Yeejle : meebmke=efleke heefjMe

Yeejle ceW eeefuele ecegKe ueeske ve=le 20. peccet-keMceerj jeGhe, efnkeele, cebopeeme Deeefo~
jepe/kes.Mee. e. eeefuele ecegKe ueeske ve=le 21. ue#eerhe heefjeekeeueer
1. Demece efyent, veeiee ve=le, ve hetpee, keefueieesheeue, Kesue 22. heefece yebieeue iecYeerje, keerle&ve, cejefmeee, {eueer, jeceJesMe, kee"er,
ieesheeue, venejeme, yeesFm& eepet, Pegcegje, yegiegcyee, efyegDee, pee$ee, yeebGue Deeefo~
Debekf eeevee, nesypeeveeF&, leyeue eewiebyeer Deeefo~ 23. PeejKeC[ T ve=le, peogj ve=le,peheer ve=le, kejcee ve=le,
2. DeCeeeue eosMe cegKeewe ve=le, eg ve=le Deeefo~ ceeIes ve=le, heFkee ve=le, keefjee Petcej ve=le, peleje
3. efyenej ke"Ieesjyee ve=le, peesieer[ e ve=le, ueeQ[e ve=le, hebJeef[ ee ve=le, veeveer ve=le, vesDg ee ve=le, ieeWie ve=le, cegC[ejer
ve=le, Oeesefyeee ve=le, keefjee Petcej ve=le, Pejveer ve=le, Deefieve ve=le Deeefo~
ve=le, efJeeeheefle ve=le, efPeefPeee ve=le, Keesueef[ve
Peeieesj, Keesue, okeveer ve=le Deeefo~ 24. eermeie{ megDee ve=le, evosveer ve=le, jTle veeee, hebLeer veeee,
kejcee ve=le, mewuee ve=le, hejOeesveer ve=le, efyeuecee
4. ieesJee Peeieesj, Keesue, okeveer ve=le Deeefo~
ve=le, heeie ve=le, Leeheer ve=le, kekemeej ve=le,
5. iegpejele iejyee, [ebef[ee jeme, ieCeheefle Yepeve, ueemee,
ieW[er ve=le, iebJej ve=le, oesjuee ve=le, mejngue ve=le,
Pekeeseuf eee, heefCenejer ve=le, jemeueeruee, oerheke ve=le,
efhheveer, YeJeF& Deeefo~ keeue onkee ve=le, oMenje ve=le, Deejer ve=le,
6. hebpeeye Je nefjeeCee Yeebie[e, efiee, keeskeueer, [he, Oeceeve, meebie Deeefo~ nguekeer ve=le, jeF& ve=le, {eb{ue ve=le Deeefo~
7. efnceeeue eosMe ejyee, hesueer, ecyee, ceneLet, Leeueer, PeQlee, pee, 25. GejeKeC[ eebejer/Pees[e ve=le, hesueer ve=le, esefueeeb ve=le,
meebieuee, [ebieer, [b[e veee, Oeceeve Deeefo~ Pegcewuees ve=le, peeiej ve=le Deeefo~
8. kevee&ke e#eieeve, Yetlekeesuee, keiee&, kegveerlee, Jeeriieemmes Deeefo~ Yeejleere ueeske-keuee Mewefueeeb
9. kesjue Deesce, keg[erDeesce, keeueerDece, keskeesef keueer,
Legueeue, Yekeefhe<e, Deesceleguueve, hheeeflekeueer, ueeske-keuee Mewueer mebyebefOele jepe
heeoeeveer Deeefo~ 1. jbieesueer ceneje^
10. ceOe eosMe oerJeeueer ve=le, ewle ve=le, jervee ve=le, sejf ee ve=le, 2. ieesovee efyenej Je PeejKeC[
ieeW[es ve=le, Yeeieesefjee ve=le, cegC[[er ve=le, 3. ceeC[Ceeb jepemLeeve
meeRieceeef[ ee ve=le Deeefo~ 4. Deehevee hene[er #es$e
11. ceneje^ ueeJeCeer, ceewveer, uespece, ieewjeree, iehee, ueefuelee, 5. meeefLeee iegpejele
oefnkeuee, leceeMee, keesueer, yeesnoe, heesJee[e Deeefo~ 6. Dejheve efyenej
7. eewke hetjvee Gej eosMe
12. ceefCehegj jeeKeeue, cenejeme, Jemeblejeme, ueeF& njeryee, vejeme,
Leebie, hebig eeesueesve, keerleuece Deeefo~ 8. ceWnoer jepemLeeve
13. cesIeeuee yeebiuee Meeeeere mebieerle keer Mewefueeeb
14. efcepeesjce esjeskeeve, heeKegehf euee Deeefo~
Meeeere mebieerle Mewueer Meeeere ieeeke
15. veieeueQ[ KewJee, eg ve=le, vetjeefuece, efuece, kegceerveeiee, eeWie
1. efnvogmleeveer mebieerle nerjeyeeF& Jejes[kej, hebe[f le Yeercemesve peesMeer
Deeefo~
2. kevee&ke mebieerle ceefuuekeepe&vg e cebmetj, eerevf eJeeme Deej
16. G[ermee T, [b[evee, meJeejer, Deee, mebeej, ie[ Jeenve,
mesceveieg[er, heeueIee jece, YeeieJeleej Deefjkeger,
peotj, cegoejer, ebiegveee, Oetceje, hewkee Deeefo~
jeceevegpe Deeebiej, heueefve megyyeg[, cenejepehegjce,
17. jepemLeeve Ieeheeue, Ietcej, iekeefjee, Mebkeefjee, efpevoeo, ieCeieewj, efJeMJeveeLe Deej, oef#eCecetelf e& efheuuew
heefCenejer, ieesefhekee, ueeruee, [bef[ee, ke=<Ce ve=le,
3. Meeeere ieeeve Sce.Sme. megyyeue#ceer
ejer, ebie, hebt oer, ieero[ , keece[ Deeefo~
4. heb[JeeCeer Mewueer leerpeveyeeF&, $e+leg Mecee&
18. leefceuevee[g efheVeue keesueece, keeJe[er keesueece, ke[eiece, kegcceer
Deeefo~ 5. iepeue ieeefekeer heerveepe cemeeveer, ceefuuekee hegKejepe, yesiece
DeKlej, iegueece Deueer, ceWnoer nmeve,
19. Gej eosMe jemeueeruee, veewkb eer, kepejer, Petuee, hesueer, eeejer,
Meeefnj uegefOeeeveJeer, kewheer Deepeceer,
peebiej, Leeueer, pewlee, Peesje, pee, oerJeeueer ve=le
peiepeerle efmebn~
Deeefo~

hejer#ee cebLeve / 210

 ecegKe Yeejleere jeie 11. ce=oib e heeueOeej jIeg, "ekegj Yeerkece efmebn, [e@. peieoerMe
efmebn~
jeie efJeMes<elee 12. meejbieer hebe[f le jeceveejeeCe peer, Fvueeue, meeJejer Keeb,
1. jeie YewjJe eYeele yesuee ceW ieeee peeves Jeeuee jeie OeJg e Iees<e, Jepeerj Keeb, Deeefmehe Deueer Keeb, jcepeeve
2. jeie YewjJeer eele:keeue ceW ieeee peeves Jeeuee jeie Keeb, meblees<e efceee~
3. jeie oerheke oerheke eppeJeefuele kejles mecee ieeee peeves Jeeuee
13. efieej efJeMJe ceesnve Ye, yepeYet<eCe keeye[e,
jeie
eerke=<Ceveefueve~
4. jeie eceve jeef$e kes eLece enj ceW ieeee peeves Jeeuee jeie
5. jeie efJeneie jeef$e kes efleere enj ceW ieeee peeves Jeeuee jeie 14. nejceesevf eece Yetjus eeue Keeb, cenceto Oeeuehegjer, Dehhee pegueieebJekej
6. jeie efyeueeJeue jeef$e kes eLece enj ceW ieeee peeves Jeeuee jeie 15. peue lejbie Ieemeerjece efvece&ue, peieoerMe ceesnve, jecemJehe
7. jeie osme jeef$e kes efleere enj ceW ieeee peeves Jeeuee jeie eYeekej~
8. jeie cesIe Je<ee& $e+leg ceW ieeee peeves Jeeuee jeie
9. jeie ef[C[esueer Jemeble $e+leg ceW ieeee peeves Jeeuee jeie
Yeejleere Oece& SJeb oMe&ve
10. jeie keehe heeuiegve ceen kes jeef$e mecee ceW ieeee peeves Jeeuee efnvot Oece&
jeie efnvot Oece& Yeejle kee meJe&ecegKe Oece& ceevee peelee nw~
11. jeie Yetheeueer jeef$e kes eLece enj ceW ieeee peeves Jeeuee jeie efnvot Oece& keer eeeervelee SJeb efJeMeeuelee kes keejCe Fmes meveeleve Oece& Yeer kene
