hee" 2

Jee³eg
Deeie&ve 0.95% Dev³e iewmeW; keÀeye&ve [eF&
DeeFS meerKeW Dee@keÌmeeF[Ý (0.03%)
veeFì£espeve 78% leLee peue JeeºHe (0.04%)
l Jee³eg SkeÀ efceÞeCe nw~ Dee@keÌmeerpeve 21%

l Jee³egceC[ue SJeb GmekesÀ DeJe³eJe ke̳ee nQ?

l Jee³egceb[ueer³e oeye, GmekeÀe ceeheve SJeb GmekesÀ ÒeYeeJe~

l Dee@keÌmeerpeve yeveeves keÀer efJeefOe³eeB, iegCe leLee GmekeÀe

peerJeve ceW cenlJe~

l ÒekeÉÀefle ceW veeFì£espeve ®e¬eÀ leLee GmekeÀer Ghe³eesefielee~

l ûeerve neGme ÒeYeeJe SJeb GmekeÀe cenlJe~

ye®®eeW Deeheves keÀeiepe SJeb heefÊe³eeW Deeefo kesÀ Gæ[ves leLee hesæ[-heewOeeW kesÀ efnueves mes Jee³eg keÀer GheefmLeefle keÀe
DevegYeJe DeJeM³e efkeÀ³ee nesiee~ Jee³eg nceejs ®eejeW Deewj meYeer mLeeveeW hej heeF& peeleer nw~ Jee³eg efpemeceW nce meebme
uesles nQ, jbienerve SJeb heejoMeea nesves kesÀ keÀejCe nceW efoKeeF& veneR osleer~ heoeLeeX kesÀ peueves, MJemeve SJeb ÒekeÀeMe
mebMuesºeCe pewmeer DeveskeÀ ef¬eÀ³eeDeeW kesÀ efueS Jee³eg Del³evle DeeJeM³ekeÀ nw~ heÉLJeer hej Jee³eg kesÀ keÀejCe ner peerJeve
mebYeJe nw, Dev³eLee heÉLJeer Yeer meewjceb[ue kesÀ Dev³e ûeneW keÀer lejn efvepeeaJe nesleer~

Jee³eg SkeÀ efceÞeCe nw

Jee³eg ceW heeF& peeves Jeeueer cegK³e iewmeW veeFì£espeve leLee Dee@keÌmeerpeve nQ, FvekesÀ DeefleefjkeÌle Leesæ[er cee$ee ceW
Deef¬eÀ³e iewmeW, keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[, peueJeeºhe leLee Oetue kesÀ keÀCe Yeer heeS peeles nQ~ keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[,
peueJeeºhe leLee Oetue kesÀ keÀCeeW keÀer cee$ee TB®eeF& SJeb mLeeve kesÀ meeLe yeoueleer jnleer nw~

Jee³eg kesÀ DeJe³eJeeW keÀes mejuelee mes heÉLekeÀ efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw, leLee ef¬eÀ³eeMeerue DeJe³eJeeW keÀer
hen®eeve Yeer keÀer pee mekeÀleer nw~ DeeFS Jee³eg kesÀ efJeefYevve DeJe³eJeeW keÀes hen®eeveves nsleg kegÀí meeOeejCe
ef¬eÀ³eekeÀueehe keÀjW~

15
 ef¬eÀ³eekeÀueehe-1
efieueeme
GÎsM³e- Jee³eg ceW peueJeeºhe keÀer GheefmLeefle peevevee~
melen Hej Heeveer
DeeJeM³ekeÀ meeceûeer- mìerue keÀe efieueeme, yeHe&À kesÀ ìgkeÀæ[s~ keÀer yetBoW

Òeef¬eÀ³ee- mìerue kesÀ efieueeme ceW yeHe&À kesÀ ìgkeÀæ[s [euekeÀj kegÀí yeHe&À
mece³e kesÀ efueS efieueeme keÀes Ssmes mLeue hej jefKeS peneb leehe
peue
SJeb Jee³eg keÀe ÒeYeeJe keÀce nes~ ueieYeie heeb®e efceveì yeeo
efieueeme keÀer yeenjer melen keÀe DeJeueeskeÀve keÀerefpeS~ ef®e$e 2.1

efJeMuesºeCe- efieueeme keÀer yeenjer melen hej heeveer keÀer íesìer-íesìer yetbos efoKeeF& osleer nQ~ ieceea kesÀ efoveeW ceW leLee
DeefOekeÀ nJee Jeeues mLeeve hej efieueeme jKeves hej heeveer keÀer yetbos keÀce cee$ee ceW SkeÀef$ele nesleer nQ, ke̳eeWefkeÀ ieceea
kesÀ efoveeW ceW Jee³eg ceW peueJeeºhe keÀer cee$ee keÀce nesleer nw leLee heeveer keÀer yetbos Jee³eg Üeje Jeeefºhele nes peeleer nQ~
efveºkeÀºe&- Jee³eg ceW peue Jeeºhe heeF& peeleer nw~

Jee³egceC[ue ceW peueJeeºhe keÀer cee$ee keÀes Jee³egceb[ue keÀer Deeê&lee keÀnles nQ~ Jeºee& kesÀ efoveeW ceW leLee
peueeMe³eeW kesÀ meceerhe Jee³eg ceW veceer keÀer cee$ee DeefOekeÀ nesleer nw~ Fmeer keÀejCe Jeºee& kesÀ ceewmece ceW ieceea keÀer Dehes#ee
keÀheæ[s osj mes metKeles nQ~
Jee³eg ceW peueJeeºhe keÀer GheefmLeefle peeveves kesÀ heM®eeled DeeFS Jee³eg kesÀ SkeÀ Dev³e DeJe³eJe keÀeye&ve
[eFDee@keÌmeeF[ keÀer GheefmLeefle peeveves nsleg SkeÀ ef¬eÀ³eekeÀueehe keÀjW~
ef¬eÀ³eekeÀueehe-2 DeIegueveMeerue
Hele&
GÎsM³e-Jee³eg ceW keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ keÀer GheefmLeefle peevevee~
efieueeme
DeeJeM³ekeÀ meeceûeer- mìerue DeLeJee keÀeb®e keÀer keÀìesjer ³ee
efieueeme, ®etves keÀe heeveer~
Òeef¬eÀ³ee- keÀìesjer ³ee efieueeme ceW ®etves keÀe heeveer [euekeÀj Gmes Keguee ®etves keÀe Heeveer

íesæ[ oerefpeS~ kegÀí mece³e heM®eeled (ueieYeie ®eej-heeb®e Iebìs yeeo)

keÀìesjer ceW jKes heeveer keÀer melen keÀe DeJeueeskeÀve keÀerefpeS~ ef®e$e 2.2

efJeMuesºeCe- heeveer keÀer melen hej meHesÀo heheæ[er efoKeeF& osleer nQ~ ®etves keÀe heeveer Jee³eg ceW GheefmLele keÀeye&ve
[eFDee@keÌmeeF[ mes ef¬eÀ³ee keÀjkesÀ kewÀefuMe³ece keÀeyeexvesì keÀer hele& yevee ueslee nw~ ³en hele& DeIegueveMeerue nesves
kesÀ keÀejCe ®etves kesÀ heeveer keÀer melen hej lewjleer nw leLee ®etves kesÀ heeveer ceW Ieesueves hej Gmes otefOe³ee keÀj osleer nQ~
efveºkeÀºe&- Jee³eg ceW keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ heeF& peeleer nQ~

