Professional Documents
Culture Documents
6, 2016
1616
Anuario de Literatura Comparada
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
1616. Anuario de Literatura Comparada es la revista de la Sociedad Española de Literatura General y Comparada.
Su periodicidad es anual y los artículos recibidos son evaluados por revisores externos a la revista mediante
el sistema conocido como de doble ciego. 1616. Anuario De Literatura Comparada se indiza en Academic Search Premier,
MLA - Modern Language Association Database y DIALNET; y es evaluada en Miar (Icds = 6,5). En cuanto al auto-archivo,
figura en: Dulcinea (color Azul).
Las normas editoriales del Anuario están disponibles en <http://www.selgyc.com/publi.htm>
Dirección electrónica: <cesar.dominguez@usc.es>
MAQUETACIÓN: INTERGRAF
IMPRESIÓN: GRÁFICAS CERVANTES, S.A.
DISEÑO DE CUB.: JUAN R. BENITO
D. LEGAL: S. 1.124-2011
ISSN: 0210-7287
Ni la totalidad ni parte de esta revista puede reproducirse con fines comerciales sin permiso escrito de Ediciones Universidad de Salamanca.
A tenor de lo dispuesto en las calificaciones Creative Commons CC BY-NC-ND y CC BY, se puede compartir (copiar, distribuir o crear obras
derivadas) el contenido de esta revista, según lo que se haya establecido para cada una de sus partes, siempre y cuando se reconozca y cite
correctamente la autoría (BY), siempre con fines no comerciales (NC) y sin transformar los contenidos ni crear obras derivadas (ND).
CC BY-NC-ND CC BY
1616
Anuario de Literatura Comparada
1616: Anuario de Literatura Comparada
ISSN: 0210-7287 - CDU 821
Vol. 6, 2016
ÍNDICE
VARIA
MARTÍN-JIMÉNEZ, A. «Yo mismo soy la materia de mi libro»:
la evolución histórica del género ensayístico-argumentativo ................. 109-130
BEAUCLAIR, N. La decolonialidad del saber en los discursos indígenas
quebequenses: los casos del historiador Georges Sioui y la poeta
Rita Mestokosho......................................................................................... 131-147
JIMÉNEZ DE LA FUENTE, M. La joven Leonora Carrington y el movimiento
surrealista ................................................................................................. 149-170
MACHÍN LUCAS, J. El palimpsesto de La montaña mágica de Thomas Mann
en la obra literaria de Juan Benet ........................................................... 171-194
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 1-2
2 ÍNDICE
NOTAS
SALSI, S. Le Limbourg belge: Les italiens et les «autres étrangers»
dans la Cité de Lindeman ........................................................................ 227-240
SANTANA LÓPEZ, B. Cuando la recepción supera a la ficción:
el caso de Schlump, de Hans-Herbert Grimm ......................................... 241-254
PIÑA, A. La mirada de un poema:
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ENTREVISTAS/INFORMES/DOCUMENTOS
DYSERINCK, H. Imagología comparada. Traductora: Rosa Teresa Fries ....... 281-292
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 1-2
1616
Anuario de Literatura Comparada
1616: Anuario de Literatura Comparada
ISSN: 0210-7287 - CDU 821
Vol. 6, 2016
TABLE OF CONTENTS
VARIA
MARTÍN-JIMÉNEZ, A. «I Am Myself the Matter of my Book»: the Historical
Evolution of the Essayistic-Argumentative Genre .................................... 109-130
BEAUCLAIR, N. Decoloniality of knowledge in Quebec’s indigenous
discourses: the cases of the historian Georges Sioui and the poet
Rita Mestokosho......................................................................................... 131-147
JIMÉNEZ DE LA FUENTE, M. Young Leonora Carrington and the surrealist
movement .................................................................................................. 149-170
MACHÍN LUCAS, J. The Palimpsest of The Magic Mountain
by Thomas Mann in the Literary Works of Juan Benet ........................... 171-194
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 3-4
4 TABLE OF CONTENTS
NOTES
SALSI, S. Belgian Limbourg: Italian people and the «other foreigners»
in the Cité de Lindeman ........................................................................... 227-240
SANTANA LÓPEZ, B. When reception goes beyond fiction. A case study
of Schlump, by Hans Herbert Grimm ...................................................... 241-254
PIÑA, A. A poem’s gaze: Paul Klee in No amanece el cantor
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ENTREVISTAS/INFORMES/DOCUMENTOS
DYSERINCK, H. Imagología comparada. Traductora: Rosa Teresa Fries....... 281-292
© Ediciones Universidad de Salamanca 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 3-4
1616
Anuario de Literatura Comparada
ISSN: 0210-7287 - CDU 821
Vol. 6, 2016
SUMARIO ANALÍTICO
MARTÍNEZ-FALERO, Luis
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA
EN LA NARRATIVA DEL SIGLO XX
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 45-57
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 5-11
6 1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA
SUMARIO ANALÍTICO
estas líneas que desembocan en una Europa plural, pero con un pasado, un pre-
sente y un futuro compartidos en la realidad y en la ficción literaria.
kwork Orange y la sociedad británica de los 60, como la pérdida de identidad que
sufrió esta obra al ser adaptada para la gran pantalla. Por ello, en primer lugar se
hará alusión al absoluto cambio de sentido de la que ésta fue objeto, a través de su
reelaboración a partir de una copia incompleta y su posterior transformación en la
conocida película homónima llevada al cine por el director estadounidense Stanley
Kubrick en el año 1971. Por otra parte, se hará referencia a la relación existente
entre esta novela de Anthony Burgess, escrita y publicada en Reino Unido en 1962,
el tiempo que le es coetáneo y la propia biografía del autor.
Muchos son los elementos que se pueden utilizar como símbolos de una iden-
tidad colectiva, tanto naturales –el río, el mar– como artificiales –el puente, el ferro-
carril o movimientos urbanos–. En este estudio se pretende establecer una relación
entre la identidad transnacional que se construye en la obra de Claudio Magris,
tomando como base el río Danubio, y la que se establece en la novela Austerlitz de
W. G. Sebald, por medio del ferrocarril. En ambos casos hay un elemento que cruza
las fronteras y hace que se establezcan identidades no ancladas en la visión nacio-
nal, sino en un nivel europeo. De todas formas, se dan diferencias muy notables,
pues en Magris el río se puede considerar un paradigma clásico de la construcción
identitaria transfronteriza a lo largo de su curso. En Sebald, en cambio, el ferrocarril
establece, sí, unas relaciones por encima de la frontera, pero que no contribuyen
a establecer una identidad sino a problematizarla, a llevarla a una crisis, cuyas raí-
ces también son europeas. Se podría decir que el río posee una esencia materna
que aúna, mientras que el ferrocarril está relacionado con la desaparición del padre
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 5-11
1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA 7
SUMARIO ANALÍTICO
PAONE, Marco
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 91-105
Con ocasión da celebración do Día das Letras Galegas 2014 dedicado a Xosé
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
María Díaz Castro, produciuse unha atención especial cara á súa produción lite-
raria. Isto provocou o rescate e a publicación de parte da súa obra que quedara
parcialmente inédita ou perdida na dispersión das saídas puntuais, como foron,
entre outros materiais, as súas traducións. Por un lado, asístese á tradución dentro
do circuíto do sistema literario español, non só traducións da súa poesía nos outros
idiomas do Estado, senón a experiencia de traducir(se) ao castelán e de introducir
tanto en español como en galego autores da tradición europea máis próximos
ás súas cordas poéticas, como foron Rilke e de Lamartine. Porén, a súa obra de
tradutor deixou testemuños de tradución ao francés, inglés e alemán de autores
galegos e españois. Esta situación amosa a versatilidade de Díaz Castro en enlazar
o contexto galego e ibérico co europeo, o que permite afondar na rede interliteraria
que conforma a súa poesía e en cuestións sobre a (auto)tradución que redefinan a
súa obra na xeografía cultural europea.
MARTÍN-JIMÉNEZ, Alfonso
«YO MISMO SOY LA MATERIA DE MI LIBRO»: LA EVOLUCIÓN HISTÓRICA DEL GÉNERO
ENSAYÍSTICO-ARGUMENTATIVO
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 109-130
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 5-11
8 1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA
SUMARIO ANALÍTICO
que pueden ser atribuidas directamente al autor y las que no le son atribuibles al
ser enunciadas por personajes ficcionales.
Palabras clave: Evolución del ensayo; Mundo del autor; Mundo de los perso-
najes; Discurso retórico; Ensayo ficcional; Ensayo no ficcional.
BEAUCLAIR, Nicolas
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES:
LOS CASOS DEL HISTORIADOR GEORGES SIOUI Y LA POETA RITA MESTOKOSHO
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 131-147
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Este trabajo plantea el interés de las obras de juventud de una artista surrealista
aún poco conocida en España, Leonora Carrington (1917-2011), inglesa afincada
en México después de la Segunda Guerra Mundial. Es un ejemplo perfecto de
creadora intermedial (pintora, escultora, ilustradora, diseñadora de tejidos y
de vestuario para la escena y escritora) y de feminista inconformista y reivindica-
tiva. En los años treinta, gracias a su relación con Max Ernst entró en contacto con
los surrealistas franceses. Durante unos tres años desplegó una intensa actividad
creativa junto a su mentor tanto en la pintura como en la escritura de relatos, inspi-
rándose en su propia vida. Esta etapa termina traumáticamente con la detención de
su pareja al principio de la contienda mundial. Nuestro propósito es analizar cómo
se manifiesta en sus primeras obras su rebeldía frente a una rica familia inglesa, así
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 5-11
1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA 9
SUMARIO ANALÍTICO
Mann en la narrativa de Juan Benet. Su lectura fue reconocida por el autor del
ciclo de Región en su ensayística y en sus entrevistas. En él se discuten temas tales
como el tiempo y su ontología; la memoria; la dialéctica entre cuerpo y alma; sus
personajes en decadencia; el eterno retorno; el cronotopo ficticio en declive; el
homo viator que asciende por la montaña del saber; el relativismo de la realidad;
los conceptos de razón, pasión, irracionalismo y penumbra; las relaciones entre
vida, arte e inteligencia; el análisis de sus respectivas eras en guerra; la mezcla de
estilos; el fragmentarismo; los leitmotivs y el tema de España.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 5-11
10 1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA
SUMARIO ANALÍTICO
SALSI, Sonia
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ
DE LINDEMAN
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 227-240
Le rapport humain entre la Belgique et l’Italie comme aussi les rapports avec
l’immigration du Maroc, la Turquie, l’Espagne, la Grèce après les années soixante,
ont été plus renforcés et enrichis de façon déterminante par le flux d’hommes,
de femmes et de familles qui dans l’émigration ont trouvé une réponse à leurs
exigences et difficultés offrant en même temps une contribution essentielle au
développement de la Belgique. Les témoignages vécus racontent des tranches de
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 5-11
1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA 11
SUMARIO ANALÍTICO
PIÑA, Alejandro
LA MIRADA DE UN POEMA: PAUL KLEE EN NO AMANECE EL CANTOR
DE JOSÉ ÁNGEL VALENTE
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 255-263
Palabras clave: Alfonso Daniel Rodríguez Castelao; Guerra Civil; Morte; Exe-
cución; Pintura; Ensaio.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 5-11
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
1616
Anuario de Literatura Comparada
ISSN: 0210-7287 - CDU 821
Vol. 6, 2016
ANALYTICAL SUMMARY
SIR WALTER SCOTT AND EUROPEAN LITERATURE: THE EXAMPLE OF CERVANTES AND THE
CERVANTEAN TRADITION
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 29-43
The present article tries to examine the weight of the British and European
Cervantean tradition in the early novels of Sir Walter Scott (1771-1832). Through
the analysis of the recognizable presence of Cervantean elements characteristic
of Cervantes’s eighteenth-century emulators in novels such as Waverley (1814),
Guy Mannering (1815) and The Antiquary (1816), this article will try to demons-
trate how Scott’s early novel-writing possesses a clear transnational and European
flavor, despite its evident local tone. Scott is thus not only the creator of a new
novelistic genre capable of portraying Scottish history and its peculiarities, but also
an important link in a novelistic tradition which will spread over Europe from the
seventeenth century onwards: the Cervantean tradition.
MARTÍNEZ-FALERO, Luis
EUROPE ON THE BORDER: RATIONAL AND IRRATIONAL VISIONS OF EUROPE
IN THE NARRATIVE OF 20TH CENTURY
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 45-57
This study sets up a European perspective though the novel, as the most
appropriate gender to show us the realities of a continent which has ranged on the
one hand, from rationality to violence. For this purpose we have chosen different
literary motives which are related to the theme of Europe: the intellectual, the war,
daily violence or the dystopian views about the evolution of a continent, articulated
here to show a multiple prism of our past (20th Century) and our present. A corpus
taken from the French, English, German, Italian, Spanish and Russian literature
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 13-19
14 1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA
ANALYTICAL SUMMARY
allows us to trace these lines which result in a plural Europe, but with a past, a
present and a future shared both in the reality and in the literary fiction.
The present essay is analyzing not only the relation between A Clockwork
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Orange and the British Society of the 1960s, but also the lost of identity which
suffers when it was adapted for the film. Because of that, on the one hand, I’m
going to refer to its absolute change of meaning due to its post processing from an
incomplete copy and its further transformation in the well-known homonymous
film carried out by the American film director Stanley Kubrick in 1971 and, on the
other hand, I’m going to allude to the relation between Anthony Burgess’ novel,
written and published in the UK in 1962, the time in which it was written and the
author’s own biography.
Key words: Dystopia; Clockwork State; Violence; Punitive Control; Free Will.
There are many elements that can be used as symbols for a collective identity:
natural elements –the river or the sea– and human made elements a bridge, the
train or urban movements. In this article we pretend to establish a relation between
the transnational identity constructed in Claudio Magris’ novel going out from the
Danube River and the one established in W. G. Sebald’s Austerlitz using the train
network. In both cases there is an element that crosses the borders establishing
identities based not in a national perspective but on a European level. Obviously,
relevant differences are given, in Magris the river can be seen as a traditional para-
digm for the construction of a cross-border identity whereas in Sebald the trains
also create cross-border relations but they are not helpful for establishing an iden-
tity but for seeing it as a problem, as a crisis that also has European roots. Maybe
the river can be compared to a maternal essence that creates links, whereas the
train is connected to the missing figure of the father and it is not clear if it also will
contribute to find him again. Can this example be generalised for a contrast that is
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 13-19
15
a consequence from the transition from nature to technique, from natural spaces
to links caused by technologies?
PAONE, Marco
SOME ISSUES ABOUT (SELF)TRANSLATION: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, A POET AMONG
LANGUAGES
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 91-105
Galician Literature Day 2014 was dedicated to the work of Xosé María Díaz
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Castro. This led to the publishing of work that had been partially unpublished or
lost in dispersion of specific outputs, as it happened, among other materials, to
his translations. On the one hand, we are witnessing not only the translation of
his poetry into other languages of the Spanish literary system, but also the expe-
rience of his (self)translation to Spanish and Galician of authors of the European
tradition close to his poetic leanings, like Rilke and Lamartine. However, his work
as translator also resulted in the translation of Galician and Spanish authors into
French, English and German. This shows the versatility of Díaz Castro in linking
the Galician and Iberian context to the European framework, allowing for a dee-
per interliterary network that shapes his poetry and showing how (self)translation
redefines his literature in the cultural geography of Europe.
Key words: Self-translation; Xosé María Díaz Castro; Language contact; Literary
historiography; European literature.
MARTÍN-JIMÉNEZ, Alfonso
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION
OF THE ESSAYISTIC-ARGUMENTATIVE GENRE
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 109-130
The current work seeks to explore the development of the essay in western
culture as a means of reflecting the identity of the author. In order to analyse said
evolution, we draw on a model of literary text which establishes a basic distinction
between the «world of the author» (encompassing the lyrical and argumentative
literary genres) and the «world of the characters» (embracing the narrative and
dramatic literary genres). The proposed model allows us to analyse the evolution
of the essayistic-argumentative forms based on traditional rhetorical discourse, and
draws a distinction between essayistic-argumentative forms which may be attribu-
ted directly to the author and those which may not due to their being expressed
through fictional characters.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 13-19
16 1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA
ANALYTICAL SUMMARY
Key words: Evolution of the essay; World of the author; World of the charac-
ters; Rhetorical discourse; Fictional essay; Non-fictional essay.
BEAUCLAIR, Nicolas
DECOLONIALITY OF KNOWLEDGE IN QUEBEC’S INDIGENOUS DISCOURSES: THE CASES OF
THE HISTORIAN GEORGES SIOUI AND THE POET RITA MESTOKOSHO
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 131-147
This paper raises the interest in the early works of the surrealist artist, still
relatively unknown in Spain, Leonora Carrington (1917-2011), an English woman
who settled in Mexico after the Second World War. She is a perfect example of a
multitalented creator (painter, sculptor, illustrator, designer and writer) as well as
non-conformist and unyielding feminist. In the 1930’s, thanks to her relationship
with Max Ernst, she met the French Surrealists. For about three years she showed an
intense creative activity together with her mentor both in painting and the writing
of short stories, inspired by her own life. This stage ends traumatically with the
arrest of her partner at the beginning of the war. Our purpose is to analyze how her
rebellion against a wealthy English family develops into her early work, as well as
against the role of femme-enfant assigned by the Surrealists, in search of autonomy
culminating in later stages.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 13-19
17
This article analyzes the influence of The Magic Montain (1924) by Thomas
Mann in the narrative of Juan Benet. The author of the cicle of «Región» recognized
in his essays and in his interviews that he read this work. Here we are going to
discuss such topics as time and its ontology; memory; the dialectics between body
and soul; their characters in decline; the eternal return; a fictitious chronotope in
decline; the traveler who ascends the mountain of knowledge; the relativism of rea-
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
lity; the concepts of reason, passion, irrationalism and darkness; the relationships
between life, arts and intelligence; the analysis of their respective eras in war; the
mixture of styles; the fragmentarism; the leitmotivs; and the Spanish topic.
SALSI, Sonia
BELGIAN LIMBOURG: ITALIAN PEOPLE
AND THE «OTHER FOREIGNERS» IN THE CITÉ DE LINDEMAN
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 227-240
The human relationship between Belgium and Italy, so as also the following
immigration flow from Morocco, Turkey, Spain, Greece after the sixties, were more
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 13-19
18 1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA
ANALYTICAL SUMMARY
strengthened and enriched after the immigration of women and their children.
The exile was a response to build a better future, providing in this way also to
a vital contribution for the economic development of Belgium. The immigration
experiences are told through personal life stories. Many of these life stories can
be read in books about how their ancestors managed their experiences in a new
country. Especially the Italian stories include a reflection on the departures of the
first generation concerning the adaptation, transformation and identity demonstra-
ted by gestures and habits that still nestles Italianicities of the old migrants of the
first immigration inherited by the following generations of immigration children.
Literature; Plurilingualism.
This article aims at comparing the reception of three versions of the same
book: two original editions (1928/2014) and the Spanish translation (2014) of
Schlump, a novel by Hans Herbert Grimm that remained buried behind a wall for
more than 80 years. Starting from the tempestuous historical events that surrounded
the publication of Schlump, the following questions shall be addressed: ¿which fac-
tors influence the reception of a novel and of its translation in a specific historical
context? ¿What role does the author himself play? ¿To what extent can a translation
be a synonym for success? ¿What kind of expectations surround the publication of a
book rescued from oblivion? The article tries to shed some light on these questions
by comparing different text samples (original and translation by the author of this
article). Furthermore, especial attention shall be given to different reviews of the
book’s first and second edition and of the translation.
PIÑA, Alejandro
A POEM’S GAZE: PAUL KLEE IN NO AMANECE EL CANTOR BY JOSÉ ÁNGEL VALENTE
1616: Anuario de Literatura Comparada, 6 (2016), pp. 255-263
The present essay shows, through the revision of José Ángel Valente’s poetics,
how the Galician’s oeuvre seeks the integration of poetry and painting, particu-
larly in the book entitled No amanece el cantor. Looking at the poem as an active
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 13-19
19
This article will try to convey a comparative artistic analysis among different
works by the Spanish author Alfonso Daniel Rodríguez Castelao. Such compari-
son will be examined from a philosophic approach on Hannah Arendt’s concept
of «evil». This paper bears the literary trend Sempre en Galiza (Always in Galicia)
and painting movement Estampas da guerra (Images of the War). The analysis will
focus on the concepts of execution and death in the context of the Spanish Civil
War in 1936. The different art techniques and resources from both genres will be
compared, as well as any underlying elements existing in such works. Finally, we
will try to determine whether his entire work was seeking one same objective or
whether each of these art fields was after its own aim and teleological approach.
Key words: Alfonso Daniel Rodríguez Castelao; Civil War; Death; Execution;
Painting; Essay.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 13-19
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
EUROPA PROMETIDA: CRISIS Y REDEFINICIÓN
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Marco PAONE
Universidade de Santiago de Compostela
y Università degli Studi di Perugia
marco.paone@unipg.it
1. «¿Qué piensas tú de Europa? Yo creo que tras el gran sueño de esta Europa unida,
hemos hecho todo lo posible y lo imposible para destruir sus propios cimientos. Hemos
llegado a joder la historia, la política, la economía en común. Lo único que tal vez quedaba
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 23-28
24 MARCO PAONE Y LORENA PAZ LÓPEZ
EUROPA PROMETIDA: CRISIS Y REDEFINICIÓN DE LA IDENTIDAD LITERARIA Y CULTURAL EUROPEA
íntegro era la idea de paz. Porque, después de matarnos los unos a los otros durante si-
glos, ya estábamos hartos. Pero ya lo olvidamos, por eso estamos encontrando una buena
excusa como son estos migrantes para volver a armar viejas y nuevas fronteras alambradas.
Dicen que entre estos migrantes se esconden los terroristas, en lugar de decir que estos
desgraciados huyen propiamente de los terroristas». La traducción es de los autores de la
introducción.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 23-28
MARCO PAONE Y LORENA PAZ LÓPEZ 25
EUROPA PROMETIDA: CRISIS Y REDEFINICIÓN DE LA IDENTIDAD LITERARIA Y CULTURAL EUROPEA
Para los hombres de hoy, que hace tiempo excluimos del vocabulario
la palabra «seguridad» como un fantasma, nos resulta fácil reírnos de la
ilusión optimista de aquella generación, cegada por el idealismo, para
la cual el progreso técnico debía ir seguido necesariamente de un pro-
greso moral igual de veloz. Nosotros, que en el nuevo siglo hemos
aprendido a no sorprendernos ante cualquier nuevo brote de bestialidad
colectiva, nosotros, que todos los días esperábamos una atrocidad peor
que la del día anterior, somos bastante más escépticos respecto a la posi-
bilidad de educar moralmente al hombre (Zweig 2015, 20-21).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 23-28
26 MARCO PAONE Y LORENA PAZ LÓPEZ
EUROPA PROMETIDA: CRISIS Y REDEFINICIÓN DE LA IDENTIDAD LITERARIA Y CULTURAL EUROPEA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 23-28
MARCO PAONE Y LORENA PAZ LÓPEZ 27
EUROPA PROMETIDA: CRISIS Y REDEFINICIÓN DE LA IDENTIDAD LITERARIA Y CULTURAL EUROPEA
Alfredo Moro abre este volumen con su estudio «Sir Walter Scott y la
literatura europea: el ejemplo de Cervantes y de la tradición cervantina»,
analizando cómo el Quijote, considerada la novela moderna por excelen-
cia, y la tradición cervantina británica y europea dieciochesca penetran en
la producción narrativa temprana del autor escocés. Moro analiza cómo las
primeras obras de Scott, de carácter marcadamente local y de anclaje his-
tórico escocés, también pueden y deben ser leídas en clave europea, pues
están en constante diálogo con otros modelos foráneos.
Del siglo XIX damos un salto hasta la contemporaneidad, donde Luis
Martínez-Falero encuadra su estudio sobre las visiones racionales e irra-
cionales de Europa que surgen a raíz de la I Guerra Mundial. A través de
obras pertenecientes a diversas tradiciones Martínez-Falero consigue trazar
una línea común europea marcada por los conflictos bélicos y traspasada
por conceptos como guerra, violencia y distopía. Estos tres conceptos se-
rán clave también en el trabajo de Brenda Melero, donde se estudian las
transformaciones y modificaciones que implica la adaptación de la novela
A Clockwork Orange, de Anthony Burgess, al ámbito cinematográfico y la
relación de ambas obras con el contexto social en el que fueron produci-
das, esto es, la mecanización de la sociedad europea posbélica.
Por su parte, Enrique Banús y Jorge Valero enfocan su análisis también
en el siglo XX, esta vez para reflexionar acerca de la identidad transnacional
europea a través de las novelas El Danubio, de Claudio Magris y Auster-
litz, de W. G. Sebald. En ambas obras, aunque de manera muy diferente,
se pueden hallar símbolos que construyen y/o problematizan la identidad
transfronteriza.
En el último estudio, Marco Paone profundiza en la (auto)traducción
para cuestionar las fronteras historiográficas de aquellos autores que escri-
ben en contextos literarios donde coexisten más lenguas en contacto, como
en el caso de Xosé María Díaz Castro. Su larga experiencia como traductor
no se limita solo a la trasposición del gallego al castellano de su principal
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 23-28
28 MARCO PAONE Y LORENA PAZ LÓPEZ
EUROPA PROMETIDA: CRISIS Y REDEFINICIÓN DE LA IDENTIDAD LITERARIA Y CULTURAL EUROPEA
obra, Nimbos, sino que abarca diferentes lenguas, géneros y autores, arti-
culando la imagen compleja de una autoría europea.
Cada una de las cinco contribuciones de este volumen proyecta una
luz comparada sobre algunos casos de circulación y recepción literaria, de
escrituras e identidades híbridas. La espacialidad global está cambiando la
esencia y los hábitos de los objetos literarios y de los sujetos que escriben,
lo que configura cada vez más un panorama literario en movimiento y el
cuestionamiento de categorías y modelos éticos, epistemológicos e histo-
riográficos de base nacional. El conjunto de este monográfico intenta deli-
near el contorno renovado del fantasma de la literatura y la cultura, una vi-
sión privilegiada desde lo alto para entender los cambios y enfrentarse a las
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
BIBLIOGRAFÍA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 23-28
ISSN: 0210-7287
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
30 ALFREDO MORO MARTÍN
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
ABSTRACT: The present article tries to examine the weight of the British
and European Cervantean tradition in the early novels of Sir Walter Scott
(1771-1832). Through the analysis of the recognizable presence of Cervantean
elements characteristic of Cervantes’s eighteenth-century emulators in novels
such as Waverley (1814), Guy Mannering (1815) and The Antiquary (1816), this
article will try to demonstrate how Scott’s early novel-writing possesses a clear
transnational and European flavor, despite its evident local tone. Scott is thus not
only the creator of a new novelistic genre capable of portraying Scottish history
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
and its peculiarities, but also an important link in a novelistic tradition which
will spread over Europe from the seventeenth century onwards: the Cervantean
tradition.
