a proposta de emenda tendente a abolir:
I - a forma federativa de Estado;
II - o voto direto, secreto, universal e peridico;
III - a separao dos Poderes;
IV - os direitos e garantias individuais.

22/08/08

5.2 QUANTO NATUREZA DO RGO


A doutrina costuma utilizar a expresso sistemas de controle para se referir a
essa classificao. No direito comparado temos trs categorias:

5.2.1 POLTICO

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 9


O controle no exercido pelo PJ, mas sim, pelo Poder Legislativo ou a um
rgo especfico.
OBS.: no quer dizer que apenas um rgo vai exercer o controle; quer dizer
o rgo que vai o exercer precipuamente.
Na Frana, por exemplo, h rgo especfico, chamado Conselho
Constitucional.

5.2.2 JURISDICIONAL
O principal encarregado o PJ.
Exemplo de pas que o adota: EUA (onde surgiu esse sistema).

5.2.3 MISTO
Adotado na Sua.
So os dois sistemas conjugados.
De acordo com o tipo de lei que vai ser objeto de controle: na Sua, o
controle de lei federal exercido pelo PL; as leis locais feitas pelos cantes so
controladas pelo sistema jurisdicional.
CUIDAR! No BR, o sistema adotado o Jurisdicional. No confundir com o
sistema jurisdicional que feito atravs de um controle misto (adotamos os dois
tipos de controle: o controle norte-americano, que o controle difuso, e o controle
europeu, que o controle concentrado).
Andr Ramos Tavares fala em controle combinado, evitando, assim, de
confundi-lo com o controle jurisdicional misto.

5.3 QUANTO FINALIDADE DO CONTROLE

5.3.1 CONCRETO
Pretenso deduzida em juzo atravs de um processo constitucional
subjetivo.
Finalidade principal: a proteo de direitos subjetivos.
Uma lei j revogada pelo CN ela pode ser objeto de controle de
constitucionalidade concreto? Pessoas lesadas, em perodo que aquela lei
esteve em vigor, podem questionar essa lei.
Quando se fala em controle concreto, no quer dizer que juiz analisar a
constitucionalidade de acordo com o caso concreto. Na verdade, a rigor todo
controle abstrato. A idia a seguinte: quando juiz vai analisar, no caso concreto,
se lei constitucional ou no, h dois momentos:
1. Antecedente: analisa a constitucionalidade da lei perante a CF;
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 10
2. Conseqente: faz controle abstrato com finalidade de analisar pedido feito
pela parte (direitos subjetivos).
Controle concreto aquele que surge a partir de um caso concreto, por isso, o
nome concreto.

5.3.1.1 TENDNCIA DE ABSTRATIVIZAO DO CONTROLE CONCRETO


Vide: posicionamento do Min. Gilmar Mendes (no material).
Quando se fala em tendncia de abstrativizao seria uma influncia do
controle abstrato no controle concreto. Prof. lvaro Ricardo fala em verticalizao;
objetivizao do processo objetivo, segundo Fredie Didier.
Gilmar Mendes dia que no direito brasileiro h o controle difuso e o
concentrado de constitucionalidade, s que nosso direito de tradio romano-
germnica. Segundo nossa tradio, o sistema difuso no o mais adequado; o
mais indicado ser o controle concentrado j que adotamos o sistema civil law.
No direito anglo-saxo, onde adotado o sistema do common law, existe
instituto chamado de stare decisis, segundo o qual se deve atribuir o devido peso
aos precedentes judiciais.
A fonte principal do nosso sistema a lei. No outro sistema, onde adotada a
teoria do stare decisis, podemos distinguir dois efeitos: um horizontal, que seria a
observncia do precedente dentro do prprio tribunal; o outro: tribunais inferiores
devem observar precedentes dos tribunais superiores. Essa eficcia vertical dos
precedentes chamada de binding effect. No Brasil, este efeito se assemelha ao
efeito vinculante. No direito brasileiro, em termos de controle de constitucionalidade,
o efeito horizontal se assemelha clusula de reserva de plenrio.
No Brasil, adota-se o controle difuso, mas o efeito no vinculante, o que
viola o princpio da igualdade, pois no abrange a todos. No direito, anglo-saxo a
deciso se estende a todos, devido ao instituo do stare decisis, por isso, o controle
difuso mais adequado ao sistema anglo-saxo.
Algumas decises em que a tendncia da abstrativizao pode ser
constatada: STF HC 82.959-SP, RE 197.017-SP, MI. 708, 712 e 670.
A EC 45/04 introduziu duas novidades que refletem essa tendncia:
1. Smula vinculante (art. 103-A, CF) ela criada a partir de decises
proferidas no controle concreto.
OBS.: natureza da smula vinculante constitucional (smulas
comuns possuem natureza processual).
2. RE CF passou exigir para a admissibilidade do RE a demonstrao
de existncia de repercusso geral daquela deciso (efeitos
econmicos, jurdicos, polticos ou efeitos sociais) Art. 102, 3 6.

6
Art. 102. 3 No recurso extraordinrio o recorrente dever demonstrar a repercusso geral das questes
constitucionais discutidas no caso, nos termos da lei, a fim de que o Tribunal examine a admisso do recurso,
somente podendo recus-lo pela manifestao de dois teros de seus membros. (Includa pela Emenda
Constitucional n 45, de 2004)
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 11
OBS.: lei 11.417/06 e lei 11.418/06 regulamentam RE e smula vinculante.

5.3.1.2 CRTICAS ABSTRATIVIZAO DO CONTROLE CONCRETO


1. Art. 52, X7 - a prpria deciso do STF j suspenderia a aplicao para
todos e Senado no teria o que fazer naquele caso. Min. Gilmar
Mendes, deveria ser dada nova interpretao a essa norma, ela deve
ser interpretada: papel do Senado dar publicidade deciso do STF.
Crtica: programa normativo no comportaria essa mutao
constitucional.
2. Princpio da separao dos poderes estaria esvaziando a funo do
SF.
3. Smula vinculante no h razo para editar essa, h seu
esvaziamento.

5.3.2 ABSTRATO
Pretenso deduzida em juzo atravs de um processo constitucional objetivo.
Finalidade principal: a proteo da ordem constitucional objetiva, ou seja,
a supremacia da Constituio.
Uma lei j revogada pelo CN ela pode ser objeto de controle de
constitucionalidade abstrato (ADI, ADC e ADPF)? Pergunta-se para responder: a lei
revogada ameaa a supremacia da Constituio? No, ento, a lei revogada no
pode ser objeto de controle de constitucionalidade abstrato.

5.4 QUANTO AO TIPO DE PRETENSO DEDUZIDA EM


JUZO

5.4.1 PROCESSO CONSTITUCIONAL OBJETIVO

5.4.2 PROCESSO CONSTITUCIONAL SUBJETIVO

5.5 QUANTO COMPETNCIA

7
Art. 52. Compete privativamente ao Senado Federal:
X - suspender a execuo, no todo ou em parte, de lei declarada inconstitucional por deciso definitiva do Supremo
Tribunal Federal;

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 12


OBS.: esse critrio s vale para o PJ.

5.5.1 DIFUSO
Pode ser exercido por qualquer rgo do PJ (inclusive Tribunais Superiores e
o prprio STF).
Conhecido tambm como sistema norte-americano (1.803).
No Brasil, esse controle foi introduzido com a CF de 1.891 (1 Constituio
brasileira republicana).

5.5.2 CONCENTRADO
Controle que se concentra em pena determinado rgo.
Se o parmetro for a CF, apenas o STF poder exerc-lo.
Se o parmetro for a CE, apenas o TJ poder exerc-lo.
Conhecido como sistema europeu ou austraco (surgiu na ustria em 1.920;
criado por Hans Kelsen).
No Brasil, o controle concentrado foi introduzido pela EC 16/65. Em 65 estava
em vigor a CF de 46.