12. jeie eer ceeveJe ceveesceefmle<ke kees Deeefole kejves Jeeuee jeie peelee nw~
13. jeie yeeieeer en jeie ceOe jeef$e ceW ieeee peelee nw~ efnvot Oece& keer MegDeele ueieYeie 1500 F&.het. ceW ceeveer peeleer nw, peye YeejleJe<e& ceW
14. jeie ceeuekeesme en jeie Meerle $e+leg kee nw leLee ceOe jeef$e ceW ieeee DeeeeX kee Deeieceve ngDee~
peelee nw~ efnvot Oece& ueIeg SJeb ceneve hejchejeDeeW kee Gece mecevJee oMee&lee nw~
Jeee eb$e Deewj Gvekes Jeeoke efnvot Oece& meiegCe SJeb yengoJs eJeeoer Oece& ceevee peelee nw~
Jeee eb$e Jeeoke efnvot Oece& ceW cees#e SJeb hegvepe&vce hej efJeMJeeme efkeee peelee nw~
efnvot Oece& ceW kece& kees yengle DeefOeke cenJe eoeve efkeee ieee nw Deewj kene ieee nw
1. efmeleej hebe[f le jefJeMebkej, efveefKeue yevepeea, efJeueeele Keeb
yebos nmeve, Meeefno hejJespe, GceeMebkej efcee, efke pees pewmee kece& kejlee nw Gmes Gmekee Jewmee ner heefjCeece efceuelee nw~
yegeefole cegKepeea~ efnvot Oece& ceW osJeleeDeeW kes meeLe osefJeeeW kees Yeer meceeve cenee eoeve keer ieF& nw~
efnvot Oece& ceW peerJeve kes eej ue#e yeleeS ieS nQ~ es nQ1. Oece& 2. DeLe&
2. leyeuee DeuueejKee Keeb, ieogF& cenejepe, peeefkej ngmewve,
ueleerhee Keeb, efkeMeve cenejepe, heweepe Keeb, 3. keece leLee 4. cees#e~
megKeefJevoj efmebn~ efnvot Oece& ceW eej DeeeceeW kee heeueve DeefveJeee& ceevee ieee nw~ es eej Deeece nQ
yeeee&, ie=nmLe, JeeveemLe SJeb mebveeme~
3. yeeBmegjer heVee ueeue Iees<e, nefj emeeo eewjefmeee, Jeer.
efnvot Oece& ceW eej egie-ke=le, $eslee, ehej SJeb keefue ceeves ieS nQ~
kebg peceefCe, Sve. ueeruee, jepesv emeVee, jepesv
efnvot Oece& ceW 16 mebmkeejeW kee heeueve DeefveJeee& yeleeee ieee nw~ es 16
keguekeCeea~
mebmkeej nQ1. ieYee&Oeeve, 2. hegbmeJeve, 3. meerceesvlees$eeve, 4. peelekece& 5.
4. mejeso Decepeo Deueer Keeb, Deueer Dekeyej Keeb, DeueeGerve
veecekejCe 6. efve<eceCe 7. DeVeeeMeve 8. et[ekejCe 9. keCe&sove 10.
Keeb, efJeMJepeerle jee eewOejer, pejerve oeJeeuee,
efJeeejcYe 11. Gheveeve 12. JesoejcYe 13. kesMeevle 14. meeefJe$eer 15. efJeJeen
yegmesve oeme ieghlee, cegkesMe Mecee&~
leLee 16. Devlesef~
5. Jeeeefueve [e@. Sve. jepeve, efJe<Ceg ieesefJebo peesie, Sue.
efnvot Oece& JeCe& JeJemLee hej DeeOeeefjle nw~ $e+iJeweof ke keeue ceW kesJeue Deee& Deewj
megyeeCece, mebieerlee jepeve, kegvekeke[er JeweveeLeve,
Deveee& ner oes JeCe& Les, uesekf eve keeueevlej ceW eejJeCe&-yeeeCe, #eef$ee, JewMe SJeb
er.Sve. ke=<Ceve~
Met efJekeefmele nes ieS~
6. JeerCee Sme. yeeueevve, keueeCe ke=<Ce YeeieJeleej, efnvot Oece& ceW eej eesie%eeve eesie, Yeefe eesie, kece&eesie SJeb jepeeesie cenJehetCe&
yeoerve [eiej, Jeer. oesjms Jeeceer Deeebiej~
mLeeve jKeles nQ~
7. MenveeF& efyeefmceuuee Keeb, oeeMebkej peieVeeLe, Deueer efnvot Oece& ceW eejeW efoMeeDeeW ceW eej OeeceeW keer mLeehevee keer ieF& nw~ es nQGej
Denceo, ngmewve Kee~ ceW yeoerveeLe, oef#eCe ceW jecesejce, hetJe& ceW peieVeeLehegjer leLee heefece ceW ejkee~ Fve eejeW
8. mebletj efMeJe kegceej Mecee&, Yepeve meesheesjer~ OeeceeW keer ee$ee kejvee eleske efnvot Oecee&Jeuecyeer kee hegveerle kee&Je ceevee peelee nw~
9. heKeeJepe ieesheeue oeme, Gmleeo jnceeve Keeb $eheefle efmebn, efnvot Oece& kes Oeeefce&ke ebLeeW ceW Jeso, Gheefve<eo, hegjeCe, jeceeeCe, ceneYeejle, ieerlee,
"ekegj ue#ceCe efmebn~ jeceeefjleceeveme Deeefo cegKe nQ~
10. JeerCee Demeo Deueer Keeb, Gmleeo meeefoke Deueer Keeb~ JesoeW keer mebKee 4 nw~ es nQ$e+iJeso, meeceJeso, epegJexo leLee DeLeJe&Jeso~

hejer#ee cebLeve / 211

 Gheefve<eoeW keer mebKee 13 nw peyeefke hegjeCeeW keer mebKee 18 nw~
cenef<e& Jeeuceerekf e jefele jeceeeCe mebmke=le meeefnle ceW DeeefokeeJe ceevee peelee nw~
Jeeuceerefke jeceeeCe ceW meele keeC[ nQ~ es nQyeeuekeeC[, DeeesOee keeC[,
kejCekeeC[, efkeef<kevOeekeeC[, mebgojkeeC[, egkeeC[ leLee Gej keeC[~
jeceeeCe ceW kegue efceueekej 24000 Mueeske nQ~ Fmeer keejCe Fmes elegeJf ebMeeefleeeefn
mebefnlee Yeer kene peelee nw~
ceneYeejle kes jeefelee JesoJeeme nQ~ ceneYeejle kees hebece Jeso kes veece mes Yeer peevee
peelee nw~ DeejefcYeke DeJemLee ceW Fmes pee mebefnlee kene peelee Lee~
ceneYeejle ceW MueeskeeW keer mebKee 1 ueeKe nw~ Fmeer keejCe Fmes Melemeeener
mebefnlee Yeer kene peelee nw~
ceneYeejle ceW kegue 18 heJe& nQ~
yeew Oece&
yeew Oece& keer mLeehevee ieewlece yeg ves keer Leer~
ieewlece yeg (yeeheve kee veece efmeeLe&) kee pevce 563 F&. het. ceW vesheeue kes
keefheueJemleg kes Meekee JebMeere #eef$ee jepe heefjJeej ceW uegecf yeveer veeceke Jeve ceW ngDee
Lee~
16 Je<e& keer DeJemLee ceW ieewlece yeg kee efJeJeen eMeesOeje veeceke Ske kevee mes
ngDee, efpememes GvnW Ske heg$e jlve keer eeefhle ngF&~
29 Je<e& keer DeJemLee ceW ieewlece yeg ves Ske jele ie=n leeie efoee Deewj %eeve keer
Keespe ceW efvekeue he[~s yeg eje ie=nleeie keer Ievee kees ceneefYeefve<eceCe kes veece
mes peevee peelee nw~
yeesOeieee ceW efvejbpevee veoer kes le hej Ske heerheue kes Je=#e kes veeres keF& efoveeW keer
lehemee kes Ghejevle GvnW %eeve keer eeefhle ngF&~ lelheeeled Jes yeg kenueeS~
JeejeCemeer kes meceerhe meejveeLe ceW GvneWves Deheves heebe hegjeves meeefLeeeW kees Dehevee eLece
GheosMe efoee~ Fmes yeew Oece& ebLeeW ceW Oece&eeeJele&ve kes veece mes peevee peelee nw~
ieewlece yeg kee efveOeve 483 F&. het. ceW kegMeerveiej (osJeefjee efpeuee, Gej eosMe)
ceW ngDee, efpemes yeew Oece& ebLeeW ceW ceneheefjefveJee&Ce keer meb%ee oer ieF& nw~
ieewlece yeg ves Deheves GheosMe ceieOe, keewMeue, JewMeeueer, keewMeecyeer SJeb Deve Deveske
