Professional Documents
Culture Documents
Estaaversoemhtmldoarquivohttp://www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf.
Googlecriaautomaticamenteversesemtextodedocumentosmedidaquevasculhaaweb.
Page1
AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIME
SILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINHOSPARAA
CIVILIZAO.
AnaliceAlvesMarinhoSantos(analicemarinho@gmail.com)
HistriaBacharelado/UFS
Resumo:
Oobjetivodessetrabalhoanalisarassemelhanasentreospensamentosdos
historiadoresManoelBomfim(18681932)eSilvioRomero(18511914).Intelectuais
renomadosdahistoriografiabrasileira,BomfimeRomero,namaioriadasvezes,so
lembradosporsuasdesavenasintelectuaisepessoais,querelasessasquepodemser
resultadasdesuasformaesacadmicaseconcepestericasqueinfluenciaramseus
estudossobreaeconomia,sociedade,culturaepoltica.Asprincipaisfontesdepesquisa
utilizadasnesseartigosooslivros:AAmricaLatina:malesdeorigem(1905),O
BrasilnaHistria(1931)deManoelBomfimeoslivrosAAmericaLatina(analyse
delivrodeigualtitulododr.M.Bomfim)(1906)eHistriadaliteraturabrasileira
(2001)ambosdeSilvioRomero.Umdospontosmaisimportantesdeconvergncia
entreosestudosdeBomfimeRomeroaseranalisadonessetrabalhoquanto
necessidadedoBrasilemsetornarumanaocivilizadaeesseumdosprincipais
aspectosemqueoshistoriadorescontribuemparaoenriquecimentodosestudossobrea
Histriadopas.
Palavraschave:Civilizao,ManoelBomfim,SilvioRomero.
Nesseartigoanalisamosastesesacercadoscaminhosparaacivilizao
brasileiradefendidaspordoissergipanosqueocupamumpapelimportantena
historiografianacional,soeles:ManoelBomfim(18681932)eSilvioRomero(1851
1914).Apesardoshistoriadorescitadostraaremcaminhosopostosemsuastrajetrias
intelectuaisBomfimformadoemMedicinaeRomeroemDireitoambosse
propuseramaestudaraformaodanacionalidadebrasileiraeemapresentaras
soluesparaoatrasonacional.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=ptB 1/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
EssetrabalhotratadassimilitudesentreosestudosdeBomfimeRomero
principalmentenoquetangeanecessidadeumanovarepresentaodoBrasilem
oposioaopasretratadonahistoriografiadoregimeimperialenaliteraturaromntica.
Acreditamosqueessasaproximaesentrehistoriadoresresultamnoenriquecimentoda
tesessobreanaobrasileira,masnopodemosdeixardeladoasconhecidas
divergnciasentreossergipanos.
Page2
Essasdivergnciaseramdefatorespessoaiseintelectuaisesetornarampblicas
atravsdosvinteecincoartigosqueforamreunidosnaobra:AAmericaLatina
(analysedelivrodeigualtitulododr.M.Bomfim)(1906)escritaporSilvioRomero.
Emumperododeumanoforampublicadasquasequatrocentaspginasque
demonstravamaversoedesprezoasideiasdefendidasporBomfimnaobraAAmrica
Latina:malesdeorigem(1905),gerandoataquespessoaisporpartedeSilvioRomero
eindiferenaporpartedeManoelBomfim.
Paraabordarmosasdivergnciasesimilitudesentreospensamentosdos
historiadoressergipanos,nosutilizamosdasseguintesobras:AAmricaLatina:males
deorigem(1905)eOBrasilnao(1930)deManoelBomfimeasobrasA
AmericaLatina(analysedelivrodeigualtitulododr.M.Bomfim)(1906)eHistria
daliteraturabrasileira(1980),ambasdeSilvioRomero.Atravsdaleituradessasobras
indicadas,conclumosqueasdivergnciasesemelhanasentreosautoressoo
resultadodesuasformaesintelectuais,portantonecessriodissertarsobrea
trajetriadecadaumdossergipanosparadepoisadentrarmosnoobjetivodesseartigo.