1. INTRODUCCIÓN
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
ALFREDO MORO MARTÍN 31
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
1. Scott demostró un gran interés a lo largo de su vida no sólo por Cervantes, sino
también por la literatura española. Como destacan BELL (1932, 70) y TER HORST (2000, 201),
Scott probablemente aprendió el castellano siendo un adolescente, y lo hizo para satisfacer
su interés por la literatura castellana medieval y renacentista. El joven poeta escocés pronto
se familiarizó con obras como las Guerras Civiles de Granada (1595) de Ginés Pérez de
Hita, el Lazarillo de Tormes (1554) o las propias Novelas Ejemplares cervantinas. Para Clara
Snel-Wolf, el interés de Scott por la literatura española parece motivado por la descripción
de los ambientes caballerescos de obras como las de Pérez de Hita o por el propio Amadís de
Gaula (1508), por lo que resulta plausible pensar que Scott se sintió atraído por el Quijote
en un principio precisamente por sus intereses caballerescos. A modo de curiosidad, cabe
resaltar que en Waverley Scott parece ofrecer un claro cuadro de sus intereses literarios a
la hora de retratar los gustos librescos de su joven protagonista, que se ve atraído por la
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
32 ALFREDO MORO MARTÍN
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
1834, 70), uno de los más ilustres autores cervantinos de la literatura ale-
mana y el padre del género conocido como Bildungsroman, así como otras
obras británicas notablemente influidas por el Quijote como el Hudibras
(1633-1678) de Samuel Butler (1613-1680) (Crochane 1834, 182), el Tristram
Shandy (1761-1767) de Laurence Sterne (1713-1768) (Crochane 1834, 63) o
el Spiritual Quixote (1773) de Richard Graves (1715-1804) (Crochane 1834,
138)2. Esta destacada presencia de la tradición cervantina en Abbotsford
literatura española, que contribuye, en palabras del narrador, a su «stock of chivalrous and
romantic lore» (14).
2. El magnífico trabajo de catalogación de la biblioteca de Abbotsford llevado a cabo
por J. G. Crochane dos años después de la muerte de Scott revela una extraordinaria va-
riedad en cuanto a materias y literaturas nacionales en la biblioteca de Scott, en la que se
pueden encontrar desde libros sobre brujería y demonología hasta actas navales del Aragón
medieval; desde los principales representantes de la literatura del Siglo de Oro español a
obras de la literatura escandinava. En la biblioteca del autor escocés la literatura alemana
juega un papel bastante relevante, algo que evidencia cómo Scott mantuvo su interés por
los escritores procedentes de tierras teutonas a lo largo de toda su vida. En las secciones
dedicadas a la literatura alemana se encuentran bien representados Goethe, Schiller, Tieck,
los hermanos Grimm, E. T. A. Hoffmann o Friedrich de la Motte Fouqué, un autor especial-
mente caro a Scott por sus obras de temática medieval. Entre los autores alemanes destaca
la abundante presencia de obras de C. M. Wieland, que se encuentra representado por los
cuarenta y dos volúmenes de la edición de sus obras completas publicada en Leipzig en
1794, junto con el Oberon en una edición de Leipzig de 1792 y el Don Sylvio von Rosalva
en edición francesa en un volumen colectivo titulado Le Cabinet des Fées, our Collection
choisie des Contes de Fées et autres Contes Merveilleux (1785-1786). Ningún otro autor ale-
mán se encuentra tan bien representado en Abbotsford, no en vano, de los trescientos vo-
lúmenes de literatura alemana con los que contaba Scott, 42 pertenecían a los mencionados
Sämmtliche Werke de Wieland. En su estudio Deutsch-Englische Literaturbeziehungen. Der
historische Roman Sir Walter Scotts und seine deutsche Vorläufer (2001), Frauke Reitemeier
se ha ocupado de la influencia de la literatura alemana de la segunda mitad del siglo XVIII
en la narrativa histórica de Scott, con especial énfasis en una posible influencia de la autora
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
ALFREDO MORO MARTÍN 33
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
de novelas gótico-históricas Benedikte Naubert (1752-1819), una autora por otra parte muy
poco representada en la biblioteca de Abbotsford.
3. Mis ideas en torno al papel jugado por el Quijote en la configuración del
(anti)héroe que Scott desarrolla en Waverley se han visto notablemente influidas por un
texto actualmente en prensa de PARDO, Javier. «Cervantes, Scott, y el héroe quijotesco deci-
monónico». Erbea, 2016, 6, monográfico 1616-2016: Cuatro siglos de relaciones culturales
entre Gran Bretaña y España. Agradezco personalmente al profesor Pardo que me haya
permitido leer su artículo.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
34 ALFREDO MORO MARTÍN
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
No son pocos los autores que han definido Waverley (1814) como una
novela de formación o Bildungsroman (Gordon 1951; Hart 1966; Sroka 1980;
Wolpers 1986; Moro 2014). Y es que, su protagonista, amén de mostrar unas
tendencias librescas que lo relacionan claramente con otros jóvenes Quijotes
de la tradición cervantina como el Don Sylvio von Rosalva de Wieland o la
Arabella del Female Quixote de Charlotte Lennox, deberá experimentar un
proceso de formación y alcance de la madurez bastante relacionado con
su renuncia a sus tendencias quijotescas, fruto de su inexperiencia juvenil.
En Waverley se dan la mano la temática quijotesca con la temática formati-
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
4. En su monografía Erlesene Helden. Don Sylvio, Werther, Wihlelm Meister und die
Literatur (1995), Friedhelm MARX ha relacionado claramente a los protagonistas de los pri-
meros Bildungsromane germanos con la figura de Don Quijote: «Don Sylvio, den jungen
Werther, Wilhelm Meister und viele andere verbindet die Neigung, sich mit literarischen
Vorbilder zu identifizieren. Ein derartig erlesenenes Heldentum steht freilich quer zur pro-
fanen Wirklichkeit der Protagonisten und ist mit nicht unerheblichen Gefahren verbunden.
Die Vielzahl der mit Einbildungskraft begabten Romanhelden gibt Anlaß, von einer litera-
rischen Versuchsanordnung zu sprechen, die an Reiz im Laufe des 18. Jahrhunderts nichts
einbüßt. Insbesondere im Roman werden mögliche Lösungen des Konflikts zwischen Ideal
und Wirklichkeit durchgespiegelt. Das literarische Muster dieser Konstellation ist Cervantes’
“Don Quijote”, dessen Rezeption in Deutschland mit der Frühaufklärung einsetzt und bis zur
Romantik unvermindert anhält» (1995, 9).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
ALFREDO MORO MARTÍN 35
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
nista como un joven educado en Oxford, pero con una predilección, más
o menos seria, por la astrología que le lleva incluso a situar a Sir Isaac
Newton (1643-1727) por debajo de autoridades como Claude Dariot, Giu-
do Bonatti, Ptolomeo, Cornelio Agrippa y otros, señalando la astrología
como «a general and well-grounded belief» (Guy Mannering 16)7. Cuando
Scott nos presenta a Mannering pasados diecisiete años, nos revela los
necesarios cambios que el tiempo ha operado en él, retratando al otrora
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
36 ALFREDO MORO MARTÍN
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
campo de la domesticidad.
En The Antiquary nos volvemos a encontrar con una figura que nos
remite a estos Quijotes formativos, el joven William Lovel, que guarda inte-
resantes similitudes con Waverley. En primer lugar, al igual que el protago-
nista de su primera novela, Scott nos presenta a Lovel como un joven inglés
amante de las letras, embarcado en una carrera militar que no parece satis-
facerle. El narrador define a Lovel como un joven con un «romantic temper
of the brain» (The Antiquary 98), y deja al propio Lovel definirse como una
persona «detached from all the world» (132), por lo que el ejemplo de jóve-
nes aislados y quijotescos como Don Sylvio, Agathon, Arabella o Waverley
nos viene inmediatamente a la cabeza. Precisamente esta inexperiencia y
aislamiento, así como un orgullo característicamente juvenil, lo llevan a em-
barcarse en un duelo con el capitán M’Intyre, del que el capitán sale malhe-
rido, algo que supone un auténtico Wendepunkt de la novela, ya que lleva
a Lovel a alcanzar la conclusión de que «he had duties on earth to peform,
even should the very worst be true [la muerte de M’Intyre], which, if they
could not restore his peace of mind or sense of innocence, would furnish a
motive for enduring existence, and at the same time render it a course of
active benevolence» (214, énfasis añadido). Nos encontramos de nuevo con
el mismo paso a las responsabilidades de la vida adulta sazonado con una
cierta melancolía tan característico del Bildungsroman, aunque, al igual
que en Guy Mannering, no advertimos la centralidad que este proceso
tenía en Waverley, sino que más bien presenciamos únicamente su inicio
y su resultado. En cualquier caso, Waverley, Mannering y Lovel comparten
este proceso de desilusión y de renuncia a lo romancesco con los Quijotes
formativos del siglo XVIII que tanta notoriedad alcanzaran en la literatura
alemana de la segunda mitad de siglo, algo que destaca la importancia del
quijotismo formativo en esta etapa temprana de la novelística de Scott.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
ALFREDO MORO MARTÍN 37
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
forma al que quizás sea el modelo más memorable del párroco quijotesco
en la figura de Parson Adams de Joseph Andrews (1742), en el que la crítica
ha reconocido unánimemente a un heredero de Don Quijote (Niehus 1971;
Staves 1972; Patterson 1975; Welsh 1981; Bell 1994; Pardo 1997; Müllen-
brook 1999b), aspecto magistralmente analizado por Ziolkowski (1991).
Fielding crea un nuevo tipo de Quijote que, amén de su condición de pas-
tor o sacerdote –generadora en cierta manera de un aislamiento que parece
fomentar el quijotismo–, muestra los siguientes atributos:
1. Claro alejamiento del mundo y de sus aspectos materiales. Igno-
rancia del mundo, que es interpretado por la Biblia o por otros
modelos librescos.
2. Visión fundamentalmente libresca y erudición en los clásicos, que
marcan el discurso del Quijote en cuestión y moldean su percep-
ción de la realidad.
3. Apariencia claramente extravagante, propiciada por el aislamiento
libresco y que fomenta la risa9.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
38 ALFREDO MORO MARTÍN
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
muestra, como Adams, una completa erudición en los clásicos latinos (11)
y un dominio de las lenguas tanto antiguas como modernas (108), que per-
mean su discurso con continuas citas y referencias a estos y a la Biblia, y al
igual que su homólogo inglés, muestra unos despistes recurrentes al verse
inmerso en sus labores librescas, como por ejemplo olvidarse de comer. La
orientación fundamentalmente libresca de su vida se muestra una vez que,
instalado en la residencia del coronel Mannering, se asigna al Dominie el
cuidado de una extensa biblioteca, algo que le lleva a gruñir como un ogro,
mover sus brazos como las aspas de un molino y gritar repetidamente su
palabra predilecta: «prodigious» (109). A su vez, su profunda desazón por
las heridas sufridas por su «Thomas Aquinas» o el «venerable Chrysostom»
(166) en el asalto de unos bandidos nos remite nuevamente al ejemplo de
los lamentos del párroco de Fielding al perder su más preciada posesión,
un Esquilo traducido por él mismo y copiado a mano (Joseph Andrews 174-
175). Nos encontramos, por lo tanto, ante personajes cuyo aislamiento, re-
sultado en gran medida de su condición clerical, los lleva a seguir una vida
totalmente marcada por la literatura, en la que una percepción libresca de
Mr Colley Cibber, apprehend any such Passions as Malice and Envy to exist in Mankind,
which was indeed less remarkable in a Country Parson than in a Gentleman who hath past
his life behind the Scenes» (Joseph Andrews 65).
10. Así lo aprecia Ronald PAULSON cuando declara que «the paradigm Cervantes in-
troduced in Don Quixote is a remarkable satiric device which Fielding was quick to grasp
and exploit, presumably as early as 1729, when he wrote the first version of Don Quixote
in England. Quixote, as he saw, can offer a satire either on the visionary who wished to
change the world, or on the innkeepers who will not be changed or on both […] The se-
cond possibility which informs Fielding’s novels is to see Quixote as a representative of
idealism and simplicity, of a dedication to unfashionable and inward ideals that makes him
the opposite of all conformists or pretenders to conventional fashionable immorality. His
idealism, by comparison, makes the crassness of the world stand out in satiric relief» (1967,
119, énfasis añadido).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
ALFREDO MORO MARTÍN 39
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
la existencia colora, por nimios que estos sean, todos los acontecimientos
de la vida. Y este atributo relaciona a este tipo de quijotismo con el último
que analizaré en este artículo, y que comparte con este la preponderancia
del idealismo abstracto, de los sistemas librescos sobre la realidad.
La figura del pedante quijotesco o del Quijote erudito contaba con una
larga trayectoria en las letras británicas cuando Scott comienza su carrera
novelística. Son varios los autores que emplearon esta figura para realizar
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
40 ALFREDO MORO MARTÍN
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
ses which were often far from affording them sufficient ground for them»
(133) y que demuestran la discrepancia entre su monomanía anticuaria y
la realidad. Un claro ejemplo de esta tendencia es su teoría en torno a un
territorio adyacente a sus tierras, el Kaim of Kimprunes, que en su opinión
constituiría un castro picto, pero que en realidad no era más que una obra
realizada para la boda de unos pastores (41). Si tenemos en cuenta que
Oldbuck intercambió unas fértiles tierras por este «barren spot», podremos
apreciar el claro conflicto entre el idealismo libresco y la practicidad, que
recuerda sobremanera a la venta de tierras por parte de Don Quijote con
la intención de comprar nuevos volúmenes caballerescos12. A su vez, Old-
buck muestra una de las características que Pardo atribuye a los pedantes
quijotescos, y que no es otra que la producción de tratados y obras erudi-
tas de carácter cuando menos excéntrico. Así, él mismo declara orgulloso
cómo toda su teoría sobre el Kaim of Kimprunes se puede encontrar en su
Essay upon Castramentation, obra que, junto con sus ensayos en el Anti-
quarian Repository o en el Gentleman’s Magazine, o su tratado sobre los
duelos, constituyen su producción anticuaria. Este aspecto productivo de la
monomanía quijotesca relaciona a Oldbuck claramente con las figuras de
Walter y Toby Shandy, muy dadas a este tipo de empresas intelectuales
de temática extravagante, ya sea la Tristrampedia o el tratado sobre las
narices de Walter Shandy. Con Tristram Shandy, The Antiquary comparte
a su vez el uso de la confrontación dialógica de teorías completamente
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
ALFREDO MORO MARTÍN 41
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
4. CONCLUSIÓN
BIBLIOGRAFÍA
BELL, Audrey. «Scott and Cervantes». En GRIERSON, H. J. C. (ed.). Sir Walter Scott
Today: Some Retrospective Essays and Studies. London: Constable, 1932, pp.
69-90.
BELL, I. A. Henry Fielding: Authorship and Authority. London and New York: Long-
man, 1994.
CERVANTES, Miguel de. Don Quijote de la Mancha. Ed. F. Rico. Madrid: Real Acade-
mia Española, 2004 [1605-1615].
COCHRANE, John George. Catalogue of the Abbotsford Library. Edinburgh: Consta-
ble, 1834.
FIELDING, Henry. Shamela and Joseph Andrews. Ed. J. Hawley. London: Penguin
Books, 1999 [1742].
GASTON, Patricia. Prefacing the Waverley Prefaces. A Reading of Sir Walter Scott’s
Prefaces to the Waverley Novels. New York: Peter Lang, 1991.
GASTON, Patricia. «The Waverley Series and Don Quixote: Manuscripts Lost and
Found». Cervantes, 1991, 11, pp. 45-59.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
42 ALFREDO MORO MARTÍN
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
GERLI, Michael. «“Pray landlord, bring me those books”: Notes on Cervantes, Wal-
ter Scott and the Ethical Legitimacy of the Novel in Early Nineteenth Century
England». En McGRATH, M. J. (ed.). Corónente tus hazañas: Studies in Honor
of John Jay Allen. Newark, Delaware: Juan de la Cuesta, 2005, pp. 231-243.
HAGBERG, Carl August. Cervantes et Scott: parallèle litteraire. Diss: Lund, 1838.
HART, F. R. Scott’s Novels: The Plotting of Historic Survival. Charlottesville: The Uni-
versity Press of Virginia, 1966.
JOHNSON, Edgar. Sir Walter Soctt, the Great Unknown. New York: Macmillan, 1971.
MANCING, Howard. «The Quixotic Novel in British Fiction of the Nineteenth and
Twentieth Centuries». En ARDILA, J. A. G. (ed.). The Cervantean Heritage: Re-
ception and Influence of Cervantes in Britain. London: Legenda, 2009, pp.
104-117.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
MARX, Friedhelm. Erlesene Helden. Don Sylvio, Werther, Wilhelm Meister und die
Literatur. Heidelberg: Carl Winter, 1995.
MCDONALD, William. «Scott’s Conception of Don Quixote». Midwest Review, 1959,
pp. 37-42.
MORO MARTÍN, Alfredo. Transformaciones de la novela cervantina en la novela
inglesa y alemana del siglo XVIII. Tesis doctoral inédita. Universidad de Sala-
manca, 2014.
MÜLLENBROOK, Heinz Joseph. «Scotts Waverley als‚ Respons’ auf Cervantes’s Don
Quixote». Literaturwissenschaftliches Jahrbuch im Auftrage der Görres Gesells-
chaft, 1999a, 40, pp. 139-154.
MÜLLENBROOK, Heinz Joseph. «Don Quixote and Eighteenth-Century English Li-
terature». En HEINZ, A. y K. COPE (eds.). Intercultural Encounters: Studies
in English Literature. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1999b, pp.
197-209.
MÜLLER, Wolfgang. «Sir Walter Scotts Waverley und die Don Quijote-Tradition». Ar-
cadia, 1988, 23, pp. 133-148.
NIEHUS, E. L. The Nature and Development of the Quixote Figure in the Eighteenth-
Century English Novel. Tesis doctoral inédita. University of Minnesota, 1971.
PARDO GARCÍA, Pedro Javier. La tradición cervantina en la novela inglesa del siglo
XVIII. Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca, 1997.
PARDO GARCÍA, Pedro Javier. «Satire on Learning and the Type of Pedant in
Eighteenth-Century Literature». BELLS: Barcelona English Language and Litera-
ture Studies, 2004, 13, pp. 1-11.
PARDO GARCÍA, Pedro Javier. «Viajeros quijotescos y viajes cervantinos en las letras
británicas». En CHECA BELTRÁN, José (ed.). La cultura española en la Europa
romántica. Madrid: Visor Libros, 2014, pp. 121-153.
PARDO GARCÍA, Pedro Javier. «Cervantes, Scott y el héroe quijotesco decimonónico».
Erbea, 2006, 6.
PATTERSON, M. Early English Novels Imitating Don Quixote. Tesis doctoral inédita.
University of Oklahoma, 1975.
PAULSON, Ronald. Satire and the Novel in Eighteenth-Century England. New Haven:
Yale UP, 1967.
SCOTT, Walter. Lives of the Novelists. Philadelphia, H.C. Carey, 1825.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
ALFREDO MORO MARTÍN 43
SIR WALTER SCOTT Y LA LITERATURA EUROPEA: EL EJEMPLO DE CERVANTES…
SCOTT, Walter. Essays on Chivalry, Romance and the Drama. London: Cadell, 1834.
SCOTT, Walter. Guy Mannering; or the Astrologer. London: Penguin Books, 2003
[1815].
SCOTT, Walter. Waverley; Or, ‘Tis Sixty Years Since. Oxford: Oxford UP, 2008 [1814].
SCOTT, Walter. The Antiquary. Oxford: Oxford UP, 2009 [1816].
SNEL-WOLFE, Clara. «Evidences of Scott Indebtedness to Spanish Literature». The
Romanic Review, octubre-diciembre, 1932, XXIII 4, pp. 301-311.
SROKA, K. «Education in Walter Scott’s Waverley». Studies in Scottish Literature,
1980, 15, pp. 139-165.
STAVES, S. «Don Quixote in Eighteenth-Century England». Comparative Literature,
1972, 24, pp. 193-215.
STEWART GORDON, S. «Waverley and the “Unified Design”». ELH, 1951, 18, pp.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
107-123.
TER HORST, Robert. «Effective Affinities: Walter Scott and Miguel de Cervantes». En
RUBIA PRADO, Juan la (ed.). Cervantes for the 21st Century/Cervantes para el
siglo XXI. Studies in the Honor of Edward Dudley. Newark, Delaware: Juan de
la Cuesta, 2000, pp. 199-220.
WELSH, Alexander. Reflections on the Hero as Quixote. Princeton: Princeton UP,
1981.
WOLPERS, Theodor. «Der romantische Leser als Kriegheld und Liebhaber: Poeti-
sierung der Realität in Walter Scotts Waverley». En WOLPERS, Theodor (ed.).
Gelebte Literatur in der Literatur. Studien zu Erscheinungsformen und Ges-
chichte eines literarischen Motivs. Göttingen: Vandenhöck, 1986, pp. 185-197.
ZIOLKOWSKI, Eric. The Sanctification of Don Quixote: From Hidalgo to Priest. Uni-
versity Park: Pennsylvania State UP, 1991.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 29-43
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ISSN: 0210-7287
Luis MARTÍNEZ-FALERO
Universidad Complutense de Madrid
lmartinezfalero@filol.ucm.es
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
46 LUIS MARTÍNEZ-FALERO
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
Literature.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
LUIS MARTÍNEZ-FALERO 47
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
ofrece una realidad que supera los actantes que configuran el cronotopo
narrativo más allá de servir como marco de la enunciación, superando así
unas coordenadas espacio-temporales determinadas al recoger, en la fic-
ción realista del siglo XX, a través de la Ley de máximos semánticos (Alba-
ladejo 1992, 52-58), tanto lo particular de cada espacio representado como
lo supranacional y compartido, dotando al texto de un marcado cosmopo-
litismo. En este sentido, afirma César Domínguez:
Propongo llamar «lectura cosmopolita», en su variante regional europea,
a aquella lectura preocupada por la Europa de la diferencia en la que los
ciudadanos negocian constantemente el significado de la identidad euro-
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Así pues, nos hallamos ante una serie de narraciones de corte realista,
cuya pretensión ha consistido básicamente en mostrarnos unas realidades
reconocibles en el texto sobre las que se ha venido imbricando una suce-
sión de miradas particulares, superando el realismo tradicional (al insertar
actantes tomados de las vanguardias o el expresionismo, e incluso inte-
grando algunos elementos procedentes de la novela de tesis), hasta romper
el prisma de la narrativa en una sucesión de reflejos, que nos ofrecen di-
versos motivos literarios respecto del tema de Europa. Si a ello le añadimos
las diferencias introducidas por las variantes del imaginario de partida tanto
desde la perspectiva antropológica (sociocultural) e individual (cómo el
autor selecciona y modifica los materiales a través de su percepción de la
realidad)1, obtendríamos como resultado una visión múltiple que nos re-
sultaría ajena en gran medida. Y, sin embargo, en torno a estas ficciones,
que muchas veces nos ofrecen paisajes y épocas ya muy lejanas para noso-
tros, se genera una identificación que sólo puede ser entendida desde una
identidad compartida en virtud de unas invariantes (en la conexión tema/
género/forma) ya aventuradas por Étiemble (de manera muy general) en
1957 (Pageaux 1994, 20-21). Como indica Susana Reisz, al hablar del éxito
de la comunicación literaria ficcional:
Éste sólo está garantizado cuando el receptor […] está en condiciones
de manejar una noción de realidad análoga a la del productor y dispone
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
48 LUIS MARTÍNEZ-FALERO
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
ha sido una comunidad cultural, al menos, desde la Baja Edad Media hasta
nuestros días, con una constante transmisión de saberes y obras de diversa
índole, incluida la ficción literaria. En ese contexto de comunidad cultural,
el eurocentrismo de la novela resulta evidente, como formuló Karlheinz
Stierle en su trabajo del año 2000 «La novela, una dimensión de la Europa
literaria», puesto que «aquello que engendró la novela fue una Europa plu-
ral y policéntrica, y que la novela, con su pluralidad interna, respondía a
esta realidad» (Stierle 2013, 256).
Ahora bien: ¿Cuál es la realidad de Europa, mostrada a través de la
ficción narrativa? Es más, ¿qué es Europa, más allá de la esposa de Cadmo,
secuestrada por Zeus, según la mitología griega?
Me voy a centrar básicamente en dos de las propuestas efectuadas
desde la literatura comparada, con alguna matización o puesta en énfasis
sobre alguno de los aspectos considerados. La primera de estas propuestas
pertenece a George Steiner («¿Qué es la literatura comparada?», 1994) y en
ella se incide en la ruptura de los ideales nacidos tras la II Guerra Mundial,
con un rebrote de los nacionalismos, que en muchas ocasiones han deri-
vado en acciones terroristas o en guerras civiles, como la de los Balcanes.
La causa, para Steiner, se encuentra en que una «burocracia rencorosa» ha
tomado el poder, reduciendo la idea de Europa a un simple conglomerado
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
LUIS MARTÍNEZ-FALERO 49
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
«comercial, fiscal o mercantil» (Steiner 1997, 161; 2005, 61-62). Esta violen-
cia que menciona Steiner es una cuestión destacada por Gian Mario Ansel-
mi, quien aún guarda la esperanza de una Europa unida tanto en el plano
económico como en el cultural, a pesar de que «los conflictos han marcado
la historia de Europa y del Mediterráneo» (Anselmi 2002, 7). Por tanto, la
guerra y otras formas de violencia parecen constituir una (quizá la) caracte-
rística esencial de la Historia europea, que sólo en el siglo XX ha conocido
dos Guerras Mundiales, la Guerra Civil española (que sirvió como prólogo
a la II Guerra Mundial) o la Guerra de los Balcanes, aventurando un futuro
no demasiado distinto, con el actual enfrentamiento entre Ucrania y Rusia,
ya en la segunda década del siglo XXI; junto a la proliferación de grupos
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
50 LUIS MARTÍNEZ-FALERO
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
les hizo cargar con todas las culpas y vergüenzas de la nación (Naupert
2010, 21)3.