jepeeW ceW efoes~
ieewlece yeg ves Deheves peerJevekeeue kes oewjeve meJee&efOeke GheosMe keewMeue jepe keer
jepeOeeveer eeJemleer ceW efoS~
ieewlece yeg kes Devegeeeer MeemekeeW ceW efyecyemeej, emesveefpele leLee Goeve ecegKe Les~
ieewlece yeg ves meebmeeefjke ogKeeW kes mebyebOe ceW eej Deee& meleeW (og:Ke, og:Ke
mecegoee, og:Ke efvejesOe Deewj og:Ke efvejesOeeeefceveer eefleheee) kee GheosMe efoee~
ieewlece yeg ves meebmeeefjke og:KeeW mes cegefe nsleg De<ebefieke ceeie& keer yeele kener~
eleerlemeceglheeo ieewlece yeg kes GheosMeeW kee meej SJeb Gvekes mebhetCe& efMe#eeDeeW kee
DeeOeej mlebYe nw~
efveJee&Ce yeew Oece& kee hejce ue#e nw, efpemekee DeLe& nwoerheke kee yegPe peevee
DeLee&le peerJeve-cejCe ee mes cege nes peevee~
ieewlece yeg ves efveJee&Ce eeefhle kees mejue yeveeves kes efueS 10 MeerueeW hej efJeMes<e yeue
efoee~
yeg, mebIe Deewj Oecce yeew Oece& kes ef$ejlve ceeves peeles nQ~
yeew Oece& kes Oece&ebLe kees efheke kes veece mes peevee peelee nw, efpevekeer mebKee leerve
nw~ es nQmegeefheke, efJeveeefheke leLee DeefYeOecceefheke~
keefve<ke kes Meemevekeeue ceW yeew Oece& oes JeieeX ceW efJeYeeefpele nes ieee~ es oes Jeie&
Lesnerveeeve leLee ceneeeve~ yeeo ceW Jeeeeve kee Yeer efJekeeme ngDee~
hejer#ee cebLeve / 212
keeueevlej ceW nerveeeve meceoee Yeer oes YeeieeW ceWJewYeeef<eke SJeb meew$eeefvleke ceW
efJeYeeefpele nes ieee~
ceneeeve meceoee Yeer oes YeeieeWMesveJeeo (ceeOeefceke) leLee efJe%eeveJeeo (eesieeeej)
ceW efJeYeeefpele nes ieee~
yeew Oece& kes Devegeeeer peeheeve, LeeF&ueQ[, keesejf ee, ceebceej, ueeDeesme, eeruebkee,
cebieeseuf eee, efleyyele, vesheeue, efJeeleveece SJeb Yeejle ceW DeefOeJeeefmele nQ~
pewve Oece&
pewve Meyo efpeve mes yevee nw efpemekee DeLe& nwefJepeslee DeLee&led efpemeves FefveeW kees
peerle efueee nes~
"er Meleeyoer F&.het. ceW eeefuele OeceeX ceW pewve Oece& keeheer ueeskeefee ngDee Lee~
pewve Oece& keer mebmLeehevee Je&ceeve ceneJeerj ves keer Leer~
Je&ceeve ceneJeerj kee pevce 569 F&.het. ceW eeeerve Jeefppe ieCeleb$e keer jepeOeeveer
JewMeeueer (Jele&ceeve yemee{) ceW efueefJeeeW keer Ske MeeKee %eeleJebMe ceW ngDee Lee~
Gvekes efhelee efmeeLe& leLee ceelee ef$eMeeuee LeeR~ Gvekee efJeJeen eMeesoe veeceke kevee
mes ngDee Lee efpememes GvnW Ske heg$eer efeeoefMe&veer GlheVe ngF&~
30 Je<e& keer DeJemLee ceW ceneJeerj ves ie=n leeie efoee Deewj Ske Je<e& leke Jee OeejCe
kej Yekeles jns~ lelheeeled GvneWves Jee, efYe#eehee$e Deeefo meYeer eerpeeW kee leeie
kej efoee Deewj Ieesj lehemee ceW ueerve nes ieS~
12 Je<e& keer ke"esj lehemee kes heeeled GvnW kewJeue (%eeve) keer eeefhle ngF&~
lelheeeled GvneWves peerJeveheele Ietce-Ietce kej Deheves cele kee eeej efkeee~
ceneJeerj keer ce=leg 72 Je<e& keer DeJemLee ceW 485 F&. het. ceW heeJeehegjer veeceke mLeeve
ceW ngF&~
pewve Oece& ceW 24 leerLekej ngS~ Fve leerLekejeW kes veece Fme ekeej nQ1. $e+<eYe
2. Deefpele 3. mebYeJe 4. DeefYevebo 5. megceefle 6. heoceeYe 7. megheeMJe& 8. ebeYee
9. heg<heoble 10. Meerleue 11. eseme 12. Jeemeghetpe 13. efJeceue 14. Devevle
15. Oece& 16. Meebelf e 17. kegvleg 18. Dej 19. ceeefue 20. megevf emegJe$e 21. veeceer
22. vesecf eveeLe 23. heeMJe&veeLe 24. ceneJeerj~
pewve Oece& ceW leerLekej kee DeLe& mebmeej heer meeiej mes heej kejeves kes efueS DeewjeW kees
ceeie& yeleeves Jeeuee neslee nw~
pewve Oece& kes ebLeeW kees Deeiece kene peelee nw~
$e+<eYeosJe kees pewJe Oece& kee mebmLeeheke, eJele&ke SJeb henues leerLekej kes he ceW peevee
peelee nw~
pewve Oece& kes 23JeW leerLekej heeMJe&veeLe ves 4 ceneeleeW kee eefleheeove efkeee~ es 4
ceneele nQDeefnmb ee, mele, Deheefjen leLee Demlese~
heeMJe&veeLe ves Deheves 4 ceneeleeW ceW mes Deefnmb ee kees meJee&eOf eke cenJe eoeve efkeee~
pewve Oece& kes 24JeW Je Debelf ece leerLekej ceneJeerj kees pewve Oece& kee JeemleefJeke mebmLeeheke
kene peelee nw~
ceneJeerj ves Deheves hetJe&ieeceer leerLekej heeMJe&veeLe eje eefleheeefole 4 ceneeleeW ceW heebeJeeb
ele yeeee& pees[ e~
meceke ee meceke %eeve Deewj meceke DeeejCe pewve Oece& kes leerve ecegKe jlve ceeves
peeles nQ efpevnW ef$ejlve kene peelee nw~
meeoJeeo pewve Oece& ceW cetue he mes %eeve keer meehes#elee kee efmeeble nw~ meeoJeeo
kees mehle Yebieervee SJeb DeveskeevleJeeo Yeer kene peelee nw~
ceneJeerj keer ce=leg kes ueieYeie 200 Je<e& heeeled pewve Oece& oes YeeieeWMJesleecyej Deewj
efoiecyej ceW efJeYeeefpele nes ieee~
efmekeKe Oece& ner ieg ceevee peeves ueiee~
efmekeKe Meyo efMe<e mes GlheVe ngDee nw, efpemekee leelhee& nw iegveeveke kes efMe<e, Deeefo ebLe ner efmekeKeeW kee cegKe Oece& ebLe nw~ Fmes ieg ebLe meeefnye Yeer kene
DeLee&led Gvekeer efMe#eeDeeW kee DevegmejCe kejves Jeeues~ peelee nw~
efmekeKe Oece& keer mLeehevee 15JeeR Meleeyoer ceW Yeejle kes Gej-heefeceer Yeeie kes hebpeeye iegejs ceW ieg ebLe meeefnye kee hee" kejves Jeeues efJeMes<e Jeefe kees evLeer Deewj
eeble ceW iegveeveke osJe eje keer ieF&~ efJeefMe he mes ieeeve kejves Jeeues Jeefe kees jeieer kene peelee nw~
iegveeveke kee pevce 1469 F&. ceW ueenewj (heeefkemleeve) kes meceerhe leueJeb[er veeceke efmekeKe Oece& kes 5 ecegKe Oece& keW (leKle) nQ~ es nQDekeeue leKle, njefceboj
mLeeve ceW ngDee Lee~ meensye, hevee meensye, Deevevohegj meensye Deewj ngpetj meensye~
iegveeveke efnvot-cegemf uece Skelee kes meceLe&ke Les~ Jes ceeveJe Skelee SJeb meodYeeJevee Jeens ieg efmekeKe Oece& ceW F&MJej kee eMebmeelceke veece nw~
kes Yeer meceLe&ke Les~ Yeejleere oMe&ve