5.6 FORMAS DE DECLARAO DE


INCONSTITUCIONALIDADE

5.6.1 QUANTO AO ASPECTO OBJETIVO


Partes da deciso que produzem o efeito.
No controle concreto, o pedido no a declarao de inconstitucionalidade, e
sim, a proteo do direito subjetivo, o que ser decidido nos dispositivo da deciso.
Assim, no dispositivo no ser analisada a constitucionalidade da lei. No controle
concreto, a constitucionalidade analisada na fundamentao, pois questo
decidida incidentalmente; ela no o pedido, e sim, a causa de pedir.
No controle abstrato, a deciso, tambm, possuir as trs partes. sempre
efeito erga omnes no controle abstrato, pois no existem partes. A
inconstitucionalidade ter deciso no dispositivo, possuindo assim, efeito erga
omnes O efeito vinculante da deciso atine o dispositivo e a fundamentao da
deciso.
Aula 4 29.09.09

SURGIMENTO DO EFEITO VINCULANTE:

O efeito vinculante estava previsto somente no regulamento do STF, mas no dava-se as


decises esse efeito vinculante.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 13


Na CF no havia o efeito vinculante, apenas o efeito erga omnes, previsto na ADI. O
efeito vinculante foi introduzido pela EC 3/93 de 17.03.93, que criou a ADC, que previa tanto o
efeito vinculante quanto erga omnes.
A exposio de motivos da PEC que deu origem a EC 3/93 explica duas razes de o efeito
vinculante constar nos fundamentos:

a) O efeito vinculante no seria restrito apenas ao dispositivo da deciso, abrangeria tambm


a fundamentao, ou seja, os motivos que determinaram a deciso. Surgiu uma expresso
que aparece nos julgados do STF: TRANSCENDNCIA DOS MOTIVOS. (ou efeito
transcendente dos motivos determinantes). Significa que os motivos que levaram o STF a
decidir daquela forma tambm seriam vinculantes, e no apenas o dispositivo, por isso so
chamados de motivos determinantes. O STF o guardio da CF/88, est no art. 102.

b) Sendo ele o guardio, cabe ao STF dar a ltima palavra sobre como a CF deve ser
interpretada. Interpretaes divergentes enfraquecem o princpio da fora normativa da
Constituio, ou seja, os motivos determinantes tm efeito vinculante para preservar a CF,
porque na fundamentao que o STF far a interpretao da CF.

RATIO DECIDENDI: a parte que tem efeito vinculante e no em toda a fundamentao.


onde esto os motivos, as razes determinantes da deciso.
X
OBTER DICTA: a fundamentao tambm possui questes acessrias, de passagem. No
possuem o efeito vinculante. (pode ser tambm a expresso obter dictum est no plural).

O efeito vinculante atinge tambm as chamadas normas paralelas. Que so normas de


outros entes da Federao que no foram objeto do controle de constitucionalidade, mas podero
ser atingidas pela deciso. Normas de outros Estados com contedo idntico sero atingidas.
Pois se o contedo idntico, os motivos que levaram o STF a declarar uma lei de um Estado
inconstitucional, sero os mesmo motivos para a lei de outro Estado.
O instrumento para o descumprimento a Reclamao.

Histrico:
ADC: Foi introduzida pela EC 3/93.
A Lei 9.868/99 criou a ADC e ADI (art. 28, nico)
A Lei 9.882/99 criou a ADPF (art. 10, 3)
As trs aes de controle concentrado abstrato tem o mesmo efeito: vinculante e erga
omnes. Na CF est previsto apenas para a ADC. Mas a veio a EC 45/04 e em seu art. 102, 2
determinou que a ADI e ADC tem os mesmo efeitos.

DIFERENA ENTRE EFEITO VINCULANTE E ERGA OMNES:

Efeito erga omnes

Aplica-se somente ao dispositivo.


Atinge aquela norma especfica.
Atinge Particulares e Poder Pblico.

Efeito vinculante:

Aplica-se ao dispositivo e a fundamentao.


Atinge todas as normas.
Atinge somente o Poder Pblico, no atingindo quem exerce funo legislativa e o Plenrio
do STF.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 14


5.6.2 QUANTO AO ASPECTO SUBJETIVO

Toda deciso de controle abstrato tem efeito erga omnes, porque no existem partes.
O efeito erga omnes atinge todos, tanto os particulares quanto os poderes pblicos.
O efeito vinculante atinge apenas os poderes pblicos (Legislativo, Executivo e Executivo),
com exceo do prprio plenrio STF. O plenrio do STF pode rever a deciso, porm somente
atravs de deciso formal e por maioria de todos os membros do plenrio. Os rgos fracionrios
ficam vinculados deciso. Os ministros, de forma individual, tambm ficam vinculados deciso.
Alm do Poder Judicirio, toda a Administrao Pblica, de todas as esferas (federal,
estadual e municipal) e inclusive o chefe do Poder Executivo.
J o Poder Legislativo no fica vinculado deciso do STF. Esse entendimento tem origem
na doutrina e jurisprudncia alem. Mas o Legislativo no fica vinculado apenas na funo tpica
de legislar, ou seja, ele pode fazder lei idntica quela declarada inconstitucional. O judicirio no
pode impedir o Legislador de legislar porque h o estado democrtico de direito.

Com a smula vinculante os poderes ficam vinculados. Logo, se o legislador fizer nova lei
caber reclamao;
J no efeito vinculante, se sobrevier nova lei com idntico objeto daquela declarada
inconstitucional, no haver vinculao aos demais poderes do Judicirio e Executivo.
Esse entendimento de Marcelo Novelino, mas no STF no h deciso sobre o assunto
dada a recenticidade do assunto.
Tribunal de Contas, rgo auxiliar do Legislativo, por no ter funo tpica de legislar e sim
de fiscalizar, ele tambm fica vinculado deciso inconstitucional.
O Chefe do Executivo estaria impedido (isso no significa que a norma no possa de
novo ser declarada inconstitucional) de fazer projeto de lei ou medida provisria tendo por
objeto mesmo contedo da lei declarada inconstitucional? NO, porque ele estaria exercendo
funo de legislador e no funo administrativa (estado democrtico de direito ) assim, quem
exerce a funo legislativa no est vinculado deciso do STF.

O STF utiliza a expresso fossilizao da constituio (petrificao, engessamento) para


justificar a no vinculao do legislador e do plenrio do STF.

5.6.3 QUANTO AO ASPECTO TEMPORAL

Qual a natureza da lei inconstitucional? inexistente, nula ou anulvel?

a) INEXISTENTE - uma corrente minoritria, porque a lei foi emanada por rgo
competente e tem presuno de legalidade;

b) NULA: adotada pela doutrina e jurisprudncia dos EUA desde 1803 (marburyxmadison)
no sentido de que desde a sua origem a lei seria nula;

c) ANULVEL: doutrina defendida por Kelsen, em virtude do princpio de presuno de


constitucionalidade das leis, a lei inconstitucional apenas um ato anulvel. Para Novelino o
posicionamento mais correto, porm STF no adota esse entendimento.

A importncia em diferenciar reside na possibilidade de convalidar ou no da lei.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 15


Ex: lei feita aps CF, porm inconstitucional; antes de ser assim declarada sobreveio
emenda e a lei se tornou constitucional. Se a lei nula o vcio na origem e a EC no a
constitucionalizaria. Se se entender que a lei anulvel, ela poderia ser constitucionalizada com a
EC. Esse o entendimento do STF, logo, no h constitucionalizao superveniente.
Por entender que a lei inconstitucional um ato nulo, o STF no admite a
constitucionalizao superveniente.

Efeitos temporais em ambos os controles:

Regra geral: Em sendo ato nulo, os efeitos temporais da deciso so ex tunc.


Exceo: modulao temporal, onde o STF pode conferir efeitos ex nunc ou pro futuro.
Crtica modulao temporal: se a lei nula, como conferir efeitos ex nunc? No haveria
contradio? NO: Uma coisa a inconstitucionalidade (ela existe desde que criada) outra o
efeito da declarao da inconstitucionalidade, porque a modulao se refere apenas a declarao
e no a inconstitucionalidade em si.

Hipteses para aplicar a modulao:

a) segurana jurdica;
b) razes de excepcional interesse social.

A Modulao Temporal ocorre em ambos os controles.


A diferena que no abstrato a lei exige que a modulao temporal seja autorizada por 2/3
dos Ministros, caso contrrio o efeito ser ex tunc.