NascidonacidadeLagarto(SE),SilvioRomerotidocomoumdosfundadores
dopensaranacionalidadebrasileira.NetodeumlderdoPartidoLiberal,quandojovem
RomeromudouseparairestudarnaFaculdadedeDireitodoRecife,participandoda
geraodaEscoladoRecifede1870quereuniunomescomoCapistranodeAbreu,
AraripeJnioreJosVerssimo.ForamnosanosdaFaculdadedoRecifequeo
sergipanoconheceuumintelectualquefoideextremaimportnciaparaasuaformao:
oconterrneo,mestreeamigoTobiasBarreto(18391889).
SegundoAntonioPaim,aEscoladoRecifenoumaunidadeeasua
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=ptB 2/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
importnciaresidenacontribuioparaarenovaodoDireitoeparaaelaboraoda
HistriadaCulturaBrasileira.SobreosrepresentantesdessaEscola,essesromperam
comopensamentoreligiosodapocaemfavordeumavisolaicaeforampartidrios
dasnovasfilosofiaseuropiasvigentes,comasquaisinvestigavamaformaoda
sociedadebrasileira,tendocomobasetericaparaessainvestigaoodeterminismoda
raaedoambiente(PAIM,1981).
OsergipanoSilvioRomerofoiDeputadoFederal(19001902),crticoliterrio,
ensasta,poeta,filsofo,socilogo,professor,participoudaorganizaodoPartido
Nacionale,juntamentecomMachadodeAssis,foiocofundadordaAcademia
Page3
BrasileiradeLetras.LeitordetericoseuropeuscomoSpencer,FrdericLePlay,
Comte,Buckle,Gobineau,poucosforamostemasenvolvendoculturaesociedadeque
SilvioRomeronoestevepresentecomalgumaobservaoouestudosdecaso.Osseus
escritostrouxeramcenahistricaumnovoescritor:ocombatente,emconflitocomo
seustatus(NUNES,1976).
Porintermdiodesuacrticaliterria,Romeroapresentouinstrumentosde
construodanacionalidadee,segundoAntonioCandidooseupensamentorefletiaa
imagemnervosadopas,existindoumelementoconstanteemseusestudos:aunidade
construdaemtornodonacionalismo.Dentreassuasprincipaisobras,podemoscitar
HistriadaLiteraturaBrasileira(1888),EnsaiosdeSociologiaeLiteratura(1901)e
CompndiodaLiteraturaBrasileira(1906).Osseuslivrosinfluenciaramnomes
importantesdahistoriografianacional,comoGilbertoFreyre,EuclidesdaCunhae
OliveiraVianna(ALMEIDA,SCHERER,2009).
JManoelBomfimnasceuemAracaju(SE)ecursouaFaculdadedeMedicina
daBahia,concluindoosseusestudosnoRiodeJaneiro.Apssernomeadomdicoda
polciadoestadodoRiodeJaneiro,Bomfimabandonaacarreiramdicaecomeaa
atuarnareadaeducao.ComoeducadorBomfimfoiprofessornoInstitutode
EducaoeDiretordaEscolaNormaledaInstruoPblicadoDistritoFederal,
passandoassimaplanejarprojetoseincentivaraproduodeobrasdidticasque
auxiliariamnamodificaodoensinonoBrasil.Asuadefesapelaeducaosebaseava
naideiadequeadegeneraodohomemproporcionaadegeneraodasociedadees
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=ptB 3/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
comaeducaoopovoseriasaudvel,disciplinado,patriotaeprodutivo(MARINHO,
2007).
Ohistoriadorfoiumdosprecursoresdorealismopolticoeaocombateras
teoriasracistasdapocapensavaanaocompostaportrsraasdiferentes,dasquais
sobressaaopapeldondionaformaodasociedadebrasileira.SegundoMariaThtis
Nunes,amaiorcaractersticadasobrasdeBomfimeraonacionalismo,sendoo
historiadorumdospioneirosnadistinodasnoesdeculturaederaa.Ainda
segundoNunes,asinterpretaesnacionalistas,poreleardorosamentedefendidas,o
inscrevemnahistriadasideiasdoBrasilcomoumdosmaisautnticosprecursoresde
umaideologianacional(NUNES,1976).EntreasinflunciastericasdeManoel
BomfimsedestacamOliveiraMartins,FreiVicentedeSalvador,RochaPombo,
Darwin,Vandelverde,Ribot,dentreoutros.