iegveeveke ves peien-peien YeceCe kej ceeveJe cee$e kes keueeCe kee GheosMe
efoee~ ee$ee kes oewjeve Gvekes meeLe ceoe&vee Deewj yeeueeyevOeg veeceke oes efMe<e ece. oMe&ve mebmLeeheke
ncesMee meeLe jns~ 1. veee oMe&ve ieewlece
iegveeveke ves Deheves efee efMe<e uenCee keer #eceleeDeeW keer heneeve kej Gmes Dehevee 2. JewMese<f eke oMe&ve keCeeo (Guetke)
GejeefOekeejer efveege efkeee Deewj Gmes Debieo veece efoee~ 3. meebKe oMe&ve keefheue
ieg Debieo ves iegveeveke osJe keer JeeefCeeeW kees mebeefnle kejkes Gmes iegcegKeer efueefhe ceW 4. eesie oMe&ve helebpeefue
efueefheye kejeee~ 5. ceerceebmee oMe&ve pewecf eveer
efmekeKe Oece& ceW meleveece kee DeLe& nwGmeer kee veece mele nw~ 6. Jesoevle oMe&ve JeeojeeCe
efmekeKe Oece& ceW ieg hejcheje kee efJeMes<e cenJe jne nw~ Fvekes 10 ieg ceeves ieS nQ, 7. efuebieeele oMe&ve JeemeJejepe
efpevekes veece Deewj keeue Fme ekeej nQ 8. pe[Jeeo oMe&ve eeJeeke
1. iegveeveke osJe 1469-1539 oeMe&efveke cele Deewj Gvekes eJele&ke
2. ieg Debieo 1539-1552 oeMe&efveke cele eJele&ke
3. ieg Decejoeme 1552-1574 1. DewleJeeo Mebkejeeee&
4. ieg jeceoeme 1574-1581 2. YesoeYesoYeeJe Yeemkejeeee&
5. ieg Depe&vg eoeme 1581-1606 3. efJeefMeewleJeeo jeceevegpeeeee&
6. ieg njieeseJf evo 1606-1644 4. wleJeeo ceeOeJeeeee&
7. ieg njjee 1644-1661 5. wleewleJeeo efvecyeekeeeee&
8. ieg njke=<Ce 1661-1664 6. MewJe efJeefMee wleJeeo eerkeC"eeee&
9. ieg lesieyeneogj 1664-1675 7. Jeerj MewJe efJeefMe wleJeeo eerheefleeee&
10. ieg ieeseJf ebo efmebn 1675-1708 8. MegewleJeeo JeuueYeeeee&
efmekeKe Oece& kes leermejs ieg Decejoeme ves peeefle eLee SJeb gDeetle kees meceehle kejves 9. DeefJeYeeieewleJeeo efJe%eeveefYe#eg
kes GsMe mes uebiej hejcheje keer veeRJe [eueer~ 10. DeefveveYesoeYesoJeeo yeueosJeeeee&
efmekeKe Oece& kes eewLes ieg jeceoeme ves Dece=le mejesJej (Deye Dece=lemej) veeceke Ske
veS veiej keer veeRJe jKeer~ cesues
efmekeKe Oece& kes heebeJeW ieg Depe&gveoeme ves njefceboj meenye (mJeCe& cebefoj) keer Yeejle ceW cesueeW kee Dehevee Ske Deueie ner cenJe nw~ eneb efJeefYeVe DeJemejeW hej
mLeehevee keer~ keF& ekeej kes cesueeW kee Deeeespeve neslee nw~
ieg Depe&vg eoeme ves Deheves efheues iegDeeW leLee Deheves mecekeeueerve efnvot-cegemf uece mebleeW ecegKe cesues
kes heoeW SJeb YepeveeW kee meben kej Deeefo ebLe keer jevee keer~ 1. kegcYe cesuee kegcYe cesues kee Deeeespeve 12 Je<eeX ceW Ske yeej neslee
efmekeKe Oece& kes omeJeW ieg ieesefJevo efmebn efmekeKe hebLe kees Ske veee mJehe, veF& nw~ Fme cesues kee Deeeespeve eej mLeeveeW hej neslee nw~
Meefe Deewj veeer DeespeefmJelee eoeve keer~ es eej mLeeve nQeeeie, veeefmeke, Gppewve leLee
iegieeseJf ebo efmebn ves Keeuemee hejcheje keer mLeehevee keer~ GvneWves KeeuemeeDeeW kes heebe nefjej~ De&kegcYe kee Deeeespeve 6 Je<e& ceW Ske yeej
DeefveJeee& ue#eCe Yeer efveOee&efjle efkeS, efpevnW heebe kekekes kenles nQ~ es heebe neslee nw~
DeefveJeee& ue#eCe nQkesMe, kebIee, ke[e, kee Deewj ke=heeCe~ 2. iebiee meeiej cesuee Fme cesues kee Deeeespeve keesuekeelee kes oef#eCe ceW efmLele
ieg ieeseJf ebo efmebn ves heg<e KeeuemeeDeeW kees efmebn leLee ceefnuee KeeuemeeDeeW kees keewj
meeiej veeceke mLeeve hej peneb ngieueer veoer meeiej mes
efceueleer nw, neslee nw~
keer GheeefOe oer~
3. heg<kej cesuee Fme cesues kee Deeeespeve jepemLeeve jepe ceW Depecesj kes
ieg ieeseJf ebo efmebn kes yeeo keesF& Deve ieg veneR ceevee ieee, yeefuke DeeefoebLe kees
meceerhe efmLeefle heg<kej veeceke mLeeve hej neslee nw~

hejer#ee cebLeve / 213

9. meesvehegj kee cesuee
27. metjpekegC[ nmleefMeuhe cesuee en Yeejle kes megbojlece nmleefMeuhe Deewj nLekejIee
29. Debleje&e^ r e Deece cesuee
31. Debleje&e^ r e Jeeheej cesuee Fme cesues kee Deeeespeve eefleJe<e& veF& efouueer ceW 14-
37. keeuetpeer cenejepe kee cesuee en ceen hee&vle (30 efove) leke eueves Jeeuee Ske
38. iJeeefueej kee cesuee
39. ieeshee Deceer kee cesuee
40. heerj yegOeeve kee cesuee
Yeejle kes eefme Ssefleneefmeke SJeb oMe&veere mLeue
mLeue
1. Depevlee
2. Sueesje
3. Sueerhesve
4. DecejveeLe
5. Deevevo YeJeve
6. Dekeyej kee cekeyeje
7. DeeF&uewC[ hewuesme
Fme cesues kee Deeeespeve efyenej efmLele meesvehegj ceW keeefle&ke 8. eejceerveej nwojeyeeo
heteCf e&cee kes DeJemej hej neslee nw~ en Yeejle kee meyemes 9. efeukee Peerue YegJevesMJej kes meceerhe
ye[e heMeg cesuee nw~ 10. [ue Peerue eerveiej
11. efoueJee[e cebeof j ceeGCDeeyet
cesueeW ceW mes Ske nw~ en eefleJe<e& nefjeeCee jepe ceW 12. iesJes Dee@he FefC[ee cegcyeF&
metjpekegC[ veeceke mLeeve hej ueielee nw~ 13. ieesue iegcyepe yeerpeehegj
Gej eosMe kes menejvehegj efpeues ceW Debleje&^ere Deece 14. ieebOeer meove veF& efouueer
cesuee kee Deeeespeve efkeee peelee nw~ Fme cesues kes 15. efyejuee huesveeresejf ece keesuekeelee
Debleie&le Ske yeieeres ceW Deece kes efJeefYeVe efkemceeW keer 16. yuewke hewiees[e keesCeeke&
eoMe&veer ueieleer nw~ 17. Je=nosMJej cebeof j lebpeeJegj
18. yeguebo ojJeepee helesnhegj meerkejer
23 veJebyej leke efkeee peelee nw~ en efJeMJe kes 19. Je=ob eJeve iee[xve cewmetj
meJeexece cesueeW ceW mes Ske nw~ veF& efouueer efmLele eieefle 20. yeeryeer kee cekeyeje Deewjib eeyeeo
cewoeve ceW Fmes Je=nled hewceeves hej ueieeee peelee nw~ 21. efJepee eewke veF& efouueer
22. keboeefjee ceneosJe Kepegjenes
eeeerve cesuee nw, pees efke ceOe eosMe eeble kes efvecee[ 23. eefjkee keeef"eeJee[
efpeues kes Debleie&le Deeves Jeeues heheueeKego& veeceke ieebJe 24. keglegyeceerveej efouueer