A modulao pode ser aplicada quando se trata de revogao (para Novelino seria no-
recepo).
Celso de Mello: no pode haver modulao neste caso, ele entende que a modulao s
cabe no caso concreto ou abstrato. Se for lei anterior a CF no cabe modulao.
Gilmar Mendes: entende cabvel a modulao de normas anteriores a CF/88. Para Novelino
o entendimento mais correto.

Exemplos de modulao com efeito ex nunc: RE 442.683/RS (lei 8.112/90 admitia ascenso
como provimento, era um concurso interno. STF entendeu que isso violava a exigncia de
concurso pblico. Mas se o efeito fosse ex tunc como ficariam os atos dos servidores, os
rendimentos recebidos? STF entendeu, com base na boa-f e segurana jurdica, declarou efeito
ex nunc)

RE 197.917/SP VEREADORES DE MIRA ESTRELA

Inconstitucionalidade Progressiva ou Norma ainda constitucional

Inconstitucionalidade Progressiva so situaes constitucionais imperfeitas (expresso


adotada por Lnio Luiz Streck) que se situam entre a constitucionalidade plena e a
inconstitucionalidade absoluta, nas quais as circunstncias ftica vigentes naquele momento
justificam a manuteno da norma dentro do ordenamento jurdico.

Norma ainda constitucional porque em virtude das circunstncias fticas ela


constitucional; mas progressivamente, a medida que essas circunstncias forem se alterando, a
lei ir migrar para a inconstitucionalidade. H ponderao e se conclui ser melhor manter a norma
naquele momento.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 16


Ex.: lei posterior a CF: HC 70.514 questionava lei 1.060/50 art. 5, 5 cuja redao dizia que
onde houvesse DP ela teria prazos em dobro. a norma ser progressivamente inconstitucional,
mas enquanto DP no estiver aparelhada como o MP a norma constitucional.

Ex: lei anterior a CF: tambm seria hiptese de modulao temporal. RE 147.776 envolvendo art.
68 CPP: reparao do dano quando vtima pobre e MP teria titularidade. MP alegou que esse
artigo no foi recepcionado pela CF/88, que diz ser da DP a legitimidade. STF disse que enquanto
no instalada a DP em todos os Estados da Federao, se justifica a manuteno do artigo. A
norma ainda compatvel, mas progressivamente se tornar inconstitucional. O STF no
menciona em no recepo, mas sim em inconstitucionalidade progressiva ou norma ainda
constitucional. Expresso comum no direito germnico: apelo ao legislador, que pode ser feito
em caso de inconstitucionalidade progressiva (STF poderia pedir que Legislativo fizesse a lei) e
na hiptese de inconstitucionalidade por omisso (apelo ao legislador para que supra a omisso)
e h previso de prazo.
Como no Brasil no h prazo fixado, no se aplica o apelo ao legislador.

5.6.4 QUANTO EXTENSO

A declarao de inconstitucionalidade pode ser:

a) sem reduo de texto:

1. Total
2. Parcial: pode incidir sobre apenas uma palavra ou expresso.

Sem reduo de texto: quando a norma objeto de controle for polissmica ou


plurissignificativa, ou seja, tem mais de um significado. Se ela for unvoca no cabe esta tcnica.
Ex. Norma X tem significado A = compatvel; B = incompatvel. Na declarao de nulidade
sem reduo de texto, o dispositivo: julgo parcialmente procedente ADI para declarar
inconstitucionalidade da norma X desde que interpretada da forma B. O texto da norma X
permaneceu.
A declarao de inconstitucionalidade retira a norma do ordenamento jurdico? Nem
sempre!
PROVA PGR: Segundo STF declarao de nulidade sem reduo de texto equivalente a
interpretao conforme. Na jurisprudncia do STF representam tcnicas equivalentes. Em alguns
casos o efeito final ser o mesmo. Porm apesar dessa equivalncia dada pelo STF a doutrina
estabelece diferenas. Ler livro do Gilmar Mendes que entende haver diferenas.

REDUO DE TEXTO E INTERPRETAO CONFORME:

SEMELHANAS:

Pode ser utilizado tanto no controle difuso/concreto, quanto no concentrado/abstrato.


No h qualquer alterao no texto da norma
H uma reduo no mbito de aplicao da norma

DIFERENAS:

Declarao de nulidade sem reduo de Princpio da interpretao conforme


texto

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 17


Corresponde a um juzo de Corresponde a um juzo de
inconstitucionalidade constitucionalidade
Exclui-se um sentido e so permitidos os Permite-se um sentido e, em princpio (1),
demais so excludos os demais
Tcnica de deciso judicial Princpio instrumental de interpretao
(postulados normativos Humberto vila)
Deve observar clusula de reserva de No necessrio observar essa clusula,
plenrio (2) porque o juzo de constitucionalidade.

(1) Nada impede que posteriormente surja outro sentido que seja compatvel com a CF.
(2) Para o STF no precisa observar em nenhum dos casos a clusula da reserva de
plenrio, porque o texto da norma no alterado.

b) com reduo de texto:

1. Total:
2. Parcial: pode incidir sobre apenas uma palavra ou expresso

Inconstitucionalidade por arrastamento ou atrao.

S ocorre no controle abstrato, porque no controle concreto ele no precisa ser provocado
para declarar a inconstitucionalidade, j que de ofcio pode fazer.
O Judicirio pode de ofcio, declarar a inconstitucionalidade?
No controle concreto, a inconstitucionalidade pode ser analisada de ofcio
Controle concreto: incidentalmente analisada a inconstitucionalidade, que no o pedido
e sim a causa de pedir, uma vez que o pedido refere-se a um direito subjetivo.

a) relatrio:
b) fundamentao:
c) dispositivo: julgo procedente/improcedente o direito subjetivo

Controle abstrato: como a inconstitucionalidade o objeto do pedido o Poder Judicirio


deve ser provocado.

a) relatrio:
b) fundamentao:
c) dispositivo: declaro controle de constitucionalidade.

Hipteses de inconstitucionalidade por arrastamento:

1) Presidente ajuza ADI questionando art. 1 e 3 de determinada lei. O art. 2 no objeto


do pedido. O STF pode declarar a inconstitucionalidade do art. 2? Em tese, no! Porm, se o art.
2 tiver relao de interdependncia com o art. 1 ou 3, ou seja, se o art. 2 sozinho no faz
sentido, o STF pode dizer julgo procedente a ADI declarando 1 e 2 inconstitucionais e por
arrastamento tambm do art. 2.
Quando houver uma relao de interdependncia na declarao de inconstitucionalidade o
dispositivo poder ser arrastado juntamente com os demais.
Marcelo Novelino chama de atrao horizontal, porque dentro de uma mesma norma.

2) Governador de Estado ajuza ADI contra lei que regulamentada por decreto (no cabe
ADI em tese =inconstitucionalidade conseqente). Contra o decreto no caberia ADI, porm se
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 18
houver relao de interdependncia, cabe a inconstitucionalidade por arrastamento, no mbito
vertical.

6. EXERCCIO DO CONTROLE JURISDICIONAL

6.1 CONTROLE DIFUSO/ CONCRETO


Ao Civil Pblica pode ser utilizada como instrumento de controle?
Sim, a ACP de forma especfica, e as aes coletivas, de uma forma geral
podem ser utilizadas como instrumento de controle. Porm somente como
instrumento de controle difuso/concreto. JAMAIS PODE SER O PEDIDO,
SOMENTE CAUSA DE PEDIR, ou seja, no pode ser usada no controle
concentrado/abstrato, porque haveria usurpao da competncia do STF, porque
ela seria sucedneo de ADI, nessa hiptese caberia reclamao.