16
 ®etves keÀe heeveer yeveevee- ®etves keÀe heeveer yeveeves kesÀ efueS SkeÀ yeerkeÀj ceW heeveer YejkeÀj GmeceW ueieYeie 10
ûeece ®etvee [eefueS~ ®etves keÀes SkeÀ keÀeb®e keÀer íæ[ keÀer mene³elee mes efnueeFS~ Deieues efove Fme êJe keÀes
efHeÀuìj heshej keÀer mene³elee mes íeve ueerefpeS~ íefvele (êJe) ner ®etves keÀe heeveer nw~ ³en êJe heejoMeea nesvee
®eeefnS~ Mesºe ye®es "esme heoeLe& keÀes HeWÀkeÀ oerefpeS~

Deye yeleeFS
1. Jee³eg ceW GHeeqmLele iewmeeW kesÀ veece efueefKeS~
2. Jee³eg ceW peue Jeeºhe keÀer cee$ee keÀes ke̳ee keÀnles nQ?
3. efjkeÌle mLeeve YeefjSÝ
(i) Jee³eg DeveskeÀ ..................... keÀe efceÞeCe nw~
(ii) Jee³eg kesÀ mecheke&À ceW ®etves kesÀ heeveer keÀe otefOe³ee nesvee ........ iewme keÀer GheefmLeefle oMee&lee nw~

Jee³eg ceW Dee@keÌmeerpeve keÀer GheefmLeefle- nce meYeer peeveles nQ efkeÀ Jee³eg keÀe SkeÀ ÒecegKe DeJe³eJe
Dee@keÌmeerpeve (21%) nw, pees heoeLeeX kesÀ peueves SJeb peerJeeW kesÀ MJemeve kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ nw~
ceesceyeÊeer DeLeJee Dev³e efkeÀmeer Jemleg keÀe Jee³eg ceW peuevee leLee {keÀ osves hej yegPe peevee Jee³egceb[ue ceW
Dee@keÌmeerpeve keÀer GheefmLeefle oMee&lee nw~
Fmeer ÒekeÀej Jee³egceb[ue ceW Oetue kesÀ keÀCeeW keÀer GheefmLeefle Yeer nce mejuelee mes peeve mekeÀles nQ~

Jee³eg ceW Oetue kesÀ keÀCeeW keÀer GheefmLeefle

efkeÀmeer DebOesjs keÀcejs ceW íso mes Deeleer ngF& met³e& keÀer
jesMeveer keÀe DeJeueeskeÀve keÀjves hej nceW GmeceW yeejerkeÀ
Oetue kesÀ
keÀCe lewjles ngS efoKeeF& osles nQ pees efkeÀ Jee³egceb[ue keÀCe
ceW Oetue kesÀ keÀCeeW keÀer GheefmLeefle oMee&les nQ~

Jee³eg ceW veeFì£espeve keÀer GheefmLeefle

veeFì£espeve Jee³eg ceW meyemes DeefOekeÀ cee$ee (78%)
ceW heeF& peeves Jeeueer iewme nw~ efkeÀvleg keÀce ef¬eÀ³eeMeerue
nesves kesÀ keÀejCe FmekeÀer GheefmLeefle meeOeejCe Òe³eesieeW
Üeje veneR peeveer pee mekeÀleer~ ef®e$e 2.3

17
 Jee³egceb[ue
nce peeveles nQ efkeÀ Jee³eg DeveskeÀ iewmeeW keÀe efceÞeCe nw~ FmeceW heeS peeves Jeeues DeJe³eJe cegK³ele: veeFì£espeve,
Dee@keÌmeerpeve, keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[, efveefº¬eÀ³e iewmeW Deewj peueJeeºhe nQ~ FmekesÀ DeueeJee keÀeye&ve leLee Oetue Deeefo
kesÀ keÀCe Yeer Jee³eg ceW GheefmLele jnles nQ efpevekeÀe ueieYeie ÒeefleMele efvecveevegmeej nw-
Dev³e iewmeW; keÀeye&ve
[eFDee@keÌmeeF[ (0.03%)
Jee³eg kesÀ DeJe³eJe keÀe veece met$e ueieYeie ÒeefleMele% leLee peue JeeºHe (0.04%)
Dee@ie&ve
veeFì£espeve N2 78% (0.95%) Dee@keÌmeerpeve
(21%)
Dee@keÌmeerpeve O2 21%
Dee@ie&ve Ar 0.95%
keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ CO 2 0.03%
Deef¬eÀ³e iewmeW (nerefue³ece, efveDee@ve, Ý met#ce cee$ee ceW
ef¬eÀhìeve, peervee@ve)
peue Jeeºhe - yeouelee jnlee nw veeFì£eps eve
(78%)
Oetue kesÀ keÀCe - yeouelee jnlee nw~
ef®e$e 2.4 Jee³eg keÀe mebIeìve

GhejeskeÌle meYeer DeJe³eJe efceuekeÀj Jee³egceb[ue keÀer j®evee keÀjles nQ, pees heÉLJeer keÀes ®eejeW Deesj mes Iesjs ngS nQ~

heÉLJeer keÀes ®eejeW Deesj mes Iesjs ngS Jee³eg keÀe DeeJejCe ner Jee³egceb[ue keÀnueelee nw~

³en keÀnvee Del³evle keÀef"ve nw efkeÀ Jee³egceb[ue efkeÀleveer TB®eeF& lekeÀ HewÀuee ngDee nw~ heÉLJeer keÀer melen kesÀ
meceerhe ³en Ievee nw pees Tb®eeF& yeæ{ves kesÀ meeLe-meeLe efJejue neslee peelee nw~ iewmeeW keÀer meIevelee SJeb GheefmLeefle kesÀ
DeeOeej hej Jee³egceb[ue keÀes cegK³ele: ®eej mlejeW (YeeieeW) ceW yeebìe ie³ee nw~

mlej keÀe veece ueieYeie TB®eeF&

yee¿eceb[ue
1. ì£eshees mHeÀer³ej ³ee #eesYeceb[ue - 0 mes 10 efkeÀ.ceer.
2. mì£sìes mHeÀer³ej ³ee meceleeheceb[ue - 10 mes 50 efkeÀ.ceer. ceO³eceb[ue
efkeÀ.ceer.

3. ceerpees mHeÀer³ej ³ee ceO³eceb[ue - 50 mes 80 efkeÀ.ceer.

4. LeceeX mHeÀer³ej ³ee Dee³eveceb[ue - 80 efkeÀ.ceer. mes DeefOekeÀ meceleeHeceb[ue
#eesYeceb[ue
³ee yee¿eceb[ue
ef®e$e 2.5 Jee³egceb[ue kesÀ efJeefYeVe mlej

18
 heÉLJeer melen kesÀ meyemes efvekeÀì keÀe mlej #eesYeceb[ue ³ee ì£eshees mHeÀer³ej keÀnueelee nw ³en ueieYeie ome
efkeÀueesceerìj keÀer Tb®eeF& lekeÀ HewÀuee nw~ Fme mlej ceW TB®eeF& yeæ{ves hej leehe¬eÀce keÀce neslee peelee nw~
Jee³egceb[ue keÀe otmeje mlej meceleeheceb[ue ³ee mì£sìes mHeÀer³ej nw~ ³en heÉLJeer melen mes 10 efkeÀ.ceer. mes
ueieYeie 50 efkeÀ.ceer. keÀer TB®eeF& lekeÀ HewÀuee ngDee nw~ Fmeer mlej ceW 23 efkeÀ.ceer. keÀer TB®eeF& hej Deespeesve hejle
heeF& peeleer nQ, pees efkeÀ Dee@keÌmeerpeve keÀe ner SkeÀ ªhe (Dehejªhe) nw~ Deespeesve hele& met³e& mes Deeves Jeeueer neefvekeÀejkeÀ
hejeyeQieveer efkeÀjCeeW keÀe DeJeMeesºeCe keÀj nceejs efueS megj#ee keÀJe®e keÀer Yeebefle keÀe³e& keÀjleer nw~
Jee³egceb[ue keÀe leermeje mlej ceO³eceb[ue ³ee ceerpees mHeÀer³ej nw pees heÉLJeer melen mes 50 efkeÀ.ceer. mes 80
efkeÀ.ceer. keÀer TB®eeF& lekeÀ HewÀuee ngDee nw~ 80 efkeÀ.ceer. mes Thej keÀe Yeeie yee¿e ceb[ue ³ee LeceexmHeÀer³ej keÀnueelee
nw~ Fme mlej ceW met³e& efJeefkeÀjCeeW kesÀ DeJeMeesºeCe kesÀ keÀejCe TB®eeF& yeæ{ves kesÀ meeLe-meeLe leehe¬eÀce yeæ{lee peelee nw~
ke̳ee Deehe peeveles nQ
l Jee³eg ceb[ue keÀer ueieYeie 80 ÒeefleMele iewmeW heÉLJeer melen mes ueieYeie 20 efkeÀ.ceer. keÀer
TB®eeF& lekeÀ heeF& peeleer nw~
l #eesYe ceb[ue ceW Òeefle SkeÀ efkeÀ.ceer. keÀer TB®eeF& hej Deewmeleve 60C leeheceeve keÀce nes peelee nw~