3
Page4
Sobovisdonacionalismo,umdosconceitosmaisimportantesdesuasobras,
Bomfimfazumainterpretaoapaixonadadopassadohistricobrasileiro.Segundo
DalcydaSilva,BomfimseinsereemumcontextochamadoderetratodoBrasil,no
qualospensadoresbuscamnopassadooselementosqueconfiguramopresentee
formaroofuturo,naconvicodequeoBrasilprecisavaserreinventado,
redescoberto.(SILVA,1999).Almdasobrassobrearealidadenacional,Bomfim
escreveulivrossobrepsicologia,portugus(emparceriacomOlavoBilac),sociologia,
pedagogia,literaturainfantiletraduziuobrasimportantesdebiologiaezoologia.Dentre
osseusprincipaislivrosconstamatrilogiasobreoBrasil:OBrasilNao(1931),O
BrasilnaAmrica(1929)eoBrasilnaHistria(1930),almdeAmricaLatina:
malesdeorigem(1905).
Apsdissertamossobreosprincipaisaspectosdaformaodosdoisintelectuais,
passemosaoobjetivodessetrabalho:compreendermosatravsdaanlisedo
pensamentodeBomfimeRomeroalgumasdasdivergnciasesimilitudesentreos
historiadores.
Noquetangesdivergnciasentreossergipanos,aocontrriodeSilvio
Romero,ManoelBomfimnogostavadepolmicaseaoterconhecimentodaobrado
conterrneocriticandooseulivro,publicouumnicoartigoumarevistaeafirmouquea
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=ptB 4/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
suanicadecepocomaAmricaLatina:malesdeorigemfoique,comopassardos
anos,asuatesedaeducaoparasalvaraAmricanocaso,oBrasiltambmestava
ultrapassadaequeanicaformademudarasituaodocontinenteeracoma
revoluo.
Apolmicaentreoshistoriadoresseinserenasdiferentesformasde
interpretaodaformaosocialepolticabrasileiraeumdosprincipaistemasdessa
divergnciaquantoaoevolucionismo.ImbudonoevolucionismosocialdeHerbert
Spencer,SilvioRomerodefendiaaunidadeentreascinciasnaturaiseassociais,como
umaformadeidentificaraexistnciadeleisintrnsecasaosfenmenosdarealidade
social.Seguindoessepensamento,paraexplicarahistriadeumpovo,Romerose
utilizavadosconceitosdaseleonaturaldeSpenceredodeterminismogeogrficode
Buckle.comesseconceitodedeterminismogeogrficoqueapresentadaatesedo
determinismoracial,vistocomoumelementoautnomoqueseimpesobreos
determinismosexternos.Segundoessatese,haveriadoisprocessosfundamentais:a
adaptaohereditriaeaadaptaorevolucionrianaqualomaisfortedevoraomais
4
Page5
fraco.Aprimeiraseinserenoplanoorgnicodamiscigenaoracial,easegundano
planodacultura,dasnovasideiasqueacompanhariamasnovasgeraes(SANTOS,
2006).
Apesardeacreditarnauniodascinciasnaturaiscomassociais,Bomfimse
apoiouemtericosdiferentesparadefenderasuatesesobreaevoluo.Oconceitode
evoluoemBomfimbaseadonateoriadeDarwinqueodefinecomoomotordo
progressomoralesocialdeumpovo.Paracomplementaressateoriadeevoluo,
BomfimseapiaemVandelverdeemsuatesedoparasitismosocialparaexplicaras
causasdanoevoluosocialdassociedadesamericanas.Segundoessatesedo
parasitismosocial,parasitaseparasitriosconvivememumamesmacadeiaeBomfim
citacomoexemploprticoarelaoentreossenhoresdeengenhoeosescravos.Os
primeiros(parasitrios)seriammovidosporinstintosegosticosemvirtudedocio
socialeosescravos(parasitas)trabalhariamparasustentaraeconomiadopas,
adaptandosesprecriascondiesdevidaquelhestirariaaforaparareclamardessa
situao.(BOMFIM,1905).