ACRDOS DIDTICOS: RESP 557.646, 294.022 e RE 227.159

Clusula de reserva de plenrio


Regra da full bench no mbito dos tribunais, pelo voto da maioria absoluta
do pleno ou do rgo especial, o STF pode declarar a inconstitucionalidade. O
rgo especial (art. 93, XI) pode receber funes do Pleno, mas apenas funes
administrativas e jurisdicionais. Esse rgo s pode ser criado para tribunais com
mais de 25 membros.
A clusula no se aplica aos juzes singulares nem aos JECs. Maioria
absoluta = mais de 50 % dos membros do Plenrio ou rgo especial. A clusula
no precisa ser observada no caso de declarao de constitucionalidade, de no
recepo (ou revogao, segundo STF), ou quando a declarao de nulidade for
sem reduo de texto (que equivale interpretao conforme constituio).
Processo chega ao tribunal rgo fracionrio: turma ou cmara (estes
analisaro o processo). Quando a questo envolver inconstitucionalidade se o
rgo entender que a lei constitucional ele prprio faz a declarao e julga o caso
concreto; se a maioria entender que inconstitucional, deve observar art. 97, CF.
Lavra acrdo e submete a questo ao Pleno/ rgo especial. Estes analisam
apenas a constitucionalidade em tese (no analisam o caso concreto), como se
fosse verdadeiro controle abstrato. Questionam se a lei antecedente em questo
compatvel com a CF: se a lei considerada constitucional. Decidido o antecedente,
o Pleno devolve o processo ao rgo fracionrio, que julgar o caso concreto.
Nesse momento, o rgo fracionrio fica adstrito deciso do Pleno (dita
conseqente). A deciso do pleno vinculante para todos os rgos fracionrios
daquele tribunal. No vincula juzes de 1 grau nem outros tribunais.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 19


Art. 481, CPC no p. nico v duas excees:
1. quando o pleno do prprio tribunal j houver analisado a questo;
2. quando o pleno do STF houver apreciado a inconstitucionalidade; aqui,
trata-se de anlise no controle difuso concreto.
Aqueles que defendem a inconstitucionalidade do art. 481 p. nico afirmam
que o art. 9 norma constitucional de eficcia plena, no admitindo excees muito
menos estabelecidas pelo legislador infraconstitucional. O Prof. no concorda,
porque o Pleno no analisa o caso concreto mas avalia a questo abstratamente.
No mbito do STF, o Plenrio pode declarar a inconstitucionalidade de uma
lei. O STF como guardio da CF responsvel por dar a ltima palavra e por
manter a uniformidade de decises para evitar decises conflitantes (princpio da
fora normativa da CF). Nesse aspecto, o p. nico do art. 481 constitucional
porque consagrou a jurisprudncia j consolidada no STF.
Para Prof. est de acordo com o princpio da razoabilidade (no seria lgico o
STF ter que analisar vrios casos iguais que chegam a ele).
Quanto 2 exceo: interpretaes divergente enfraquecem o princpio da
fora normativa da CF. Ento essa exceo do art. 481 est plenamente de acordo
com o princpio. O rgo fracionrio nada mais estar fazendo do que seguir
apalavra de quem deve guardar a CF.
Antes mesmo de CPC consagrar essas excees, a jurisprudncia do STF j
admitia esse entendimento.
Questes:
Inobservncia da clusula de reserva de plenrio gera nulidade
absoluta da deciso? A inobservncia dessa clusula gera a nulidade
absoluta da deciso.
A anlise anterior pelo STF no controle difuso concreto (no no concentrado
abstrato, porque seno tribunal j no poderia mais analisar a questo, porque seria
vinculante para aquele tribunal).
Smula vinculante n. 10: tratando da clusula de reserva de plenrio
simples fato de afastar a aplicao da lei porque entende que incompatvel com a
CF, tem que ser observada a clusula de reserva de plenrio, mesmo quando no
h previso expressa da constitucionalidade.

SUSPENSO DA EXECUO DE LEI PELO SENADO


Art. 52, X, CF:
Art. 52. Compete privativamente ao Senado Federal:
X - suspender a execuo, no todo ou em parte, de lei declarada inconstitucional por deciso
definitiva do Supremo Tribunal Federal;

Primeira questo: na verdade, essa competncia exclusiva, porque ela no


pode ser delegada.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 20


Divergncia na doutrina: ato vinculado ou discricionrio, a execuo da lei
pelo Senado quando dita inconstitucional pelo STF? Na doutrina existe os dois
posicionamentos:
1. Zeno Veloso esse ato seria vinculado.
2. Outros autores, como por exemplo, Manoel Gonalves Ferreira Filho ato
discricionrio.
Posicionamento que o SF e STF e maioria da doutrina adota de que se trata
de ato discricionrio (SF suspende se quiser e quando ele quiser).
Posicionamento mais correto, porque quando STF diz que lei inconstitucional ele
est fazendo principalmente anlise jurdica daquela lei; j SF, quando suspende a
execuo, analisa politicamente se aquele ato deve ser suspenso ou no.
Quando se fala em deciso definitiva do STF deciso definitiva proferida no
controle difuso concreto; somente nessas decises que o SF pode suspender a
execuo da lei (RI, art. 178). Porque no controle abstrato concentrado, o efeito
vinculante e erga omnes.
Controle difuso concreto - efeitos: em regra, inter partes e ex tunc.
Segundo STF a lei inconstitucional ato nulo, ento inconstitucional desde o
momento em que foi criada.
O objetivo da suspenso pelo SF fazer com que deciso dada ao STF atinja
a todos.
Efeitos da suspenso do SF: erga omnes e ex nunc.
Essa suspenso se d atravs de resoluo.
Quando CF fala no todo ou em parte? Est se referindo suspenso pelo SF
ou deciso do STF? No todo: se a deciso declarou toda a lei inconstitucional; e em
parte, se declarou parte da lei inconstitucional. A suspenso da execuo da lei
pelo SF tem que se ater aos exatos limites da deciso do STF, ou seja, se toda
lei foi declarada inconstitucional, o SF s poder suspender a lei por inteiro; se for
apenas uma parte, a suspenso s poder ocorrer em relao a esta parte. Em
outras palavras: no pode ficar alm nem aqum da deciso do STF.
SF pode suspender leis ou atos normativos (lei em sentido amplo).

Questo SF pode suspender execuo penas de leis federais j que rgo


do legislativo federal ou ele pode suspender tambm leis estaduais e municipais?
Caso ele possa, haveria violao do princpio federativo?
Para responder necessrio ver as seguintes diferenciaes:
1. Lei federal e lei nacional Lei federal lei emanada do CN s que ela trata
de interesses exclusivos da Unio, ex.: lei 8.112/90 (regime jurdico dos
servidores pblicos civis da Unio). A lei nacional tambm feita pelo CN,
s que ela no se aplica apenas ao mbito federal; ela se aplica ao mbito
federal, estadual e municipal (a todas as esferas), ex.: CTN.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 21


2. Outra distino no mesmo sentido: CF e Constituio nacional
Constituio Federal a parte que trata apenas da Unio dentro da
Constituio, ex.: art. 59. Constituio Nacional se aplica a todos entes da
Federao, ex.: art. 19.
O SF ora atua como rgo federal ora atua como rgo de carter nacional.
SF pode atuar como carter de rgo nacional, j CD no pode. O SF pode,
porque ele composto por representantes do EM e DF.
Ento, pode suspender leis estaduais, federais e nacionais, porque atua como
rgo de carter nacional quando faz isso. No ofende princpio federativo.

BREVE ANLISE NO MBITO ESTADUAL


No mbito estadual, a deciso definitiva tem que ser dada pelo TJ. Quem
suspender a lei estadual e a lei municipal?
1 Grupo de Constituies: Sendo lei estadual, quem suspender a
Assemblia Legislativa. Se o TJ declara lei municipal, quem suspende a Cmara
Municipal.
2 Grupo de Constituies: Ambas as leis sero suspensas pela Assemblia
Legislativa. EM que adotam: RS, RN, MS, TO, SE, AM.
O STF j analisou ambos os grupos e disse que os dois so constitucionais,
porque segundo o STF, esta opo faz parte da capacidade de auto-organizao
dos EM.

Questo PFN Quando STF d deciso no controle concentrado abstrato, o


TJ pode dar deciso em sentido diferente da deciso do STF?
Supor: STF pode julgar ADI procedente ou improcedente. Essa mesma lei
estadual foi objeto de ADI no TJ que tambm pode julgar improcedente ou
procedente.
Quando STF diz que deciso procedente ou improcedente, em ambos os
casos o efeito erga omnes.
STF diz que lei inconstitucional: TJ no poder que lei constitucional. Se
forem propostas ADI simultaneamente, a ADI do TJ fica suspensa at deciso da
ADI do STF.
STF diz que lei constitucional: TJ pode dizer que essa lei inconstitucional,
porque no caso do STF o parmetro a CRFB. No TJ o parmetro a CE.