ceW Deeeesepf ele efkeee peelee nw~ en cesuee meble keeuetpeer 25. efuebiejepe cebeof j YegJevesMJej
keer mce=elf e ceW ueieeee peelee nw~ 26. cenekeeuesMJej Gppewve
ceOe eosMe eevle kes peveheo iJeeefueej ceW Fme cesues 27. cenekeeueer cebeof j keesuekeelee
kee Deeeespeve efomebyej-peveJejer ceen ceW efkeee peelee nw~ 28. ceeueeyeej efnume cegcyeF&
Jeeheeefjke ef mes Fme cesues kee efJeMes<e cenJe nw~ 29. ceervee#eer cebeof j ceogjF&
heMegDeeW keer Kejero-hejesKle kes DeueeJee eneb peeveer- 30. ceneyeueerhegjce esVeF& kes efveke
ceeveer kebheefveeeW kes GlheeoeW leLee JeenveeW keer Yeer Kejeroejer 31. vejepe cebeof j esVeF&
nesleer nw~ 32. efveMeele yeeie eerveiej
Fme cesues kees ieTeejCe cesuee Yeer kene peelee nw, 33. veeefmeke cebeof j veeefmeke
keeeWekf e Fme DeJemej hej ieeeeW keer hetpee nesleer nw~ yepe 34. vevoer eeflecee veeiejkeesFue
#es$e kee en ecegKe cesuee ceLegje ceW keeefle&ke ceen kes 35. ieescelesMJej eeJeCeyesueieesuee
Deceer kes DeJemej hej Deeeesefpele neslee nw~ cesues ceW 36. nQeif ebie iee[xve cegcyeF&
eerke=<Ce, yeuejece SJeb ieeeeW keer meJeejer YeeeW kes 37. nJee cenue peehegj
Deeke<e&Ce kee ecegKe keW nesleer nw, pees efke eefjkeeOeerMe 38. neJe[e efyepe keesuekeelee
cebefoj mes G"eeer peeleer nw~ 39. ncheer kevee&ke
cegemf uece meble heerj yegOeejer kes cepeej hej Deeeesepf ele nesves 40. nseuf eefJe[ cewmetj
Jeeuee en Ske eeeerve cesuee nw~ meble heerj yegOeejer kee 41. peieVeeLe cebeof j hegjer
cepeej meebJeje ieebJe ceW nw, pees efke ceOe eosMe kes 42. efJepee mlebYe efeeew[ ie{
efMeJehegjer efpeues ceW efmLele nw~ cesues kee Deeeespeve Deiemle- 43. peblej-ceblej peehegj, efouueer
efmelebyej ceen ceW neslee nw~ 44. peecee ceefmpeo efouueer
45. ueeue efkeuee efouueer, Deeieje
46. meevleeegpe cegcyeF&
efmLeefle 47. meejveeLe JeejeCemeer
Deewjib eeyeeo 48. Meeueerceej yeeie eerveiej
Deewjib eeyeeo 49. Meebelf e efvekesleve keesuekeelee
cegcyeF& 50. mJeCe& cebeof j Dece=lemej
keMceerj 51. meebeer mlethe meebeer (efJeefoMee, ce.e.)
Fueeneyeeo 52. leepecenue Deeieje
efmekeboje 53. eJej Dee@he meeFueWme cegcyeF&
Goehegj 54. ef$ecetelf e& YeJeve veF& efouueer
55. efJepee Iee efouueer
hejer#ee cebLeve / 214
56. jepeIee efouueer 102. yeguebo ojJeepee helesnhegj meerkejer
57. jecesMJejce cebeof j jecesMJejce 103. efJehee#e cebeof j ncheer
58. Jeerj Yetecf e efouueer 104. kevoeefjee ceneosJe cebeof j Kepegjenes
59. kece&Yetecf e efouueer 105. DecejveeLe ieghee keMceerj
60. Goe Yetecf e efouueer 106. KJeepee ceesFvegerve efeMleer keer ojieen Depecesj
61. Skelee mLeue efouueer 107. yuewke hewiees[e keesCeeke&
62. Meebelf e Jeve efouueer 108. eecegC[e osJeer kee cebeof j keebie[e
63. Meefe mLeue efouueer 109. jIegveeLe cebeof j efeeew[ ie{
64. mecelee mLeue efouueer
110. peesMeer ce" yeerveeLe
65. peeefueeebJeeuee yeeie Dece=lemej
111. veboeosJeer efheLeew[ eie{
66. eser Fceeceyee[e ueKeveT
112. ueesme scheue efouueer
67. ye[er Fceeceyee[e ueKeveT
68. newpe Keeme efouueer 113. FefC[ee ies efouueer
69. jeceyeeie Deeieje Yeejle keer Yee<eeSb
70. ue#ceCe Petuee $e+ef<ekesMe Yeejle ceW Yee<eeDeeW kes mebyebOe ceW efJemle=le peevekeeefjeeb meJe&eLece 1961 F&. keer
71. je^heefle YeJeve efouueer peveieCevee ceW Skeef$ele keer ieF& LeeR~
72. yewuetj ce" keesuekeelee 1971 F&. keer peveieCevee efjhees& kes Devegmeej Yeejle ceW 1652 ceele= Yee<eeSb leLee
73. efheesuee Peerue Goehegj 187 Yee<eeSb LeeR~ Fve 187 Yee<eeDeeW ceW mes 94 Yee<eeSb 10,000 mes Yeer kece
74. ieesueIej hevee ueesieeW eje yeesueer peeleer nw leLee efmehe& 33 Yee<eeSb ner Ssmeer nQ efpevekes yeesueves JeeueeW
75. efJe<Cegheo cebeof j ieee keer mebKee 1 ueeKe mes DeefOeke nw~
76. De{eF& efove kee Peeshe[e Depecesj Yeejle keer 97 pevemebKee efmehe& 23 Yee<eeSb ner yeesueleer nQ~ Fve 23 Yee<eeDeeW ceW
77. meeyejceleer Deeece Denceoeyeeo mes 22 Yee<eeDeeW kees Yeejle kes mebeJf eOeeve keer Dee"JeeR Devegmeteer ceW jKee ieee nw~
78. ieesuekegC[e kee efkeuee nwojeyeeo cetue mebeJf eOeeve ceW kesJeue 14 Yee<eeDeeW kees ner mebeJf eOeeve keer Dee"JeeR Devegmeteer ceW jKee
79. petveeie{ kee efkeuee yeerkeevesj ieee Lee~ es 14 Yee<eeSb LeeR 1. efnvoer 2. mebmke=le 3. yeebiuee 4. leefceue
80. peemecebo Goehegj 5. lesuegiet 6. keVe[ 7. ceueeeuece 8. Gef[ee 9. iegpejeleer 10. ceje"er
81. helesnmeeiej Goehegj 11. hebpeeyeer 12. Demeefceee 13. keMceerjer SJeb 14. Go&~t
82. Deeieje hees& Deeieje efmebOeer kees 21JeW mebeJf eOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece (1987 F&.) kes eje keeWkeCe,
83. penebieerj cenue Deeieje hees& ceefCehegjer SJeb vesheeueer kees 71JeW mebeJf eOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece (1992) eje leLee
84. efpece keeyex heeke& vewveerleeue yees[es, [esiejer, mebLeeueer SJeb cewefLeueer kees 92JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece
85. efhejespeMeen keesuee efouueer (2003) eje mebeJf eOeeve keer Dee"JeeR Devegmeteer ceW pees[ e ieee~ Fme ekeej Dee"JeeR
86. ue#ceer veejeeCe cebeof j efouueer Devegmeteer ceW Yee<eeDeeW keer kegue mebKee 22 nes ieF&~
87. eMcee Meener peccet-keMceerj meYeer eeoseMf eke Yee<eeDeeW ceW efnvoer yeesueves Deewj mecePeves JeeueeW keer mebKee meJee&eOf eke
88. hees& efJeefueece keesuekeelee nw~ Fme keejCe efnvoer kees mebIe keer jepeYee<ee kes he ceW ceevelee eoeve keer ieF& nw~
89. njefceboj hevee meeefnye mebeJf eOeeve kes Devegso 343(1) kes Devegmeej mebIe keer Yee<ee efnvoer nw Deewj Fmekeer
90. heeojer keer nJesueer hevee efueefhe osJeveeiejer nw~