Deye yeleeFS
(1) Jee³eg ceW meyemes DeefOekeÀ cee$ee ceW heeF& peeves Jeeueer iewme keÀewve meer nQ?
(2) Jee³egceb[ue keÀer meyemes yeenjer hele& keÀewve meer nw?
(3) efjkeÌle mLeeve YeefjS-
(i) Deespeesve hejle heÉLJeer melen mes .................. efkeÀ.ceer. keÀer TB®eeF& hej heeF& peeleer nw~
(ii) ceesceyeÊeer kesÀ peueves ceW .................. iewme mene³ekeÀ nw~
(iii) #eesYeceb[ue ceW TB®eeF& yeæ{ves kesÀ meeLe leehe¬eÀce .................. peelee nw~
(iv) .................. ceb[ue ceW TB®eeF& yeæ{ves kesÀ meeLe leehe¬eÀce yeæ{lee peelee nw~

Jee³egceb[ue kesÀ efJeefYevve mlejeW SJeb GveceW nesves Jeeues heefjJele&veeW keÀer peevekeÀejer nceejs efueS Del³evle Ghe³eesieer
nw~ Jee³egceb[ue ceW nesves Jeeues heefjJele&veeW kesÀ DeO³e³eve mes ceewmece mebyebOeer YeefJeº³eJeeCeer keÀer peeleer nw, efpememes
DeeheoeDeeW kesÀ ÒeyebOeve ceW mene³elee efceueleer nw~ cegK³ele: ceewmece ceW nesves Jeeues heefjJele&ve Jee³egceb[ueer³e oeye kesÀ
keÀejCe nesles nQ~ DeeFS peeveW Jee³egceb[ueer³e oeye ke̳ee neslee nw leLee GmekeÀes efkeÀme ÒekeÀej ceehee peelee nw?

19
 Jee³egceb[ueer³e oeye- nce peeveles nQ Jee³egceb[ue ceW DeveskeÀ iewmeW heeF& peeleer nQ, ³es meYeer iewmeW Deheves Yeej
kesÀ keÀejCe heÉLJeer keÀer melen hej oeye [eueleer nQ~ ³en oeye mecegê keÀer melen hej meyemes DeefOekeÀ neslee nw~ pees TB®eeF&
yeæ{ves kesÀ meeLe-meeLe keÀce neslee peelee nw, ke̳eeWefkeÀ TB®eeF& hej iewmeeW keÀe IevelJe keÀce neslee peelee nw~
heÉLJeer leue kesÀ Òeefle SkeÀebkeÀ (FkeÀeF&) #es$eHeÀue hej Jee³eg kesÀ keÀejCe ueieves Jeeues oeye
keÀes Jee³egceb[ueer³e oeye keÀnles nQ~
Jee³egceb[ueer³e oeye keÀes heemkeÀue (Pa) leLee efkeÀuees heemkeÀue (kPa) ceW J³ekeÌle efkeÀ³ee peelee nw~
1kPa = 103Pa.
meeceev³ele: ceevekeÀ Jee³egceb[ueer³e oeye 760 mm heejs kesÀ mlecYe kesÀ oeye kesÀ yejeyej neslee nw, pees
1.013kg/cm2 ³ee 101.3 efkeÀuees heemkeÀue kesÀ legu³e neslee nw~
Jee³egceb[ueer³e oeye keÀe ceeheve- Jee³egceb[ueer³e oeye keÀes ceeheves kesÀ efueS efpeme GhekeÀjCe keÀe Ghe³eesie
efkeÀ³ee peelee nw Gmes yewjesceerìj ³ee oeyeceeheer keÀnles nQ~ FmekeÀer Keespe iewefueefue³ees ves meved 1643 ceW keÀer Leer~
³en oes ÒekeÀej kesÀ nesles nQ-
(i) cejke̳etjer ³ee heejo yewjesceerìj~
(ii) Ssveerje@³e[ ³ee MegºkeÀ yewjesceerìj~
cejke̳etjer yewjesceerìj- Jee³egceb[ueer³e oeye ceeheves kesÀ efueS ³en SkeÀ ceevekeÀ GhekeÀjCe nw~

GhekeÀjCe keÀe JeCe&ve- cejke̳etjer yewjesceerìj keÀe efjkeÌle mLeeve cejke̳etjer mlecYe
76 mes.ceer.
SkeÀ Yeeie cejke̳etjer (heejs) mes Yejer, SkeÀ ceerìj uebyeer
keÀeB®e keÀer veueer
keÀeb®e keÀer DebMeeefkeÀle veueer nesleer nw, efpemekeÀe SkeÀ efmeje
yebo neslee nw~ keÀeb®e keÀer veueer ceW heeje Yejves kesÀ heM®eeled
otmejs efmejs keÀes DemLee³eer ªhe mes yebo keÀj efo³ee peelee nw~
cejke̳etjer
GhekeÀjCe keÀe otmeje Yeeie heejs mes Yejer keÀìesjer nesleer

ef®e$e 2.6 cejke̳etjer yewjesceerìj

nw efpemeceW GhejeskeÌle veueer keÀes Keæ[e efkeÀ³ee peelee nw~
keÀe³e& ÒeCeeueer- Jee³egceb[ueer³e oeye ceeheles mece³e heejs mes Yejer keÀeb®e keÀer veueer keÀes keÀìesjer ceW Keæ[e keÀj
osles nQ, efpemeceW heeje Yeje neslee nw leLee DemLee³eer ªhe mes yebo efmeje Keesue osles nQ~ veueer ceW heejs keÀe mlej efmLej
nes peeves hej heejs kesÀ mlebYe keÀer TB®eeF& keÀìesjer ceW heejs kesÀ leue mes veehe uesles nQ~ ³ener Gme mLeeve keÀe Jee³egceb[ueer³e
oeye neslee nw~
20
 Ssveerje@³e[ ³ee MegºkeÀ yewjesceerìj- Fme
ke̳ee Deehe peeveles nQ?
ÒekeÀej kesÀ yewjesceerìj ceW heejs keÀe Ghe³eesie veneR
l cevegº³e kesÀ Mejerj hej Jee³egceb[ueer³e oeye
efkeÀ³ee peelee efpeme keÀejCe FmekeÀe Ghe³eesie keÀeHeÀer
kesÀ keÀejCe ueieYeie 15,000 efkeÀ.ûee. keÀe yeue ueielee nw~
megefJeOeepevekeÀ neslee nw~
IegceeJeoej
GhekeÀjCe keÀe JeCe&ve- FmeceW Oeeleg keÀe Yegpee mebkesÀlekeÀ