6.2 CONTROLE CONCENTRADO-ABSTRATO


Porque feito em tese. Objetivo assegurar supremacia da CF.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 22


CONTROLE CONCENTRADO ABSTRATO (pontos comuns a todas as
aes):
Trata-se de um processo de ndole objetiva no existem partes formais
no controle abstrato (no existe autor nem ru), Isso importante para
saber que no se aplicam alguns princpios processuais, como,
contraditrio, ampla defesa, duplo grau de jurisdio.
Lei 9.868/99 (regulamenta ADI e ADC) e lei 9.882/99 (ADPF) no
cabem nessas aes, segundo essas duas lei: 1. desistncia, 2.
assistncia (RI do STF no admite), 3. interveno de terceiros, 4.
recurso da deciso de mrito (salvo um: embargos declaratrios), 5.
ao rescisria.

6.2.1 COMPETNCIA
Na esfera federal a competncia ser somente do STF e o parmetro ser a
CRFB.

6.2.2 LEGITIMIDADE ATIVA


De todas as aes a mesma:
Art. 103. Podem propor a ao direta de inconstitucionalidade e a ao declaratria de constitucionalidade:
(Redao dada pela Emenda Constitucional n 45, de 2004)
I - o Presidente da Repblica;
II - a Mesa do Senado Federal;
III - a Mesa da Cmara dos Deputados;
IV - a Mesa de Assemblia Legislativa ou da Cmara Legislativa do Distrito Federal; (Redao dada pela
Emenda Constitucional n 45, de 2004)
V - o Governador de Estado ou do Distrito Federal; (Redao dada pela Emenda Constitucional n 45, de
2004)
VI - o Procurador-Geral da Repblica;
VII - o Conselho Federal da Ordem dos Advogados do Brasil;
VIII - partido poltico com representao no Congresso Nacional;
IX - confederao sindical ou entidade de classe de mbito nacional.
1 - O Procurador-Geral da Repblica dever ser previamente ouvido nas aes de inconstitucionalidade e
em todos os processos de competncia do Supremo Tribunal Federal.
2 - Declarada a inconstitucionalidade por omisso de medida para tornar efetiva norma constitucional, ser
dada cincia ao Poder competente para a adoo das providncias necessrias e, em se tratando de rgo
administrativo, para faz-lo em trinta dias.
3 - Quando o Supremo Tribunal Federal apreciar a inconstitucionalidade, em tese, de norma legal ou ato
normativo, citar, previamente, o Advogado-Geral da Unio, que defender o ato ou texto impugnado.

A CRFB no faz nenhum tipo de diferenciao entre esses legitimados. Mas a


jurisprudncia do STF o faz:
1. Legitimados universais

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 23


2. Legitimados especiais devem demonstrar a existncia de
pertinncia temtica (=nexo causalidade entre o interesse que ele
defende e aquele objeto que ele est questionando).
Pode governador (legitimado especial) poder questionar lei de outro EM?
Apenas se violar interesse do EM que ele represente, desde que ele comprove esse
nexo.

PE PL PJ MP OUTROS

Unio PR Mesa CD e XXXXXXX8 PGR OAB, PP


universais SF (CN)

Estaduais - GOV (EM e Mesa da AL XXXXXXXX XXXXXX9 CS (conf.


especiais DF) e da CL Sindical),
EC (AN)

Vice no pode ajuizar essas aes, a no ser que esteja no exerccio.


Mesa do CN no pode (normas excepcionais devem ser interpretadas
restritivamente).
Entendimentos do STF a partir de 08/2004 1. A legitimidade do PP deve ser
analisada no momento da propositura da ao (no interessa se depois perdeu
representante no CN). 2. Admite a legitimidade de associaes de associaes =
composta por PJ.
A entidade de classe deve ser representativa de alguma categoria social ou
profissional e mais para ser considerada de mbito estadual, ela deve estar
presente m pelo menos 1/3 da Federao (pelo menos em 9).
Esses legitimados possuem capacidade postulatria? Os nicos que precisam
de advogado so PP, CS e EC (AN).

6.2.3 OBJETO

ADC ADI ADPF

NATUREZA ANP10 ANP APP11 (lei 9.882/99,


(CF, 102, I, a) (CF, 102, I, a) 1)

LIMITE EC. 3/93 05/10/88 Anterior ou


TEMPORAL (17/03/93) posterior

LIMITE ESPACIAL Lei ou ato Esfera federal ou Esfera federal,

8
Princpio da inrcia do Judicirio
9
PGJ no tem legitimidade. PGJ pode perante TJ, mas cada CE determinar isso.
10
ATO NORMATIVO PRIMRIO
11
ATOS DO PODER PBLICO
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 24
normativo da estadual estadual, municipal
esfera federal Lei DF com
contedo de lei
estadual
Lei DF com
contedo estadual
e municipal (s
parte que traz
estadual)

STF: At incio do ano esses atos normativos objetos de ADC e ADPF


tinham que ter efeitos geral e abstrato. Agora, publicada a modificao no
Info. 512, pode ser geral ou especfico, pode ser abstrato ou concreto.
STF no admite como objeto de ADI e de ADC:
a) Atos tipicamente regulamentares (porque ato normativo secundrio).
b) Questes interna corporis (questes internas ao corpo de determinada
poder,e assim devem ser resolvidas internamente por aquele poder so
questes prprias de RI).
OBS.: STF tem matizado um pouco esse entendimento: questes interna
corporis que envolver violao de direitos fundamentais cabe controle de
constitucionalidade.
OBS.: o RI pode tratar de questes que no so interna corporis, ento o
RI pode ser objeto de controle (desde que aquela norma no trate de
questo interna corporis).
interna corporis exemplos: impeachment, cassao.
c) Normas constitucionais originrias (so normas feitas pelo poder
constituinte originrio).
d) Leis revogadas e MPs rejeitadas no ameaam mais o ordenamento
jurdico.
STF no admite como objeto de ADPF:
a) PEC (s aps transformada em EC);
b) Smula;
c) Veto (em uma no foi admitida; na outra, admitiu, mas no entrou no
mrito);

OBS.: objeto tem que ser sempre posterior ao parmetro invocado.

19/09/08

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 25


6.2.4 PROCURADOR-GERAL DA REPBLICA
Participa de todas as aes de controle concentrado abstrato. E mais,
de acordo com a CF, o PGR participa de todos os processos que estejam em
tramitao no STF. Entendimento do STF: ele no precisa participar formalmente de
cada processo; o importante que ele tenha conhecimento da tese jurdica que
est sendo discutida.
Atua como custos constitutionis no controle concentrado abstrato de
constitucionalidade, ou seja, atua como fiscal da Constituio da garantia da
supremacia constitucional.
Imaginemos que o PGR ajuze ADI (ex. ADI 3.710) e ele se arrependa da
ao aps o seu ajuizamento: no cabe desistncia da ao. O PGR no pode
desistir da ao proposta por ele.
No entanto, apesar de no ser admitida a sua desistncia, ele pode na sua
atuao custos constitutionis dar parecer em sentido contrrio ao que
ajuizou. PS.: mudana ftica pode fazer com que ele reveja a sua posio. Isso j
aconteceu com o atual Min. Seplveda, quando PGR.
Art. 103, 1, CF:
Art. 103. Podem propor a ao direta de inconstitucionalidade e a ao declaratria de constitucionalidade:
(Redao dada pela Emenda Constitucional n 45, de 2004)
1 - O Procurador-Geral da Repblica dever ser previamente ouvido nas aes de inconstitucionalidade
e em todos os processos de competncia do Supremo Tribunal Federal.