91. MesjMeen kee cekeyeje meemeejece mebeJf eOeeve kes Devegso 348 kes Devegmeej Gelece veeeeuee leLee Ge veeeeuee
92. peemecebo Goehegj keer meYeer keee&JeeefneeW ceW Debespeer kee eeesie nesiee~
93. Deeveemeeiej Depecesj mebefJeOeeve kee Devegso 29 DeuhemebKekeeW keer Yee<ee keer j#ee kee DeefOekeej
94. Kepegjenes cebeof j lejhegj je^heefle kees eoeve kejlee nw~
95. meW pee@pe& efkeuee esVeF&
efJeMJe keer Yee<eeSb
96. efJeJeskeevevo je@ke cesceesejf eue leefceuevee[g
97. efebme Dee@he Jesume cegepf eece cegcyeF& efJeMJe ceW meJee&efOeke ueesieeW eje yeesueer peeves Jeeueer eLece leerve Yee<eeSb- eceMe:
ceb[eefjve, Debespeer leLee mhesevf eMe nQ~
98. kevesjer keer iegheeSb cegcyeF&
99. jLe cebefoj ceneyeueerhegjce efnvoer efJeMJe ceW eewLeer meJee&eOf eke yeesueer peeves Jeeueer Yee<ee nw~ efnvoer kes DeueeJee Yeejle ceW
100. jbieemJeeceer cebeof j keeseefieefj Deve yeesueer peeves Jeeueer Yee<eeDeeW ceW yeebiuee kee efJeMJe ceW meeleJeeb hebpeeyeer kee hebnJeeb,
101. mJeCe& cebeof j Dece=lemej ceje"er kee meesuenJeeb, lesuegiet kee De"ejnJeeb leLee leefceue kee yeermeJeeb mLeeve nw~

hejer#ee cebLeve / 215

 efJeMJe keer Meer<e& 20 Yee<eeDeeW kee ece
1. ceb[eefjve 2. Debespeer 3. mhesevf eMe 4. efnvoer 5. Dejyeer 6. hegle&ieeueer 7. yeebiuee
8. meer 9. peeheeveer 10. pece&ve 11. eWe 12. pewJeefvepe 13. keesejf eeF& 14.
Feefueeve 15. hebpeeyeer 16. ceje"er 17. efJeeleveeceer 18. lesuegiet 19. legkeea
20. leefceue~
Yeejle kes meebmke=efleke mLeue
1. Depevlee : ceneje^ eevle kes Deewjbieeyeeo efpeues ceW efmLele nw~ eneb otmejer meoer mes
"er leLee meeleJeeR meoer kes ceOe efveefce&le yeew iegheeeW nQ efpeveceW yeg mes mebyebefOele
peerJeveieeLee Deewj efMe#eeDeeW kee efe$eCe nw~ cejCeemeVe jepekegceejer leLee ceelee Deewj
efMeMeg veeceke efe$e Delevle megob j Deeke<e&ke SJeb eYeeJeeslheeoke nQ~
2. DeeesOee : Gej eosMe kes hewpeeyeeo kes meceerhe mejet meefjlee kes le hej efmLele
DeeesOee veeceke veiej YeieJeeve jece keer hegCe Yetecf e nesves kes keejCe Fefleneme eefme
nw~ jeceeeCe keeue ceW en keesMeue jepe keer jepeOeeveer jner~
3. DeeSnesue : kevee&ke eeble kes yeerpeehegj efpeues ceW efmLele DeeSnesue heefeceer eeuegkeeeW
keer jepeOeeveer Leer~ en oef#eCeer Mewueer keer Jeemlegkeuee kee ecegKe keW Lee~ cebefojeW
kes veiej DeeSnesue ceW ueen Keeb, cesiegleer leLee ogie& kee cebefoj ecegKe nw~
4. Deeyet : jepemLeeve eevle ceW efmLele Deeyet heJe&leere veiej nw~ en mLeeve pewve cebeof jeW
SJeb cetelf e&eeW kes efueS peieeefme nw~ mebiecejcej efveefce&le efoueJee[e kee cebeof j leLee
lespeheeue kee cebefoj mLeehele keuee kee mebgoj vecetvee nw~
5. Gppewve : Gppewve ceOe eosMe ceW ef#eee veoer kes hetJeea efkeveejs hej efmLele nw~ en
"eR Meleeyoer F&.het. kes cenepeveheo DeJeefvle keer jepeOeeveer Lee~ en lelkeeueerve
mecee kee ecegKe DeeefLe&ke keW Lee~
6. Sefuehesve : yecyeF& mes meceg ceW meele ceerue Gej-hetJe& Sefuehesve veeceke ese mee
erhe efmLele nw~ SefueheWe keer iegheeDeeW ceW yeg keer cetefle&eeW kes meeLe-meeLe efnvot
osJeer-osJeleeDeeW keer cetelf e&eeb efceueer nQ~ ceneeesieer, vejepe, YewjJe ef$ecetelf e&, DeOe&veejerMJej,
kewueeMeOeejer Deeefo keer cetelf e&eeW keueelceke ef mes Gekeesef keer nQ~ FveceW ef$ecetelf e&
efMeJe keer eeflecee meyemes eefme nw~
7. Sueesje : ceneje^ eevle kes Deewjib eeyeeo efpeues ceW efmLele Sueesje Deheves iegne-cebeof jeW
kes efueS eefme nw~ eneb hene[er kees keekej Deveske iegheeeW yeveeF& ieF& nQ pees
efnvo, pewve leLee yeew meceoeeeW mes mecye nQ~ je^ket vejsMe ke=<Ce eLece eje
efveefce&le kewueeMe cebeof j Jeemleg leLee le#eCe keuee kee DeodYegle vecetvee nw~
8. Deesovlehegjer : efyenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele en mLeue yeew efyenej leLee
efJeMJeefJeeeuee kes efueS eefme Lee~ heeue JebMeere Meemeke ieesheeue eje mLeeefhele
Deesovlehegjer efJeMJeefJeeeuee efMe#ee kee ecegKe keW Lee, peneb ueieYeie Ske npeej
efJeeeLeea efMe#ee enCe kejles Les~ lesjnJeeR Meleeyoer ceW yeefKleeej efKeuepeer ves Fme
mebmLeeve kees ve kej efoee~
9. keefheueJemleg : vesheeue keer lejeF& ceW efmLele keefheueJemleg MeekeeeW keer jepeOeeveer leLee
yeew Oece& kes eJele&ke cenelcee yeg keer pevecemLeueer Lee~ eeeervekeeue ceW en
cenJehetCe& Jeeheeefjke keW Lee~
10. keg#es$e : en nefjeeCee ceW LeevesMJej kes efveke efmLele nw~ en ceneYeejle kee
jCe#es$e Lee peneb kegjve pevepeeefle kes keewjJeeW Deewj heeb[JeeW kes yeere eg ngDee Lee~
11. keebeerhegjce : Jele&ceeve leefceuevee[g kee kebpeerJejce veeceke peveheo ner eeeervekeeue ceW
keebeer ee kee_eerhegjced veece mes efJeKeele Lee~ en heuueJekeeueerve ecegKe meeefnefleke
hejer#ee cebLeve / 216
Oeeefce&ke SJeb keueelceke keW Lee~ heuueJe vejsMe jepeefmebn kes keeue ceW efveefce&le
kewkeueeMeveeLe cebeof j leLee veefvo Jece&ve efleere kes keeue ceW efveefce&le yewkegC"hescee$e
cebeof j efJe[ mLeehelekeuee kee DeodYegle vecetvee nw~
12. keeMeer : en Gej eosMe ceW iebiee kes Gejer efkeveejs hej efmLele nw~ "er Meleeyoer
ceW en Ske cenepeveheo Lee efpemekeer jepeOeeveer JeejeCemeer Leer~ Fmekeer ieCevee Yeejle
kes meele heefJe$e cees#eoeefekee veieefjeeW ceW keer ieeer nw~
13. keevekegype : Jele&ceeve ceW en veiej keVeewpe kes veece mes peevee peelee nw~ eeeervekeeue
ceW en veiej n<e&Je&ve leLee Gmekes heeeled eeflenejeW keer jepeOeeveer jne~ mecee n<e&
ves svemeebie kes vesle=lJe ceW Ske yeew meYee kee Deeeespeve kejJeeee Lee~
14. kegcnjej : efyenej eeble kes hevee efpeues kes meceerhe kegcnjej ieebJe Jeemlegkeuee kes efueS