Este papel, sin embargo, fue definido por Maurice Blanchot en 1984
en un extenso artículo en la revista Le Débat, en el que consideraba que el
intelectual europeo se había caracterizado por su compromiso, pero que
su función en la sociedad había desaparecido después de Mayo del 68’.
El intelectual, según Blanchot, debía recuperar su función como concien-
cia de la sociedad, en una época marcada por la «reacomodación de los
fascismos», siempre y cuando fuera capaz de mantenerse al margen de las
ideologías, encarnando unos valores de universalidad tales que lo puedan
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
3. El texto original en: MITTENZWEI, Werner. Die Intelektuellen. Litteratur und Politik
in Ostdeutschland 1945-2000. Leipzig: Faber & Faber, 2001, p. 9.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
LUIS MARTÍNEZ-FALERO 51
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
Hašek (Las aventuras del valeroso soldado Schwejk, 1924), Erich Maria Re-
marke (Sin novedad en el frente, 1929) o Louis-Ferdinand Céline (Viaje al
fin de la noche, 1932) mostraron la crudeza y el sinsentido de la guerra no
sólo como recuerdo de los hechos pasados, sino también como advertencia
de futuro. En el caso de Hašek, se trata de una novela cercana a la pica-
resca, en la que el tabernero Palivec y Schwejk son enviados a la guerra
tras ser detenidos: el primero, por tener el retrato del emperador Francisco
José lleno de caca de mosca; el segundo, por su irrefrenable locuacidad,
cargada de relatos de casos conocidos más o menos similares a la situación
que se está produciendo. Así le describe la disciplina militar a Schweijk un
sargento de su batallón:
Los soldados son difíciles de educar –dijo bostezando el sargento WanČk–.
Un soldado que no ha sido castigado no es un soldado. Eso tal vez servía
en tiempos de paz: un soldado que cumplía su servicio sin que lo castiga-
ran, luego, como civil, tenía preferencia. Hoy en día los peores soldados,
4. Así, por ejemplo, el protagonista (Oscar Matzerath) revienta un acto nazi de home-
naje a sus mártires, modificando con su tambor la música militar y solemne hasta desembo-
car en un vals: «Sólo el jefe de la charanga y el de la banda seguían sin creer en el rey del
vals y con sus inoportunas voces de mando; pero ya los había yo destituido; no había ya
más que mi música. Y el pueblo me lo agradecía. Empezaron a oírse risotadas delante de
la tribuna, y ya algunos me acompañaban entonando el Danubio, y por toda la plaza, hasta la
avenida Hindenburg, azul, y hasta el parque Steffen, azul, iba extendiéndose mi ritmo re-
tozón, reforzado por el micrófono puesto a todo volumen sobre mi cabeza. Y al espiar por
el agujero del nudo hacia afuera, sin por ello dejar de tocar mi tambor con entusiasmo,
pude apreciar que el pueblo gozaba con mi vals, brincaba alegremente, se le subía por las
piernas: había ya nueve parejas, y una más, bailando, aparejadas por el rey del vals. Sólo
Löbsack, que, rodeado de altos jefes y jefes de secciones de asalto, de Forster, Greiser y
Rauschning, y con una larga cola parda de elementos del estado mayor, hervía entre la mul-
titud, y ante el cual la callejuela ante la tribuna amenazaba con cerrarse, sólo a él parecía no
gustarle, inexplicablemente, mi ritmo de vals» (GRASS 1999, 136).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
52 LUIS MARTÍNEZ-FALERO
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
los que cuando había paz no salieron del arresto, en la guerra son los
mejores. Me acuerdo del soldado Sylvanusa de la octava compañía. Antes
lo castigaba sin parar y ¡vaya castigos! No se avergonzaba de robarle a un
compañero el último cruzado y en el combate fue el primero que cortó las
alambradas, apresó a tres tipos y a uno de ellos lo fusiló allí mismo por-
que no se había fiado de él. Le dieron la gran medalla de plata, le cosieron
dos estrellitas y si más adelante no lo hubieran colgado junto al Dukla ya
hace tiempo que sería jefe de pelotón, pero tuvieron que colgarlo porque
después de un combate se presentó para la exploración y una patrulla de
otro regimiento lo pilló desenterrando cadáveres. Le encontraron unos
ocho relojes y muchos anillos. Entonces lo colgaron en el estado mayor
de la brigada (Hašek 2010, 360).
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Existen en este mundo para el pobre dos grandes formas de palmar, sea
por la indiferencia absoluta de tus semejantes en tiempos de paz, o por la
pasión homicida de los mismos en cuanto llega la guerra. Si se ponen a
pensar en ti, es tu tortura lo que sueñan al instante los otros, y nada más
que eso. ¡No les interesas más que sangrando, a los muy canallas! Prin-
chard tuvo mucha razón a este respecto. En la inminencia del matadero,
ya no especulas demasiado con las cosas del porvenir, sólo se piensa en
amar durante los días que quedan, porque es el único medio de olvidar
el cuerpo un poco, olvidar que pronto te van a desollar de arriba a abajo
(Céline 2013, 82).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
LUIS MARTÍNEZ-FALERO 53
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
[…] La vaca se pasó varios días mugiendo entre la paja vacía. No tocaba
el pienso […]
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
54 LUIS MARTÍNEZ-FALERO
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
LUIS MARTÍNEZ-FALERO 55
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
come è, bisogna che tutto cambi») (Tomasi di Lampedusa 1980, 20). Así lo
formula Carlo Levi, poniendo en boca de un expartisano una extensa dis-
quisición política, de la que extraigo el siguiente fragmento:
Nuestro Estado está basado en la caridad, es un estado de Caridad. Natu-
ralmente, esa caridad estatal tiene ciertas características especiales pro-
pias: es una caridad que se dirige a sí misma, que concierne ante todo y
únicamente a los componentes del Estado que en ella se basa. El Estado
es la encarnación de la Caridad y su dispensador y la derrama sobre sus
propios miembros, los funcionarios, los parientes, los amigos, sobre los
que de ella viven directa o indirectamente […] El sistema es antiguo: es
aún el borbónico, pero perfeccionado con el tiempo y, por último, vuelto
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
56 LUIS MARTÍNEZ-FALERO
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
común, Europa no será más que una tierra baldía y seremos extranjeros en
nuestro propio país. A un lado de la frontera está nuestra tradición y nues-
tra actualidad creativa y erudita; al otro, sólo está el vacío.
BIBLIOGRAFÍA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
LUIS MARTÍNEZ-FALERO 57
EUROPA EN LA FRONTERA: VISIONES RACIONALES E IRRACIONALES DE EUROPA…
HERNÁNDEZ, Isabel y Dolors SABATÉ. Narrativa alemana de los siglos XIX y XX. Ma-
drid: Síntesis, 2005.
HUXLEY, Aldous. Un mundo feliz. Barcelona: Bruguera, 1982.
KAFKA, Franz. La transformación y otros relatos. Madrid: Cátedra, 2010.
KERTÉZS, Imre. Sin destino. Barcelona: Acantilado, 2001.
KOESTLER, Arthur. Darkness at Noon. New York: Macmillan, 1978.
LEVI, Carlo. El reloj. Madrid: Gadir, 2007.
LEVI, Primo. Si esto es un hombre. Barcelona: Muchnik Editores, 2002.
MANN, Thomas. La muerte en Venecia y Mario y el mago. Barcelona: Edhasa, 2006.
MANN, Thomas. La montaña mágica. Barcelona: Edhasa, 2011.
MARTÍN-SANTOS, Luis. Tiempo de silencio. Barcelona: Seix Barral, 1989.
MCEWAN, Ian. Niños en el tiempo. Barcelona: Anagrama, 2009.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 45-57
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ISSN: 0210-7287
ABSTRACT: The present essay is analyzing not only the relation between
A Clockwork Orange and the British Society of the 1960s, but also the lost of
identity which suffers when it was adapted for the film. Because of that, on
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
60 BRENDA E. MELERO VENTOLA
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
the one hand, I’m going to refer to its absolute change of meaning due to its
post processing from an incomplete copy and its further transformation in the
well-known homonymous film carried out by the American film director Stanley
Kubrick in 1971 and, on the other hand, I’m going to allude to the relation
between Anthony Burgess’ novel, written and published in the UK in 1962, the
time in which it was written and the author’s own biography.
Key words: Dystopia; Clockwork State; Violence; Punitive Control; Free Will.
1. INTRODUCCIÓN
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
BRENDA E. MELERO VENTOLA 61
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
62 BRENDA E. MELERO VENTOLA
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
Pero no será este salto a la vida madura del protagonista, esta toma
de conciencia del mundo real que lo rodea inducida por una revelación de
tintes espirituales o metafísicos, el aspecto más interesante de analizar en
la obra, sino más bien el camino que sigue hasta conseguirlo; por qué y
cómo, espontáneamente y por voluntad propia, Alex decide convertirse
en una pieza mecánica más de la maquinaria de la sociedad del Estado
del bienestar. A la postre, Burgess creó una obra que alecciona sobre la
importancia del libre albedrío y su ejercicio a fin de escapar de los meca-
nismos controladores de cualquier tipo de colectivo, tanto de una banda
callejera sujeta al influjo de una moda pasajera, como al de los modernos
«Estados-máquina».
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
The attempt to impose upon man […], I say, laws and conditions appro-
priate to a mechanical creation, against this I raise my sword-pen.
Anthony BURGESS
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
BRENDA E. MELERO VENTOLA 63
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
No obstante, cabe preguntarse si, en este caso concreto, esas «not ne-
cessarily favorable social consequences» dependen de A Clockwork Orange;
es decir, si la violación de una menor se deriva de la influencia de la pelí-
cula o si es propiciada –o, al menos, permitida– por el contexto social. En
este segundo supuesto, la escena de ultraviolencia de A Clockwork Orange
sólo habría actuado como catalizador o, más bien, habría sido copiada
dada la característica permeabilidad al estímulo audiovisual de la juventud.
Además, el hecho de que un grupo viole a una menor disfrazado de una
EE. UU. y la URSS favoreció no sólo la carrera espacial y armamentística, sino el retorno de una
guerra aún más fría una vez superada la crisis de los misiles de Cuba.
4. Cabe señalar que en esta novela del escritor de origen polaco Stanislaw Lem, cuyo
título original es Powrót z Gwiazd, los protagonistas vuelven a un planeta Tierra en el que
no solo los delincuentes, sino todo el conjunto de la sociedad, ha sido sometido a un proce-
so denominado como «betrización» que les incapacita para concebir y ejercer la agresividad
o la violencia.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
64 BRENDA E. MELERO VENTOLA
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
BRENDA E. MELERO VENTOLA 65
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
nistra las penas, una maquinaria inhumana con fines utilitaristas que, como
el Gólem o alguno de los robots de Asimov9, se puede volver en contra de
sus creadores atendiendo a su bienestar. Se crea, en definitiva, un Estado
mecánico que se alimenta de igual forma que un ordenador, mediante
estímulos input-output en forma de datos computables, muy vinculado
con las teorías psicológicas, filosóficas, sociales y comunicativas de corte
conductista y utilitarista. Este «Estado-máquina» es el que se encarga de los
individuos a los que pertenece, pero teniéndolos en cuenta como una cifra
más: se produce un proceso de homogeneización y estandarización de la
población y todo lo que la rodea. El modo de producción taylorista-fordista
elimina la capacidad de presión del trabajador especializado y propicia la
escisión de la clase obrera creando una nueva economía que desembocará,
a corto plazo, en un modelo capitalista y consumista –en el que la renta
será indispensable para obtener la felicidad– y, a largo plazo, en agudos
problemas de endeudamiento de la hacienda pública, entre otros. Incluso
la arquitectura reflejará este modelo mecánico, totalmente deshumanizado
y behaviorista en el que se supone que los individuos no tienen capacidad
de decisión frente a los estímulos externos: los arquitectos y urbanistas de
la época se ceñirán al concepto de edificio modular y mecánico –como
aquel de los padres de Alex–, con el que pretenderán fomentar un tipo de
vida totalmente opuesto al que consiguieron10.
8. Cesare Beccaria, en su obra Dei delitti e delle pene (1764) ya comentaba el hecho
de que «nessun uomo ha fatto il dono gratuito di parte della propria libertà in vista del ben
publico; questa quimera non essiste che ne’ romanzi» (cap. II, «Diritto di punire»).
9. Como en Evitable conflict (1950), The naked sun (1956) o en The robots of dawn
(1983).
10. Basta recordar la demolición del complejo Robin Hood Gardens en Londres
solo tres años después de su construcción debido a que esta arquitectura del Movimiento
Moderno favorecía la delincuencia en lugar de lograr sus cuatro objetivos básicos, tal y
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
66 BRENDA E. MELERO VENTOLA
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
What gets into you all? We study the problem and ve’ve been studying
it for damn well near a century, yes, but we get no further with our stu-
dies. You’ve got a good home here, good loving parents, you’ve got not
too bad of a brain. Is it some devil that crawls inside you?
Anthony BURGESS
como los definieron en la Carta de Atenas de 1932, a saber: «Habitar, trabajar, circular
y esparcirse».
11. Se trata del «desencanto del mundo» basado en su racionalización y pérdida de
misticismo desarrollado por Weber: «Es ist das Schicksal unserer Zeit, mit der ihr eigenen
Rationalisierung und Intellektualisierung, vor allem: Entzauberung der Welt» (extraído de
una lectura sobre el Trabajo Intelectual realizada en Múnich en 1918). Esta idea del ent-
zauberung desemboca en la teoría de la «jaula de hierro», en la que se supone un Estado-
máquina que controla la vida de sus ciudadanos.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
BRENDA E. MELERO VENTOLA 67
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
12. Especial atención merece su revisión del siglo XX desde la Gran Guerra, The Age
of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991, publicada en 1994 y donde recoge
parte de su teoría relacionada con la delincuencia y las manifestaciones populares, entre
ellas las juveniles. Para ese tema en concreto, merecen la pena sus obras Primitive Rebels,
de 1959 y Bandits, de 1969.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
68 BRENDA E. MELERO VENTOLA
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
BRENDA E. MELERO VENTOLA 69
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
círculo las celdas de los reos en torno a una torre de control desde la que
se podía ver sin ser visto; controlar sin ni siquiera estar ahí. El concepto es
interesante para este estudio puesto que, pronto, el modelo del Panopticon
será la inspiración para el control efectivo de la conducta indisciplinada
en el ejército, los hospitales y, más importante aún, en las escuelas. Tal y
como apuntaba Foucault, resumiendo la importancia de las nuevas teorías
penales que se filtran hasta los fundamentos del Estado, «dans sa fonction,
ce pouvoir de punir n’est pas essentiellement différent de celui e guérir ou
d’eduquer» (1975, 304).
En referencia a lo anterior, Philip Schofield señala que la interpretación
hecha por Foucault podría haber resultado incomprensible para Bentham,
quien consideraba el Panopticon como una enorme mejora en las prácti-
cas del sistema penitenciario de la época (2009, 70). Tanto Beccaria como
Bentham orientaban sus teorías hacia la consecución del «mayor bien para
el mayor número» de individuos a través de la regulación ordenada de la
sociedad por la que velaría un Estado amantísimo y comprometido con los
derechos y las libertades. Ahora bien, en A Clockwork Orange se plantean
dos escenarios, lugares comunes en la época de Burgess y en la de este
ensayo, en los cuales las teorías del gobierno que actúa en virtud del bien
común se desvirtúan en la praxis. El Wellfare State supone un «Estado-má-
quina» en tanto en cuanto resulta, como ya se ha comentado, un complejo
autómata cuyas extensiones –la educación, el código penal, etc.– funcionan
bajo las mismas premisas que el conjunto al que pertenecen. El primero de
los escenarios problemáticos que plantea Burgess es el de la administración
15. Filósofo y jurista inglés (1748-1832), uno de los mayores exponentes del utilita-
rismo, así como uno de los primeros defensores de los derechos animales, de la abolición
de penas criminales por homosexualidad, de la igualdad de derechos para la mujer y de un
largo etcétera. Creó el Panopticon, aunque algunos estudiosos lo atribuyen a su hermano,
en torno a 1786.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
70 BRENDA E. MELERO VENTOLA
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
y del ministro del Interior: «We are not concerned with motive, with the
hihger ethics. We are concerned only with cutting down crime. And […],
with relieving the ghastly congestion in our prisons» (Burgess 2012, 101)16.
Burgess presupone que los modelos judicial, penal y penitenciario lle-
garán, debido al manejo del «Estado-máquina» por manos humanas, a un
momento de ineficacia crítica, de colapso. La cárcel de A Clockwork Orange
es una parada más en la vida delictiva de Alex, justo después de su estan-
cia en varios correccionales e internados. Es, además, una etapa recurrente
para muchos presos –los cuales delinquen con frecuencia después de su
paso por prisión debido a su incapacidad anómica de integrarse en la so-
ciedad– y un foco de criminalidad en sí misma. El sistema penitenciario se
muestra desfasado, tal y como sucede en muchos países actualmente, e in-
capaz de lograr sus objetivos de reinserción y de tasa de reincidencia cero:
«Prison taught him [to the common criminal] the false smile, the rubbed
hands of hypocrisy, the fawning greased obsequious leer. Other vices it
taught him, as well as confirming him in those he had long practised befo-
re» (Burgess 2012, 134).
De esta manera, el método Ludovico se presenta como la mejor alter-
nativa a la hora de erradicar el «reflejo criminal», a pesar de los graves efec-
tos secundarios que conlleva esta técnica: nótese que este sometimiento a
un proceso de supresión de la voluntad no difiere mucho de las estrategias
de control y manipulación mental de las sectas, entre otros muchos ejem-
plos. Alex decide, en lo que el capellán de la prisión define como una elec-
ción del bien a pesar de la consecuente anulación de su individualidad17,
16. Esta descongestión, sin embargo, no responde a otro motivo que la necesidad de
espacio para los political offenders del Estado. Por otro lado, a los criminales comunes, sin
metas políticas, se les puede aplicar el método Ludovico para reinsertarlos en dos semanas.
17. «And yet, in a sense, in choosing to be deprived of the ability to make an ethical
choice, you have in a sense really chosen the good» (BURGESS 2012, 59).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
BRENDA E. MELERO VENTOLA 71
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
I know how things are now. Nobody wants or loves me. I’ve suffered
and suffered and suffered and everybody wants me to go on suffering
[…]. I wish I was back in the prison, Dear Old Staja as it was. I’m ittying
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
off now. You won’t ever viddy me no more. I’ll make my own way,
thank you very much. Let it lie heavy on your consciences.
Anthony BURGESS
18. También el propio Alex es atormentado por sueños premonitorios sobre las vidas
de sus «drugos» y su futura relación con ellos.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
72 BRENDA E. MELERO VENTOLA
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
BIBLIOGRAFÍA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
BRENDA E. MELERO VENTOLA 73
A CLOCKWORK ORANGE Y EL ESTADO MECÁNICO DEL BIENESTAR
BURGESS, A. Little Wilson and Big God. Reino Unido: Grove Pr, 1986. Nueva York:
Random House, 2002.
BURGESS, A. You’ve Had Your Time. Reino Unido: William Heinemann, 1990.
DALRYMPLE, T. «Oh, to Be in England. A Prophetic and Violent Masterpiece». City
Journal. Nueva York: invierno 2006. <www.city-journal.org/html/16_1_oh_
to_be.html> [6 junio 2014].
DURKHEIM, É. De la division social du travail. París: Felix Alcan, 1893. 16-X-2008
<http://classiques.uqac.ca/classiques/Durkheim_emile/division_du_travail/divi-
sion_travail.html> [10 septiembre 2014].
FOUCAULT, M. Surveiller et Punir. París: Éditions Gallimard, 1975.
HOBSBAWN, E. The Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991. Lon-
dres: Michael Joseph, 1994.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
POPPER, K. «The History of Our Time: An Optimist View». Conjetures and Refuta-
tions: The Growth of Scientific Knowledge. Londres: Routledge, 1963.
SCHOFIELD, P. Bentham: A Guide for the Perplexed. Bodmin: Continuum, 2009.
FILMOGRAFÍA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 59-73
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ISSN: 0210-7287
RESUMEN: Muchos son los elementos que se pueden utilizar como símbo-
los de una identidad colectiva, tanto naturales –el río, el mar– como artificiales
–el puente, el ferrocarril o movimientos urbanos–. En este estudio se pretende
establecer una relación entre la identidad transnacional que se construye en
la obra de Claudio Magris, tomando como base el río Danubio, y la que se
establece en la novela Austerlitz de W. G. Sebald, por medio del ferrocarril. En
ambos casos hay un elemento que cruza las fronteras y hace que se establezcan
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
76 ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
ABSTRACT: There are many elements that can be used as symbols for a
collective identity: natural elements –the river or the sea– and human made
elements a bridge, the train or urban movements. In this article we pretend to
establish a relation between the transnational identity constructed in Claudio
Magris’ novel going out from the Danube River and the one established in W. G.
Sebald’s Austerlitz using the train network. In both cases there is an element that
crosses the borders establishing identities based not in a national perspective
but on a European level. Obviously, relevant differences are given, in Magris
the river can be seen as a traditional paradigm for the construction of a cross-
border identity whereas in Sebald the trains also create cross-border relations but
they are not helpful for establishing an identity but for seeing it as a problem,
as a crisis that also has European roots. Maybe the river can be compared to a
maternal essence that creates links, whereas the train is connected to the missing
figure of the father and it is not clear if it also will contribute to find him again.
Can this example be generalised for a contrast that is a consequence from the
transition from nature to technique, from natural spaces to links caused by
technologies?
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA 77
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
1. EL RÍO DE LA PARADOJA
1. Parece que fue el político alemán Constantin Frantz quien propuso crear una fe-
deración entre Alemania, Polonia y los eslavos del Danubio bajo ese nombre, oponiéndose
así a la hegemonía de Prusia que preconizaba Bismarck.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
78 ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA 79
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
80 ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
ropa, porque, según se dice en el libro, «las migraciones de los pueblos de-
vastan, pero también civilizan y producen promiscuidad y mezcla» (Magris
1986, 224). Y llevan a descubrimientos chocantes como el hecho de que la
leyenda del origen huno de los húngaros fuera en realidad escrita por un
poeta de raíces croatas, o que Szécheny, «padre de la conciencia cultural
de la nación [húngara]» (Magris 1986, 224), no aprendiera el húngaro hasta
bien entrados los treinta años.
La pasión nacional es la necesidad de ser, precisamente de tener una
identidad, y para ello pueden mezclarse hechos, ideas y artificios de todo
tipo y esto es tan acertado para los nacionalistas húngaros como para
los defensores de una Europa Central Imperial unida. Al mezclarse tantos
elementos aparece un escenario en el que disgregación y fusión se dan,
paradójicamente, a un mismo tiempo. «Cada historia y cada identidad es-
tán constituidas por estas deformidades, por estas pluralidades, por estos
intercambios y sustracciones entre elementos étnicos y culturales que con-
vierten a cada nación y a cada individuo en hijos de un regimiento» (Magris
1986, 166). Lo que lleva a pensar «con la mentalidad de varios pueblos»,
como dijo Franz Liebhard, citado en El Danubio. Pero de inmediato surge
una pregunta: «¿Es ese pensar en varios pueblos una síntesis unitaria o un
hacinamiento heterogéneo, una suma o una resta, un modo de ser más rico
o de ser Nadie?» (Magris 1986, 270). En resumen: ¿pensar en varios pueblos
es una ventaja o un hándicap?
No obstante, dejando de lado las guerras internas, el Imperio encontró
su unión y su identidad como un todo gracias a las luchas mantenidas con-
tra enemigos externos. Uno de los principales fue el Imperio Otomano: la
gran águila imperial de los Habsburgo fue quien logró detener a la Media
Luna (Magris 1986, 163 y ss.). Habsburgo contra el Gran Turco, dos bloques
cerrados y definidos por un objetivo. Aun así, pasados los años, llegó un
momento en el que fueron aliados, y de pronto la propaganda imperial
pasó de señalar al turco enemigo a ensalzar la fraternidad que había entre
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA 81
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
alza como el río que observó callado toda la infamia y toda la muerte que
se perpetró en unos pocos años. En el transcurso de esos años, la identidad
de esa zona danubiana mutó, se creó una máquina de destrucción, un plan de
eliminación sistemática de poblaciones enteras; todo vertebrado por masas
alentadas a matar y morir por la patria, la nación o cualquier otro ideal.
Es el sacrificio del sujeto por ese ideal, que en la otra cara de la moneda
conlleva la destrucción total del enemigo. Como dice Magris, aquí ya no se
puede hablar de lucha contra el enemigo, sino que se cree luchar contra el
mismo mal encarnado (Magris 1986, 127) –el mal que los nazis identificarán
con la raza judía, por ejemplo–. Por lo tanto, en el estado de guerra total
en el que se sumió la Europa Central en la primera mitad del siglo pasado,
el mal gozaba de identidad, bien definida por unos caracteres concretos. Y
las huellas de esas luchas permanecen también mucho tiempo después. De
Bratislava, por ejemplo, dice: «Es un corazón de esa Mitteleuropa formada
por la estratificación de los siglos que permanecen siempre presentes, de
las laceraciones y de los conflictos sin resolver, de las heridas sin cicatrizar
y de las contradicciones sin conciliar» (Magris 1986, 204). Probablemente
la afirmación sea extensible a todas las zonas mitteleuropeas, sobre todo
las azotadas por el dominio nazi, que todavía tienen esas heridas abiertas,
por lo reciente y por lo devastador. No obstante, la perspectiva opuesta
podría ser precisamente advertir que es en esas heridas donde se crean los
lazos constructores de identidad: de nuevo, son la sangre derramada y
los movimientos demográficos (a veces impuestos) los que dan lugar a
nuevas identidades, fruto de mezcolanzas y continuo contacto. Es una vi-
sión paradójica, en el fondo.