6.2.5 ADVOGADO-GERAL DA UNIO


O AGU s participa de uma ao de controle concentrado abstrato, qual
seja: ADI.
Seu papel no controle concentro abstrato de constitucionalidade defender
a constitucionalidade da lei impugnada: defensor legis. Ele curador da lei que
est sendo questionada perante o STF.
Agora fica fcil entender porque o AGU s participa da ADI:
Quando pessoa ajuza ADC, ela j est afirmando que a lei
constitucional. Como no h lei questionada, no h por que AGU
participar.
Quando ajuizada AIO (ao de inconstitucionalidade por omisso),
significa que no h lei questionada, assim, tambm, AGU no participa;
Na ADPF, o AGU at poderia participar, mas de acordo com lei da ADP,
quem defende a constitucionalidade do ato a prpria autoridade que
praticou o ato.
O AGU tem status de Ministro de Estado e subordinado ao Presidente da
Repblica (PR). Imaginemos: PR resolve ajuizar ADI (possui capacidade
postulatria), podendo pedir que AGU ajuze ao para ele; nesse caso, por ser
subordinado do PR, ele atua, tambm, como defensor legis? Quando ele atua
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 26
como defensor legis, o AGU exerce funo especial que lhe foi conferida pela
Constituio; quando ajuza ADI no exerce essa funo especial, ele est
exercendo sua funo geral: Chefe da Advocacia-Geral da Unio. Em outras
palavras: o AGU obrigado a defender a lei impugnada nesse caso, porque outra
funo que est exercendo - ele obrigado a defender a constitucionalidade da
lei, mesmo quando ele ajuza ADI.
O AGU quase sempre deve defender a constitucionalidade da lei
impugnada, pois h hiptese em que pode deixar de defender lei impugnada.
Segundo jurisprudncia do STF, o AGU pode deixar de defender a
constitucionalidade da lei, qual seja: quando o prprio STF j disse que aquela
tese jurdica inconstitucional.
H obrigatoriedade do AGU, j que chefe da Advocacia-Geral da Unio
(autoridade federal), defender lei estadual? Quando AGU desempenha essa funo,
ele no est desempenhando sua funo geral: Chefe da Advocacia-Geral da
Unio; aqui, ele est desempenhando funo especial, estando obrigado a
defender leis estaduais e federais.
Art. 103, 3, CF:
(= em
Art. 103. 3 - Quando o Supremo Tribunal Federal apreciar a inconstitucionalidade, em tese
abstrato = no no caso concreto participao do AGU s ocorre nas aes
de controle abstrato de constitucionalidade) , de norma legal ou ato normativo, citar,
previamente, o Advogado-Geral da Unio, que defender (imposio cuidar: com exceo
trabalhada acima!) o ato ou texto impugnado.

6.2.6 AMICUS CURIAE


Em uma traduo literal, amicus curiae, seria uma espcie de amigo do
tribunal.
Ele contribui para deciso do tribunal; ele no defende interesse prprio;
ele auxilia o juiz a dar deciso.
Figura trazida do direito norte-americano.
HISTRICO - Questo da ESAF - Essa figura foi tratada pela primeira vez
(introduzida no Brasil) pela lei 6.385/76 em seu art. 31. Posteriormente, a lei do
CADE (lei n. 8.884/94) em seu art. 89, tambm tratou dessa figura. OBS.: poucas
pessoas que possuem conhecimentos tcnicos nessas questes, por isso, o
amicus curiae aparece nessas leis. Essa figura s ficou amplamente conhecida
com a lei 9.868/99 que em seu art. 7, 2 trouxe essa figura no controle abstrato e
no controle concreto (art. 482, 3, CPC).
FINALIDADE: pluralizar debate constitucional e conferir maior
legitimidade s decises do STF.
Pode-se associar essa participao do amicus curiae sociedade
aberta de intrpretes12, a qual figura na hermenutica constitucional: a
interpretao constitucional no se restringe apenas aos rgos governamentais
12
Obra de Peter Hberle.
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 27
(Judicirio, Legislativo, Executivo) nem s partes (autor e ru); ela se estende a
toda sociedade.
Recentemente, vm ocorrendo audincias pblicas, no STF (relacionada
sociedade aberta de intrpretes constitucionais). No devemos confundir a
audincia pblica com a figura do amicus curiae. A audincia pblica
figura nos artigos 9, 1 (ADI) e art. 20, 1 (ADC) da lei 9.868 e art. 6, 1 (ADPF)
lei 9.882.
REQUISITOS DE ADMISSIBILIDADE DO AMICUS CURIAE:
A) REQUISITO OBJETIVO a relevncia da matria (no qualquer
assunto que admite a participao do amicus curiae)
B) REQUISITO SUBJETIVO a representatividade do postulante
(o que pretende participar como amicus curiae deve ter
representatividade na sociedade para poder contribuir com deciso
do STF)
Observaes:
O Relator, em despacho irrecorrvel, verifica se esses
requisitos esto presentes.
O amicus curiae pode ir ao STF e se oferecer ou pode ser
convidado pelo STF:
1. Convidado pelo STF Celso Lafer para atuar no HC... (STF
considerou crime de racismo o preconceito contra judeus).
2. Se ofereceu CNBB se ofereceu para participar da atual ADPF, na
qual est sendo discutido o aborto de anencfalos; Min. Marco
Aurlio no admitiu a sua participao.
(Questo muito cobrada pela CESPE e ESAF) STF, apesar de no haver
previso legal ou constitucional, admite sustentao oral pelo amicus curiae
(sua participao ocorre por escrito ou de forma oral).
No h previso legal do amicus curiae na ADC nem na ADPF. A
previso legal to somente para a ADI:
Na ADPF STF j admitiu;
NA ADC pode ser admitido por analogia legis, apesar de no
haver deciso do STF nesse sentido.
Amicus curiae possui qual natureza jurdica. H divergncia:
Edgar Bueno amicus curiae espcie de assistncia qualificada.
Apesar do RI do STF, no admitir assistncia, o amicus curiae seria
uma exceo.
Min. Celso de Mello deciso maia antiga: amicus curiae no
espcie de interveno de terceiro; deciso mais recente: no se
admite participao de terceiros, embora se admita interveno de

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 28


terceiros. Resumindo: segundo voto mais recente dele, interveno
de terceiro.
Min. Gilmar Mendes no interveno de terceiro;
Prof. Freddie Didier (posio mais correta para Prof. Novelino) espcie
de auxiliar do juzo.

6.2.7 ASPECTOS ESPECFICOS DAS AES DE CONTROLE


CONCENTRADO ABSTRATO
6.2.7.1 ADC (AO DECLARATRIA DE CONSTITUCIONALIDADE)
Previso no art. 102, I, a, CF e na Lei 9.868/99.

No foi criada originariamente pela CF/88; ela foi introduzida na CF pela


EC 3/93.

poca em que foi introduzida questionou-se muito a sua


constitucionalidade. Comisso de notveis da OAB defendia sua
inconstitucionalidade alguns aspectos alegados:
Violao aos princpios processuais;
Violao ao princpio da presuno de constitucionalidade
Argumentos utilizados para rebater aspectos alegados acima, quanto
inconstitucionalidade da ADC:
processo de ndole objetiva (no h partes formais: autor e ru) assim
no que se falar em ampla defesa, contraditrio. No se aplicam
determinados princpios processuais ADC argumento do STF. Alm
disso, Gilmar Mendes quela poca, argumentava que a ADC possua
mesma natureza da ADI, e no havia argumentar que uma era
constitucional e outra no.
A presuno de constitucionalidade apenas relativa, ou seja, admite
prova em contrrio. Quando h deciso de ADC, h presuno de
constitucionalidade quase absoluta, pois essa deciso vincula a
Administrao Pblica de todas as esferas e o Poder Judicirio (no
pode mais dar deciso de que lei inconstitucional/ e no pode de
deixar de cumprir lei, alegando sua inconstitucionalidade).

REQUISITO DE ADMISSIBILIDADE DA ADC:


Previsto na lei 9.868, art. 14, III: demonstrao de controvrsia judicial
relevante. (STF j afirmou falta desse requisito com demonstrao de sete aes
discutindo o tema).

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 29


OBJETIVO DA ADC:
Abreviar tempo de pronncia pelo STF (para evitar que se passe vrios
anos at que STF seja provocado por algum).