peevee peelee nw~ eneb mes ceewe&keeueerve cenue leLee YeJeveeW kes DeJeMes<e efceues nQ~
15. Kepegjenes : ceOe eosMe eevle kes lejhegj efpeues ceW efmLele en mLeue cebeof jeW kee
veiej ceevee peelee nw~ ebosue jepeeDeeW eje efveefce&le keC[eefjee ceneosJe cebefoj,
heeMJe&veeLe kee cebeof j, eewme" eeseif eveer cebeof j leLee efe$eieghle mete& cebeof j Jeemlegkeuee kes
DeodYegle vecetves nQ~
16. ieee : en efyenej ceW heuiet veoer kes efkeveejs efmLele nw~ eneb efnvot Deheves efheejeW
kees efheb[ oeve kejles nQ~ efJe<Cegheo cebefoj eneR DeJeefmLele nw~
17. ebhee : efyenej kes Yeeieuehegj efpeues ceW efmLele ebhee "er Meleeyoer F&. het. ceW Debie
peveheo keer jepeOeeveer Leer~
18. lebpeewj : leefceuevee[g kes ef$eeveeheuueer efpeues ceW efmLele lebpeewj eesue MeemekeeW keer
jepeOeeveer Leer~ eneb ner oef#eCe Yeejle kee meJe&es efnvot cebeof j ye=noerMJej cebeof j
efmLele nw~
19. oeroejiebpe : efyenej eeble keer jepeOeeveer hevee kes heeme en mLeeve efmLele nw~ eneb
mes eecejeener eef#eCeer keer cetefle& eehle ngF& nw~
20. veeueboe : efyenej keer jepeOeeveer hevee kes efveke jepeie=n mes meele ceerue keer otjer hej
DeeOegefveke ye[ieebJe veeceke eece mes eeeerve veeueboe kes DeJeMes<e efceueles nQ~ eneb
meeleJeeR Meleeyoer kee peiele eefme efJeMJeefJeeeuee Lee~ en yeew Oece& SJeb efMe#ee
kee ceneve keW Lee~
21. he[keue : kevee&ke eeble kes yeerpeehegj efpeues ceW ceeueeYee veoer kes le hej efmLele
en mLeeve eeuegkee Jeemleg SJeb le#eCe keuee kee cenJehetCe& keW ceevee peelee nw~
efJehee#e cebeof j, mebiecesMJej cebeof j leLee heeheveeLe kee cebeof j eeuegkee Jeemlegkeuee kes
DeodYegle vecetves nQ~
22. heeefueheg$e : en efyenej keer Jele&ceeve jepeOeeveer hevee kee eeeerve veece nw~
Goeefeve ves Fme veiej keer veeRJe [eueer leLee ceieOe meeceepe keer jepeOeeveer yeveeee~
eneR hej le=leere mebieerefle SJeb eLece pewve meYee kee Deeeespeve efkeee ieee Lee~
23. eeeie DeLeJee Fueeneyeeo : iebiee-ecegvee kes mebiece hej efmLele en veiej
efejkeeue mes Yeejleere Oece&hejeeCe pevelee kee leerLe&mLeue jne nw~ eneb eleske "s
Je<e& DeOe&kegcYe leLee yeejnJeW Je<e& cenekegcYe kee Deeeespeve efkeee peelee nw~ mecee
Dekeyej ves Fme eeeerve veiejer eeeie kee veece heefjJeefle&le kej Fueeneyeeo kej efoee~
24. heeJeehegjer : efyenej eeble efmLele heeJeehegjer veeueboe mes 25 efkeceer. otj efmLele nw~ eneR
pewve Oece& kes eJele&ke ceneJeerj ves efveJee&Ce eehle efkeee Lee~ ceefveeej ce", JewvegJece leLee
peue cebefoj eneb kes oMe&veere mLeue nQ~
25. heejmeveeLe : pewveeW kee ecegKe leerLe&mLeue heejmeveeLe PeejKeC[ jepe keer hene[er
hej efmLele nw~ pewve Oece& ceW ngS 24 leerLekejeW ceW mes 21 leerLekejeW kees ener efveJee&Ce
eehle ngDee Lee~ en mLeeve megcesj efMeKej kes veece mes eefme nw~
26. hegjer : G[ermee eevle ceW meceg le hej efmLele hegjer efnvogDeeW kee heefJe$e leerLe&-mLeue nw~
Fmekeer mLeehevee Mebkejeee& eje keer ieF& Leer~ peieVeeLe kee cebefoj mLeehele keuee
kee DeodYegle vecetvee nw~
27. hebece{er : ceOe eosMe ceW efheheefjee msMeve kes meceerhe meleheg[e] kes he"ej hej efmLele
hebece{er ceOe eosMe kee ecegKe hee&ve mLeue nw~ hebece{er kes cegKe meeQoe&hetCe&
Ge efMeKejeW ceW Oetheie{, eewjeie{ SJeb ceneosJe mes eke=efle kes veeveeefYejece meteexoe
SJeb metee&mle kes MeeW keer jceCeerelee kee hee&ke eneb Deekej Deevevo G"eles nQ~
28. yeesOeieee : ieee mes 7 ceerue otj oef#eCe ceW yeesOe ieee efmLele nw~ kene peelee nw
efke ieewlece yeg kees eneR %eeve eehle ngDee Lee~ eneb YeieJeeve yeg kee efJeMeeue
keueehetCe& cebeof j DeJeefmLele nw~
29. efyenej Mejerhe : efyenej eosMe efmLele hevee mes ueieYeie 64 efkeueesceerj otj
efyenej Mejerhe cegefmuece mebmke=efle kee ecegKe keW nw~ eneb efmLele ceefueke Fyeeefnce
yeee kee cekeyeje hegjeleeeflJeke ef mes Deleble ner cenJehetCe& nw~ Fmekes Deefleefje
eneb cegemf uece meble heerj ceKeotce Meen Mejerhegerve kee cekeyeje efmLele nw~
30. yeoerveeLe : GejeKeC[ jepe ceW DeJeefmLele yeerveeLe Yeejle kes eej ecegKe OeeceeW
ceW mes Ske nw~ $e+ef<e iebiee SJeb Deuekeveboe veefoeeW kes le hej leLee vej Deewj
veejeeCeheJe&le e=Kb eueeDeeW kes ceOe efmLele Fme mLeeve hej eefleJe<e& npeejeW keer cee$ee ceW
Oecee&Jeuecyeer leLee hee&ke Deeles nQ~ yeerveeLe kee cebefoj le=hlekebg[, veejokegC[,
hebeefMeuee, yecd ekeheeue, hebeleeje GJe&Meer cebeof j, ieCesMe ieghee Deeefo eneb kes ecegKe
oMe&veere mLeue nw~
31. yejeyej ieghee : efyenej kes ieee efpeues ceW yesuee msMeve mes Dee" ceerue hetJe& keer Deesj
yejeyej keer hene[er nw~ eneb ceewe&keeueerve efveefce&le meele iegheeeW eehle ngF& nQ efpeve hej
DeMeeske kes uesKe Kegos nQ~ Fve iegheeDeeW ceW megoecee ieghee, ieCe& eewhej ieghee, ueesceme
$e+ef<e ieghee, ieesehf ekee ieghee Deeefo cenJehetCe& nQ~
32. cevesj : efyenej eosMe efmLele hevee kes meceerhe cevesj cegefmuece Oece&mLeue nw~ eneb
cegefmuece metheer meble heerj npejle cejJeeogve eeefnee cevesjer leLee Meen oewuele kee
cekeyeje efmLele nw~
33. ceLegje : eeeervekeeue ceW Metjmesve peveheo keer jepeOeeveer jne ceLegje YeieJeeve ke=<Ce keer
pevcemLeueer kes he ceW efJeKeele nw~ keg<eeCekeeue ceW en mLeehele SJeb cetelf e&keuee kes keW kes
he ceW efJeKeele jne~ Fme veiej ceW keuee keer veF& Mewueer ceLegje keuee kee efJekeeme ngDee~
34. ceneyeueerhegjce : leefceuevee[g eosMe ceW ceeme mes 40 efkeceer. otj meceg le hej
efmLele ceneyeueerhegjce mehleheiees[e kes efueS peevee peelee nw~ heuueJekeeue ceW eneb
eeveeW kees keekej Deveske iegheeDeeW kee efvecee&Ce efkeee ieee~ Meesj cebeof j eneb kee 47.