En la novela, además, se habla de una construcción transversal de
identidades a través de una serie de colectivos que se alzan como tópicos
transnacionales. Entre ellos se destaca el nazismo y el judaísmo (tan te-
rriblemente relacionados entre ellos, por añadidura). Se podría decir que
la identidad queda aquí –como en tantos otros casos– definida por los
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
82 ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA 83
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
ser anulados. «Cuando se cepilla caen virutas», que decía Hegel, en cita que
expresamente recoge Magris (1986, 103).
¿Qué queda hoy de esa historia del Danubio? Aunque no haya refe-
rencias directas a ello, se puede observar que la Mitteleuropa que recorre
Magris es una de las patas que sostienen lo que hoy llamaríamos Europa.
Ciertamente, «la historia danubiana abunda en proyectos jamás realizados,
en federaciones plurinacionales, desde la confederación alemano-magiar-
eslavo-latina o desde la república federal danubiana abierta a todas las
naciones, ideadas por el barón Miklos Wesselényi» (Magris 1986, 248).
La pregunta que surge es si no residirá precisamente en esa no reali-
zación la esencia identitaria: la posibilidad de estar en circunstancias pro-
picias para crear e idear, para marcarse objetivos e ideales de comunión
europeo-danubiana. Magris construye un relato que hace creer en una
identidad común. Tal vez es un ideal, y escapa totalmente a la realidad. Sin
embargo, el libro lo presenta convincentemente, con tantos elementos y
ejemplos que no se puede sin más prescindir de todo ello; es una identidad
cuya esencia, sin embargo, no es la realización política, que ha existido en
algunos momentos, a veces con connotaciones positivas, pero alguna otra
vez con todo un terror, destrucción y muerte. La identidad no está vincula-
da a esa realización política; surge de muchos elementos, causados a veces
por la política, que incluso al desencadenar guerras y migraciones forzadas
ha contribuido a ella. Está llena de paradojas, por tanto, la historia de esa
Mitteleuropa que comparte un gran río.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
84 ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
superación del pasado, que aflora incluso muchos años después de esos
acontecimientos, en 2001 en este caso.
Al principio nada hace pensar que la novela pueda tener que ver con
ese tema. El narrador encuentra a un curioso personaje, Austerlitz de nom-
bre, en la Centraal Station de Amberes, concretamente en la «Salle des pas
perdus». Es un encuentro casual y la primera conversación gira en torno
a «asuntos de la historia de la arquitectura» (Sebald 2003, 16)2. Parece que
será uno de esos encuentros casuales a la espera de un viaje, un encuentro
único y sin mayor trascendencia. O bien el inicio, medias in res, de la his-
toria de un personaje en su evolución a lo largo del tiempo, algo así como
un Bildungsroman atípico en su estructura narrativa. Ya en este inicio, sin
embargo, dos detalles pueden insinuar que hay algo distinto: de una parte,
el encuentro no se da en un lugar cualquiera: en la inmensa sala de la es-
tación, un hombre pequeño –luego sabremos que es Austerlitz– está foto-
grafiando detalles de esa sala, que está «cubierta de una cúpula de sesenta
metros» (13). Es uno de esos suntuosos edificios en la Bélgica de comien-
zos del siglo XX (la estación es concretamente de 1905), en que la Bélgica
colonial de Leopoldo II se celebra a sí misma; una Bélgica de faz radiante
en la metrópoli y muy oscura en las colonias. Por otro lado, la escena está
dominada por un «poderoso reloj» (16), presentado como representante del
tiempo: «En el lugar más alto, el tiempo, representado por las agujas y las
horas» (21), indica que la dimensión temporal va a jugar un papel muy im-
portante en la novela. En ese mismo momento, además, se presenta con un
ejemplo la consecuencia del paso del tiempo: si en su momento la cúpula
resultaba moderna y tenía algo de dramático, ahora se ha quedado en un
«ridículo eclecticismo» (20).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA 85
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
86 ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
sólo con abrir los convolutos y pasar las innumerables páginas que había descrito a lo largo
del tiempo, una sensación de repugnancia y asco» (179).
6. Así describe el punto final de esa crisis: «En ninguna parte veía ya una conexión,
las frases se disolvían en palabras aisladas, las palabras, en una sucesión arbitraria de letras, las
letras en signos inconexos y éstos en una huella gris azulada […] que me llenaba cada vez
más de sentimientos de horror y vergüenza» (184).
7. La describe como un «edificio marcado en su monumentalismo probablemente por
el deseo de autoperpetuarse del Presidente, un edificio que repele a los seres humanos»
(382).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA 87
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
en su vida, de su verdadera identidad. Y del motivo por el que toda esa red
de estaciones y de vías le fascina.
Ha crecido en Gales, bajo el nada sospechoso nombre de Dafydd Elias,
en el hogar triste, «infeliz» (69), de un austero predicador calvinista y su
melancólica esposa: una casa de frío y silencio (71), en la que nunca entra
la luz: «En todo el tiempo que pasé en casa del matrimonio Elias, nunca
se abrió una ventana» (70). También su identidad permanece en la oscuri-
dad. Acompaña a veces al predicador en sus viajes, en mísera carreta, para
predicar aquí y allá. En uno de esos viajes el predicador llega al pantano
de Vyrnwy, donde en 1888 quedó sumergido el pueblo de Llanwddyn: allí
está su casa familiar. No hay pasado, desapareció bajo las aguas; y el pre-
sente es oscuro, gris, sin luz.
Al enfermar la esposa del predicador es llevado a un colegio. Y allí es
donde el director le desvela que él no es quien cree ser: Jacques Austerlitz
es su verdadero nombre, le dice el director: «It appears, dijo Penrith-Smith,
that this is your real name» (101). Intenta escapar de la soledad, del desa-
rraigo que le produce este cambio de identidad, busca en guías telefónicas
y otros lugares, pero encuentra muy pocas referencias.
Empieza en el horizonte una nueva identidad, que en el fondo no le
interesa8, que comienza a encontrar casualmente por una conversación de
dos mujeres en un anticuario de libros y que finalmente lo conectará con
un destino europeo, con un capítulo, muy oscuro también, de la historia de
Europa. Una hora permanecerá sentado delante de aquella tienda. Y ahora
sabe que tiene que ir a Praga, que vino desde allí. Él es uno de los nume-
rosos niños judíos que en 1939, ante la inminente entrada de las tropas de
Hitler en Praga, había partido de Checoslovaquia a Gran Bretaña.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
88 ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA 89
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
Muchas son las diferencias entre los dos libros: por su carácter, por
sus autores, por sus características. Pero, al final, ambos encierran una
reflexión sobre Europa. En Magris, centrada en un Lebensraum específico
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
90 ENRIQUE BANÚS IRUSTA Y JORGE VALERO BERZOSA
DE RÍOS Y FERROCARRILES: CONSTRUCCIÓN Y DECONSTRUCCIÓN DE LA IDENTIDAD EUROPEA…
BIBLIOGRAFÍA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 75-90
ISSN: 0210-7287
Marco PAONE
Universidade de Santiago de Compostela
Università degli Studi di Perugia
marco.paone@unipg.it
RESUMO: Con ocasión da celebración do Día das Letras Galegas 2014 dedi-
cado a Xosé María Díaz Castro, produciuse unha atención especial cara á súa
produción literaria. Isto provocou o rescate e a publicación de parte da súa obra
que quedara parcialmente inédita ou perdida na dispersión das saídas puntuais,
como foron, entre outros materiais, as súas traducións. Por un lado, asístese á
tradución dentro do circuíto do sistema literario español, non só traducións da
súa poesía nos outros idiomas do Estado, senón a experiencia de traducir(se) ao
castelán e de introducir tanto en español como en galego autores da tradición
europea máis próximos ás súas cordas poéticas, como foron Rilke e de Lamar-
tine. Porén, a súa obra de tradutor deixou testemuños de tradución ao francés,
inglés e alemán de autores galegos e españois. Esta situación amosa a versatili-
dade de Díaz Castro en enlazar o contexto galego e ibérico co europeo, o que
permite afondar na rede interliteraria que conforma a súa poesía e en cuestións
sobre a (auto)tradución que redefinan a súa obra na xeografía cultural europea.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
92 MARCO PAONE
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
ABSTRACT: Galician Literature Day 2014 was dedicated to the work of Xosé
María Díaz Castro. This led to the publishing of work that had been partially
unpublished or lost in dispersion of specific outputs, as it happened, among
other materials, to his translations. On the one hand, we are witnessing not
only the translation of his poetry into other languages of the Spanish literary
system, but also the experience of his (self)translation to Spanish and Galician
of authors of the European tradition close to his poetic leanings, like Rilke and
Lamartine. However, his work as translator also resulted in the translation of
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Galician and Spanish authors into French, English and German. This shows
the versatility of Díaz Castro in linking the Galician and Iberian context to the
European framework, allowing for a deeper interliterary network that shapes his
poetry and showing how (self)translation redefines his literature in the cultural
geography of Europe.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
MARCO PAONE 93
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
publicada en 1972:
Na escolma de Seix Barral, que está a saír, e leva longas introducións a
cada un dos once poetas escolmados, vai o [Antón] Tovar. En cambio
o Díaz Castro presenta un problema: é un gran poeta en galego. O seu
engado é en gran parte lingüístico. Vertido ao castelán que non queda
cáseque nada del. Eu fixen a proba xunto co [Pere] Gimferrer e o [Joa-
quim] Marco. A versión, por máis acabada que fora, quedaba moi lonxe
do orixinal galego. A imaxe de Díaz Castro quedaría deturpada (Cochón
2014, 16).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
94 MARCO PAONE
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
MARCO PAONE 95
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
saíron en Aguilar de autores nórdicos como o sueco Carl Gustaf Verner von
Heidenstam (Obras escogidas, 1956) ou dos daneses Johannes Vilhem Jen-
sen e Henrik Pontoppidam en 1957, ou as traducións do inglés de moitas
novelas da serie Selecciones Reader’s Digest e da serie de James Bond de
Ian Fleming. Moi poucas foron as publicacións de poesía propia e allea en
castelán. Houbo, en cambio, máis casos de traducións de poesía ao galego
en varias revistas, aínda que con datas moi concretas1, case sempre antes
e despois de Nimbos, obra publicada por Galaxia en 1961, nos extremos
da fase de formación e da época de xubilación da súa traxectoria vital e
literaria.
Nacido en 1914, preto de Guitiriz, será no Seminario de Mondoñedo,
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
1. Para afondar nas traducións e nas súas datas de creación e, no caso, de publica-
ción, remítese ao traballo de Armando REQUEIXO sobre a vida e a obra de Díaz Castro (2013,
81-85) e á súa edición do Cartafol de traducións e outros poemas (2014).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
96 MARCO PAONE
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
(Carballo Calero 1982, 17) ofrece polo que atinxe á ampliación de públi-
co. Ao contrario, algúns exemplos desta autotradución engaden algúns
elementos máis sobre esta práctica e permiten conectar as outras obras de
poesía traducida levadas a cabo por Díaz Castro coa súa poética e recons-
truír as consecuencias que teñen na formación dunha autoría europea.
Nimbos constitúese por trinta e dous poemas repartidos entre sete sec-
cións, cuxos títulos –Pórtico, Noite, Lus, Espranza, Milagre, Soño e Feri-
da– dan unha idea sumaria das sendas temáticas polas que se constrúen
estes versos. Nesta sede, traeránse algúns exemplos das dúas versións para
indicar algúns cambios que nos resultarán útiles para enmarcar a poética
de Díaz Castro máis alá da súa obra no marco europeo das outras lecturas
e traducións poéticas que levou a cabo.
En «Coma un anxo airado» – «Como un ángel airado», por exemplo,
substitúese un topónimo concreto galego, o monte Corda, cun xenérico
«Sierra» por mor do cambio de perspectiva lectora; na terceira estrofa, asís-
tese a un alongamento do verso na versión española, debido a cuestións
silábicas das propias palabras, o que muda a concentración eufónica do
verso na versión galega (Díaz Castro 1982, 27). Polo outro lado, a versión
española lima os hipérbatos e desenvolve unha sintaxe máis plana, que
mesmo achega á poesía de Díaz Castro un carácter case máis confesional
e coloquial.
¿Onde foron os que se erguían
coma deuses? Xa non están.
Treman no búdio escuro bágoas,
rola unha estrela, dorme o can.
Derrétense os bronces da grória
nas sombras da noite que cai (Díaz Castro 2014a, 41).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
MARCO PAONE 97
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
bruar dos navíos (Díaz Castro 2014a, 59), é dicir, a voz fonda parecida á
dos bois, cambia no máis simple fragor do castelán (Díaz Castro 1982, 37),
perdendo non só unha referencia específica ao mundo sensible, senón un
elemento útil nos encaixes temáticos do poema, onde se conecta o destino
de Galicia cos seus elementos máis forte, a terra e o mar, cos seus respeti-
vos ciclos, ensinos e enganos; ou, no caso do intraducible desorballar, do
comezo da cuarta estrofa, que se traduce na perifráse «disipando el rocío
de tus prados de ensueño». Semellantes cambios aparecen tamén noutros
lugares de Nimbos, como no canto á emigración, «Terra achaiada», ou no
poema «A Cerna».
Hase de amar a cousa hastra que sangre.
O verdadeiro amor enferra en neve,
ara nun mar de rosas suco leve,
aí pro acadulla en sangre.
La poda
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
98 MARCO PAONE
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
MARCO PAONE 99
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
100 MARCO PAONE
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
car, está moi presente a figura de Francis Jammes, cantor das «geórgicas
cristianas» segundo Carballo Calero (1982, 16), e cuxa figura destaca nunha
poesía bilingüe, titulada «Desnudez»:
Palpar tus versos, Jammes, en busca de tu alma,
y encontrar mi propia alma en soledad y sed!…
–Ô coueur, île desérte!, a toutes tes souffrances
n’ont répondu que Dieu, le mer et les palmiers!– (Díaz Castro
2014d, 61).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
MARCO PAONE 101
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
publicaba baixo pedimento dalgún amigo para unha revista concreta, por
exemplo Dorna ou Alba, malia o receo que manifestaba en publicar as súas
traducións poéticas. De feito, nunha carta confesaba á Redacción de Dorna
a dificultade e a necesidade desta operación: «Defórmase o corpo e o es-
pírito do orixinal; desfaise a rima (se a hai), rómpese o ritmo e pertúrbase
a métrica, ademais de que en toda poesía hai algo de misterio, difícil de
expresar noutra lingua» (Díaz Castro 2014b, 44). Talvez por iso, procuraba
este misterio na poesía doutros poetas que sentía próximos. Moitas destas
relacións procedían da súa formación xuvenil, de feito no Seminario de
Mondoñedo tivo acceso á publicación de revistas internacionais. Alí tamén
madurou a súa paixón polo poeta fránces Alphonse de Lamartine, do que
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
102 MARCO PAONE
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
El ángel
O anxo
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
MARCO PAONE 103
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
Non obstante sexan dous inéditos, coas precaucións que o caso necesi-
ta4, estas dúas versións en castelán e galego do poema de Rilke ofrécennos
a posibilidade de entender algunhas escollas tradutorias que Díaz seguiu en
ambas linguas que subxacen a súa ampla labor de auto-tradutor. A versión
española é metricamente máis estable, tende á sustantivización e ao uso de
proposicións coordinadas, noutro caso hai unha predominancia do uso dos
adxectivos que se alongan nunha serie de solución perifrásticas que van de
verso en verso, construíndo un discurso máis envolvente e menos formal.
*
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
104 MARCO PAONE
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
BIBLIOGRAFÍA
telán de Xosé María Díaz Castro. Valencia: Poesia Edicions de la Guerra, 1997.
DÍAZ CASTRO, X. M. Nimbos. 3.ª ed. Vigo: Editorial Galaxia, 2014.
DÍAZ CASTRO, X. M. Cartafol de traducións e outros poemas. Santiago de Compos-
tela: Consello da Cultura Galega, 2014.
DÍAZ CASTRO, X. M. Poesía galega completa. Vigo: Editorial Galaxia, 2014.
DÍAZ CASTRO, X. M. Sombras radiantes y otros poemas. Madrid: Eneida, 2014.
GRUTMAN, R. «Self-Translation». En BAKER, M. e G. SALDANHA (eds.). Routledge Ency-
clopedia of Translation Studies. London: Routledge, 2008, pp. 257-260.
GRUTMAN, R. «La autotraducción en la galaxia de las lenguas». Quaderns. Revista de
traducció, 2009, 16, pp. 123-134. http://www.raco.cat/index.php/quadernstra-
duccio/article/viewFile/139940/191119 [20 agosto 2016].
LÁZARO CARRETER, F. (ed.). Diccionario de términos filológicos. 3.ª ed. Madrid: Gre-
dos, 1977.
LÓPEZ-CASANOVA, A. «Contexto, creación e construción macrotextual (Unha propos-
ta analítica de Nimbos)». En COCHÓN, L. (ed.). Nimbos: cáliz fervendo! Santiago
de Compostela: Cadernos Ramón Piñeiro – Xunta de Galicia, 2014, pp. 25-42.
MÉNDEZ FERRÍN, X. L. «Derradeiras verbas sobre Díaz Castro». El sábado – Faro de
Vigo, 31 de maio de 2014, p. 4.
PÉREZ LÓPEZ, S. L. A Ferida da beleza en Nimbos de X. M. Díaz Castro. Santiago de
Compostela: Istituto Teológico Compostelano, 2014.
RECUENCO PEÑALVER, M. «Más allá de la traducción: la autotraducción». Trans. Re-
vista de Traductología, 2011, 15, pp. 192-208. http://www.trans.uma.es/pdf/
Trans_15/193-208.pdf [16 agosto 2016].
REQUEIXO, A. «Xosé María Díaz Castro traductor». En LORENZO, R. (ed.). Homenaxe
a Fernando R. Tato Plaza. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago
de Compostela, 2002, pp. 705-713.
traducións ao galego do propio autor. Porén, outros textos ficaron inéditos, como acontece
cos poemas en francés “Ô toi, qui sur l’abîme de la tristesse…”, “Je ne sais pas”, “Jeunesse”,
“Mon Dieu…”, “Où vont-ils…” e un curioso “Hymne au Socialisme”, ademais das poesías en
latín “Si quis dixerit res finitas…” e “Si quis non confiteatur…”» (DÍAZ CASTRO 2014b, 47-48).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
MARCO PAONE 105
CUESTIÓNS DE (AUTO)TRADUCIÓN: XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO, UN POETA ENTRE LINGUAS
REQUEIXO, A. Vida e Obra de Xosé María Díaz Castro. Vigo: Editorial Galaxia, 2013.
RILKE, R. M. Nueva Antología poética. Trad. Jaime Ferreiro Alemparte. Espasa: Ma-
drid, 1999.
TANQUEIRO, H. «Un traductor privilegiado: el autotraductor». Quaderns. Revista de
traducció, 1999, 3, pp. 19-27. http://ddd.uab.cat/record/2681 [17 agosto 2016].
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 91-105
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
VARIA
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ISSN: 0210-7287
Alfonso MARTÍN-JIMÉNEZ
Universidad de Valladolid
alfonso@fyl.uva.es
1. This article was made within the framework of the research project «Constructivist
Rhetoric: Speeches Identity», financed by the Ministry of Science and Innovation of Spain
(Reference: FFI2013-40934-R).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
110 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
Key words: Evolution of the essay; World of the author; World of the cha-
racters; Rhetorical discourse; Fictional essay; Non-fictional essay.
Palabras clave: Evolución del ensayo; Mundo del autor; Mundo de los
personajes; Discurso retórico; Ensayo ficcional; Ensayo no ficcional.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 111
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
The world of the author includes poetry (in other words, all forms of
lyrical, elegiac or heroic/satirical poetry) and argumentation (all forms re-
lated to persuasive argument [Hernadi, 1972]), whereas the world of the
characters includes narration and drama. Likewise, the horizontal line
which unites the two categories symbolises the fact that both may be pre-
sent in a single text (for instance, a novel which develops the narrative
component of the world of the characters and that also includes frequent
reflections by the heterodiegetic narrator, which may be included in the
argumentative component of the world of the author).
In an attempt to explain so-called hybrid or mixed genres, such as dia-
logues, eclogues or ballads, which at the same time evidence features from
both or more genres (Huerta 1992), the possibility of including a new text
within the category of the world of the characters should be considered.
Just as the empirical author creates the primary text (by this, we understand
the actual text that reaches the recipients), a fictional character may build
up a new text within the world of the characters of the original text. In this
way, the so-called hybrid genre may be explained as the initial creation
of a character who later constructs a new text. In dialogues and eclogues,
characters who thus populate the world of the characters are created, jointly
constructing an inserted text, and developing the argumentative stream (in
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
112 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
the case of dialogues) or the poetic stream (in the case of eclogues) of the
world of the inserted author.
The categories of the intra-textual enunciator and what is enunciated
by them should also be included in the model, these being concepts well
established in contemporary literary theory (Benveniste 1966; Greimas and
Courtés 1979; Genette 1989). The natural general categories of the world
of the author and of the world of the characters (as well as the joint repre-
sentation thereof) constitute what is enunciated in the text. What is said is
expressed by an intra-textual enunciator, who may address an intratextual
addressee.
In order to cover all of the general possibilities of expression, the
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
literary text model also needs to include the category of the peritext,
proposed by Gérard Genette to refer to the series of elements situated
«around the text, in the space of the volume, as a title or preface and
sometimes inserted into the interstices of the text, like the chapter ti-
tles or certain notes». Said elements, together with the epitext, or set of
«all the messages situated, at least in principle, outside the book: gener-
ally through some medium (interviews, conversations) or in the shape of
private communication (correspondence, personal diaries and the like)»,
constitute the paratext, whose formula would be as follows: «paratext
= peritext + epitext» (Genette 2001, 10). Clearly, the category of peritext
should be included in the literary text model since its elements form part
of the actual book and appear closely related to the text itself, but not to
the epitext, whose constituent parts share no actual physical space with
the text nor are directly related to it.
In this model, the author and the recipient are at the pragmatic level of
communication, and represent the empirically existing person who creates
the work and the person who receives it. The two categories may be plu-
ral (since there are cases of multiple authorship), and the author may also
prove to be the only recipient of their own text (as is the case of personal
diaries or similar texts). The intratextual enunciator and addressee are re-
lated both with the actual text itself, or textual core, and with the peritext,
since the enunciator may be responsible for enunciating the text itself as
well as other peritextual elements, such as the prologue or notes, whereas
the addressee may figure in the actual text or in the peritext. Enunciator
and addressee may be plural or absent or diminished in certain types of
works. There may be several enunciators should the work involve a num-
ber of prologues from different authors, or the enunciator may play a small
role or no role at all in dramatic works that lack any stage directions. In
addition, there may be no intratextual addressee or the enunciator may ad-
dress several addressees.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 113
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
The actual enunciated text itself comprises the generic natural catego-
ries of the world of the author and the world of the characters, which are
linked by a horizontal line reflecting the possibility that the two categories
develop together in the text. Within the world of the characters is included
a new textual design, which seeks to mirror the previously mentioned pos-
sibility that the characters may create new texts inside the original text. The
inserted text in the world of the characters displays identical features to the
primary text and encompasses the extratextual categories (with regard to
the inserted text, although clearly not with the primary text) of the inserted
author (AI) and the inserted recipient (RI), as well as the intratextual cate-
gories of the peritext and inserted texts (PERITEXTI and TEXTI) and of the
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
inserted enunciator and inserted addressee (EI and DI). Their enunciated
text comprises the inserted world of the author (WAI), the inserted world of
the characters (WCI) and the possibility of joint representation of the two
categories (reflected by the horizontal line which links them). As in the case
of the primary text, the categories of the inserted author, the inserted re-
cipient, the inserted enunciator and the inserted addressee may be singular
or plural, and some may be absent (thus, in certain texts there may be no
inserted recipient or inserted addressee).
In order to distinguish the different types of texts developed by the world
of characters, the theory of possible worlds expounded by Tomás Albaladejo
(1986, 1992) proves extremely useful. Said theory considers the existence of
three types of models of the world which govern the creation of all narra-
tive works: type I of the model of the world is of what is real, corresponding
to which are models of the world whose rules are those of the real objec-
tively existing world (autobiographies, travel books, memoirs…); type II of
the model of the world is the verisimilar fictional, corresponding to models of
the world whose rules, whilst not those of the real objective world, are con-
structed according to said rules (realist novel, naturalist novel…); and type III
of the model of the world of the non-verisimilar fictional, which corresponds
to models of the world whose rules involve transgressing the norms of the
real objective world (science fiction novels, tales…).
These three types of model of the world, put forward for narration,
may be extended to the category of the world of the characters, such that
they serve to explain the composition of all works included in said catego-
ry. Distinguishing the three types of model of the world implies that not all
literary texts included in the world of characters are fictional. Whereas texts
constructed in accordance with type II and type III models of the world are,
the same cannot be said of those governed by the norms of type I, as is the
case of biographies, autobiographies, travel books, confessions, diaries or
memoirs (Doležel 2010).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
114 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
2. «In order to write well, reasoning is the principle and the source. You could find
this in the works of Socrates, the words coming effortlessly to join the subject presented
before you» («Scribendi recte sapere est et principium et fons. / Rem tibi Socraticae poterunt
ostender chartae, / uerbaque prouisam rem non inuita sequentur» [HORACIO 2003, 173, vv.
310-311]).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 115
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
a narrative mode, divisible in turn into a simple narrative mode and a mixed
narrative mode, and an imitative mode. This reworking of Plato’s classifi-
cation was aimed at highlighting the imitative mode as the most suited to
imitation, whilst discouraging the simple narrative mode, since, by speak-
ing himself, the poet distances himself from imitation. Plato’s Dialogues
drew on the imitative enunciation mode, the very kind which Aristotle had
most extolled, which might also have influenced the fact that it was taken
as a model for poets. In addition, it was a supposedly real imitation of what
Socrates had done in his life.
In some of Plato’s Dialogues, such as The Symposium, there are several
characters who converse with one another, while there are certain cha-
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
racters who give rhetorical speeches. In the actual situation in which the
banquet that gives its name to the dialogue takes place, each of the guests
present therein (Phaedrus, Pausanias, Eryximachus, Socrates…) is asked to
improvise a speech in praise of Eros or Love (in other words, it was the
type of rhetorical discourse Aristotle would call epidictic or demonstra-
tive). Aristodemus, who was present at the meeting, related the content of
the speeches to Apollodorus, who in turn, years later, recounted these to
others when requested to do so. Thus is created a world of the characters
encompassing Apollodorus and his interlocutors, who evoke the speeches
given by the guests at the banquet. In this manner, each of the characters
giving a speech creates an inserted text in which they develop the inserted
world of the author in the argumentative facet, and for which they are
solely responsible.