ParaSilvioRomero,oconceitodeparasitismosocialemManoelBomfimserve
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=ptB 5/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
apenascomoumametfora,nopodendoserutilizadoparaaanlisedeumpovo,pois
impossibilitaressaltarafunohistricaedistintadanaobrasileira.Oprprio
RomeroreconhecequeesseconceitodeparasitismosocialjforautilizadoporEdmond
Demolins,umdospoucostericosemqueosdoissebasearam,masmesmoassim
indicaomesmoDemolinsparaBomfimler,noslevandoacrerqueessadivergnciaera
maisumaquestodeinterpretaodeumeducadoredeumintelectualdasociedade.
Outropontodedivergnciaentreoshistoriadorescomrelaoaomododese
fazercincia,Silvioacreditanaobjetividadedohistoriadorqueseapoiaemfontes
histricasparaaconstruodaverdade,semtomarpartidodotemaproposto.J
BomfimafirmaqueaneutralidadedefendidaporRomeroumaspectopassvelde
contaminao.ParaRomeroessafaltadeneutralidadenaobradeBomfimaprejudica,
poisnoexisteparcialidadeesimcontradies,alteraesdosfatoshistricoseuma
construopessimistadasnaeslatinoamericanas,apesardeBomfimse
autodenominarumfilhodaAmrica.SobreessepessimismodeBomfim,Silvio
Romerofazumadascrticasmaiscontundentes:apesardeconsiderarseumfilhoda
Amrica,BomfimprivilegiademaisaHistriaeainflunciadePortugalnaformao
dobrasileiro.AindasegundoRomero,aHistriadoBrasilno,particularmente,a
5
Page6
histriaexclusivadosportuguesesnaAmrica,dessaformaenquantoumbuscavaas
causasdoatrasopolticoesocialnosmalesdeorigem,ooutroprocuravareforara
singularidadedoBrasil,exibindoascausasdaoriginalidade,particularidadesedas
diferenciaes(ROMERO,1906).
Emrelaossimilitudesentreastesesdossergipanos,essassotonumerosas
quantosdiferenas,maspoucoestudadas.Deincio,sobreoprocessodedescoberta
doBrasiledaAmrica,osdoisconcordamqueocorreuemumperododedecadncia
dessesimprios.Nocasobrasileiroemespecfico,ograndelegadodeixadopelos
portuguesesnaconfiguraodaculturabrasileirafoiasuamentalidadedeformao
fanticaejesutica,oqueprovocouafcilassimilaosocial.SegundoBomfim:
TransplantadasparaaAmrica,asgentesdapennsulatransmitiramassuas
Qualidadesdistintassnovaspopulaes.Aquiencontramosestamesma
Plasticidadeintelectualeessamesmasociabilidade,acasomaisdesenvolvida
Ainda.Aassimilaodospovossetemfeito,atentreraasradicalmente
Distintasbrancospretosendios.(BOMFIM,1993,p.236).
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=ptB 6/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
Nessecaso,paraBomfimaplasticidadeintelectualreferesefcilsociabilidade
dospovosibricos,enquantoqueparaSilvioRomeroaplasticidadeintelectual
adquiridaatravsdamestiagemdasideias,oqueporsuavezumprodutoda
mestiagemracialentreosportugueses,africanosendios.
SobreopapeldaIgrejaCatlicanoBrasil,BomfimeRomeroovemcomoalgo
negativo.ParaBomfim,aIgrejatrouxeaculturadaignornciaproibindoadivulgao
delivros,exercendoocontroledaquelesquesabiamlereescrevereimpedindoa
redenointelectualemoraldospovosformadoresnacolnia,mantendoosna
superstio.JSilviocriticaemespecialaeducaojesutica,poissegundoeleessaera
orientadaporumcarterautoritrioqueapagariaoespritoempreendedoredeiniciativa
dapopulao,criandonessaumaspectosubmisso.Estasubmissonotadaporambos
comoumfatornegativonamentalidadedeumpovo,poisoespritoempreendedorede
iniciativaseriamelementospropulsoresdoprogressosocial.