yevee SkeÀ Jee³egjefnle hee$e neslee nw efpemekesÀ ®eejeW meeru[ efmÒebie

yeekeÌme
Deesj keÀesF& oeye veneR neslee~
SkeÀ mebkesÀlekeÀ eEmÒeie keÀer mene³elee mes
hee$e mes pegæ[e jnlee nw efpemekeÀer mene³elee mes efmÒebie
Ietceves Jeeues [e³eue hej Jee³egceb[ueer³e oeye %eele
keÀjles nQ~ ef®e$e 2.7 Ssveerje@³e[ yewjesceerìj

keÀe³e& ÒeCeeueer- Jee³egceb[ueer³e oeye ceW heefjJele&ve nesves hej Oeeleg kesÀ hee$e keÀe {keÌkeÀve Deboj ³ee yeenj keÀer
Deesj Kegueves ueielee nw~ oeye keÀe ³en heefjJele&ve mebkesÀlekeÀ Üeje Ietceves Jeeues [e³eue hej veesì keÀj efue³ee peelee nw~
³en yewjesceerìj DeefOekeÀ Meg×lee mes ceeheve veneR keÀj heelee Dele: ceeheve keÀer Meg×lee yeveeS jKeves kesÀ efueS
FmekeÀe hejer#eCe keÀj cejke̳etjer yewjesceerìj mes efceueeve efkeÀ³ee peelee nw~
nce peeveles nQ Jee³egceb[ueer³e oeye nceejs ®eejeW Deesj meYeer JemlegDeeW hej Deejesefhele neslee nw leLee owefvekeÀ
peerJeve mebyebOeer DeveskeÀ ef¬eÀ³eekeÀueeheeW hej Yeer ÒeYeeJe [euelee nw~ DeeFS nceejs peerJeve hej Jee³egceb[ueer³e oeye kesÀ
keÀejCe heæ[ves Jeeues kegÀí ÒeYeeJeeW kesÀ yeejs ceW peeveW-
l heneæ[eW hej DeLeJee DeefOekeÀ TB®eeF& Jeeues mLeeveeW hej oeue ieueeves ceW keÀef"veeF& nesleer nw, ke̳eeWefkeÀ TB®eeF&
hej Jee³egceb[ueer³e oeye keÀce nes peelee nw~ Jee³egceb[ueer³e oeye keÀce nesves kesÀ keÀejCe heeveer keÀce leehe hej
Gyeueves ueielee nw leLee oeue keÀes ieueves kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ Tºcee veneR efceue heeleer~
l DeefOekeÀ TB®eeF& hej heJe&leejesefn³eeW keÀer veekeÀ mes Ketve efvekeÀueves ueielee nw~ TB®eeF& hej Jee³egceb[ueer³e oeye keÀce
nes peelee nw leLee Mejerj kesÀ Yeerlej jkeÌle keÀe oeye Dehes#eekeÉÀle DeefOekeÀ neslee nw efpeme keÀejCe jkeÌle keÀer
kesÀefMekeÀeSB HeÀì peeleer nQ Deewj veekeÀ mes Ketve efvekeÀueves ueielee nw~
l ÒesMej kegÀkeÀj ceW oeue, ®eeJeue SJeb Dev³e Yeesp³e heoeLe& Dehes#eekeÉÀle peuoer hekeÀ peeles nQ, ke̳eeWefkeÀ kegÀkeÀj
kesÀ Yeerlej oeye DeefOekeÀ nesves kesÀ keÀejCe peue keÀe keÌJeLeveebkeÀ yeæ{ peelee nw leLee Yeesp³e heoeLe& keÀes hekeÀves
(ieueves) kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ Tºcee peuoer efceue peeleer nw~

21
 Deye yeleeFS
1. Jee³egceb[ueer³e oeye efkeÀme GhekeÀjCe Üeje ceehee peelee nw?
2. heemkeÀue efkeÀmekeÀer FkeÀeF& nw?
3. DeefOekeÀ TB®eeF& hej heJe&leejesefn³eeW keÀer veekeÀ mes Ketve ke̳eeW efvekeÀueves ueielee nw?
4. cejke̳etjer yewjesceerìj keÀer mebj®evee SJeb keÀe³e&ÒeCeeueer ef®e$e meefnle mecePeeFS~

nceves peevee efkeÀ Jee³egceb[ueer³e oeye, Jee³eg ceW GheefmLele efJeefYevve iewmeeW Üeje Deejesefhele efkeÀ³ee peelee nw~ Jee³eg
kesÀ ³es DeJe³eJe nceejs efueS Del³evle Ghe³eesieer nQ, efpevekeÀe nce efvejblej Ghe³eesie keÀjles nQ~ FvnW Jee³eg mes efJeMesº e
efJeefOe³eeW (ÒeYeepeer DeemeJeve) Üeje Òeehle efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ efkeÀvleg ke̳ee Deehe peeveles nQ efkeÀ Fve iewmeeW keÀes
Òe³eesieMeeuee ceW Yeer yevee³ee pee mekeÀlee nw~
Dee@keÌmeerpeve
DeeFS Dee@keÌmeerpeve pees meYeer peerJeeW kesÀ efueS Del³evle DeeJeM³ekeÀ nw, GmekeÀes Òe³eesieMeeuee ceW yeveeves keÀer
efJeefOe peeves- Dee@keÌmeerpeve keÀe mebkesÀle O leLee DeCegmet$e O2 nw~ njs HeewOeeW Üeje ÒekeÀeMe mebMuesºeCe Òeef¬eÀ³ee ceW
Dee@keÌmeerpeve iewme Jee³egceC[ue ceW íesæ[er peeleer nw~
Dee@keÌmeerpeve yeveeves keÀer Òe³eesieMeeuee efJeefOe- Òe³eesieMeeuee ceW Dee@keÌmeerpeve iewme heesìsefMe³ece keÌueesjsì
(KClO3) leLee ceQiveerpe [eFDee@keÌmeeF[ (MnO2) (®eej Yeeie : SkeÀ Yeeie) kesÀ efceÞeCe keÀes iece& keÀjkesÀ Òeehle
keÀer peeleer nw~ ceQieveerpe [eFÝDee@keÌmeeF[ + HeesìsefMe³ece keÌueesjsì

jemee³eefvekeÀ meceerkeÀjCe-
O2

2KClO3 → 2KCl + 3O 2↑
iece&
MnO 2
heesìsefMe³ece heesìsefMe³ece Dee@keÌmeerpeve
keÌueesjsì keÌueesjeF[

efJeefOe- ef®e$e 2.8 Òe³eesieMeeuee ceW Dee@keÌmeerpeve iewme yeveevee

l GhekeÀjCe keÀes ef®e$eevegmeej J³eJeefmLele keÀj uesles nQ~
l heesìsefMe³ece keÌueesjsì leLee cewiveerpe [eFDee@keÌmeeF[ (Leesæ[er cee$ee ceW) keÀe efceÞeCe keÀæ[s keÀeB®e keÀer hejKeveueer
ceW uesles nQ~
l hejKeveueer keÀes yeve&j keÀer mene³elee mes iece& keÀjles nQ~