Nevertheless, although the situation being transcribed did in fact take
place, there is an awareness that the content of the speeches set down
cannot hope to correspond exactly to those actually given. When readying
himself to recall the speeches, Apollodorus says to his interlocutors: «well,
they ran more or less as follows… But I would be better off telling you
it from the start, just as Aristodemus told me» (Plato 1986, 188). Clearly,
Aristodemus cannot repeat the speeches as they were given and nor is
Apollodorus able to remember exactly what was said by Aristodemus. As
a result, The Symposium does not aim to reflect the actual content of the
speeches verbatim, but rather to provide an approximate transcript thereof.
Having said that, the technique of attempting to reproduce the content of
the speeches does not, in itself, endow the work with a fictional nature,
given that the characters inhabiting the world of the characters in The Sym-
posium are set out in accordance with a type I model of the world. The
actions they experience might even reflect what in fact happened, if indeed
the characters that appear in the work actually spoke the words attributed
to them (should this not be the case, the actions would correspond to the
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
116 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
type II model of the world, such that the work as a whole would belong to
said type). It is the actual content of the speeches that proves to be approxi-
mate, although said speeches constitute inserted texts of each character,
developing the inserted worlds of the author in their argumentative stream.
As a result, although we are certain that the speeches narrated by Plato
are not exactly the same as those actually given, and if the circumstances
described by Plato did actually occur, The Symposium is a text which fits
the type I description of the world, since the world of the characters of the
original text is governed by said type.
The first speech to appear in The Symposium is that of Phaedrus:
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Phaedrus began to speak from somewhere like this, saying more or less
that Eros was a great God and wondrous amongst humans and gods in
many respects, not least in point of birth.
—Being by far the oldest God, he said, he is worthy of much honour and
there is proof of this: parents of Eros, there are none, and they are not
spoken of by anyone, either prose writer or poet […] and, likewise, being
the oldest he is the cause of the greatest good for us. I, for one, cannot
say what greater good there is for one new born into youth than to have
a good lover, and for a lover to have a beloved. For that which should
guide human beings who intend to live nobly throughout their whole life,
this, and not kinship, nor glory, nor riches, nor any other thing can infuse
as well as love can […] (1986, 199-200)3.
3. Author’s translation.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 117
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
the Moral Letters to Lucilius, written by Seneca (2013) in the 1st century. At
the start of Book I of the work, the following is read:
Continue to act thus, my dear Lucilius –set yourself free for your own
sake; gather and save your time, which till lately has been forced from
you, or filched away, or has merely slipped from your hands. Make your-
self believe the truth of my words, –that certain moments are torn from
us, that some are gently removed, and that others glide beyond our reach.
The most disgraceful kind of loss, however, is that due to carelessness.
Furthermore, if you will pay close heed to the problem, you will find that
the largest portion of our life passes while we are doing ill, a goodly share
while we are doing nothing, and the whole while we are doing that which
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
is not to the purpose. What man can you show me who places any value
on his time, who reckons the worth of each day, who understands that
he is dying daily? For we are mistaken when we look forward to death;
the major portion of death has already passed, Whatever years be behind
us are in death’s hands4.
The first fragment of the work already clearly shows the effort to per-
suade which is common to rhetoric and essayistic-argumentative forms, yet
no rhetorical speeches are reproduced, as in the example seen of Plato’s
Dialogues, nor is the form similar to that of the modern essay, since use is
made of the generic structure of the epistles. This case is not a text which
imitates fictional characters or presents real people (as occurred in Plato’s
Dialogues), nor is there any reproduction of the world of the characters, but
of the world of the author, its mode of enunciation being simple narrative
in which it is the author who speaks. The literary nature of this work might
thus prove more doubtful, since it tends to be deemed more philosophical
rather than literary.
It should also be remembered that Seneca was author of a particular
kind of Dialogues, thus relating his argumentative type of work to those
of Plato. This is the genre of the «Consolations» (Consolation to Marcia,
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
118 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
the answers thereto. Yet, their being referred to as Dialogues coupled with
their pseudo-dialogued structure relates them to Plato’s Dialogues, which,
nevertheless, did not represent the world of the author, but the world of the
characters and the inserted worlds of the authors, which would bring them
closer to literary texts that drew on the imitative enunciation mode.
In line with our textual model, Seneca’s Moral Letters to Lucilius and
Consolations developed the world of the author in its argumentative stream,
such that they are clear precursors of the essay.
Between 397 and 398, Augustine of Hippo wrote his Confessions, a
work considered to be the first intimate autobiography (Bajtin 1989, 237-
409), since it not only recounts events involving the author, but also the
intimate feelings and thoughts the latter experienced when actually under-
going or when recalling and recording them. As it is an autobiography, the
events experienced by the author belong to the world of the characters.
And these events, in consonance with the theory of possible worlds, fit in
with a type I model of the world. Yet, in addition, Augustine frequently
expresses the feelings or thoughts that come into his mind when writing his
work, thus forming part of the world of the author, whether in its rational-
argumentative or its emotional stream. Indeed, the author’s vital experi-
ences are narrated in the early books of the autobiography and, above all,
after the tenth and up to the thirteenth and last books, Augustine presents
a series of clearly argumentative reflections. Taken as a whole, the Con-
fessions thus develop both a world of the characters and the world of the
author (in its twin argumentative and emotional stream). The part related
to the world of the author in its argumentative strand, expressed particu-
larly in the final books of the work, constitutes an essayistic-argumentative
component that can be related to the evolution of the essay. Augustine’s
purpose was not only to narrate his life but to set himself up as an example
of religious conversion to Christianity of someone who had led somewhat of
a dissipate lifestyle. Portraying himself as a licentious soul who finally, like
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 119
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
Paul the Apostle, finds the road to salvation is a persuasive technique re-
lated to the rhetorical recourse of the example that (together with the signs
and the arguments) formed part of the artificial proof of the rhetorical in-
ventio (it should be remembered that Augustine himself possessed a sound
knowledge of rhetoric, as he states in his autobiography). Indeed, when an
orator makes it clear that he too held the same view as those he is seeking
to persuade, he establishes a link with his audience and, by showing the er-
ror of his ways, hopes he might convince his recipients that they too might
be on the wrong path and that they should follow the example of one who,
like them, has seen the light. The Confessions thus contain an autobio-
graphical element that utilizes the world of the characters, although its true
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Allow me, Lord, to know which I should do first, whether to invoke you
or praise you. For, who can invoke you that does not know you first? For,
not knowing you, who can rightly invoke you? Should you not be invoked
in order to be known? (Augustine 2012, 3)5.
5. Agustinus Hiponnensis (no date): «agnus es, Domine, et laudabilis valde: magna
virtus tua et sapientiae tuae non est numerus. Et laudare te vult homo, aliqua portio creatu-
rae tuae, et homo circumferens mortalitatem suam, circumferens testimonium peccati sui et
testimonium, quia superbis resistis; et tamen laudare te vult homo, aliqua portio creaturae
tuae. Tu excitas, ut laudare te delectet, quia fecisti nos ad te et inquietum est cor nostrum,
donec requiescat in te. Da mihi, Domine, scire et intellegere, utrum sit prius invocare te an
laudare te et scire te prius sit an invocare te. Sed quis te invocat o nesciens te? Aliud enim
pro alio potest invocare nesciens» (http://www.augustinus.it/latino/confessioni/index2.htm
[9-10-2015]).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
120 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
yet created them, author and creator of the centuries? Or, what times
could exist that were not created by you? And how could they have
passed if they had never existed? Thus, you being the creator of all times,
if time did exist before you created heaven and earth, why is it said that
you ceased to work? Because you created time itself, time could not have
passed before you created it (Augustine 2012, 291)7.
6. «Quid faciebat Deus, antequam faceret caelum et terram? Si enim vacabat, inquiunt,
et non operabatur aliquid, cur non sic semper et deinceps, quemadmodum retro semper
cessavit ab opere?».
7. «Nam unde poterant innumerabilia saecula praeterire, quae ipse non feceras, cum
sis omnium saeculorum auctor et conditor? Aut quae tempora fuissent, quae abs te condita
non essent? Aut quomodo praeterirent, si numquam fuissent? Cum ergo sis operator omnium
temporum, si fuit aliquod tempus, antequam faceres caelum et terram, cur dicitur, quod ab
opere cessabas? Id ipsum enim tempus tu feceras, nec praeterire potuerunt tempora, ante-
quam faceres tempora».
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 121
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
as in the other, there are two kinds of audience: those addressed directly
(Lucilius and Montaigne’s relatives) and another wider addressee, the ge-
neral readership. This can clearly be seen in the case of Montaigne’s essays,
in the introduction to which, addressing «The Reader», he says that he has
written his work for friends and relatives:
TO THE READER:
It warns you from the outset that I have set myself no other goal than a
domestic and private one. I give no consideration to either your service
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Montaigne, this first day of March, fifteen hundred and eighty (Montaigne
2003, 47)8.
8. «AU LECTEUR: / C’est ici un livre de bonne foi, lecteur. Il t’avertit dès l’entrée, que
je ne m’y suis proposé aucune fin, que domestique et privée. Je n’y ai eu nulle considération
de ton service, ni de ma gloire. Mes forces ne sont pas capables d’un tel dessein. Je l’ai voué
à la commodité particulière de mes parents et amis: à ce que m’ayant perdu (ce qu’ils ont à
faire bientôt) ils y puissent retrouver aucuns traits de mes conditions et humeurs, et que par
ce moyen ils nourrissent plus entière et plus vive, la connaissance qu’ils ont eue de moi. Si
c’eût été pour rechercher le faveur du monde, je me fusse mieux paré et me présenterais en
une marche étudiée. Je veux qu’on m’y voie en ma façon simple, naturelle et ordinaire, sans
contention et artifice: car c’est moi que je peins. Mes défauts s’y liront au vif, et ma forme
naïve, autant que la révérence publique me l’a permis. Que si j’eusse été entre ces nations
qu’on dit vivre encore sous la douce liberté des premières lois de nature, je t’assure que
je m’y fusse très volontiers peint tout entier, et tout nu. Ainsi, lecteur, je suis moi-même la
matière de mon livre: ce n’est pas raison que tu emploies ton loisir en un sujet si frivole et
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
122 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
That the work should be presented in the form of a written text ad-
dressed to those close (as was the case with the Moral Letters to Lucilius)
seems designed to anticipate the likely lack of understanding of the general
readership, who might not be prepared to assimilate the novelty of the
proposed work. As regards the remainder, Montaigne clearly explains that
what is set out in his work may be directly ascribed to him: «it is myself that
I portray. My failings will here be read as they are, as will my natural form»;
«I should very gladly have portrayed myself here and wholly naked»; «I am
myself the matter of my book». Montaigne makes it clear that the author
may not only represent himself through lyrical texts, and that expounding
personal ideas is also a way of portraying oneself. In accordance with our
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
textual model, the various essays that make up Montaigne’s work develop
the world of the author in its argumentative strand. Yet, unlike the Moral
Letters to Lucilius or the Consolations, the Montaigne’s work is not based
on the structure of the epistle.
This type of work in which the author sets out his ideas does not im-
ply imitation in the Aristotelian sense, such that it can scarcely have been
considered in its time as poetic or literary. Yet, Montaigne repeatedly sug-
gests the link between his text and poetry (or with what we refer to today
as literature). Indeed, the verb «portray» («portray me as I am») associates
his work with the poetic tradition in which the link between painting and
poetry had been highlighted. In his Poetics, Aristotle likened the work of
artists to that of poets, and Horace, in his Epistula ad Pisones, approved
of such a connection with the well-known formulation «Ut pictura poesis
[as is painting, so is poetry]» (Horace 2003, 176-177). This is thus an innova-
tive text and one linked to the poetic tradition by the author. As a result,
and although the essay has always struggled and indeed continues to strug-
gle for recognition as a literary genre since it only represents the world of
the author in its argumentative strand, in its origin, it emerged as a type of
text that was related to literature.
In 1789, José Cadalso published his Moroccan Letters, a work which
brought together letters written to two fictional characters, Gazel Ben-Aly
and Ben-Beley. In said letters, both characters express their ideas or opi-
nions. The work thus develops a world of the characters corresponding to
type II of the model of the world, and the characters create inserted texts
–the letters addressed to each other– in which they utilize the inserted
worlds of the author in the argumentative stream. This work thus bears a
si vain. Adieu donc; de Montaigne, ce premier de mars mil cinq cent quatre-vingts» (MON-
TAIGNE 1965, 49).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 123
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
certain resemblance to Plato’s Symposium, since the two develop the in-
serted worlds of the author, yet differ from it due to their clearly fictional
nature, as opposed to Plato’s intention to reflect actual events. The fictional
nature of the characters created by Cadalso, as well as the use of imitative
enunciation (in which two characters speak), has led to the work instantly
being deemed as literary and to its being the subject of study in the history
of literature.
As can be seen in the work’s very title, Cadalso links his work to the
epistolary tradition instigated by Seneca, yet attributes authorship of
the epistles to the fictional characters. Moreover, Cadalso resorts to another
typically literary resource, namely that of having come across a manuscript
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
My friend’s life came to its end before he could tell me whether these
were indeed letters written by the author whose name appeared, which
might be inferred from the style, or whether it was merely a past-time of
the deceased, to the writing of which he had devoted the final years
of his life. Both explanations are possible: the reader will be left to judge
whichever of the two he considers to be more likely9.
9. «La suerte quiso que, por muerte de un conocido mío, cayese en mis manos un
manuscrito cuyo título es: Cartas escritas por un moro llamado Gazel Ben-Aly, a Ben-Beley,
amigo suyo, sobre los usos y costumbres de los españoles antiguos y modernos, con algu-
nas respuestas de Ben-Beley y otras cartas relativas a estas. / Acabó su vida mi amigo antes
que pudiese explicarme si eran efectivamente cartas escritas por el autor que sonaba, como
se podía inferir del estilo, o si era pasatiempo del difunto, en cuya composición hubiese gas-
tado los últimos años de su vida. Ambos casos son posibles: el lector juzgará lo que piense
más acertado» (CADALSO 1984, 78-79).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
124 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
Cadalso thus suggests that the letters were written not by the characters
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
but by his dead friend, who is indeed Cadalso himself, thereby indicating
that the opinions expressed in the letters are his. It can thus clearly be seen that
the device of ascribing the letters to fictional characters seeks to endow the
work with a fictional and therefore literary nature, whilst continuing to
warn readers in the peritext that they may take the opinions expressed in
the letters as belonging to the author himself. Cadalso thus shares Mon-
taigne’s intention of «portraying» himself, whilst endowing his work with
the literary character which proved so debatable in the Essays. Like Mon-
taigne, Cadalso also deems that expressing opinions serves to mirror the
personality of whoever is stating them: «I have not dwelt on describing
the character of those who wrote them [the letters]. This should be drawn
from their reading»11. And if Montaigne described himself as an author of
good faith («This is a book of good faith»), Cadalso says the following
of himself: «I am no more than a good man who has given birth to words
written on paper»12. Cadalso clearly had Montaigne’s Essays very much in
mind.
In any case, and because it uses the device of attributing the letters to
fictional characters, the work of Cadalso develops the world of the char-
acters (the Moors Ben-Beley and Gazel), who create new inserted texts in
10. «[…] el amigo que me dejó el manuscrito de estas cartas, y que, según las más
juiciosas conjeturas, fue el verdadero autor de ellas, era tan mío y yo tan suyo, que éramos
uno propio; y sé yo su modo de pensar como el mío mismo, sobre ser tan rigurosamente mi
contemporáneo, que nació en el mismo año, mes, día, e instante que yo; de modo que por
todas estas razones, y por alguna otra que callo, puedo llamar a esta obra mía sin ofender
a la verdad» (CADALSO 1984, 80).
11. «No me he detenido en decir el carácter de los que las escribieron [las cartas]. Esto
último se inferirá de su lectura» (CADALSO 1984, 79).
12. «No soy más que un hombre de bien, que ha dado a luz un papel» (CADALSO
1984, 82).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 125
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
which they elaborate the inserted worlds of the authors in its argumentative
stream. In other words, the procedure closely resembles that of Plato’s Dia-
logues, with the difference that Plato’s characters are real while Cadalso’s
are fictional. Cadalso’s text is thus not only related to the epistolary tradi-
tion of Seneca and Montaigne, but also to Plato’s Dialogues. Yet, unlike the
works of Plato, Seneca or Montaigne, Cadalso’s has also been considered
to be literary, evidencing the fact that creating fictional characters ensures
the literary nature of the text in which they appear.
An interesting parallel to Cadalso’s attributing texts of an argumenta-
tive nature to fictional characters may be found in The Book of Disquiet by
Fernando Pessoa (written between 1910 and 1935, and published for the
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
13. «Se alguna coisa há que esta vida tem para nós, e, salvo a mesma vida, tenhamos
que agradecer aos Deuses, é o dom de nos desconhecermos: de nos desconhecermos a nós
mesmos e de nos desconhecermos uns aos outros. A alma humana é un abismo obscuro e
viscoso, un poço que se não usa na superfície do mundo. Ninguém se amaría a sí mesmo se
deveras se conhecesse, e assim, não havendo a vaidade, que é o sangue da vida espiritual,
morreríamos na alma de anemia. Ninguém conhece outro, e, aínda, bem que o não conhe-
ce, e, se o conhecese, conhecería nele, ainda que mãe, mulher ou filho, o íntimo, metafísico
inimigo» (PESSOA 1986, I, 128).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
126 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
who busily weaves straw to distract himself from his fate, but more like
the girl who embroiders pillows for no other reason than merely to keep
busy […]
For me, life is like a roadside inn where I must stay until the coach from
the abyss arrives […] Night will fall on all of us and the coach will arrive. I
enjoy the breeze and the soul I was given with which to enjoy it, and I no
longer question or seek. If what I write in the book of travellers can, when
read by others at some future date, also entertain them on their journey,
then fine. Should they not read it, or not be entertained by it, then that is
fine too (Pessoa 1991, 30)14.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
14. «Ser pesimista é tomar qualquer coisa como trágico, e essa atitude é um exage-
ro e um incómodo. Não temos, é certo, um conceito de valía que aplíquemos à obra que
produzimos. Produzimo-la, é certo, para nos distrair, porém não como o preso que tece a
palha, para se distrair do Destino, senão da menina que borda almofadas, para se distrair,
sem mais nada […]. / Conidero a vida uma estalagem onde tenho que me demorar até que
chegue a diligência do abismo […] Para todos nós descerá a noite e chegará a diligência.
Gozo a brisa que me dão e a alma que de deram para gozá-la, e não interrogo mais nem
procuro. Se o que deixar escrito no libro dos viajantes puder, relido um dia, por outros,
entretê-los tambén na passagem, será bem. Se não o lerem, nem se entretiverem, será bem
também» (PESSOA 1986, I, 48-49).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 127
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
128 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
CONCLUSION
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ 129
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
emotional side, the argumentative genre provides the ideal channel for
them to convey their rational and persuasive side. Expressing their own
opinions, as well as seeking to have these embraced by others, forms an
intrinsic part of personal identity, such that the essayistic-argumentative
genre provides a particularly suitable way to construct the image of them-
selves which authors wish to transmit. The argumentative component may
be used either independently or in conjunction with lyrical or narrative
forms, and plays a key role in literature. In this sense, the sentence which
appears in the Prologue to Montaigne’s Essays «I am myself the matter of my
book» constitutes a paradigmatic expression on the conscience of the essay
to construct and reflect on one’s own identity.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
BIBLIOGRAPHY
AGUIAR E SILVA, Vítor Manuel. Teoria da Literatura. Coimbra: Almedina, 1990, 8.ª
ed., 2.ª reimpr.
AGUSTÍN, San. Confesiones; Contra los académicos; De la vida feliz; Soliloquios; La
inmortalidad del alma; El maestro; La catequesis de los principiantes; La natu-
raleza del bien. Contra los maniqueos. Madrid: Gredos, 2012.
AGUSTINUS HIPONNENSIS. ND. Confessionum libri XIII. http://www.augustinus.it/la-
tino/confessioni/index2.htm [25-10-2015].
ALBALADEJO MAYORDOMO, Tomás. Teoría de los mundos posibles y macroestructura
narrativa. Alicante: Universidad de Alicante, 1986.
ALBALADEJO MAYORDOMO, Tomás. Semántica de la ficción: la ficción realista. Ma-
drid: Taurus, 1992.
BAJTIN, Mijail. Teoría y estética de la novela. Madrid: Taurus, 1989.
BENVENISTE, Émile. Problèmes de linguistique générale. Paris: Gallimard, 1966.
CADALSO, José. Cartas marruecas. Noches lúgubres. Madrid: Cátedra, 1984.
DOLEŽEL, Lubomír. Possible Worlds of Fiction and History. The Postmodern Stage.
Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2010.
GENETTE, Gérard. «Discurso del relato. Ensayo de método». In GENETTE, Gérard.
Figuras III. Barcelona: Lumen, 1989, pp. 75-327.
GENETTE, Gérard. Umbrales. México D. F.-Buenos Aires: Siglo XXI, 2001.
GENETTE, Gérard. Metalepsis. Barcelona: Reverso, 2006.
GREIMAS, Algirdas Julien and Joseph COURTÉS. Sémiotique. Dictionnaire raisonné de
la théorie du langage. Paris: Hachette, 1979.
HERNADI, Paul. Beyond Genre. New Definitions in Literary Classification. Ithaca:
Cornell University Press, 1972.
HUERTA CALVO, Javier. «Ensayo de una tipología actual de los géneros literarios».
In GARCÍA BERRIO, Antonio and Javier HUERTA CALVO. Los géneros literarios:
sistema e historia. Madrid: Cátedra, 1992, pp. 141-232.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
130 ALFONSO MARTÍN-JIMÉNEZ
«I AM MYSELF THE MATTER OF MY BOOK»: THE HISTORICAL EVOLUTION…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 109-130
ISSN: 0210-7287
Nicolas BEAUCLAIR
Universidad de Sherbrooke
nicolas.beauclair@gmail.com
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
132 NICOLAS BEAUCLAIR
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
1. INTRODUCCIÓN
Desde hace algunos años los estudios sobre los indígenas ganan en
fuerza y popularidad en los medios académicos norteamericanos. Si es
cierto que el interés hacia las culturas indígenas americanas no es nuevo,
en el área francófona de Canadá, la llamada provincia de Quebec conoce
un resurgimiento importante de este interés, como lo testimonia en los úl-
timos años la creación de iniciativas universitarias como es la creación de
programas de estudios indígenas y de literaturas autóctonas1. Ahora bien,
al interesarse por las culturas indígenas, es difícil ignorar las dimensiones
éticas y políticas subyacentes a las investigaciones que conciernen a estas
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
NICOLAS BEAUCLAIR 133
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
del crítico literario peruano Antonio Cornejo Polar (1978, 1983 y 1994), el
marco teórico de los estudios decoloniales (Mignolo 2000 y 2007; Restrepo
y Rojas 2010; Lepe Lira 2011) y el del giro ontológico de la antropología
(Descola 2005 y Blaser 2009). Este marco teórico nos servirá para examinar
dos autores indígenas de la provincia de Quebec que se insertan en dos
espacios discursivos diferentes: el historiador wendat Georges Sioui, que
se inscribe en el discurso académico; y la poeta innu Rita Mestokosho,
que escribe más bien desde el discurso literario. El análisis de estos dos
autores nos servirá para afirmar que cada uno, a su manera, está compro-
metido en una decolonialidad indígena al expresar una ontología diferente
que participa de una afirmación identitaria y política propiamente indíge-
na. Así, en las páginas que siguen, empezaremos presentando las grandes
líneas teóricas que orientan este trabajo y, luego, dedicaremos un apartado
a cada uno de estos dos autores y terminaremos con una corta conclusión.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
134 NICOLAS BEAUCLAIR
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
Dicho de otra manera, las ideas, los conocimientos y las técnicas mo-
vilizados en el proceso de escritura de las crónicas ponen de relieve la dis-
tancia casi insuperable que existe con las realidades que intentan describir.
Esta constatación no significa que las crónicas coloniales sean proble-
máticas, sino que nos presentan una realidad discursiva heterogénea que
da lugar a un espacio de interpretación ambiguo, ya que la descripción del
Nuevo Mundo se hace a partir de actos del lenguaje que tienen como fuen-
te un espacio sociocultural lejano. Así, la heterogeneidad que se establece
con la colonización «genera una desigual relación entre su sistema de pro-
ducción y consumo, por una parte, y el referente, por otra, otorgando una
notable primacía a aquél y oscureciendo a éste bajo la fuerza de la inter-
pretación que se le sobreimpone» (Cornejo Polar 1978, 14). En este sentido,
el desplazamiento conceptual de la categoría de «literatura colonial» a la de
«discurso de la época colonial», y luego a la de «semiosis colonial» (Mignolo
1992), hecho por los estudios coloniales hispanoamericanos en los años
80 y 90, subraya la necesidad de problematizar los textos coloniales y su
interpretación. De este modo, se acentúa el espacio otorgado a las prácticas
discursivas no escritas y a los sistemas semióticos no discursivos, como los
quipus, tejidos, rituales, etc., y sus manifestaciones, subrayando a la vez la
importancia de las interacciones semióticas que resultan en representacio-
nes fracturadas (Mignolo 1986, 1989 y 1992). Es decir que se quieren subra-
yar las fracturas, las fronteras y los silencios que caracterizan las acciones
comunicativas y las representaciones en contexto colonial (Mignolo 1992,
13). Esto lleva igualmente a otorgar una sensibilidad más grande a la plura-
lidad de voces, a veces en conflicto y que pueden manifestarse dentro de
un mismo sujeto de enunciación, que se manifiesta entre los textos, dentro
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
NICOLAS BEAUCLAIR 135
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
de un mismo texto y hasta en el discurso social que va más allá del registro
escrito y hablado.
Estas consideraciones sobre el texto colonial se proyectan en los «estu-
dios decoloniales» que también quieren problematizar y entender la «herida
colonial» y las estrategias de descolonización movilizadas para responderla.