Deleble ner megboj SJeb eefme cebefoj nw~
35. ceogjF& : leefceuevee[g eeble kee Jele&ceeve ceogjF& ner heeC[e jepe keer jepeOeeveer Leer~
ceervee#eer kee cebeof j mLeehele keuee kee DeoYegle vecetvee nw~
36. jepeieerj DeLeJee jepeie=n : efyenej keer jepeOeeveer hevee mes oef#eCe keer Deesj
ueieYeie 74 efkeceer. oef#eCe ceW efmLele jepeieerj eeeerve ceieOe meeceepe keer jepeOeeveer
Lee~ yeew SJeb pewve Oece& keer heefJe$e leerLe&mLeueer jepeieerj ceW JesCegJeve, mehleOeeje,
yeekegC[, ceefveeej ce", pejemebOe kee DeKee[e, jlveeefieefj SJeb ie=nket Deeefo
oMe&veere mLeue nQ~
37. ueKeveT : Jele&ceeve Gej eosMe keer jepeOeeveer ueKeveT veJeeyeeW leLee yeeieeW kee
veiej ceevee peelee Lee~ ye[e leLee ese Fceeceyee[e, yeejeojer, ej cebefpeue,
efoueKegMe jspeer[mW eer, efJeOeevemeYee Deeefo eneb kes oMe&veere mLeue nQ~
38. uegecf yeveer : ieesjKehegj efpeues kes veewleveJeeb msMeve mes ome ceerue keer otjer hej vesheeue
keer meercee ceW efceveeroFs & veeceke eece ner eeeervekeeue kee uegecf yeveer nw~ yeew Oece&
kes eJele&ke ieewlece yeg keer en pevcemLeueer jner nw~
39. efJeefoMee : ceOe eosMe efmLele efJeefoMee kees Mebig eJebMeere MeemekeeW ves Deheveer jepeOeeveer
yeveeee Lee~ meebeer mlethe kes efveefce&le leesjCeeW ceW eneb kes keueekeejeW ves Dehevee Delegueveere
eesieoeve efoee Lee~ Fme veiej ceW e$e-le$e mletheeW kes DeJeMes<e eehle ngS nQ~
40. efJeeceefMeuee : eeeervekeeue ceW efMe#ee kee eefme keW efJeeceefMeuee efyenej eosMe
ceW Yeeieuehegj mes ueieYeie 24 ceerue otj heLej Ieee veeceke mLeeve hej efmLele Lee~ en
efJeMJeefJeeeuee Deheves mecee kee leb$e efJeee kee ceneve keW Lee~
41. Jesuetj ce" : yebieeue eevle ceW keuekeee veiej ceW iebiee veoer kes le hej efmLele Jesuetj
ce" keer mLeehevee mJeeceer efJeJeskeevevo ves keer Leer~ eneR hej jeceke=<Ce efceMeve kee
cegKeeuee nw~
42. efJeJeskeevevo je@ke cesceesejf eue : keeveekegceejer ceW eeveeW hej efmLele efJeJeskeevevo
je@ke cesceesejf eue keer DeeOeejefMeuee 1892 F&. ceW mJeeceer efJeJeskeevevo eje jKeer ieF&
Leer~ neue-efheueneue eneb mJeeceer efJeJeskeevevo keer eeflecee mLeeefhele keer ieeer nw~
43. JewMeeueer : efyenej efmLele cegpehehejhegj mes 37 efkeueesceerj oef#eCe-heefece keer Deesj
efmLele Fme veiej kees F#JeekegJebMeere jepee efJeMeeue ves yemeeee Lee~ pewve Oece& kes
eewyeermeJeW leerLekej ceneJeerj mJeeceer keer JewMeeueer pevcemLeueer jner nw~ eneb efleere
yeew mebieerelf e kee Deeeespeve efkeee ieee Lee~
44. eJeCeyesueieesuee : kevee&ke eosMe kes nemeve efpeues ceW efmLele eJeCeyesueieesuee pewve
DevegeeefeeeW kee leerLe&mLeeve nw~ en mLeeve evefieefj leLee efJevOeefieefj veeceke hene[er
hej efmLele nw~ eneb iebie vejsMe jepeceuue elegLe& kees ceb$eer eecegC[ ves ieescelesMJej keer
eefme eeflecee kee efvecee&Ce kejeeeLee~
45. mJeCe& cebeof j : hebpeeye eevle kes Dece=lemej efpeues ceW efmLele mJeCe& cebeof j keer ieCevee
efmeKe Oecee&Jeuebeyf eeeW kes heefJe$e mLeue kes he ceW keer peeleer nw~ Fme cebeof j kee efvecee&Ce
efmeKeeW kes heebeJeW ieg Depe&vg eosJe kes keeue ceW hetCe& ngDee Lee~
46. meejveeLe : meejveeLe JeejeCemeer mes ueieYeie ome efkeueesceerj keer otjer hej efmLele nw~
Jele&ceeve ceW Fme veiej kes OJebmeeJeMes<e eehle nesles nQ~ eneb cenelcee yeg ves eLece
GheosMe oskej Oece&eeeJele&ve efkeee Lee~ eneb hej DeMeeske eje efveefce&le mlethe Deepe
Yeer Deeke<e&Ce kee keW nw~
meesceveeLe : iegpejele eosMe ceW meceg le hej efmLele en veiej eerke=<Ce Deewj Depe&vg e
kee efJenej mLeue Lee~ Yeejle kes Deleble heefJe$e yeejn efMeJe efuebieeW ceW mes Ske kees eneb
mLeeefhele efkeee ieee Lee~ cenceto iepeveJeer ves Fme veiej hej DeeeceCe kej Fmes uete
leLee Deheej mecheefe Deheves meeLe ues ieee~
48. nefjej : iebiee kes le hej efmLele Fme veiej keer ieCevee Yeejle kes ecegKe leerLe&mLeueeW ceW
keer peeleer nw~ nj keer heew[ er eneb kee eefme oMe&veere mLeue nw~ eneb hej eleske n
Je<e& hej De& kegcYe leLee eleske yeejn Je<e& hej kegcYe kee Deeeespeve neslee nw~
49. nueseJf e[ : nesemeue JebMe keer jepeOeeveer ej meceg kee DeeOegevf eke veece nJeueseJf e[
nw~ nesemeueJebMeer Meemeke efJe<Ceg JeOe&ve eje efveefce&le neseuesMJej cebeof j mLeehele SJeb
le#e keuee kee DeoYegle vecetvee nw~ eneb mes pewve cebefojeW kes Yeer eceeCe efceueles nQ,
efpeveceW heee&veeLe cebeof j meJee&eOf eke eefme nw~
ppp
hejer#ee cebLeve / 217