22
l hejKeveueer ceW Glhevve ngF& iewme keÀes heeveer kesÀ efve®eues nìeJe Üeje iewmepeej ceW SkeÀef$ele keÀj uesles nQ~
l Fme efJeefOe ceW Òe³eesie efkeÀ³ee ie³ee cewiveerpe [eFDee@keÌmeeF[ kesÀJeue ef¬eÀ³ee keÀer ieefle yeæ{elee nw, mJe³eb ef¬eÀ³ee
ceW Yeeie veneR ueslee nw leLee ef¬eÀ³ee kesÀ Deble ceW Gleveer ner cee$ee ceW Mesºe efceue peelee nw efpelevee ef¬eÀ³ee kesÀ
ÒeejbYe ceW efue³ee ie³ee Lee DeLee&led Fme DeefYe¬eÀ³ee ceW ceQieveerpe [eFDee@keÌmeeF[ GlÒesjkeÀ (Catalyst) keÀe
keÀe³e& keÀjlee nw, efpemekeÀe DeO³e³eve DeeHe G®®e keÀ#ee ceW keÀjWies~
Dee@keÌmeerpeve kesÀ cegK³e iegCe-
1. ³en jbienerve, iebOenerve leLee mJeeonerve iewme nw~
2. peue ceW DeebefMekeÀ ªhe mes (kegÀí cee$ee ceW) IegueveMeerue nw, Fmeer keÀejCe heeveer ceW peerJe SJeb hesæ[-heewOes peerefJele
jn heeles nQ~
3. ³en mJe³eb veneR peueleer, efkeÀvleg peueves ceW mene³elee keÀjleer nw~ yengle mes heoeLe& FmeceW peuekeÀj Deheves
Dee@keÌmeeF[ ceW heefjJeefle&le nes peeles nQ~ pewmes-
(i) keÀeye&ve DeLeJee keÀes³eues keÀes Jee³eg ceW peueeves hej keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ iewme yeveleer nQ pees keÀeye&ve keÀe
Dee@keÌmeeF[ nw~
C + O2 → CO2↑
keÀeye&ve Dee@keÌmeerpeve keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[
(ii) meuHeÀj (iebOekeÀ) Dee@keÌmeerpeve ceW peuekeÀj meuHeÀj [eFDee@keÌmeeF[ iewme yeveeleer nw~ heìeKeeW kesÀ ®eueeves hej
efpeme efJeMesºe iebOe keÀe Deeheves DevegYeJe efkeÀ³ee nesiee Jen meuHeÀj [eFDee@keÌmeeF[ keÀer nesleer nw~
S + O2 → SO 2↑
meuHeÀj Dee@keÌmeerpeve meuHeÀj [eFDee@keÌmeeF[
(iii) oerheeJeueer kesÀ DeJemej hej Deeheves jesMeveer keÀer heWefmeue DeJeM³e peueeF& nesieer pees yengle lespe jesMeveer kesÀ meeLe
peueleer nw~ ³en JeemleJe ceW cewiveerefMe³ece Oeeleg keÀer yeveer nesleer nw, pees Jee³eg ceW GheefmLele Dee@keÌmeerpeve ceW
peuekeÀj cewiveerefMe³ece Dee@keÌmeeF[ yeveeleer nw pees meHesÀo heeG[j kesÀ ªhe ceW nceW efoKeeF& oslee nw~
2Mg + O2 → 2MgO
cewiveerefMe³ece Dee@keÌmeerpeve cewiveerefMe³ece Dee@keÌmeeF[
(iv) ueesne (Dee³ejve) veceer keÀer GheefmLeefle ceW Dee@keÌmeerpeve mes ef¬eÀ³ee keÀjkesÀ Dee³ejve Dee@keÌmeeF[ yeveelee nw~ ³en
ef¬eÀ³ee Deeheves yejmeele kesÀ efoveeW ceW DeJeM³e osKeer nesieer~ efpemes nce meeOeejCe Yeeºee ceW pebie ueievee keÀnles
nQ~ pebie JeemleJe ceW Dee³ejve Dee@keÌmeeF[ nw~

23
 heoeLeeX keÀe Dee@keÌmeerpeve mes ef¬eÀ³ee keÀjkesÀ Deheves Dee@keÌmeeF[ ceW heefjJee|lele nesvee
Dee@keÌmeerkeÀjCe keÀnueelee nw~
owefvekeÀ peerJeve ceW nce Dee@keÌmeerpeve kesÀ cenlJe mes YeueerYeebefle heefjef®ele nQ, DeeFS Dee@keÌmeerpeve kesÀ kegÀí Dev³e
Ghe³eesieeW keÀes Yeer peeveW-
Dee@keÌmeerpeve kesÀ Ghe³eesie
1. hesæ[-heewOeeW SJeb pevlegDeeW kesÀ MJemeve kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ nesves kesÀ keÀejCe Fmes ÒeeCeJee³eg keÀne peelee nw~
2. Ëo³e SJeb meebme kesÀ jesefie³eeW keÀes keÉÀef$ece MJemeve osves nsleg Dee@keÌmeerpeve keÀe Ghe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~
3. heJe&leejesner Deheves meeLe Dee@keÌmeerpeve mes Yejs efmeuewC[j ues peeles nQ, ke̳eeWefkeÀ TB®eeF& hej Dee@keÌmeerpeve keÀer
cee$ee keÀce nes peeleer nw~
4. ieesleeKeesj nerefue³ece efceueer, Meg× Dee@keÌmeerpeve kesÀ efmeuesC[j MJemeve nsleg Deheves meeLe ienjs mecegê ceW ues peeles nQ~
5. êJe Dee@keÌmeerpeve keÀe Ghe³eesie je@kesÀì F&Oeve kesÀ ÒecegKe DeJe³eJe kesÀ ªhe ceW efkeÀ³ee peelee nw efpemes LOX
(uee@keÌme) Yeer keÀnles nQ~
6. Dee@keÌmeerpeve keÀes neF[£espeve DeLeJee Smeerefìueerve iewme kesÀ meeLe efceueekeÀj peueeves hej yengle DeefOekeÀ leehe
Glhevve neslee nw~ Fme pJeeuee keÀe Ghe³eesie OeelegDeeW keÀes keÀeìves leLee yeseEu[ie ceW efkeÀ³ee peelee nw~

Deye yeleeFS
(1) peerJeeW kesÀ MJemeve kesÀ efueS keÀewvemeer iewme DeeJeM³ekeÀ nw?
(2) HeewOeeW Üeje ÒekeÀeMe mebMuesºeCe ceW keÀewveÝmeer iewme íesæ[er peeleer nw?
(3) efjkeÌle mLeeve YeefjSÝ
(i) Dee@keÌmeerpeve jbienerve, ............ SJeb ............ iewme nw~

→
iece&
(ii) 2KClO3 2KCl + ...........
MnO 2
(iii) C + .......... → CO2
(iv) ......... + O2 → 2MgO
(v) S + O2 → ........