Este marco teórico se ha desarrollado, entre otras cosas, a partir del con-
cepto de colonialidad del poder introducido por Aníbal Quijano e Imma-
nuel Wallerstein (1992), que designa las estructuras coloniales impuestas
que perduran más allá del colonialismo. Estas estructuras se materializan
a través de un modelo de dominación: 1) económica: apropiación de la
tierra, explotación de la mano de obra y control de las financias; 2) política
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
136 NICOLAS BEAUCLAIR
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
NICOLAS BEAUCLAIR 137
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
dad y la naturaleza y, así, han puesto a las sociedades en una posición do-
minante en relación a la naturaleza. Los pueblos indígenas, por su parte, no
han operado tal separación y, en función de su punto de vista ontológico,
tienen una relación completamente diferente con el mundo y establecen
un abanico de diferentes concepciones de lo que son los seres y de las
relaciones entre humanos y no humanos. Esta categorización de Descola
tiende a mostrar que las culturas que no cultivan una ontología naturalista
son «ecocéntricas»; es decir, como lo afirma Mark Smith (1998), que conci-
ben el ser humano como una simple parte de un «ecosistema» más grande
que él mismo, compartido con entidades no humanas, en el cual no está
necesariamente en la cumbre de la jerarquía ética.
Evidentemente, como las ontologías descritas son maneras de ver el
mundo y, por lo tanto, se definen principalmente a través de modos de
vida, es decir, prácticas cotidianas; los antropólogos las utilizan sobre todo
como conceptos para orientar los resultados de observaciones de terreno
o para interpretar relatos de la tradición oral. Sin embargo, nos parece que
cuando son expresadas por indígenas, dentro de sus discursos, las concep-
ciones ontológicas participan en el pensamiento fronterizo y se convierten
en herramienta de afirmación identitaria y política. En este sentido, nos
acercamos en parte a la conceptualización del filósofo temagami Dale Tur-
ner, quien, por su parte, distingue dos tipos de actividades filológicas por
parte de los indígenas: una enraizada en las prácticas de las comunidades,
que llama espiritualidades indígenas; y otra comprometida políticamente, que
identifica como filosofía crítica indígena (2007).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
138 NICOLAS BEAUCLAIR
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
NICOLAS BEAUCLAIR 139
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
5. La referencia SIOUI 2008 envía a dos artículos, uno en francés («Les Wendat: un
peuple plurimillénaire») y otro en inglés («Our responsability as indigenous peoples: sugges-
tions to anthropology») incluidos en su libro Histoires de Kanatha; sin embargo, el mismo
Sioui nos proporcionó las versiones en español de estos dos artículos.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
140 NICOLAS BEAUCLAIR
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
6. Sioui refuta también el hecho de que aquellas fueran guerras en el sentido estricto
de la palabra, afirma que en la época colonial los iroqueses no estaban en guerra contra
los wendats, lo que se suele escribir en los libros de historia, sino contra los franceses y
que como aliados de estos los wendats fueron enemigos por defecto de los iroqueses.
«Como los wendats eran los jefes de la gran sociedad amerindia del noreste, concibieron
una alianza centrada en el comercio. Los franceses y otros europeos tenían naturalmente
un lugar en ella, a pesar de las consecuencias catastróficas de su venida […] Los iroqueses,
quienes también se daban cuenta de la amplitud de la catástrofe que ocurría, optaron por la
defensa […] La decisión –difícil pero inevitable– de los iroqueses fue de comprometerse en
una guerra […] el objetivo de esa guerra era de aniquilar el poder extranjero» (SIOUI 1999,
61-62; traducción nuestra).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
NICOLAS BEAUCLAIR 141
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
desde los inicios del siglo XX7, Sioui subraya casi siempre en sus conferen-
cias el significado y la grafía original de su nombre y cómo algunas pala-
bras se expresan en lengua wendat. Por ejemplo, empieza una conferencia
dada en Costa Rica de la siguiente manera: «Mi nombre es Georges Tseawi
(Sol Naciente). Yo soy de la nación Wandat y del Clan de la Tortuga Mayor;
mi nombre personal wandat es Wandaye:te y significa: el que lleva una
isla en su caparazón» (2008, 81). En este sentido, Sioui, aunque no hable la
lengua wendat, subraya la existencia de la lengua de su pueblo y la impor-
tancia de referirse a una cultura en su propia lengua. Muestra, reuniendo
diferentes aspectos de un pensamiento fronterizo, que la cultura wendat
todavía coexiste con la cultura euroamericana en una relación que puede
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ser no jerarquizada.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
142 NICOLAS BEAUCLAIR
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
francófono; y, por otro lado, para revalorizar su lengua ante su propio pue-
blo. De cierto modo, esta segunda edición refuerza el gesto descolonizador
de Mestokosho, ya que perturba también el discurso de la cultura domi-
nante interiorizado por los propios innus; en este sentido, Mestokosho nos
muestra que diferentes culturas pueden coexistir de manera no dialéctica
en un mismo sujeto de enunciación, sin perder de vista la afirmación de
una diferencia colonial.
Sin embargo, es realmente la expresión de un pensamiento otro, otra
manera de ver el mundo y los seres que lo componen que marca la dife-
rencia colonial de Mestokosho y su pueblo. Así, por ejemplo, en el poema
Tshiuetin vent du Nord (Tshiuetin viento del Norte)10 Mestokosho se dirige
directamente a un «tú» que no es innu exponiéndole la diferencia que hay
entre el Norte innu y el Norte de los «blancos»:
Yo te hablo del Norte
A la manera de los pasos de los ancestros
Silencioso y respetuoso
De los pasos que tocan las estaciones
De los pasos que escalan las montañas
De los pasos que conocen el silencio
Porque yo conocía el norte por haberlo escuchado
Entre grandes momentos de frío
Entre instantes únicos de estío
Yo discierno todavía el salmón que remonta los ríos
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
NICOLAS BEAUCLAIR 143
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
A través de este poema, Mestokosho nos habla del Norte como te-
rritorio ancestral, un territorio animado, con el cual uno comunica y se
relaciona a través del viaje nómada; el Norte como espacio de vida y no
una cantera de recursos naturales que explotar. Luego, en la segunda parte
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
del poema, nos presenta un Norte habitado por seres no humanos con los
cuales los innus tienen relaciones de parentesco, pero que es amenazado
por «blancos»:
Dime dónde va a ir el viejo caribú
Mi abuelo el oso
Y mis hermanos mayores los lobos
Dime también dónde van a nadar el castor y los peces
La Gran Águila Real que toca el cielo
Vas tú a ponerlos a pastorear
O simplemente a ignorarlos
Mira tú tus pasos
Marchando sobre la tierra nuestra madre por los días de los días
Tú no marchas en el vacío
Existe una tierra que te carga
Y las cuatro direcciones te rodean
Mira pues el Norte como tu último respiro
Guárdalo para mañana
Lo necesitarás.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
144 NICOLAS BEAUCLAIR
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
5. CONCLUSIÓN
11. La traducción de Rafael Patiño dice «marchando», pero pensamos más adecuado
traducir el verbo francés marcher por el verbo español caminar.
12. Rafael Patiño escribe «Inú», pero nos parece más adecuada la misma ortografía
que en el resto del artículo.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
NICOLAS BEAUCLAIR 145
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
BIBLIOGRAFÍA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
146 NICOLAS BEAUCLAIR
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
NICOLAS BEAUCLAIR 147
LA DECOLONIALIDAD DEL SABER EN LOS DISCURSOS INDÍGENAS QUEBEQUENSES…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 131-147
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ISSN: 0210-7287
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
150 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
ABSTRACT: This paper raises the interest in the early works of the surrealist
artist, still relatively unknown in Spain, Leonora Carrington (1917-2011), an
English woman who settled in Mexico after the Second World War. She is a
perfect example of a multitalented creator (painter, sculptor, illustrator, designer
and writer) as well as non-conformist and unyielding feminist. In the 1930’s,
thanks to her relationship with Max Ernst, she met the French Surrealists. For
about three years she showed an intense creative activity together with her
mentor both in painting and the writing of short stories, inspired by her own life.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
This stage ends traumatically with the arrest of her partner at the beginning of
the war. Our purpose is to analyze how her rebellion against a wealthy English
family develops into her early work, as well as against the role of femme-enfant
assigned by the Surrealists, in search of autonomy culminating in later stages.
1. Para esta biografía nos hemos basado en las obras de E. PONIATOWSKA (2011), J.
SALMERÓN (2002) y M. WARNER (1988).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 151
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
152 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
encuentra Max Ernst, quien ahora huye de los nazis por su origen judío, y
está emparejado con Peggy Guggenheim. Todos se exilian a Nueva York.
Corre el año de 1942. La artista publica relatos en las revistas surrealistas
Viev y VVV, y expone su obra en diferentes museos neoyorkinos. En 1943
Leonora Carrington y Leduc se mudan a México, país donde ella residirá la
mayor parte de su vida. Al poco tiempo el matrimonio se separa. Vuelve a
encontrarse con Remedios Varo, cuya amistad será muy importante en su
vida y durará hasta la inesperada muerte de la creadora española en 1963.
En D. F., forma parte de un grupo de artistas refugiados entre los que se
hallan Luis Buñuel, Kati y José Horna, Esteban Francés, Gunther Gerszo y
el marido de Remedios, Benjamin Péret, entre otros. En 1946 Carrington se
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
casa con el fotógrafo judío de origen húngaro Emerico Imri Weisz, Chiki,
con quien tendrá dos hijos, Pablo y Gabriel. En 1948 se hace la primera
retrospectiva de su obra en solitario en la Galería Pierre Matisse de Nueva
York, con prólogo de su amigo Edward James. Sigue publicando escritos.
En los años sucesivos expone en prestigiosas galerías de México D. F.,
París, Nueva York, Worthing, y en países como Brasil y Japón; publica
teatro y narrativa, también literatura infantil; diseña vestuario, escenografía
y máscaras para las tablas; pinta un mural para el Museo Antropológico
de México D. F., El Mundo mágico de los mayas (1962), que supone su
reconocimiento gubernamental en este país; realiza esculturas, cerámi-
cas… Sus intereses son amplísimos: la cultura mexicana, el budismo, la
alquimia, la astrología, la magia, el ocultismo… En 1972 participa en
la formación del Movimiento Feminista de México D. F. Abandona su país
de residencia en varias ocasiones como protesta por los acontecimientos:
en 1968, cuando el movimiento estudiantil fue reprimido violentamente el
2 de octubre en la Plaza de las Tres Culturas de Tlatelolco, y en 1985 por la
pésima actuación por parte de las autoridades después del terremoto que
destruyó gran parte de la ciudad. Fuera vive en Nueva York y en Chicago,
y regresa definitivamente a México en 1990. Recibe numerosos premios;
en el 2000 es nombrada Ciudadana de Honor de México D. F. Muere de
una neumonía en 2011 en su casa de la Colonia Roma.
Su espíritu rebelde e inconformista, sus cambios de humor y crisis pun-
tuales, así como sus numerosas aventuras amorosas a lo largo de su vida
han creado una imagen de ella como mujer inestable y siempre cercana
a la subversión surrealista; sin embargo, ella aseguraba, en las entrevistas
que difícilmente concedía, que no acababa de comprender esta vanguar-
dia. Germaine Gómez Haro cita estas palabras de una Carrington ya muy
mayor que se entrevistó con Silvia Cherem, periodista judía, en las cuales
se aprecia cómo estaba saturada del interés despertado por su relación con
Ernst y su vinculación a la última vanguardia histórica:
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 153
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
Ernst).
El período en el que nos vamos a centrar en este artículo es el com-
prendido entre los años 1936, en que conoce a Max Ernst y entra en con-
tacto con los surrealistas, hasta 1944, año en que se publica Down Below
(Memorias de Abajo), un texto de carácter autobiográfico donde relata su
paso por el psiquiátrico de Santander. Se trata, pues, de su primera juven-
tud. Los episodios de una infancia inadaptada a su clase social y la difícil
relación con Ernst en algunos momentos –ya que cuando se conocieron
él tenía cuarenta y seis años y estaba casado con Marie-Berthe, y ella solo
diecinueve– abastecen los motivos de las pinturas y de los relatos de aque-
lla época. Más allá de lo anecdótico, el tema en común es el conflicto que
le genera ser una mujer joven en sus vínculos personales, bien en una
sociedad aristocrática, la rica familia inglesa donde se educó, bien en
una relación de dependencia amorosa. Como veremos más abajo, la pareja
Ernst-Carrington encaja en la atracción de los surrealistas por las mujeres
jóvenes y bellas a quienes se les asigna el papel de musas.
Entre 1937 y 1943 Carrington escribe muchos de sus cuentos más co-
nocidos. El primero que publica es La Maison de la Peur (The House of
Fear) en París en 1938; de ese mismo año es la novela corta Little Francis.
En 1939, publica su primera colección con el título de La Dame Oval (The
Oval Lady), con prefacio e ilustraciones de Max Ernst. Algunos de estos
textos, escritos originariamente en francés porque Ernst no hablaba su idio-
ma, son publicados conjuntamente en inglés en las ediciones de Marina
Warner de 1989, en las cuales recopila sus relatos bajo los títulos de The
House of Fear. Notes from Down Below (que incluye también los cuentos de
The Oval Lady, Little Francis y el atípico diario Down Below) y The Seventh
Horse and Other Tales. También pertenece a aquellos años su famoso au-
torretrato The Inn of the Dawn Horse (1937-1938). Las primeras pinturas de
Carrington que se exhiben en París, así como las que forman parte de la
exposición surrealista en la que participa en 1938, se rotulan con nombres
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
154 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
del mundo aristocrático del que proviene: Lord Candlestick’s Meal, What
Shall We Do Today, etc.
1. EL SURREALISMO Y LA MUJER
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 155
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
2. Hay que añadir que, desde sus inicios, el surrealismo fue mucho más que un estilo
artístico. Bajo el liderazgo de André Breton el grupo llegó a ser un organizado movimiento
social que opinaba sobre todos los temas, desde políticos a científicos. El primer periódico
del movimiento, La Révolution surréaliste, creado a finales de 1924 sustituyendo a Littéra-
ture, explora temas considerados tabúes en la sociedad de la época como el suicidio o la
estricta moral de la Iglesia católica, además de publicar las últimas subversivas creaciones
de los artistas del movimiento. La expansión internacional del surrealismo y el aumento de
artistas complican la vida interna del grupo francés, ya de por sí conflictiva. Políticamente,
la cédula surrealista se adscribe a las ideas de Marx, y el compromiso político se convierte
en uno de los principales puntos de fricción, ya que no todos están de acuerdo en formar
parte del Partido Comunista. Un nuevo periódico sustituye al anterior: Le Surréalisme au
service de la révolution. En el Segundo Manifiesto del Surrealismo, en 1930, Breton, que
ejercía como jefe y admitía o expulsaba a sus integrantes como si fuera una secta, reafirma
los principios: fidelidad a los presupuestos surrealistas, desinteresadamente, y despreciando
el riesgo.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
156 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
Caballero Guiral en otro de sus artículos explica muy bien una considera-
ción hacia ellas que, en un principio, no valora el aspecto intelectual ni sus
capacidades o desarrollo personal (2008).
Leonora Carrington es una escritora surrealista, aunque después qui-
siera desvincularse de este movimiento. No solo estuvo con el grupo en el
París de los años treinta y participó en algunas de sus exposiciones, sino
que además fue una de sus mujeres, en un principio, por su relación con
Ernst. Las jóvenes atraían a los hombres surrealistas tanto desde el punto
de vista físico (femme-fatal) como por su inocencia y desconocimiento del
mundo (femme-enfant), eran sus perfectas musas inspiradoras. La llegada
a París de una atractiva joven de diecinueve años, de porte aristocrático,
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
3. Las citas de las obras de Leonora Carrington están tomadas de ediciones actuales.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 157
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
158 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
También Chadwick explica cómo desde sus primeros cuadros hay pre-
sencia de un camino para la fémina diferente al del hombre. Analiza en dos
pinturas de 1937-1938 complementarias, Self-Portrait (también conocida
como The Inn of the Down Horse) y Portrait of Max Ernst (en que aparece
su amante como un chamán), una simbología referente al esoterismo que
fascinaba a los surrealistas: «They offer evidence of Carrington’s early inter-
est in the alchemical transformation of matter and spirit and her response to
the Surrealist culto of desire as a source of creative inspiration» (1986, 38).
En la primera aparece la pintora sentada en una silla de estilo victoriano
con ropa de montar (su madre y ella eran los únicos jinetes de la familia) y
una salvaje melena suelta, rodeada de dos tipos de animales: muy cerca de
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ella se encuentra una hiena con gesto humano, los ojos azules de Ernst y
las ubres repletas de leche; detrás, flotando, «a white rocking horse» con la
mandíbula rota, y, más alejado, otro caballo que galopa detrás de la venta-
na del fondo. Las fronteras entre lo animado y lo inanimado se borran, y la
amazona y la hiena emergen como una misma figura. La fuente del caballo
blanco está en las leyendas celtas de su infancia, un caballo más rápido que
el viento y que puede volar. Los animales cumplen en Carrington la misma
función mediadora entre lo consciente y lo inconsciente que cumplen las
mujeres para los hombres:
Carrington’s animals identify the instinctual life with the forces of nature.
The hyena, joining male and female attributes into a nurturing whole,
belongs to the fertile world of night and dreams. The horse also became
for her a metaphor for transcendant vision and a symbolic image of the
sexual union which the Surrealists believed would resolve the polarities of
male and female into an androgynous creative whole… [Animals] suggest
the powerful role played by nature as a source of creative power for
woman artist (Chadwick 1986, 39).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 159
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
De igual forma que hemos visto en la pintura, los relatos que Carrington
escribe paralelamente «están dentro de la experimentación surrealista, en ín-
tima relación con la obra de otros artistas que crearon la posibilidad de un
simbolismo de lo irracional tanto en las artes plásticas como en la pintura»
(Domenella 1993, 32). Los primeros cuentos de The House of Fear se basan
en recuerdos de su adolescencia en Inglaterra, a la vez que parodian la alta
sociedad inglesa. En concreto, la hiena y el caballo del autorretrato, como sus
álter ego, aparecen también en dos relatos en donde la protagonista está aún
ligada a la infancia, como podemos observar por la presencia coartadora de
sus padres: The Oval Lady y The Debutant. Una narradora en primera persona
(testigo o protagonista) nos sitúa en un ambiente donde el trato con animales
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
160 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
5. Ana Rosa Domenella analiza el empleo de estos números en La Dama Oval como
cifras vinculadas a la cábala y los estudios esotéricos. El tres es el número de la trinidad cris-
tiana, los primeros números sefirath o la numeración del árbol cabalístico de la vida. Según
ella, en este cuento representa el orden patriarcal. En cuanto al otro número, siete son los
días de la semana, siete los colores del arco iris, siete las puertas de Tebas, siete los nombres
de Buda y siete las ramas del árbol cósmico de chamanismo, además de estar vinculado al
culto de Apolo en Grecia (DOMENELLA 1993, 25-33).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 161
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
162 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
dejando atrás un lugar señorial. Según Marina Warner, «it has provided
the principal stuff os Carrington’s art» (1989, 3). El trasunto literario es
Crackwood, espacio con características góticas, con jardineros, criadas y
distinguidos muebles y objetos. Muchos de sus relatos comienzan llegando
la protagonista a una misteriosa mansión, o siendo conducida por alguien
a una casa con un sorprendente interior, unas veces por su riqueza y otras
por la suciedad y el desorden. En este caso, el simbolismo del espacio está
en relación con el interior de los personajes, como veremos abajo.
Todas estas características se encuentran asimismo en los cuentos reco-
gidos en la colección The Seventh Horse, algunos escritos durante los años
a que nos venimos refiriendo y otros más tarde. Estos textos, que estudiare-
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
2. LE ROMANS À CLEF
7. El término de roman à clef proviene de la literatura francesa del siglo XVII, a partir
de las obras de Madeleine de Secudèry, Safo, una célebre representante del preciosismo. Se
define como una novela en la cual personas o acontecimientos reales aparecen con nom-
bres inventados, es decir, una novela que representa hechos y caracteres históricos bajo la
forma de la ficción. Ver también nota siguiente.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 163
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
La gran diferencia de edad entre ellos explica que en la ficción sean tío y
sobrino; a su vez, la rivalidad entre las mujeres se traslada a dos primos ce-
losos el uno del otro. Algunos personajes secundarios están inspirados en
habitantes de la zona o en personas conocidas de Leonora; Marina Warner
reconoce al poeta Joë Bousquet en Jerome Jones, que aparece en efecto
como un paralítico que fuma opio, y Pfoebe Pfadade está basado en una
estudiante húngara de Ozenfant Academy «who energetically courted Max
Ernst», así como Egres Lepereff, el Gran Arquitecto, en Serge Chermayeff,
un arquitecto amigo de los padres de Leonora de quien la escritora se ha-
bría vengado en esta novela a través de una parodia de su pedantería y
clasismo (Warner 1989, 9-10).
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
164 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
que se ofrenda la sangre de seres vivos, del mismo modo que se ofrecían
sacrificios a la diosa madre Cibeles.
Un triángulo amoroso vuelve a aparecer en el relato Waiting (1942)
bajo los nombres de Fernando, Elisabeth y Margaret (a quien identificamos
con Carrington). Este relato está escrito cuando se reencuentra con Ernst
en el exilio, estando ella muy debilitada por la crisis metal que ha sufrido
y su paso por el psiquiátrico. En él se cuenta el enfrentamiento entre dos
mujeres rivales: una representa el presente, la pareja actual de Fernando,
Elisabeth (la millonaria Peggy Guggenheim), y la otra, el amor del pasado,
Margaret. El aspecto autobiográfico aparece ya en la descripción de una jo-
ven de aspecto descuidado y estrafalario y con señas de inestabilidad men-
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Now the creature had flown away on its own mysterious business, leaving
the red on her mouth slightly smudged.
She wondered how it was that the people in the Street were not dancing,
dancing to monotonous rhythm in her head. It was loud and dangerous
and it made wonderful music (1988b, 61-62).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 165
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
en la revista neoyorkina View, titulado The Bird Superior Max Ernst, la es-
critora transmite directamente el fin de su relación con su antiguo amor y
el dolor que esto le causa, y, podríamos concluir, la liberación final. Este
último narra la fusión de Ernst y un caballo blanco en un laboratorio alquí-
mico, y termina con la transformación física de Ernst en un pájaro que se
sube al caballo desatado de las llamas del fuego mágico. «The presence of
the horse and the alchemical language of transmutation provide stunning
metaphors for the symbolic unión of the lovers (now parted forever), the
liberation of the imagination, and the release of the spirit» (1989, 39).
El espacio simbólico juega un papel importante en estos relatos. En
Little Francis, la tristeza le hace evocar a Francis su felicidad pasada en
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
166 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
apartado, y a Down Below, dentro del segundo. Según Molero, las dos últimas modalidades
se diferencian también porque la segunda es un enunciado serio y la tercera sería un acto
literario no serio (términos de los filósofos del lenguaje).
9. Los surrealistas se sentían atraídos por el tema de la locura y sus distintos estadios,
unido al mundo femenino. André Breton escribió Nadja, una obra de carácter autobiográfi-
co sobre su experiencia con una joven que acaba perdiendo la cabeza cuando él la abando-
na, ejemplo de la femme-enfant y el amour fou. El caso de Leonora, quien logra sobrevivir
a la traumática experiencia, debió parecerle un testimonio inigualable. Bonnie Lander ha
estudiado el diálogo entre Nadja y Down Below (LANDER 2007).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 167
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
168 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
así como la atención que presta al espacio en el diario, nos llevan de nuevo
a Crackwood, el espacio mítico de la autora. Desde el punto de vista sim-
bólico, la experiencia de la locura representa la bajada a los infiernos que
hace posible el encuentro consigo misma y la liberación final10. La autora
explica al principio de su discurso cómo está en otro nivel de comprensión:
I want to say that the sentence passed on me by society at that particular
time was probably, surely even, a godsend, for I was not aware of the
importance of having a healthy body to avoid disaster in the liberation of
the mind. More important yet, the necessity that others be with me that we
feed each other with our knowledge and thus constitute the Whole. I was
not sufficiently conscious at the time of your philosophy to understand.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
The time has not come for me to understand. What I am going to endeavor
to express her with yhe atmost fidelity was but an embryo of knowlegde
(1988, 163-164).
CONCLUSIÓN
10. Aguirre explica el significado del descensus ad inferos en las romans artúricas,
dentro de una búsqueda espiritual que enfrenta al héroe consigo mismo y que tiene conse-
cuencias positivas tanto para él mismo como para los demás (AGUIRRE 1993, 19).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE 169
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
BIBLIOGRAFÍA
AGUIRRE, Manuel. The Closed Space: Horror Literature and Western Symbolism.
Manchester: University Press, 1990.
ÁLVAREZ, José María. Estudios sobre la psicosis. Galicia: ASGM (Asociación Galega de
Saúde Mental), 2006.
ARGULLOL, Rafael. La atracción del abismo. Madrid: Plaza y Janés, 1983.
BENJAMIN, Walter. «El surrealismo. La última instantánea de la inteligencia europea».
En Obras. Libro II/vol. 1. Madrid: Abada Editores, 2007, pp. 301-316.
BRETON, André. Nadja. Barcelona: Seix Barral, 1985.
BRETON, André. «Primer Manifiesto del Surrealismo (1924)». En RAMONEDA, Arturo.
Antología de la literatura española del siglo XX. Madrid: SGEL, 1988.
BRETON, André. «Segundo Manifiesto del Surrealismo (1930)». En RAMONEDA, Arturo.
Antología de la literatura española del siglo XX. Madrid: SGEL, 1988.
CABALLERO GUIRAL, Juncal. «Mujer y Surrealismo». Asparkía, Castellón: Servicio de
Publicaciones de la Universidad Jaime I, 1995, 5, pp. 71-80.
CABALLERO GUIRAL, Juncal. «La femme-enfant: un mundo dicotómico en los relatos
de Leonora Carrington». Asparkía, Castellón: Servicio de Publicaciones de la
Universidad Jaime I, 2008, 19, pp. 123-139.
CABALLERO GUIRAL, Juncal. «Leonora Carrington y sus memorias. Una experiencia de
violencia y locura». Arte y políticas de identidad, Murcia: Servicio de Publica-
ciones de la Universidad de Murcia, junio 2012, pp. 117-132.
CARRINGTON, Leonora. Memorias de Abajo (Down Below). Madrid: Siruela, 1985.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
170 MERCEDES JIMÉNEZ DE LA FUENTE
LA JOVEN LEONORA CARRINGTON Y EL MOVIMIENTO SURREALISTA
CARRINGTON, Leonora. The House of Fear. Notes from Down Below. London: Virago,
1988.