Outroconceitoabordadopeloshistoriadoresodaimitaoqueutilizadona
crticasprticaspolticasbrasileirasconsideradasimitaodospovosportugueses.Os
autoresdefendiamaadaptaodessasprticaspolticasrealidadebrasileira,as
tendnciasdaformaodopovoeaoseucarternacional.Esseprocessodeimitao,
Page7
unidocomaeducaoeamiscigenaoracialamenizariaainferioridadesocialde
africanoseindgenas.
Sobreasraasformadorasdopovobrasileiro,ambosacreditavamqueosndios
eosafricanospossuamumaculturarudimentar,poispoucoinfluenciouna
fisionomiamoraleintelectualdasociedadebrasileira.Jaosportugueses,representama
basedaformaodopovoedasociedadebrasileira.AocontrriodeManoelBomfim,
SilvioRomeroressaltaaimportnciadapopulaonegraemrelaoaoindgena,pois
consideraestespovoscomoosprincipaisagenteseconmicosnodesenvolvimentoda
naoecomoauxiliarfisiolgicofundamentalnaformaodopovobrasileiro:
Apobreraaescravizadanotevenuncaodireitodeentrarnahistria:seu
Trabalhointelectualfoiannimo,bemcomoseutrabalhofsico.Aindamesmo
Emfatosaltamentepicos,emfenmenosextraordinrios,comoodoEstadodos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=ptB 7/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
Palmares,ahistriaannima.Comosechamavaoheroinegro,oltimo
Zumbi,quesucumbiufrentedosseusnosPalmares?Ningumsabe.de
Justiaconquistarumlugarparaoafricanoemnossahistria:nododomnio
Exclusivodoafricanismoquepeo:exijoapenasmaisequidadenadistribuio
Dospapeisemnossalutadequatrosculos(ROMERO,1980,p.128).
Apesardessadefesaaosnegros,SilvioconcordavacomBomfimnoquesitode
queoprocessodemodernizaodoBrasileoprogressodocarternacionaltenderiama
dissolverainflunciadeafricanoseindgenas.Sobreessaformaodocarternacional,
oshistoriadoresexplicaram,porcaminhosdistintos,opapeldaraanesseprocesso.
ParaSilvioamiscigenaomodificouastrsraasemumaeessanovaraaseria
superioraosseusantecessoresporquenasceriamadaptadosaoclimadopas.JBomfim
enfatizaaespecificidadedopovobrasileiropelamisturadonegro,indgenaebranco,o
queresultouemumhomemforteecordial,orepresentantenacional.Osdoisno
acreditavamnadegeneraodaspopulaesmestias,poiseramcontrriosaostericos
dodarwinismosocial.Segundoessateoriaeuropia,ahistriaumprodutodalutade
raaseasobrevivnciadasmaisaptasrepresentavaasuasuperioridade,concebidapela
suapurezaracial.
Aindasobreessaquestodaraa,outropontodeconvergnciadossergipanos
comrelaoaoconceitoderaasociolgica.Segundoesseconceito,todoopovo
formadoporintensasmiscigenaestantonoplanobiolgicocomodacultura,dessa
formaamiscigenaoracialseriaacompanhadadaculturaledistinoentresraas
seriamanalisadasenquantodiferenasentreculturas.
Page8
Oshistoriadorestambmsepreocupavamcomaconstruodeumacincia
brasileira.Essacinciarecusariaaimitaodasteoriaseuropeiaseeraafavorda
escolha,seleoliterriaecientfica.Contraafaltadeespritocientficodaelite
polticaeintelectualdopas,ossergipanospropunhamumcampodedebateintelectual
emquedefendiamumsabercientficosobreopasdemodoaorientarasprticas
polticas,principalmentenodesenvolvimentodanaoedopovo.Osautoresatentavam
paraanecessidadedeumanovarepresentaodanaoemoposioaformatrabalhada
nahistoriografiadoImprioedaliteraturaromntica
Essabreveapresentaodasconcordnciasediscordnciasentreospensamentos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=ptB 8/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
deManoelBomfimeSilvioRomeroseinserememumcontextodoregimerepublicano,
noqualdiferentesprojetossobrearepresentaodoBrasilcompetiamporlegitimidade.