24
 veeFì£eps eve
Dee@keÌmeerpeve keÀer Ghe³eesefielee keÀes peeveves kesÀ heM®eeled DeeFS Jee³eg ceW meyemes DeefOekeÀ cee$ee ceW (78 ÒeefleMele
ueieYeie) heeS peeves Jeeues DeJe³eJe veeFì£espeve kesÀ yeejs ceW peeves pees meYeer peerJeeW keÀer JeÉef× SJeb mJeemL³e kesÀ efueS
DeeJeM³ekeÀ nw~ ³en peerJeeW kesÀ Mejerj ceW ³eewefiekeÀeW kesÀ ªhe ceW heeF& peeleer nw~ JeÉef× SJeb mJeemL³e kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ
nesves kesÀ keÀejCe meYeer peerJe FmekeÀe efvejvlej Ghe³eesie keÀjles nQ~ peerJeeW Üeje veeFì£espeve kesÀ efvejvlej Ghe³eesie kesÀ yeeo
Yeer FmekeÀer mecegef®ele cee$ee ÒekeÉÀefle ceW efJeÐeceeve jnleer nQ~
veeFì£espeve ®e¬eÀÝ ÒekeÉÀefle ceW veeFì£espeve keÀe ³en meblegueve SkeÀ ®e¬eÀer³e heLe Üeje yevee jnlee nw efpemes
veeFì£espeve ®e¬eÀ keÀnles nQ~ Fme ®e¬eÀ Üeje veeFì£espeve efJeefYevve ªheeW ceW, jemee³eefvekeÀ heefjJele&veeW kesÀ HeÀuemJeªhe
ceÉoe SJeb Jee³egceb[ue kesÀ yeer®e ®e¬eÀCe keÀjleer jnleer nw~
1. Jee³egceb[ueer³e veeFì£espeve keÀe veeFì£sìeW ceW heefjJele&ve- ³en heefjJele&ve oes efJeefOe³eeW Üeje neslee nw-
(De) Jee³eJeer³e heefjJele&ve (ye) pewefJekeÀ heefjJele&ve
(De) Jee³eJeer³e heefjJele&ve- Jeºee& kesÀ efoveeW ceW efyepeueer ®ecekeÀves mes G®®e leehe Glhevve neslee nw~ efpememes
Jee³eg ceW GheefmLele veeFì£espeve leLee Dee@keÌmeerpeve Deeheme ceW ef¬eÀ³ee keÀjkesÀ veeFì£espeve kesÀ Dee@keÌmeeF[ yeveeleer nQ, pees
Jeºee& kesÀ peue ceW IeguekeÀj heÉLJeer hej Dee peeles nQ Deewj veeFì£sìeW ceW heefjJee|lele nes peeles nQ~
(ye) pewefJekeÀ heefjJele&ve- ye®®eeW oeue Jeeues HeÀueeroej (uesi³egefceveme) heewOeeW (pewmes ®evee, cetbieHeÀueer Deeefo)
keÀer peæ[eW keÀe DeJeueeskeÀve keÀerefpeS~ GveceW íesìer-íesìer ieeB"W efoKeeF& oWieer~ Fve ieeb"eW ceW GheefmLele jeFpeesefye³ece
peerJeeCeg Jee³egceb[ue ceW GheefmLele veeFì£espeve iewme keÀes heewOeeW kesÀ efueS Ghe³eesieer veeFì£sìeW ceW yeoue osles nQ~
Dev³e efyevee oeue Jeeues heewOes efpevekeÀer peæ[eW ceW jeFpeesefye³ece peerJeeCeg veneR nesles Jes Jee³egceb[ue keÀer veeFì£espeve
keÀe meerOes Ghe³eesie veneR keÀj heeles~
2. pevleg SJeb heewOeeW Üeje veeFì£espeve keÀe Òeesìerve kesÀ ªhe ceW meb®e³e
GhejeskeÌle efJeefOe³eeW mes Òeehle veeFì£sì peue ceW IegueveMeerue nesles nQ, efpevnW heewOes Deheveer peæ[eW Üeje ûenCe
keÀjkesÀ Òeesìerve kesÀ ªhe ceW mebef®ele keÀj uesles nQ~ ³en mebef®ele Òeesìerve hesæ[-heewOeeW mes pevlegDeeW ceW Yeespeve kesÀ ªhe ceW
hengB®e peeles nQ~
lee

Jee³egceC[ueer³e
fæ[l
ee

veeFì£espeve
3. DeceesveerkeÀjCe- Fme ef¬eÀ³ee ceW
Ce

fye peu
rkeÀj

eer
eje

efJe

SJ
qmL

vee

peJw e
ee

eb J
Fì
pewJ

eºe
emq Lej
£erke

e&
ÀjC

peerJeeW kesÀ ceÉleMejerj leLee pevlegDeeW kesÀ ceuecet$e

ekr eÀj
e

Ce

Deeefo DeheefMeä heoeLeeX keÀes peerJeeCegDeeW KeeÐe HeoeLe& ceÉl³eg

Hesæ[ÝHeewOes pevleg Yetefce
(veeFì£esmeesceesveeme) Üeje Deceesefve³ee ceW yeoue
DeceesveerkeÀj

efo³ee peelee nw~

Ce

ceÉl³eg
Deceesefve³ee

ef®e$e 2.9 veeFì£espeve ®e¬eÀ

veeFì£sì veeFì£erkeÀjCe

25
 4. veeFì£erkeÀjCe- DeceesveerkeÀjCe mes Òeehle Deceesefve³ee SkeÀ Dev³e peerJeeCeg (veeFì£esyeskeÌìj) Üeje veeFì£sì
ceW yeoue oer peeleer nw~ efpemes heewOes Keeo kesÀ ªhe ceW ûenCe keÀj uesles nQ~
5. efJeveeFì£erkeÀjCe- heewOeeW kesÀ Ghe³eesie kesÀ heM®eeled ye®es ngS Mesºe veeFì£sì, peerJeeCegDeeW (m³et[esceesveeme
peerJeeCeg) Üeje Jee³egceb[ue ceW veeFì£espeve iewme kesÀ ªhe ceW cegkeÌle keÀj efoS peeles nQ~
ÒekeÉÀefle ceW veeFì£espeve ®e¬eÀ SkeÀ cenlJehetCe& ®e¬eÀ nw, efpemeceW met#ce peerJeeCegDeeW keÀer cenlJehetCe& YetefcekeÀe nesleer
nw~ ³es met#cepeerJe ÒekeÉÀefle ceW veeFì£espeve keÀer cee$ee keÀes efmLej yeveeS jKeves ceW mene³ekeÀ nw~
veeFì£espeve kesÀ Ghe³eesie
1. Jee³eg ceW veeFì£espeve keÀer GheefmLeefle pJeueve keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀes cebo keÀj osleer nw~ ³eefo Jee³eg ceW kesÀJeue
Dee@keÌmeerpeve nesleer lees íesìer meer Deeie Yeer Deemeeveer mes Yeæ[keÀ peeleer~
2. veeFì£espeve keÀe Ghe³eesie GJe&jkeÀ yeveeves ceW efkeÀ³ee peelee nw~
3. êJe veeFì£espeve keÀe Ghe³eesie Yeesp³e heoeLeeX kesÀ efueS ÒeMeerlekeÀ kesÀ ªhe ceW efkeÀ³ee peelee nw~
4. peues ngS jesefie³eeW keÀer lJe®ee keÀer ûeeefHeÀeEìie (jesheCe) kesÀ oewjeve veeFì£espeve keÀe Ghe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~
5. efJeefYevve ÒekeÀej keÀer peerJe keÀesefMekeÀeSB êJe veeFì£espeve ceW mebjef#ele keÀer peeleer nQ~
6. hewkesÀì yebo Yeespeve meeceûeer pewmes Deeuet kesÀ ef®ehme Deeefo keÀes megjef#ele jKeves leLee Kejeye nesves mes ye®eeves
kesÀ efueS hewkesÀìeW ceW veeFì£espeve iewme Yejer peeleer nw~
7. efJeefYevve GÐeesieeW ceW efveefº¬eÀ³e JeeleeJejCe yeveeves kesÀ efueS veeFì£espeve keÀe Ghe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~

Deye yeleeFS
1. keÀewve mes heewOes Jee³egceb[ue keÀer mJeleb$e veeFì£espeve keÀe Ghe³eesie keÀj heeles nQ?
2. veeFì£espeve ®e¬eÀ kesÀ ÒecegKe heoeW kesÀ veece efueefKeS~
3. hewkesÀì yevo Yeespeve heoeLeeX keÀes leepee jKeves kesÀ efueS keÀewvemeer iewme Òe³egkeÌle nesleer nw?
4. Jeºee& kesÀ efoveeW ceW efyepeueer ®ecekeÀves hej Jee³egceb[ue ceW nesves Jeeueer ef¬eÀ³ee mecePeeFS~

Dee@keÌmeerpeve leLee veeFì£espeve kesÀ DeefleefjkeÌle Jee³eg keÀe SkeÀ Deewj ÒecegKe DeJe³eJe keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[
Yeer nw, efpemekesÀ Üeje njs heewOes ÒekeÀeMe mebMuesºeCe Üeje Dehevee Yeespeve yeveeles nQ~ ³en keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ Jee³egceb[ue
keÀes iece& jKeves keÀe keÀe³e& Yeer keÀjleer nw, efpemes heewOeeIej ÒeYeeJe ³ee ûeerveneGme ÒeYeeJe Yeer keÀnles nQ~