CARRINGTON, Leonora. The Seventh Horse and Other Tales. New York: Dutton, 1988.
CARRINGTON, Leonora. La casa del miedo. Memorias de abajo. México: Siglo XXI
Editores, 2013 [first edition 1992].
CHADWICK, Whitney. «Leonora Carrington. Evolution of a Feminist Consciousness».
Woman’s Art Journal, 1986, 7, 1, pp. 37-42.
COLINA, Fernando. Sobre la locura. Valladolid: Cuatro ediciones, 2013.
CONLEY, Katherine. Automatic Woman: the Representation of Woman in Surrea-
lism. Nebraska: University of Nebraska Press, 1996 (first edition 1956).
DE ANGELIS, Paul. «Entrevista a Leonora Carrington». El Paseante, Madrid: Siruela,
1985, 17, pp. 10-13.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 149-170
ISSN: 0210-7287
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
172 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
ABSTRACT: This article analyzes the influence of The Magic Montain (1924)
by Thomas Mann in the narrative of Juan Benet. The author of the cicle of
«Región» recognized in his essays and in his interviews that he read this work.
Here we are going to discuss such topics as time and its ontology; memory; the
dialectics between body and soul; their characters in decline; the eternal return;
a fictitious chronotope in decline; the traveler who ascends the mountain of
knowledge; the relativism of reality; the concepts of reason, passion, irrationalism
and darkness; the relationships between life, arts and intelligence; the analysis
of their respective eras in war; the mixture of styles; the fragmentarism; the
leitmotivs; and the Spanish topic.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 173
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
que esa influencia sin duda se extiende por gran parte de la obra narrativa
benetiana ya desde sus primeros cuentos, sus ensayos y su ópera prima
novelística Volverás a Región (1967).
Mann es para Benet además un ejemplo de ironía y de renovación del
lenguaje literario según Benson (2004, 129 y 137). Dos estrategias primor-
diales que quiso seguir el narrador de Región. No en vano, Javier Marías
detectó, aunque muy superficialmente, similitudes entre El elegido (1951)
de Mann y las obras benetianas En la penumbra (1989) y El caballero de
Sajonia (1991) en cuanto a su agudeza e ironía («Una invitación», 216).
Aparte de este comentario a vuelapluma, Benet compartía con el alemán
su compromiso antifascista. Mann fue contrario a los nazis desde poco
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
174 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 175
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
176 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
como un «tiempo cero» (ibíd., 25). Eso sucede en las casi atemporales «cam-
panas de cristal» que son el sanatorio Berghof de Mann en los Alpes suizos
y las casas de Benet en esa Región que parte parcialmente de un Bierzo
leonés depurado por la historia literaria con referentes intertextuales en el
Yoknapatawpha County de William Faulkner o en el Canudos de Euclides
Da Cunha, entre otros (vid. Margenot III y las casas-claustro).
De vuelta a los tiempos espiritual y subjetivo, estos son más rítmicos a
causa de las aceleraciones y deceleraciones emocionales del ser. La música
que resulta de ellas les da un «sentido propio» y las «estructura» y se opone
a la monotonía del tiempo cronológico gobernado por la enfermedad, por
la melancolía y por la marcha hacia la muerte (ibíd., 165). Aquellos son
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
tiempos que buscan «en las profundidades del tiempo» respuestas al sentido
y al fin de la vida (ibíd., 332). Más allá de esos dos tiempos inmanentes,
Pérez Magallón encuentra en Benet, aplicable también a Mann, un tiempo
mítico de orden trascendente, imposible de medir, con sus propias leyes y
lógica interna, del que Numa, el legendario guardián del bosque de Mantua
y representación simbólica del concepto de Estado, es símbolo y custodio
(288). En Mann se puede detectar en todas las múltiples alusiones y com-
paraciones con la mitología clásica y nórdica que transforman el texto,
también muy presentes en Benet en el primer caso. Este tiempo dominaría
a todos los anteriores.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 177
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
178 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
algo positivista o naturalista con respecto a ellos aunque con tonos auto-
rreferenciales, que son los que preponderan en el caso de Benet. Hay per-
sonajes activos y pasivos, sensuales y espirituales, dionisiacos y apolíneos,
influencia obvia de Nietzsche y de su El nacimiento de la tragedia (1872).
De hecho, Mann afirma que las decisiones de la vida muchas veces respon-
den a «una necesidad estética» (ibíd., 91), algo que conecta con el espíritu
de esa obra nietzscheana. Para Mann, el dionisiaco, por su personalidad y
acción, es el extrovertido y hedonista alcohólico Pieter Peeperkorn. Tam-
bién pueden parecerlo la sensual Clawdia Chauchat o, por deseo frustrado
de serlo, Settembrini. Los apolíneos son el debilitado y postrado intelec-
tual, aunque deseoso de acción, que es Castorp y el enfermo aspirante a
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 179
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
verbigracia. Ni que decir tiene que esta dialéctica está completamente pa-
rodiada al servicio de una ficción fatalista.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
180 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 181
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
en vida que lo hace extraño y terrorífico a la vez. Es temible porque las for-
mas vivas parecen ir acechando, envolviendo y condicionando a los seres.
Muchos ejemplos hay en la obra benetiana de esto, pero predominan en
Volverás a Región y se basan tanto en el conocimiento científico del autor
como en el intertexto de Os Sertões (1902) de Euclides da Cunha, según el
mismo Benet y el crítico Compitello, como sucede con las míticas «brome-
lias rojas».
7. Les une también el concepto de homo viator que asciende por unas
montañas geográficas que lo son también del saber y de la muerte: por
ejemplo, Hans Castorp (ibíd., 615-620) y los términos «viaje» y «viajero». La
subida física supone un avance en la conciencia y en el conocimiento pero
a la vez es como una experiencia íntima o mística (ibíd., 695) que lleva a
una bajada hacia los infiernos del ser. Tras el viaje físico y de conocimiento,
«suprarracional», el regreso fatídico es hacia la muerte para Castorp. En este
viaje interactúan materia, conciencia, espíritu, historia e intertextualidad. La
montaña mágica es como el bosque de Mantua, son dos espacios llenos de lí-
mites tanto fatídicos como trascendentes e inmanentes, de conocimiento y de
realidad (ibíd., 687; Volverás 1967, 11; Un viaje 1989, 181, 201, 247, 286-287).
Región es mágica también y el largo viaje anual es «un rito, el misterio
de una fe» (Volverás 1996, 154), cuyo premio lo compensa todo (Volverás
1967, 250). Allá están los límites entre el saber real y el irreal. La «regre-
sión» o el «retroceso» desde la enfermedad es también espiritual (Mann
2009, 957), algo que indirectamente desearía Benet en Volverás a Región
en forma de «regressus ad uterum para borrar los errores y descarríos de la
edad presente y preparar el nacimiento de una nueva raza» (Volverás 1996,
153). El viaje se prolonga hasta el invierno (Mann 2009, 599), donde acaba
el aprendizaje autorreferencial que no es más que la repetición de lo ya
sabido y estipulado para Benet y que es anticipo de muerte en Un viaje de
invierno.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
182 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 183
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
9. Relacionado con algunas ideas anteriores, sobre todo con los con-
ceptos de razón, pasión, irracionalismo y penumbra, comparten ambos
su deseo de mostrar y explorar el misterio del mundo y ontológico. Por
ejemplo, las misteriosas barreras difusas que hay para distinguir entre la
estupidez y la inteligencia (Mann 2009, 856). Ello se aprecia en el misterio
de lo irracional sobre lo científico y biológico encarnado por Naphta, que
llega a considerar la ciencia como otra fe (ibíd., 663, 1012-1013). Se tratan
temas como el hipnotismo, el sonambulismo, la telepatía, los sueños, la
comunicación esotérica o la histeria (ibíd., 959), que están a caballo entre
la ciencia y la especulación. La música es parte del misterio, «lo no articu-
lado, lo equívoco, lo irresponsable, lo indiferente», que no obstante ayuda
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
184 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
10. Las relaciones y el conflicto entre vida, arte e inteligencia que inclu-
ye la metaliteratura y en general la combinación entre narración, descrip-
ción y especulación de ambos autores. En cuanto al arte, este punto está
conectado con aspectos musicales de los puntos 1, 3, 8 y 9, a saber, sobre
sus relaciones con el tiempo, con la razón y la pasión, con lo real y lo irreal
y con lo racional e irracional. Aquí entra de lleno el tema de la música. Es
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
obvio el interés común, tal vez motivado por Mann, por el ciclo de lieder
(canciones líricas breves para solista y con acompañamiento de piano) del
compositor romántico austriaco Franz Schubert (1797-1828) titulado Winte-
rreise (Viaje de invierno) de 1828. Mann parte del quinto lied titulado Der
Lindenbaum (El tilo), el más popular, que toca los temas del amor, de la
pasión, de lo mágico y de la muerte y que acabará canturreando Castorp
en la Primera Guerra Mundial (1914-1919) poco antes de morir (Mann 2009,
939, 953-958, 1047). Benet usa el Winterreise como título de su novela Un
viaje de invierno así como el Vals K, atribuido a Schubert, como coda mu-
sical de la narrativa y como eje temático.
Abundan además lo metaliterario y lo metahistórico en ambos casos,
aunque en Benet estos mecanismos de la ficción son más autorreferen-
ciales. En el perfeccionista Mann se encuentran comentarios acerca de su
trabajo como escritor y narrador en las «Intenciones del autor» (ibíd., 7-8).
Alude a su detallismo, a su meticulosidad y a su esmeradamente prolijo ver-
bo, lo que es una especie de «captatio benevolentiae» del lector. También
hay algún otro comentario improvisado acerca de la selección de alguno de
sus personajes (ibíd., 802) o alguna búsqueda de complicidad con el lector
(ibíd., 920). En Benet esto se detecta de manera más indirecta. Por ejem-
plo, en la naturaleza metadiscursiva de las especulaciones de sus novelas
que trascienden lo narrativo y lo descriptivo. El autor es dueño de todo un
metalenguaje. Obviamente en sus ensayos que versan sobre literatura prin-
cipalmente o en novelas como Una meditación cuando el poeta fracasado
e inculto Jorge habla irónicamente sobre el poder del lenguaje y sobre el
valor de su propia poesía (267-268). Algo similar sucede con los «ladillos»
o notas marginales de Un viaje de invierno que interactúan con el texto de
caja y que generan un tercer texto que puede ser intelectualizado por el
lector para Félix de Azúa siguiendo un proceso de tesis-antítesis = síntesis.
Según Martínez Torrón y su edición de esta última novela, hay notas meta-
lingüísticas y metatextuales, entre otros tipos (63).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 185
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
Por añadidura, Numa es, para López López (213-214), un signo verbal
de orden metaliterario que ayuda a alumbrar y a extender las tinieblas del
misterio más allá. Cayetano y el reloj que perfecciona y que se activa ines-
peradamente para ir marcando con su propia y autosuficiente temporalidad
el compás de espera hacia la destrucción del tiempo de Región (Benet, Una
meditación, 291-294), un tiempo tan mítico como metaliterario ya que cie-
rra la novela y el propio discurso narrativo, son ambos trasuntos respecti-
vamente de Benet y de la narrativa si seguimos a Rivkin (122-123). Todo el
«ciclo de Región» y sobre todo Herrumbrosas Lanzas y sus ensayos, como
«Sobre el carácter tétrico de la Historia» de su libro Puerta de tierra (1970),
están inundados por el tema de la metahistoria ya que Benet había bebido
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
11. Los análisis de Mann y de Benet sobre sus respectivas eras desde
sus ficciones tienen también obvias concomitancias. Ambos van de lo parti-
cular a lo universal desde sus ficticios mundos para elevar consideraciones
acerca de la historia, de la política y del pensamiento. Estas están relacio-
nadas con la civilización europea eterna y con la contemporánea en el caso
de Mann y con la España eterna y contemporánea en el de Benet, aunque
su intelectualidad las haga trascender hacia lo global. El tono ensayístico
de ambos lo propicia tanto en sus novelas como en sus artículos y libros de
ensayo. Con todo, su muy subjetivo e intelectualizado análisis no les lleva
en sus creaciones ni a un espíritu de compromiso histórico inmediato y
directo ni mucho menos hacia la rebeldía o hacia la revolución. Se queda
en crítica y en producto de reflexión para minorías más interesadas en el
arte o en el desafío intelectual personal que en los cambios sociales más
pragmáticos, especialmente en la obra de Benet. Se expresa cierta crítica a
la burguesía en el caso del primero y a la sociedad española en general en
el del segundo, que critica por igual a nacionales y a republicanos, aunque
se centre más en los segundos dadas sus simpatías por la izquierda, pero
no hay un programa de acción en ninguno de los dos casos.
Otro ejemplo: en Benet hay reflexiones sobre el Estado, sea nacional,
sea regional, sea de orden militar o sea de guerra, como se ve desde el ab-
surdo en En el estado. Tienen deliberadamente una mínima base histórica
que trasciende lo autorreferencial y que se opone y que es derrotada por
unas impersonales fuerzas de la tradición que dimanan del mítico bosque
de Mantua. Esas ideas, sin duda parcialmente, pueden haber sido motiva-
das por Mann mediante su personaje Naphta. Tratan sobre la supremacía
de la Iglesia sobre el Estado, sobre el intento del Estado laico capitalista,
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
186 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 187
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
errores sintácticos. Su creencia era que este estilo podía ayudarle a explicar
más o nuevas realidades y a disipar las tinieblas de la razón.
En cuanto al palimpsesto de Mann, la sintaxis del alemán es de frases
largas y de muchas subordinadas. Benet debió acceder a este escritor a tra-
vés de una traducción. Una vez cotejados los textos benetianos con la tra-
ducción de Verdaguer, se aprecian en ambos frases y comparaciones largas
con, a veces, paréntesis y frases entre guiones, algo que Benet radicalizó
hasta límites casi inconcebibles en la literatura española. La abundancia de
diálogos de Mann se convierte en más bien monólogos en Benet, sobre
todo en Volverás a Región. Hay escasez de estos últimos en la obra del ale-
mán (como el de 2009, 712-713). El «bello estilo» del que habla Settembrini
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
(ibíd., 244) incide en el añorado Grand Style («gran estilo» o «estilo noble»)
del que habla Benet en La inspiración y el estilo, de 1965 (20, 92, 94, 174), del
cual dice que desapareció para dar paso al más pedestre del costumbrismo.
Benet intentará en sus novelas buscar una nueva versión de ese estilo des-
de muchas raíces intertextuales, pero motivado sobre todo por la tradición
anglosajona. Tanto a Mann como a Benet les gustan los rompecabezas
intelectuales, pero el del segundo es un discurso deliberadamente anfibo-
lógico, de dobles o múltiples sentidos, lo que Janet Pérez llama «retórica de
la ambigüedad» (18 y ss.).
Hay en ambos algunos interesantes oxímoron o contradicciones ilógi-
cas e irresolubles que pretenden convocar un nuevo sentido más allá de la
razón negociada entre los humanos. En ellos se aprecia una «falta de con-
fianza en la capacidad sintética y denotativa del lenguaje» (Machín Lucas, El
primer Juan Benet, 227). La nevada es un «caos de oscuridad blanca» (Mann
2009, 686), la belleza espiritual y abstracta de un grupo escultórico es «algo
tan feo […] y al mismo tiempo tan bello» y «[l]os productos de un mundo
espiritual y expresivo […] siempre son feos de pura belleza y bellos de pura
fealdad» (ibíd., 569) o «Mynheer Peeperkorn […] no sólo estaba por encima
de la oposición entre la estupidez y la inteligencia, sino por encima de
muchas otras» (ibíd., 867). En Benet, en En el estado, véase la oximorónica
descripción del señor Hervás: «Contradictoriamente gordo y delgado, ancho
y estrecho, consumido y lozano, vestido con unas ropas que tanto le vie-
nen holgadas como cortas» (14). O véase la siguiente descripción de Numa,
que puede ser un error de la trama, aunque parezca más bien deliberado
por el hecho de que estos extractos están muy cercanos en el discurso:
«es torpe, viejo y tuerto» y «se mueven continuamente sus ojos pequeños,
negros y vivaces» (Volverás 1967, 250-251). Con la interacción entre tesis
y antítesis, entre discurso y contradiscurso, se produce una síntesis en la
mente del lector que puede ser arbitraria y estar relacionada con su propio
mundo interior.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
188 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 189
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
sujeto que, definido de una vez para siempre, no hace sino estar presente
en las circunstancias (1973, 152-153).
15. Los leitmotivs o motivos que se repiten utilizados para realizar aso-
ciaciones metonímicas y conexiones con ideas, temas o acciones que se
quieren mostrar como de mayor importancia en las obras. Así actúa para
Mann el gramófono mágico por moderno (2009, 933-943), símbolo de una
modernidad decadente y cuestionada y de seres en agonía vital y existencial.
En las novelas de Benet los leitmotivs forman parte de un contexto de ambi-
güedad, incertidumbre, ruina y fatalismo. Son abstractos, de orden intelectual
y «destemporalizan» aún más su extraña temporalidad. Se relacionan también
con grandes temas como son los del tiempo, los de la memoria, los del sexo,
los de la razón y los de la pasión, entre otros. Destacan en Volverás a Región
la vaticinadora rueda telegráfica del padre del doctor Daniel Sebastián y sus
mensajes mágicos desde el destino (Volverás 1996, 133-134) o la partida de
cartas en la que el General Gamallo había perdido en el pasado a su ama-
da, María Timoner (Volverás 1967, 66), tal vez motivada parcialmente por
la escena de partidas de solitarios como reflexión indirecta de soledad, de
frustración, de azar y de fatalidad en el Berghof (Mann 2009, 927-930). En
Una meditación cumplen este rol el reloj de Cayetano, representación de la
autonomía del tiempo con respecto a las paranormales normas represoras, y
la oracular radio del tío Ricardo, que predice el destino y explica la natura-
leza humana a partir de sus emisiones sobre la guerra y desde la cual realiza
su planctus como atormentada voz de la conciencia universal acerca de la
naturaleza humana, del pasado y de la Guerra Civil en Región (40-47, 89-90
y 217-219). Los estudios más importantes acerca de este tema parten de Un
viaje de invierno y son el de Cabrera, la introducción de Martínez Torrón y
uno de Machín Lucas (El primer Juan Benet, 251-269).
16. La presencia de numerosos comentarios acerca de España no ne-
cesariamente tuvo que influir en el anglófilo Benet, pero seguro que le
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
190 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
[…] esa raza de pastores –a la que pertenece el Numa, su más fiero y terne
hijo– […] tienen (sic), como todas las razas habituadas a la espera, un
sentido de anticipación funeral del porvenir; pues ¿qué otra anticipación
del porvenir que no sea la cita con la muerte cabe en esa tierra? (Volverás
1967, 51).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 191
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
BIBLIOGRAFÍA
AZÚA, Félix de. «El texto invisible. Juan Benet: Un viaje de invierno». Cuadernos de
la Gaya Ciencia, 1975, 1, pp. 7-21 [Reimpreso en M. VERNON, Kathleen (ed.).
Juan Benet. Madrid: Taurus, 1986, pp. 147-157].
BAKHTIN, Mikhail Mikhailovich. The Dialogic Imagination. Ed. Michael Holquist.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Trad. por Caryl Emerson y Michael Holquist. Austin, TX: University of Texas
Press, 1996 [1981].
BENET, Juan. Volverás a Región. Barcelona: Ediciones Destino, 1967 [También co-
mentado por Víctor García de la Concha. Barcelona: Destino, 1996).
BENET, Juan. Puerta de tierra. Barcelona: Seix Barral, 1970.
BENET, Juan. Una meditación. Barcelona: Seix Barral, 1970.
BENET, Juan. La otra casa de Mazón. Barcelona: Seix Barral, 1973.
BENET, Juan. El ángel del señor abandona a Tobías. Barcelona: La Gaya Ciencia,
1976.
BENET, Juan. Del pozo y del Numa (Un ensayo y una leyenda). Barcelona: La Gaya
Ciencia, 1978.
BENET, Juan. «A Short Biographia Literaria». En La moviola de Eurípides y otros en-
sayos. Madrid: Taurus, 1981, pp. 59-65.
BENET, Juan. Sobre la incertidumbre. Barcelona: Ariel, 1982.
BENET, Juan. «Luis Martín-Santos, un memento». En Otoño en Madrid hacia 1950.
Madrid: Alianza Editorial, 1987, pp. 109-141.
BENET, Juan. Un viaje de invierno. Diego Martínez Torrón (ed.). Madrid: Cátedra,
1989 [1972].
BENET, Juan. El caballero de Sajonia. Barcelona: Planeta, 1991.
BENET, Juan. En la penumbra. Madrid: Santillana (Alfaguara), 1994.
BENET, Juan. Saúl ante Samuel. Ed. John B. Margenot III. Madrid: Cátedra, 1994
[1980].
BENET, Juan. «Adler, Halda, Facit». En Cartografía personal. Valladolid: Cuatro Edi-
ciones, 1997, pp. 84-95.
BENET, Juan. «Desolación». En Cartografía personal. Valladolid: Cuatro Ediciones,
1997, pp. 295-298.
BENET, Juan. «Los escépticos». En Cartografía personal. Valladolid: Cuatro Edicio-
nes, 1997, pp. 283-286.
BENET, Juan. Herrumbrosas lanzas. Madrid: Santillana (Alfaguara), 1998 [1983, 1985
y 1986].
BENET, Juan. Trece fábulas y media y fábula decimocuarta. Madrid: Alfaguara, 1998
[1981].
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
192 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
BENET, Juan. En el estado. Prólogo de Juan Benet; coloquio entre Juan Benet, José
María Martínez Cachero y Darío Villanueva; prólogo de Vicente Molina Foix y
epílogo de Javier Marías. Madrid: Santillana (Alfaguara), 1999 [1977].
BENET, Juan. La inspiración y el estilo. Barcelona: Seix Barral, 1973 [1965] [Con dos
textos de Carmen Martín Gaite. Madrid: Alfaguara, 1999].
BENET, Juan. Una biografía literaria. Valladolid: Cuatro Ediciones, 2007.
BENET, Juan. Ensayos de incertidumbre. Selección de Ignacio Echevarría. Barcelo-
na: Lumen, 2011.
BENSON, Ken. Razón y espíritu. Análisis de la dualidad subyacente en el discurso
narrativo de Juan Benet. Stockholm: Stockholms Universitet, Romanska Insti-
tutionen, 1989.
BENSON, Ken. Fenomenología del enigma. Juan Benet y el pensamiento literario
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
JORGE MACHÍN LUCAS 193
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
Edhasa, 2009.
MANN, Thomas. José y sus hermanos I: Las historias de Jacob. Trad. por José María
Souvirón. Barcelona: Ediciones B, 2000.
MANN, Thomas. José y sus hermanos II: El joven José. Trad. por Diego Friera, Juan
Parra y María José Díez. Barcelona: Ediciones B, 2003.
MANN, Thomas. José y sus hermanos III: José en Egipto. Trad. por Carlos Abreu. Bar-
celona: Ediciones B, 2008.
MANN, Thomas. José y sus hermanos IV: José el Proveedor. Trad. por Jorge Seca.
Barcelona: Ediciones B, 2011.
MARGENOT III, John B. «The House as Temple of War in Juan Benet’s Saúl ante
Samuel». Romance Notes, 1988, XXIX.2, pp. 119-124.
MARGENOT III, John B. «Cloisters, Doors and Intruders in Juan Benet’s Saúl ante
Samuel». Symposium: A Quarterly Journal in Modern Foreign Languages,
1988, 42.1, pp. 37-47.
MARGENOT III, John B. «Cloisters and Cloisterers in Juan Benet’s Volverás a Región».
Hispanic Journal, 1989, X.2, pp. 113-126.
MARGENOT III, John B. «Sacred Spaces and Cloisters in Juan Benet’s “Numa, una
leyenda” and Un viaje de invierno». The USF Language Quarterly, 1989, 27.3,
pp. 43-47.
MARÍAS, Javier. «Una invitación». En En el estado. Madrid: Santillana, 1999, pp.
213-219.
MINARDI, Adriana. Historia, memoria, discurso. Variaciones sobre algunos ensayos
benetianos. Madrid: Pliegos, 2012.
NIETZSCHE, Friedrich. El nacimiento de la tragedia o helenismo y pesimismo. Trad.
y notas por Germán Cano. Nietzsche, vol. I (Germán Cano, intr.). Madrid: Gre-
dos, 2009, pp. 32-185.
NIETZSCHE, Friedrich. Así habló Zaratustra. Un libro para todos y para nadie. Trad.
y notas por José Rafael Hernández Arias. Nietzsche, vol. II. Madrid: Gredos,
2009, pp. 11-380.
PÉREZ, Janet. «The Rhetoric of Ambiguity». En MANTEIGA, Roberto C., David K. HERZ-
BERGER y Malcolm Alan COMPITELLO (eds.). Critical Approaches to the Writings
of Juan Benet. Hanover and London: University of Rhode Island, University
Press of New England, 1984, pp. 18-26.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
194 JORGE MACHÍN LUCAS
EL PALIMPSESTO DE LA MONTAÑA MÁGICA DE THOMAS MANN EN LA OBRA LITERARIA DE JUAN BENET
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 171-194
ISSN: 0210-7287
DE JULIO CORTÁZAR
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
196 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
actitud, la técnica y los procedimientos que utilizaron los autores con el lenguaje
y los personajes destacando los puntos convergentes y divergentes en ambas
novelas. Este análisis concluye que ambos autores utilizaron la música como
lenguaje metafísico y, mientras que Cortázar presenta personajes que presentan
filosóficamente asuntos metafísicos, Maতfnj se sirvió de personajes con dimen-
siones sociales y, al mismo tiempo, metafísicos basándose en el simbolismo.
Maতfnj, and Rayuela by Julio Cortázar. As this study exposes general objective
attitude, technique and procedures used by the authors with language and
characters highlighting the convergent and divergent points in both novels.
This study concludes that both authors used music as metaphysical language
and while Cortázar presents characters who have philosophically metaphysical
matters, Maতfnj, based on the symbolism, used characters with two dimensions:
social (to draw a real environment) and biblical (to not use abstract language
and impossibly described characters).