CARTER DPLICE OU AMBIVALENTE (vale para ADI e ADC):


Lei 9.868/99, art. 24:
Art. 24. Proclamada a constitucionalidade, julgar-se- improcedente a ao direta ou procedente
eventual ao declaratria; e, proclamada a inconstitucionalidade, julgar-se- procedente a ao direta ou
improcedente eventual ao declaratria.

ADI e ADC tm a mesma natureza; so aes que possuem apenas o


sinal trocado: ADI julgada improcedente (vai declarar lei constitucional) e mesma
coisa que a ADC julgada procedente e vice-versa.

CABIMENTO DE CONCESSO DE MEDIDA CAUTELAR NA ADC:


Poder ser concedida medida cautelar na ADC.
Efeitos da concesso da medida acautelar na ADC:
1. Suspende processos (nos quais aquela lei esteja sendo discutida) por
180 dias
OBS.: s existe a previso legal do prazo de 180 dias para na ADC (art.
21, p. nico), mas STF tem utilizado o prazo de 180 dias tanto para ADI
e para a ADPF, tambm.
OBS.: Recentemente, STF admitiu prorrogao do prazo por mais
180 dias na ADPF (mesmo sem previso de prorrogao e previso de
prazo para ADPF). Informativo 518.
2. Vinculao medida cautelar se concedida, possui efeito vinculante
para o Judicirio e para a Administrao Pblica (inclusive para Chefe
do Executivo).
OBS.: para Judicirio a vinculao nem possuiria muito efeito, j que h
a suspenso dos processos.

6.2.7.2 ADPF (ARGIO DE DESCUMPRIMENTO DE PRECEITO


FUNDAMENTAL)
Previso constitucional: art. 102, 1 (norma de eficcia limitada). Previso
legal: 9.882/99 (antes da lei no podia ser aplicada).

PARMETRO PARA ADMISSIBILIDADE DA ADPF


Preceito fundamental (no qualquer norma da Constituio, tem que ser
um preceito, e, alm disso, fundamental).

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 30


Preceito norma, a qual pode ser tanto princpio ou regra.
Preceito fundamental so os preceitos imprescindveis identidade
constitucional e ao regime adotado pela Constituio.
S saberemos o que preceito fundamental na medida em que as ADPFs
forem ajuizadas. Alguns preceitos j afirmados fundamentais pelo STF:
a) direitos e garantias individuais;
b) princpios constitucionais sensveis (art. 34, VII, CF); e
c) clusulas ptreas (que j englobaria direitos e garantias fundamentais).

HIPTESES DE CABIMENTO DA ADPF


Segundo o STF, existem duas hipteses de cabimento da ADPF:
a) ADPF AUTNOMA art. 1, caput, lei 9.882/99:
Art. 1o A argio prevista no 1 o do art. 102 da Constituio Federal ser proposta perante o
Supremo Tribunal Federal, e ter por objeto evitar ou reparar leso a preceito fundamental,
resultante de ato do Poder Pblico (parecida com ADC e ADI).
b) ADPF INCIDENTAL art. 1, p. nico, Iei 9.882/99:
Caso concreto de ADPF incidental - Gestante de feto anencfalo ajuizou
ao em 1 instncia para permitir que faa aborto; ao seguiu para TJ;
um dos legitimados levou questo constitucional para que STF julgue
questo constitucional: crime de aborto ou apenas antecipao
teraputica do parto? STF est julgando ADPF 54. Quando for julgada,
haver efeito extra-processual e endo-processual (no caso concreto a
gestante j fez aborto). Efeito extra-processual: erga omnes e
vicnculante (todos os casos que envolvam a questo).
Pargrafo nico. Caber tambm argio de descumprimento de preceito fundamental:
I - quando for relevante o fundamento da controvrsia constitucional sobre lei ou ato normativo
federal, estadual ou municipal, includos os anteriores Constituio;

Quando falado em controvrsia judicial justamente a questo


decidida em juzo. Isso fica claro no art. 3, V:
Art. 3o A petio inicial dever conter:

V - se for o caso (da ADPF fundamental), a comprovao da existncia de controvrsia


judicial relevante sobre a aplicao do preceito fundamental que se considera violado.

* a controvrsia judicial do art. 1, p. nico.

REQUISITO DE ADMISSIBILIDADE DA ADPF


A ADPF possui carter subsidirio, ou seja, s cabe ADPF quando no
existir outro meio eficaz outro meio eficaz para sanar a lesividade.
Mesmo que exista outro meio e for utilizado e no sanar a lesividade, cabe a
ADPF.

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 31


No h exigibilidade do outro meio ser de controle concentrado abstrato. O
Supremo exige que esse outro meio existente tenha a mesma efetividade, a mesma
imediaticidade e a mesma amplitude da ADPF.
Ex.: Governador do MA ajuizou ADPF questionando Portaria. Quando STF foi
analisar a ADPF, verificou que ela era ato normativo primrio (no existia lei entre
ela e a CF, no caso concreto), sendo cabvel ADI (que possui mesma efetividade, a
mesma imediaticidade e a mesma amplitude da ADPF), STF recebeu a ADPF como
ADI, em razo do princpio da fungibilidade.

7. INSTRUMENTOS DE CONTROLE DE OMISSES


INCONSTITUCIONAIS

AIO (ao de MI (mandado de injuno)


inconstitucionalidade por
omisso)

Previso Art. 103, 2, CF: Art. 5, LXXI:


constituciona Art. 103. 2 - Declarada a LXXI - conceder-se- mandado de
l inconstitucionalidade por omisso de injuno sempre que a falta de norma
medida para tornar efetiva norma regulamentadora torne invivel o
constitucional, ser dada cincia ao exerccio dos direitos e liberdades
Poder competente para a adoo das constitucionais e das prerrogativas
providncias necessrias e, em se inerentes nacionalidade, soberania
tratando de rgo administrativo, para e cidadania;
faz-lo em trinta dias.

Quanto Instrumento de controle Instrumento de controle


finalidade abstrato (assegurar a concreto (tornar vivel o
supremacia da Constituio) exerccio dos direitos e ...)

Quanto Processo constitucional objetivo Processo constitucional


pretenso subjetivo

Quanto Concentrado (no STF) Controle difuso limitado.


competncia Previso deve estar na:
CF: STF, STJ, TSE, TRE.
Lei federal poder
estabelecer outros rgos
competentes: no existe lei
federal regulamentando
MI.
OBS.: STF passou a
entender que MI auto-
aplicvel, sendo que at
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 32
hoje no foi feita lei
regulamentadora, ento,
se utiliza a lei do MS.
CE (Constituio Estadual)
cada CE ter suas
regras.

Parmetro Norma constitucional de Norma constitucional de eficcia


eficcia limitada (classificao limitada.
de Jos Afonso da Silva) Isso porque, o STF faz
depende do Poder Pblico para interpretao bastante extensiva
ser aplicada ao caso concreto. do texto constitucional; se
fossemos fazer interpretao
literal, seria parmetro bem mais
limitado:
LXXI - conceder-se- mandado de
injuno sempre que a falta de norma
regulamentadora torne invivel o
exerccio dos direitos e liberdades
constitucionais e das prerrogativas
inerentes nacionalidade,
soberania e cidadania;

Numa interpretao mais restrita,


o parmetro seria apenas os
direitos fundamentais.

OBS.: S cabe MI para


regulamentar norma
constitucional (para regulamentar
norma legal no cabe).

Legitimidade Art. 103, CF13. Qualquer pessoa que tenha o


ativa exerccio de um direito

13
Art. 103. Podem propor a ao direta de inconstitucionalidade e a ao declaratria de constitucionalidade:
(Redao dada pela Emenda Constitucional n 45, de 2004)
I - o Presidente da Repblica;
II - a Mesa do Senado Federal;
III - a Mesa da Cmara dos Deputados;
IV - a Mesa de Assemblia Legislativa ou da Cmara Legislativa do Distrito Federal; (Redao dada pela Emenda
Constitucional n 45, de 2004)
V - o Governador de Estado ou do Distrito Federal; (Redao dada pela Emenda Constitucional n 45, de 2004)
VI - o Procurador-Geral da Repblica;
VII - o Conselho Federal da Ordem dos Advogados do Brasil;
VIII - partido poltico com representao no Congresso Nacional;
IX - confederao sindical ou entidade de classe de mbito nacional.
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 33
inviabilizado pela inexistncia de
norma regulamentadora no
caso de MI individual.