26
 ûeerveneGme ÒeYeeJe- nce peeveles nQ efkeÀ heÉLJeer met³e& mes ÒekeÀeMe Òeehle keÀjleer nw efpemeceW efJeefYeVe ÒekeÀej
kesÀ efJeefkeÀjCe ceewpeto nesles nQ, GveceW mes DeJejkeÌle efJeefkeÀjCe HeÉLJeer kesÀ iece& nesves kesÀ efueS efpeccesoej nw leLee Deespeesve
hejle met³e& mes Deeves Jeeueer neefvekeÀejkeÀ hejeyeQieveer efkeÀjCeeW keÀes DeJeMeesefºele keÀj uesleer nw~ Mesºe DeJejkeÌle ÒekeÀeMe
peye heÉLJeer keÀer melen hej heæ[leer nw, lees GmekeÀe kegÀí Yeeie Jee³egceb[ue ceW hejeJee|lele nes peelee nw, kegÀí Yeeie heÉLJeer
Üeje meesKe efue³ee peelee nw leLee kegÀí Yeeie keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ iewme meesKe uesleer nw, leLee Gmes yeenj veneR
peeves osleer efpeme keÀejCe Jee³egceb[ue iece& nes peelee nw~ keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ Üeje meesKes ieS ÒekeÀeMe kesÀ keÀejCe
Jee³eg ceb[ue kesÀ iece& nesves keÀer Ieìvee keÀes ûeerveneGme ÒeYeeJe ³ee heewOeeIej ÒeYeeJe keÀnles nQ~
keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ kesÀ DeefleefjkeÌle peueJeeºhe, cesLewve, veeFì£me Dee@keÌmeeF[ leLee keÌueesjesHeÌuegDeesjes keÀeye&ve
(CFC) keÀes Yeer ûeerveneGme iewmeeW kesÀ ªhe ceW peevee peelee nw~ keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ Jee³egceb[ue ceW Dev³e
iewmeeW keÀer Dehes#ee meceeve ªhe mes HewÀueer ngF& nw, efpeme keÀejCe ³en ûeerveneGme ÒeYeeJe ceW DeefOekeÀ ³eesieoeve
keÀjleer nw~
ke̳ee DeeHe peeveles nQ?
ûeerveneGme Meyo keÀer GlheefÊe JeemleJe ceW Gve íesìs-íesìs Iejvegcee mebj®eveeDeeW mes ngF& nw efpevekeÀe
Ghe³eesie "b[s ÒeosMeeW ceW heewOeeW keÀes Gieeves kesÀ efueS efkeÀ³ee peelee nw~ Fve IejeW kesÀ Deboj ieceueeW ceW
heewOes GieeS peeles nQ~ meceleue keÀeb®e mes yeves nesves kesÀ keÀejCe met³e& keÀe ÒekeÀeMe mejuelee mes FvekesÀ Yeerlej ÒeJesMe
keÀj peelee nw, efpemekeÀe kegÀí Yeeie Jeneb meesKe efue³ee peelee nw, efpememes Yeerlej keÀe leehe¬eÀce yeæ{ peelee nw~
Mesºe ÒekeÀeMe lejbieOew³e& yeæ{ peeves kesÀ keÀejCe keÀeb®e mes yeenj Jeeheme veneR efvekeÀue heelee~ Fme ÒekeÀej keÀeb®e kesÀ
Iej kesÀ Yeerlej leehe¬eÀce yeæ{ peeves mes heewOes yeenj kesÀ "b[s JeeleeJejCe mes megjef#ele jnles nQ~

ûeerveneGme ÒeYeeJe keÀe cenlJe

l ûeerveneGme ÒeYeeJe keÀe Ghe³eesie keÀjkesÀ "b[s ÒeosMeeW ceW keÀeb®e kesÀ IejeW ceW HetÀue SJeb meefype³eeb GieeF&
peeleer nQ~
l "b[s osMeeW ceW efKeæ[efkeÀ³eeW SJeb ojJeepeeW hej ceesìs meceleue keÀeb®e keÀe Ghe³eesie keÀjkesÀ IejeW keÀes iece&
jKee peelee nw~
ûeerveneGme ÒeYeeJe kesÀ kegÀí neefvekeÀejkeÀ ÒeYeeJe- Jele&ceeve mece³e ceW ceeveJe kesÀ Deefve³ebef$ele
ef¬eÀ³eekeÀueeheeW pewmes pebieueeW keÀer Del³eefOekeÀ keÀìeF& leLee ÒeotºeCe kesÀ keÀejCe Jee³egceb[ue ceW keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[
keÀer cee$ee yeæ{leer pee jner nw, ke̳eeWefkeÀ cegkeÌle keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ HeewOeeW Üeje Òe³egkeÌle cee$ee mes DeefOekeÀ nes peeleer
nw efpemekesÀ heefjCeece mJeªhe heÉLJeer keÀe leehe¬eÀce yeæ{ jne nw~ ³eefo ³en leehe¬eÀce 30C mes 60C yeæ{ ie³ee lees

27
Oe´gJeeW hej heeF& peeves Jeeueer yeHe&À Deewj iuesefMe³ej Deeefo kesÀ efheIeueves mes veefo³eeW leLee mecegê ceW peue mlej yeæ{
peeSiee~ yeeæ{ Deeefo kesÀ keÀejCe Ye³ebkeÀj efJeveeMe nes peeSiee~ Dele: ³en nceeje oeef³elJe nw efkeÀ nce DeefOekeÀ hesæ[
ueieeSb leLee ÒeotºeCe keÀes jeskeÀves kesÀ Ghee³e keÀjW, efpememes Jee³egceb[ue ceW keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ keÀer cee$ee keÀes
efve³ebef$ele jKee pee mekesÀ leLee Deeves Jeeues Kelejs keÀes jeskeÀe pee mekesÀ~
nceves meerKee
l Jee³eg efJeefYevve iewmeeW keÀe efceÞeCe nw~ veeFì£espeve, Dee@keÌmeerpeve, keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[, peueJeeºhe, Deef¬eÀ³e
iewmeW leLee Oetue kesÀ keÀCe FmekesÀ ÒecegKe DeJe³eJe nw~
l heÉLJeer keÀes ®eejeW Deesj mes Iesjs ngS Jee³eg keÀe DeeJejCe ner Jee³egceb[ue keÀnueelee nw~
l Jee³eg kesÀ keÀejCe heÉLJeer kesÀ FkeÀeF& #es$eHeÀue hej heæ[ves Jeeuee oeye Jee³egceb[ueer³e oeye keÀnueelee nw~
l Jee³egceb[ueer³e oeye yewjesceerìj mes ceehee peelee nw~
l Òe³eesieMeeuee ceW Dee@keÌmeerpeve heesìsefMe³ece keÌueesjsì keÀes cewiveerpe [eFDee@keÌmeeF[ keÀer GheefmLeefle ceW iece& keÀjkesÀ
yeveeF& peeleer nw~
l heoeLe& Dee@keÌmeerpeve ceW peuekeÀj Dee@keÌmeeF[ yeveeles nQ~
l ÒekeÉÀefle ceW veeFì£espeve ®e¬eÀ SkeÀ cenlJehetCe& ®e¬eÀ nw, efpemeceW met#ce peerJeeCegDeeW keÀer efJeMesºe YetefcekeÀe nw~
l ûeerveneGme ÒeYeeJe kesÀ keÀejCe heÉLJeer iece& jnleer nw~ keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[, peue Jeeºhe, cesLewve, veeFì£me
Dee@keÌmeeF[ leLee keÌueesjesHeÌuegDeesjes keÀeye&ve Deeefo ûeerve neGme iewmeW nQ~
DeY³eeme
ÒeMve-1. mener GÊej ®egvekeÀj efueefKeSÝ
(i) Jee³egceb[ue ceW keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ keÀer cee$ee nesleer nw-
(De) 0.30% (ye) 3.0% (me) 0.03% (o) 0.003%
(ii) Jee³egceb[ueer³e oeye veehee peelee nw-
(De) Lecee&ceerìj mes (ye) yewjesceerìj mes (me) vewveesceerìj mes (o) mheer[esceerìj mes~
(iii) Òe³eesieMeeuee ceW Dee@keÌmeerpeve yeveeves kesÀ efueS heesìsefMe³ece keÌueesjsì kesÀ meeLe efceuee³ee peelee nw-
(De) ceQiveerpe [eFDee@keÌmeeF[ (ye) cesiveerefMe³ece Dee@keÌmeeF[
(me) meuHeÀj [eFDee@keÌmeeF[ (o) Dee³ejve Dee@keÌmeeF[~