OestudodasobrasdeBomfimeRomerosodegrandeimportnciaparaa
historiografianacional,poisoshistoriadoresatravsdoestudocientfico,evidenciavam
astendnciasenecessidadeshistricasparaoprogressonacional.Atentavamparaos
problemasdaformaosocialepolticaeosmecanismosdesuareproduo,apoiando
seemabordagenstericaseasjustificavampormeiodelasestaremaptosarealizaresta
observao.
AoriginalidadedeBomfimeRomeroconcentrasemerevelaranecessidadede
estudarascondiesnecessriasparaosucessodanaobrasileiraapartirdasua
realidade,queprodutodeumaformaohistrica.Sobreasdiferenasentreosdois,
temseaanlisedeumbachareldedireitoquetemaescritaeotrabalhointelectual
comomeiodeprestgiosocial,sobreaobradebacharelemmedicinapreocupadocom
asmudanassociais,sobretudo,apartirdasinstituies.Essasdiferentesversessobre
arealidadenacionaldeextremaimportnciaparaahistoriografiabrasileira,poisas
vriasinterpretaesstendemaenriquecerasanlisessobreopas.
REFERNCIABIBLIOGRFICA
AGUIAR,RonaldoConde.Orebeldeesquecido:Tempo,vidaeobradeManoel
Bomfim.RiodeJaneiro,Topbooks,2000.
8
Page9
BOMFIM,Manoel.AmricaLatina:malesdeorigem.Topbooks,.RiodeJaneiro,
2005.
_______________.OBrasilnaHistria:deturpaodastradies,degradao
poltica.RiodeJaneiro:FranciscoAlves,1930.
BOSI,Alfredo.Historiaconcisadaliteraturabrasileira.Cultrix,1997.
CHACON,V.HistriadasidiassocialistasnoBrasil.2.ed.Fortaleza:EdiesUFC
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=ptB 9/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
Riode
Janeiro:Civilizaobrasileira,1981.
MALANCHEN,JuliaVIEIRA,SuzanedaRocha.Aconstruodeumahistria
oficialatravsdainvenodeumpassado.Disponvelem:
http://www.espacoacademico.com.br/060/60malanchenvieira.htm.Acessadoem26
nov.2005.
MARINHO,AnaliceAlves.HistriadaAmricaparanormalistas:umaanlisedo
CompndiodeRochaPombo(1900).TrabalhodeConclusodecurso.So
Cristvo:UFS/DHI2007.
NUNES,MariaThetis.SilvioRomeroeManoelBonfim,pioneirosdeumaideologia
nacional.EDUFS,Aracaju,1976.
RIBEIRO,Darcy.ManuelBonfim,antroplogo.In:RevistadoBrasil,2(1984):48
59.
ROMERO,S.AAmricaLatina:analysedolivrodeigualttulodoDr.M.Bomfim.
Porto:Chardron,1906.
____________,S.HistriadaLiteraturaBrasileira,tomosIeII.OrganizaodeLuiz
AntonioBarreto.RiodeJaneiro:ImagoAracaju:UniversidadeFederaldeSergipe,
2001.(ObrascompletasdeSlvioRomero)
SILVA,JosMariadeOliveira.Daeducaorevoluo:radicalismorepublicano
emManoelBomfim.DissertaodemestradoemHistoria,USP.SoPaulo,2000.
SUSSEKINK,FVENTURA,R.Histriaedependncia:culturaesociedadeem
ManoelBomfim.SoPaulo:Moderna,1984.
9
Page10
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=pt 10/11
14/05/2017 1AFORMAODANAOBRASILEIRASEGUNDOMANOELBOMFIMESILVIOROMERO:DEBATESACERCADOSMEIOSECAMINH
10
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:sIwKxpvjt3cJ:www.historia.uff.br/estadoepoder/6snepc/GT6/GT6ANALICE.pdf+&cd=2&hl=pt 11/11