STF tem admitido MI coletivo


(apesar de no haver lei
regulamentadora) por analogia,
o STF tem admitido como
legitimados, os legitimados do
MS coletivo art. 5, LXX14.

Deciso de Efeito: STF apenas dar cincia 26/09/08


mrito ao poder competente, de sua Ponto de grande controvrsia:
omisso.
Tipos de provimentos possveis
OBS.: Tratando-se de rgo poderamos citar seis, apesar de
administrativo, a deciso deve a doutrina falar em quatro.
ser cumprida em 30 dias.
Art. 103. 2 - Declarada a
Existe uma corrente a no
inconstitucionalidade por omisso de concretista e outra a
medida para tornar efetiva norma concrestista:
constitucional, ser dada cincia ao
Poder competente para a adoo Concretista Poder
das providncias necessrias e, em
se tratando de rgo administrativo, Judicirio no pode fazer a
para faz-lo em trinta dias. norma para o caso
Cuidar! Na ADI 3.682, o STF concreto. Poder Judicirio
curiosamente fixou prazo para o d apenas cincia ao
Legislativo (prazo de 18 meses). poder competente da sua
Prprio STF disse que prazo omisso. Em 95% das
razovel (no haver sano se decises STF adota essa
no cumprido). corrente.
OBS.: recentemente, o
STF, adotou a outra
corrente quanto ao direito
1 - O Procurador-Geral da Repblica dever ser previamente ouvido nas aes de inconstitucionalidade e em
todos os processos de competncia do Supremo Tribunal Federal.
2 - Declarada a inconstitucionalidade por omisso de medida para tornar efetiva norma constitucional, ser dada
cincia ao Poder competente para a adoo das providncias necessrias e, em se tratando de rgo administrativo,
para faz-lo em trinta dias.
3 - Quando o Supremo Tribunal Federal apreciar a inconstitucionalidade, em tese, de norma legal ou ato normativo,
citar, previamente, o Advogado-Geral da Unio, que defender o ato ou texto impugnado.

14
LXX - o mandado de segurana coletivo pode ser impetrado por:
a) partido poltico com representao no Congresso Nacional;
b) organizao sindical, entidade de classe ou associao legalmente constituda e em funcionamento h pelo menos
um ano, em defesa dos interesses de seus membros ou associados;

DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 34


de greve do servidor.
H trs correntes
concretistas. Nas trs
correntes, admite-se que o
Judicirio supra a deciso.
a) Geral
efeito da deciso a
produo da norma;
no apenas para
quem impetrou MI,
mas sim, para todas
as pessoas que se
encontram naquela
situao (erga
omnes). No possui
muitos adeptos na
doutrina. Essa
corrente foi adotada
pelo STF nas decises
quanto ao direito de
greve do servidor (MI
680 e 712) Supremo
pegou lei de greve dos
trabalhadores, fez
poucas modificaes e
aplicou para todos os
servidores pblicos.
b) Individual
Doutrina sempre
defendeu essa
corrente. Pode ser
feita a norma para o
caso concreto, mas
apenas para quem
impetrou o MI (inter
partes). No caos de
MI impetrado por
sindicato, seriam
concedidos os efeitos
a todos os seus
filiados (efeito ultra
partes).
c) Intermedi
ria Conjuga
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 35
concretista com no-
concretista. Poder
Judicirio, em primeiro
momento, daria
cincia ao poder
competente da sua
omisso. Ao memso
tempo fixa prazo para
que omisso seja
suprida. Se dentro
desse prazo
estipulado, a omisso
no for suprida, ele, j
na prpria deciso,
fixa a norma que ser
aplicada para aquela
omisso. Se fizer a
norma para todos:
intermediria geral. Se
fizer norma apenas
para quem impetrou
MI: intermediria
individual.

8. CONTROLE CONCENTRADO CONCRETO

O instrumento que temos no Brasil que ao mesmo tempo de controle


concreto e concentrado (que s pode ser exercido pelo STF) chamado de
REPRESENTAO INTERVENTIVA ou ADI INTERVENTIVA.
S o STF tem competncia para process-la e julg-la.
Possui partes formais, portanto, deduzida atravs de processo
constitucional subjetivo.
Para entendermos essa ao, falaremos um pouco de interveno, que
no a representao interventiva:
Regra: no interveno.
Competncia para decretar interveno federal: somente o Presidente
da Repblica.
A Unio s pode decretar interveno nos Estados e no DF. Se,
eventualmente, for criado algum Territrio federal, e esse Territrio
possuir municpios, a Unio poder decretar a interveno nestes.
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 36
O estado quem poder decretar a interveno em seus municpios.
Em duas hipteses, a Unio s poder decretar a interveno em estado
ou no DF, se primeiro houver representao interventiva.
Legitimidade ativa para a representao interventiva apenas um: o
PGR.
Parmetro hipteses para representao interventiva:
1. Violao aos princpios constitucionais sensveis (previstos no art. 34,
VII, CF15) PR no pode decretar interveno diretamente, depende
antes de representao do PGR, que somente se STF der provimento
representao, o PR poder decretar interveno no estado ou DF.
2. Recusa execuo de lei federal pelos estados ou DF (34, VI) PR no
pode decretar interveno diretamente, depende antes de
representao do PGR, que somente se STF der provimento
representao, o PR poder decretar interveno no estado ou DF.
Art. 36, III, CF:
Art. 36. A decretao da interveno depender:
III de provimento, pelo Supremo Tribunal Federal, de representao do Procurador-Geral da Repblica, na
hiptese do art. 34, VII, e no caso de recusa execuo de lei federal. (Redao dada pela Emenda
Constitucional n 45, de 2004)

REPRESENTAO INTERVENTIVA ESTADUAL


Decretao da interveno do estado no municpio feita somente pelo
Governador.
No entanto em trs hipteses o Governador s poder decretar a
interveno se houver a representao interventiva anteriormente:
PGJ o nico legitimado representao interventiva Smula 614 do
16
STF .
Parmetros:
a) Princpios previstos na Constituio do estado (CE) seriam os princpios
sensveis do mbito estadual.

15
VII - assegurar a observncia dos seguintes princpios constitucionais
a) forma republicana, sistema representativo e regime democrtico;
b) direitos da pessoa humana;
c) autonomia municipal;
d) prestao de contas da administrao pblica, direta e indireta.
e) aplicao do mnimo exigido da receita resultante de impostos estaduais, compreendida a proveniente de
transferncias, na manuteno e desenvolvimento do ensino e nas aes e servios pblicos de sade.(Redao
dada pela Emenda Constitucional n 29, de 2000)

16
SOMENTE O PROCURADOR-GERAL DA JUSTIA TEM LEGITIMIDADE PARA PROPOR AO DIRETA
INTERVENTIVA POR INCONSTITUCIONALIDADE DE LEI MUNICIPAL.
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 37
b) Recusa execuo de lei (federal ou estadual).
c) Recusa execuo de ordem ou deciso judicial 17.
Competncia para julgar a representao interventiva: TJ.
TJ dando provimento representao interventiva, o Governador poder
decretar a interveno no Municpio.
Art. 35, IV, CF:
IV - o Tribunal de Justia der provimento a representao para assegurar a observncia de princpios
indicados na Constituio Estadual, ou para prover a execuo de lei, de ordem ou de deciso judicial.

OBS.: tanto na interveno federal quanto na estadual dispensada a


apreciao poltica art. 36, 3, CF:
3 - Nos casos do art. 34, VI e VII, ou do art. 35, IV, dispensada a apreciao pelo Congresso Nacional ou
pela Assemblia Legislativa, o decreto limitar-se- a suspender a execuo do ato impugnado, se essa
medida bastar ao restabelecimento da normalidade.

17
nica hiptese que no possui simetria com a interveno federal.
DIREITO CONSTITUCIONAL PROF. MARCELO NOVELINO 38

You might also like