28
 (iv) Deespeesve hejle Jee³egceb[ue kesÀ efkeÀme Yeeie ceW heeF& peeleer nQ-
(De) #eesYeceb[ue (ye) meceleehe ceb[ue (me) ceO³eceb[ue (o) yee¿eceb[ue~
(v) efvecveefueefKele ceW mes efkeÀme iewme kesÀ keÀejCe ûeerveneGme ÒeYeeJe veneR neslee~
(De) cesLewve (ye) Dee@keÌmeerpeve (me) peueJeeºhe (o) keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[~
ÒeMve-2. mener peesæ[er yeveeFSÝ
De ye
(i) Dee@keÌmeerpeve (i) hejeyeQieveer efkeÀjCeW
(ii) heemkeÀue (ii) cejke̳etjer yewjesceerìj
(iii) peue Jeeºhe (iii) Jee³egceb[ueer³e oeye
(iv) Deespeesve (iv) 21 ÒeefleMele
(v) heeje (v) Deeê&lee
ÒeMve-3. veer®es efoS ef®e$e keÀe DeJeueeskeÀve keÀerefpeS leLee oMee&³eer ieF& ef¬eÀ³ee kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ
Jee³eg kesÀ DeJe³eJe keÀe veece SJeb ÒeefleMele cee$ee efueefKeS-

peueleer ceesceyeÊeer

Jee³eg yeHe&À

®etves keÀe
Heeveer
otefOe³ee nesvee

HeewOee Iej ÒeYeeJe

29
ÒeMve-4 veer®es efoS ieS ÒeMveeW kesÀ keÀejCe meefnle GÊej oerefpeS-
(i) ÒesMej kegÀkeÀj ceW oeue, ®eeJeue Deeefo peuoer hekeÀ peeles nQ~
(ii) Jeºee& kesÀ efoveeW ceW keÀheæ[s osj mes metKeles nQ~
(iii) yeHe&À mes Yeje mìerue keÀe efieueeme yeenj mes ieeruee nes peelee nw~
ÒeMve-5 efvecveefueefKele keÀes mener ¬eÀce ceW pecee keÀj efueefKeS~
(i) (De) veeFì£erkeÀjCe (ye) Òeesìerve kesÀ ªhe ceW veeFì£espeve keÀe meb®e³e (me) Jee³egceb[ue keÀer
veeFì£espeve keÀe veeFì£sìdme ceW heefjJele&ve (o) DeceesveerkeÀjCe (F) efJeveeFì£erkeÀjCe~
(ii) efvecveefueefKele keÀes heÉLJeer mes yeæ{leer ngF& TB®eeF& kesÀ ¬eÀce ceW peceeFSÝ
(De) meceleehe ceb[ue (ye) ceO³e ceb[ue (me) Dee³eve ceb[ue (o) #eesYe ceb[ue
ÒeMve-6 efjkeÌle mLeeve YeefjSÝ
(i) Jee³eg ceW veeFì£espeve ............... ÒeefleMele heeF& peeleer nw~
(ii) cejke̳etjer yewjesceerìj ceW Òe³egkeÌle keÀeb®e keÀer veueer keÀer uebyeeF& ............... nesleer nw~
(iii) oeue Jeeues heewOeeW keÀer peæ[eW keÀer ieeb"eW ceW ............... peerJeeCeg heeS peeles nQ~
(iv) SkeÀ efkeÀuees heemkeÀue = ............... heemkeÀue neslee nw~
(v) efJeefYevve heoeLe& Dee@keÌmeerpeve ceW peuekeÀj Deheves ............... ceW heefjJee|lele nes peeles nQ~
ÒeMve-7 efvecveefueefKele ÒeMveeW kesÀ GÊej efueefKeSÝ
1. Jee³eg kesÀ efJeefYevve DeJe³eJeeW kesÀ veece efueefKeS~
2. Jee³egceb[ue ceW meJee&efOekeÀ heeF& peeves Jeeueer keÀewveÝmeer iewme nw?
3. ®etves keÀe heeveer efkeÀme iewme keÀer GheefmLeefle kesÀ keÀejCe otefOe³ee nes peelee nw?
4. Jee³egceb[ue efkeÀmes keÀnles nQ? Jee³egceb[ueer³e oeye keÀer heefjYeeºee efueefKeS~
5. Jee³egceb[ueer³e oeye hej TB®eeF& keÀe ke̳ee ÒeYeeJe heæ[lee nw?
6. heÉLJeer melen hej Jee³egceb[ueer³e oeye efkeÀlevee neslee nw?
7. Deespeesve hejle keÀe ke̳ee keÀe³e& nw?
8. ûeerve neGme ÒeYeeJe ke̳ee nw?

30
 9. ûeerveneGme ÒeYeeJe keÀe cenlJe efueefKeS~
10. Jee³egceb[ue ceW keÀeye&ve [eFDee@keÌmeeF[ keÀer GheefmLeefle efkeÀme ÒekeÀej peeveWies? mecePeeFS~
11. Dee@keÌmeerpeve kesÀ heeb®e Ghe³eesie efueefKeS~
12. Dee@keÌmeerpeve kesÀ iegCe efueefKeS~
13. veeFì£espeve kesÀ heeb®e Ghe³eesie efueefKeS~
14. Jee³egceb[ue kesÀ efJeefYevve YeeieeW (hejleeW) kesÀ veece efueKekeÀj JeCe&ve keÀerefpeS~
15. Ssveerje@³e[ yewjesceerìj keÀe ef®e$e meefnle JeCe&ve keÀerefpeS SJeb keÀe³e& ÒeCeeueer mecePeeFS~
16. Dee@keÌmeerpeve yeveeves keÀer Òe³eesieMeeuee efJeefOe keÀe veeceebefkeÀle ef®e$e yeveeFS leLee meceerkeÀjCe
efueKekeÀj efJeefOe keÀe JeCe&ve keÀerefpeS~
17. veeFì£espeve ®e¬eÀ keÀe DeejsKe yeveekeÀj efJeefYevve heoeW keÀes mecePeeFS~
efveefo&ºì keÀe³e&
(1) Dee@keÌmeerpeve yeveeves keÀer Òe³eesieMeeuee efJeefOe keÀe ®eeì& yeveeSB~
(2) veeFì£espeve ®e¬eÀ keÀe ®eeì& yeveeSB~
ÒeespeskeÌì keÀe³e&Ý DeemeHeeme mes HeÀueeroej HeewOeeW keÀer peæ[W SkeÀef$ele keÀerefpeS~ GveceW HeeF& peeves Jeeueer iee"eW kesÀ
nesves keÀe keÀejCe peeefveS~

31