1. INTRODUCCIÓN
2. A lo largo del texto, se aludirá a AwlƗd ۊƗratinƗ como Hijos de nuestro barrio.
3. A continuación voy a utilizar la transliteración de las palabras árabes salvo en citas
y nombres de autores o títulos de libros consultados en versión española. En este caso,
voy a transcribir la ficha tal cual sin cambiar nada para que esto no origine erróneamente
duplicación de la misma.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 197
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
das, en el que todo el mundo tenía puesta la mirada en Europa (sobre todo,
en los cambios sociales experimentados en Francia e Inglaterra), es previ-
sible que las culturas egipcia y latinoamericana (aun sin conexión directa)
recibieran la influencia europea. A esta posible similitud debe sumarse el
impacto de las teorías marxistas y del psicoanálisis de Sigmund Freud, que,
desde el corazón de Europa, circulaban ya por todo el mundo.
A continuación se tratan los rasgos del lenguaje y, después, se destacan
los recursos técnicos y los aspectos comunes de los personajes.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
198 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
4. Hay que advertir que la palabra «literalmente» se refiere a la lengua árabe, puesto
que es el idioma de redacción del Noble Qur’Ɨn y de la novela mahfnjziana.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 199
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
200 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 201
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
podía ser un anuncio, pero la voz que lo traía estaba quebrada y cuando
decía el anuncio lo decía en un idioma ininteligible, y sin embargo eso era
lo único necesario ahí al alcance de la mano, reclamando el conocimiento
y la aceptación, debatiéndose contra una pared esponjosa, de humo y de
corcho, inasible y ofreciéndose, desnudo entre los brazos pero como
de agua yéndose entre lágrimas (485 y 703).
… y más allá de ese límite no podés llegar cuando creés que has aprehen-
dido plenamente cualquier cosa, la cosa lo mismo que un iceberg tiene
un pedacito por fuera y te lo muestra, y el resto enorme está más allá de
tu límite y así es como se hundió el Titanic. Heste Holiveira siempre con
sus ejemplos (570).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
202 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
Imagino al hombre como una ameba que tira seudópodos para alcanzar
y envolver su alimento. Hay seudópodos largos y cortos, movimientos,
rodeos. Un día eso se fija (lo que llama la madurez, el hombre hecho y
derecho) (570).
nes de metafísica o el Más Allá, los entes o los conceptos abstractos, no hay
percepción real de estas entidades. Hablar del Más Allá es querer expresar
lo inefable. Las consideraciones sobre el Más Allá se establecen fuera de las
coordenadas tiempo-espacio y, por ende, de la ley de causa-efecto. De ahí,
la dificultad discursiva al tratar conceptos o figuras metafísicas. No es de
extrañar que Talita, personaje de Rayuela, dijera que el pensamiento metafí-
sico flota un poco. A veces, se hace referencia a la metafísica con palabras o
expresiones poco precisas, como «lo otro»: «Todo eso flota un poco, se viste
de palabras o figuras, se llama lo otro, se llama la risa o el amor, y también
es el circo y la vida para darle sus nombres más exteriores y fatales» (377).
Rayuela señala también la incapacidad del lenguaje para afrontar el
más allá del interior humano y de su pensamiento. Cortázar cita un pá-
rrafo de El retorno de los brujos (original Le Matin des Magiciens, 1960),
libro de Louis Pauwels y Jacques Bergier. Este párrafo trata la naturaleza
binaria del lenguaje, que resulta ser un medio poco apto para describir las
contradicciones:
El lenguaje, al igual que el pensamiento, procede del funcionamiento
aritmético binario de nuestro cerebro. Clasificamos en sí y no, en positivo
y negativo […] Lo único que prueba mi lenguaje es la lentitud de una
visión del mundo limitada a lo binario. Esta insuficiencia del lenguaje es
evidente, y se la deplora vivamente. ¿Pero qué decir de la insuficiencia de
la inteligencia binaria en sí misma? La existencia interna, la esencia de las
cosas se le escapa. Puede descubrir que la luz es continua y discontinua a
la vez […] lo admite, pero no puede comprenderlo, no puede incorporar
a su propia estructura la realidad de las estructuras profundas que exa-
mina. Para conseguirlo, debería cambiar de estado, sería necesario que
otras máquinas que las usuales se pusieran a funcionar en el cerebro,
que el razonamiento binario fuese sustituido por una conciencia analó-
gica que asumiera las formas y asimilara los ritmos inconcebibles de esas
estructuras profundas (573-574).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 203
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
204 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 205
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
6. Traducido por el investigador para resaltar el significado exacto del original árabe.
El texto árabe aparece en la p. 19.
7. Traducido por el investigador para destacar el significado exacto del original árabe.
El texto árabe aparece en la p. 27.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
206 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 207
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
208 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 209
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
4. LOS PERSONAJES
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
210 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
eternidad). En el primer caso, se trata de conocer una parte del Más Allá y
empezar a luchar para reparar la vida del ser humano y ofrecerle la parte
que ignora del Más Allá, con la cual puede sentir la felicidad y la paz in-
terior. El segundo constituye un sufrimiento por desconocer el Más Allá y
por no llegar a la felicidad absoluta que acaba con el fracaso: el suicidio o
la locura.
A la hora de hablar de los personajes, nos llama la atención el caso de
Horacio Oliveira, el protagonista y el narrador en la mayoría de las esce-
nas. Sobre él, no nos dijo mucho el autor de la novela, pero nos lo había
presentado realmente tal como es. Aparte de las características y cualidades
que se extraen de las palabras del propio Cortázar, descubrimos algunas
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 211
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
212 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
de mientras esté vivo. Como Adham Oliveira dice: «Se puede matar todo
menos la nostalgia del reino, la llevamos en el color de los ojos, en cada
amor, en todo lo que profundamente atormenta y desata y engaña. Wishful
thinking, quizá, pero ésa es otra definición posible del bípedo implume»
(542). Adham, padeciendo una vida humillante fuera de la Casa Grande y
evocando con añoranza aquella opulencia, se acuerda de aquella risa de
niño en el jardín que «la ha convertido el tiempo en un abismo de lágrimas»
y de «la ilusión de los sueños» (108).
De modo similar, Oliveira lo inspira, pero en otro orden metafísico.
Está claro que al referirse al Edén o al paraíso perdido, Oliveira, como
hombre del siglo XX que cree en la física haciendo caso omiso de aquella
metafísica ontológica, no necesita el Edén en sí, sino que quiere la paz del
alma, el sosiego espiritual del Edén; quiere tener lo que el Edén ofrece sin
necesidad de tenerlo él mismo: «Detrás de todo eso (siempre es detrás, hay
que convencerse de que es la idea clave del pensamiento moderno) el Pa-
raíso, el otro mundo […] Y no por el Edén, no tanto por el Edén en sí, sino
solamente por dejar a la espalda los aviones a chorro, la cara de Nikita o
de Dwight…» (537-538).
La esperanza de Adham sigue viva, aunque en el fondo no cree que
se vaya a hacer realidad. Por ello, gritaba: «¿Por qué, padre, has despertado
nuestra esperanza y no has querido perdonarnos? ¿Cómo se ablandará tu
corazón si no lo ha hecho ya?» (92). La tragedia de la expulsión de Adham
en Hijos de nuestro barrio, la vuelve a narrar Oliveira en Rayuela a la hora
de evocar o recordar un sueño:
En los cafés me acuerdo de los sueños, un no man’s land suscita el otro;
ahora me acuerdo de uno, pero no, solamente me acuerdo de que debí
soñar algo maravilloso y que al final me sentía como expulsado (o yén-
dome, pero a la fuerza) del sueño que irremediablemente quedaba a mis
espaldas. No sé si incluso se cerraba una puerta detrás de mí, creo que
sí; de hecho se establecía una separación entre lo ya soñado (perfecto,
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 213
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
214 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
¿Puedes disfrutar de una vida llena de placeres cuando sabes que nosotros
somos pisoteados como insectos?» (58).
El hombre moderno sólo confía en sus sentidos, en lo que toca o en lo
que ve. Rehúsa la versión contada del principio y el fin metafísicos del ser
humano, aunque, en el fondo, crea en Dios (Ser Supremo). La historia de
la creación del barrio en Hijos de nuestro barrio es lo que niega Oliveira y
algunos de sus amigos del Club. Es el Absoluto o el Centro que está bus-
cando, pero no lo va a encontrar, porque, para conseguirlo, hay que reco-
rrer un camino muy laberíntico y difícil. El Centro está en la unión total del
hombre consigo mismo. Realmente, la religión con su carga metafísica y la
ciencia como alternativa sugerida son el tema tratado por ambas novelas
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
(cfr. ŠukrƯ 1987, 240-242). A este respecto, cabe remarcar que la metafísica
forma un recurso narrativo muy axial en las dos obras, pero se exterioriza
y se presenta desde diferentes puntos de vista.
En Hijos de nuestro barrio, la metafísica se concibe a través de creen-
cias religiosas y de descripciones de los libros sagrados. Estas se presentan
como verdades sin sembrar ninguna duda acerca de su veracidad. Maতfnj
presenta simbólicamente este marco de Al-ǓabalƗwƯ (Dios), IdrƯs (Satanás),
la Casa Grande (espacio mítico) y el tiempo (mítico) como origen metafí-
sico de la existencia humana, que constituye un eje alrededor del cual gira
toda la narración.
En Rayuela, el hombre busca el Centro, la isla final o Edén, etc., pero
en otro sentido y por otros medios, que no son aquellos basados en las reli-
giones ni en la ciencia; dos polos de Hijos de nuestro barrio. La búsqueda es
simbólica del ancestral arquetipo, mítico y ritual del Centro Sagrado o Edén
perdido. Sin embargo, no pretende recurrir a los caminos conceptuales del
misticismo pragmático del Occidente ni a la filosofía subjetivista del Oriente.
Kathleen Genover muestra por qué Oliveira pretende construir un es-
tatuto diferente de la metafísica bajo los conceptos metafísicos orientales,
como el budista zen, y sacros, como los libros sagrados:
Porque está basado en un sistema de recompensas anticipadas de eterni-
dad más allá de la muerte, en un espacio que no es ni este mundo ni este
cuerpo, todo lo cual no entra en el marco del pensamiento del hombre
actual, cuya realización del ser, de ser posible, la concibe, según vimos,
a través de los sentidos (1973, 193).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 215
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
216 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
Quiso atacar la casa de Al-ǓabalƗwƯ (la Casa Grande), símbolo del Ab-
soluto y escenario de todas las historias sobrenaturales que intercambiaban
los habitantes del barrio para buscar el libro secreto de la fuerza de Al-
ǓabalƗwƯ, o, por lo menos, ver al propio Al-ǓabalƗwƯ; «si las historias dicen
la verdad» (464), dice ‘Arafa. ‘Arafa piensa junto a su hermano ণanaš, «si
todo esto de la existencia y la fuerza de Al-ǓabalƗwƯ y de su encuentro con
Ǔábal y RifƗ‘ah fuera verdad, ¿por qué dejó que mataran a RifƗ‘ah y violaran
y maltrataran a su madre?» (465).
Por otra parte, Rayuela también se rebela contra la metafísica exclusiva
del espíritu, basada en el más allá trascendente, al mismo tiempo que está
aportando la metafísica de los sentidos que trasciende al hombre mismo.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 217
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
9. Véase el texto desde «¿Qué punto de comparación tenés para creer que nos ha ido
bien?» hasta «Todo muy incitante, muy vertiginoso, pero siempre a partir del sillón donde
estamos cómodamente sentados».
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
218 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
cha creencia para el hombre. Eso lo que se puede deducir del fracaso de
‘Arafa (la ciencia) después de causar la muerte de Al-ǓabalƗwƯ (símbolo del
Absoluto y el Más Allá religioso). Igualmente, es lo mismo que se despren-
de de las palabras de Oliveira: «El hombre se agarra de la ciencia como […]
un áncora de salvación y que jamás he sabido bien lo que es» (312). Pero,
Oliveira, que es hasta cierto punto consciente de su incapacidad, se refiere
al peligro que «la ciencia es decir, la razón» pueda causar para el hombre
con «el uranio enriquecido» o «los isótopos». La decepción de Oliveira con
la ciencia se hace visible en las siguientes palabras:
Ya ves cómo el cogito, la Operación Humana por excelencia, se sitúa
hoy en una región bastante vaga, entre electromagnética y química, y
probablemente no se diferencia tanto como pensábamos de cosas tales
como una aurora boreal o una foto con rayos infrarrojos. Ahí va tu cogito,
eslabón del vertiginoso flujo de fuerzas cuyos peldaños en 1950 se llaman
inter alia impulsos eléctricos, moléculas, átomos, neutrones, protones,
potirones, microlxitones, isótopos radiactivos, pizcas de cinabrio, rayos
cósmicos: Words, words, words. Hamlet, acto segundo, creo. Sin contar
–agregó Oliveira suspirando– que a lo mejor es al revés, y resulta que la
aurora boreal es un fenómeno espiritual, y entonces sí que estamos como
queremos (621-622).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 219
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
de todo el barrio (12). La pregunta establecida sobre la duda anterior es: «si
nuestro abuelo, Al-ǓabalƗwƯ es el propietario de todo el barrio y aún existe
y vive en toda esta abundancia, ¿por qué se oculta en esa gran casa cerrada y
nosotros vivimos entre el polvo?» (12). En la misma introducción a la novela,
el narrador aclara que todas estas historias sobre él y sus hombres no sacian
la curiosidad del oyente ni lo dejan satisfecho y tranquilo. Es obvio que se
trata de una tranquilidad subjetiva y que todas estas historias han sido inca-
paces de producir la calma para el presunto narrador de la obra.
Sin embargo, la gente del barrio de Al-ǓabalƗwƯ vivió influida por estas
historias, porque lo único que le importaba en ese caso eran las tierras y los
bienes de su antepasado (12). Pero no les importaba mucho Al-ǓabalƗwƯ
en sí, es decir, para creer en su existencia necesitaban verlo personalmente.
Todos hablaban del pasado de Al-ǓabalƗwƯ; acaso no existiera, ya que si
fuera así, ¿por qué no pondría en práctica las cláusulas de su legado? Este
tipo de preguntas las dirigió ‘Ways, el tío de Qamar, a QƗsim con el fin de
disuadirlo de luchar por la justicia social del barrio: «¿Dónde está nuestro
antepasado? Que salga a la calle, aunque sea a cuestas de sus criados y que
ponga en práctica las cláusulas de su legado, tal como desea» (350).
La ausencia de Al-ǓabalƗwƯ implica interrogaciones e interjecciones de
todos sus descendientes. Él es el único propietario de todo el barrio en el
que viven sus descendientes. Sin embargo, se roban sus bienes y los des-
cendientes se humillan sin que él salga de su silencio, como si no existiera.
El propio QƗsim se preguntaba en un soliloquio: «Pero se ha hecho viejo
y el respeto que le tenían ha desaparecido como el sol que ahora se pone
en el horizonte. ¿Dónde estás? ¿Cómo estás? ¿Por qué parece como si ya no
existieras? Los que han robado los bienes que nos legaste viven a un paso
de tu casa» (395). Hasta el nieto mago, ‘Arafa, puso todas estas verdades en
tela de juicio. ‘Arafa repensó razonablemente el pasado, es decir, el origen,
y el futuro del barrio. Reflexionando, ‘Arafa responde a su esposa, Auatef:
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
220 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 221
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
222 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
5. CONCLUSIONES
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
MOHAMED ELSAYED DEYAB 223
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
BIBLIOGRAFÍA
ARROYO, Justo. «Julio Cortázar y su Rayuela». Lotería, 1966, XI, 126. http://bdigital.
binal.ac.pa/loteria/index.php [11 mayo 1966].
AŠ-ŠA৫৫Ʈ, SulaymƗn. Ar-ramz war-ramziyyat fƯ adab NaǔƯb Maۊfnjܲ (El símbolo y el
simbolismo en la producción literaria de NaǔƯb Maۊfnjܲ). El Cairo: Al-Hay’at Al-
miৢriyyat al-‘Ɨmat lil-kitƗb (La Organización General Egipcia del Libro), 2004.
BARRENCHEA, Ana María. «Rayuela, una búsqueda a partir de cero». Sur, 1964, 288,
pp. 69-73.
BARY, Leslie. «Jazz en Rayuela». Henciclopedia. http://www.henciclopedia.org.uy/
autores/Bary/RayuelaJazz.htm [17 abril 2009].
BEZOS, Javier. «Cuadro de transliteración», 2005. <http://www.tex-tipografia.com/
archive/TransArabe.pdf> [9 marzo 2008].
BEZOS, Javier. «Sistemas de transliteración». Panace@, 2006, vol. VII, n.º 23, junio,
pp. 149-152
BRODIN, Brita. Criaturas ficticias y su mundo, en Rayuela de Cortázar. Lund (Swe-
den): Editorial Studentlitteratur, 1975.
CORTÁZAR, Julio. Entrevista de Joaquín Soler en la Televisión española. Programa A
FONDO. Madrid: Editrama, 1998.
CORTÁZAR, Julio. Rayuela. Ed. Andrés Amorós. 18.ª ed. Madrid: Edición Cátedra,
2005.
DEL AMO, Mercedes. «Nayib Mahfuz, del realismo al simbolismo». En Miscelánea de
estudios árabes y hebraicos. Granada: Universidad de Granada, 1996, p. 45.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
224 MOHAMED ELSAYED DEYAB
EL LENGUAJE Y LOS PERSONAJES METAFÍSICOS EN ҲAWLƖD ۉƖRATINƖ (HIJOS DE NUESTRO BARRIO)…
hasa, 1978.
HARSS, Luis. «Julio Cortázar o la cachetada metafísica». Los nuestros. 2.ª ed. Buenos
Aires: Editorial Sudamericana, 1968.
HEIDEGGER, Martin. Ser y tiempo. Trad., prólogo y notas de Jorge Eduardo Rivera.
Santiago de Chile: Universidad de Artes y Ciencias Sociales, 1927, pp. 163-168.
www.philosophia.cl.
MACÍAS OTERO, Sara M.ª. Orfeo y el orfismo en Eurípides. Tesis doctoral (inédita) del
Departamento de Filología griega, Facultad de Filología, Universidad Complu-
tense de Madrid, 2008.
MAণFNj, NaǔƯb. Hijos de nuestro barrio. 1.ª ed. Barcelona: Ediciones Martínez
Roca, 2006.
MAণFNj, NaǔƯb. AwlƗd ۊƗratinƗ (Hijos de nuestro barrio). 3.ª ed. El Cairo: DƗr Aš-
šornjk, 2007.
MUণAMMAD SA‘ƯD, FƗtimat Az-zahrƗ’. Ar-ramziyyat fƯ Adab NaǔƯb Maۊfnjܲ (El sim-
bolismo en la producción literaria de NaǔƯb Maۊfnjܲ). Beirut: Al-Mu’assasat al-
‘arabiyyat lid-dirƗsƗt wan-našr, 1981.
QƖSƮM, IbrƗhƯm. «AwlƗd তƗratinƗ: dirƗsat TaতlƯliyyat» («Hijos de nuestro barrio, es-
tudio analítico»). Bab, febrero de 2007. http:www.bab.com/full_article_print.
cfm?id=168 [15 febrero 2008].
SÁBATO, Ernesto. El escritor y sus fantasmas. Buenos Aires: Aguilar, 1963.
ŠUKRƮ, ƤƗlƯ. AlmuntamƯ: DirƗsah fƯ adab NaǔƯb Maۊfnjܲ (El perteneciente: estudio
en la literatura de NaǔƯb Maۊfnjܲ). 4.ª ed. El Cairo: Librería de MadbnjƯ, 1987.
TARABIŠƮ, Ǔorǔ. AllƗh fƯ reۊleht NaǔƯb Maۊfnjܲ ar-ramziyyah (Dios en el viaje simbó-
lico de NaǔƯb Maۊfnjܲ). 3.ª ed. Beirut: DƗr a৬-৬alƯ‘ah le৬-tab‘ wan-našr (La Casa
de la Vanguardia para Impresión y Publicación), 1988.
VARGAS, Daniel. «Lenguaje, Razón y Fuga: Una mirada al encuentro entre Wittgens-
tein y Heidegger en el lenguaje». A parte Rei: Revista de Filosofía, 2008, 56.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 195-224
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
NOTAS
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ISSN: 0210-7287
Sonia SALSI
Università di bologna
salsisonia@yahoo.it
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
228 SONIA SALSI
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
1. INTRODUCTION
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
SONIA SALSI 229
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
230 SONIA SALSI
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
à ce qui unit les parents et les enfants juste pour être en mesure de com-
prendre ce qui les sépare. Dans la plupart des cas, la migration des parents
est définitive, même si elles sont considérées comme des migrants. Leurs
enfants, qui sont devenus des parents eux-mêmes, ne caressent pas l’idée
d’un retour dans la nation et dans le village où leurs parents se sentent
étrangers mais moins mal à l’aise, car ils ne maîtrisent pas suffisamment la
langue.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
SONIA SALSI 231
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
autorisent l’autre à vivre d’une part leur mentalité d’origine et leurs enfants
sont laissés libres pour profiter de tout ce que la nouvelle réalité, la culture,
la langue flamande, et ses valeurs. Les uns ne reniant pas les valeurs des
autres. Mais l’adolescent migre, et c’est pour lui une expérience cruciale,
une connexion biographique qui l’apporte dans un nouveau contexte avec
des opportunités et des difficultés, du moins dans la première phase, ce
qui implique la réduction des espaces de vie, là où, en Italie, ils vivaient
dans des familles élargies. L’effort principal est la nécessité d’avoir à recom-
mencer tout à zéro à un moment de la vie où l’on devrait plutôt engager
toutes les ressources pour sortir du monde de l’enfance et commencer à
construire une place pour soi-même. La deuxième génération, à la Cité
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
232 SONIA SALSI
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
L’émigration italienne vers les mines belges ne peut être enfermée dans
une seule histoire. Comme tout phénomène largement répandu dans le
temps et formé par une pluralité d’acteurs, elle a créé une série de versions
plus ou moins véridiques de témoignages historiques et d’études privées,
de statistiques froides. Certains faits, cependant, sont certains.
Les sources orales permettent, en revanche, le passage de l’analyse
des formes de l’espace à celle des processus, individuels et collectifs,
qui marquent la perception de l’espace urbain et la formation du sens
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
SONIA SALSI 233
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
234 SONIA SALSI
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
est bien la Belgique. La Belgique c’est chez eux. L’Italie est peu présente.
Dès lors on ne trouve aucune nostalgie dans ces textes. Il s’agit majoritaire-
ment de personnes venues travailler dans les mines; mais nous ajouterons
des exceptions comme Francis Tessa, Bruno Ducoli, ou encore Rosario
Solami qui arrivent dans les années 60 pour des motifs différents, mais qui
ont une approche semblable à l’immigration. On trouve chez eux une vo-
lonté de témoigner, de raconter leur histoire. Dans ces textes, par contre,
la nostalgie est le thème central de leurs écrits. La Belgique y est absente.
C’est l’Italie, à travers sa nature, son soleil, ses odeurs, que l’on vénère. Il
s’agit souvent d’oeuvres uniques ou d’une seule participation à un recueil
collectif. Il n’y a pas la volonté de faire une carrière littéraire, contraire-
ment aux deux autres groupes, on veut simplement témoigner. Malgré le
peu d’intérêt littéraire, ces textes sont importants comme témoignages de
première main sur ce que fut le vécu des premiers immigrés italiens ou
comme approche psychologique des phénomènes de nostalgie ou le travail
de la mémoire dans la perception ou la transformation du passé afin de
recréer un paradis perdu. Ce groupe s’apparente au premier. Il s’agit d’une
seconde génération; et l’immigration, sauf Girolamo Santocono, avec Rue
des Italiens (qui ressemble beaucoup à Les Ritals de Cavanna) n’est pas la
matière primaire de leurs textes. On y trouve des thèmes plus traditionnels
en littérature: la mort, la vie, l’amour, etc. Ils n’utilisent pas leur origine
italienne, du moins pas ouvertement. Leur «italianité» ne les intéresse pas,
ce qu’ils veulent, c’est écrire, être reconnus comme écrivains. Pourtant,
n’y trouve-t-on pas ce que l’on cherche? Une lecture attentive révèle en
effet la présence de l’immigration: la quête d’identité, l’identité éclatée, les
voyages, l’importance du passé et de la mémoire, sont des thèmes récur-
rents dans leurs textes. C’est ainsi que l’écrivain d’origine immigrante peut
éviter l’écueil du ghetto, l’impasse narcissique et sa propension à sécréter
du mineur, des formes mineures, allégoriques (Bortolini 1995).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
SONIA SALSI 235
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
Alors que l’on classe clairement les publications des italo-belges selon
la langue, les sous-catégories sont nombreuses et le «mélange» ou «pas-
ticcio» est la règle au moins pour la première génération, qui pratique un
parler hybride. Le pasticcio est une langue parlée par les immigrants dans
les cités en Limbourg, mais même dans les cités dans la Wallonie, ce pas-
ticcio est composé par le dialecte de départ, teinté de mots d’italien, c’est
un «idiolecte» particulier incompréhensible hors du cercle proche d’amis et
familiers et présuppose la connaissance des quatre apports linguistiques
qui ont nourri cette alchimie quasi unique. Quelques caractéristiques du
pasticcio italo-belge on le trouve dans le livre de Myrthia Schiavo, Italiane
in Belgio. Le emigrate raccontano (Schiavo 1984), où elle a interviewées les
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
236 SONIA SALSI
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
Maria Roda Manno. Quelques auteurs italo-belges ont publié leurs oeuvres
en wallon. Il s’agit de personnes nées avant la Seconde Guerre mondiale
ou issues de ménages mixtes. C’est le wallon que Jenny d’Inverno et Juliette
Dellamaria vont utiliser pour s’exprimer. Par ailleurs quelques auteurs ita-
lo-belges écrivent comme Giovanna Calleli en «dialectes» d’Italie et Michel
Bastiaensen a découvert Solange Abbiati, la seule écrivaine italo-belge re-
pérée par la Rital-littérature ayant écrit en néerlandais.
Littérature mineure
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
SONIA SALSI 237
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
5. CONCLUSIONS
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
238 SONIA SALSI
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
SONIA SALSI 239
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
BIBLIOGRAPHIE
BARBATO, Marcello y Claudio GIGANTE (eds.). Aspetti della cultura, della lingua e
della letteratura italiana in Belgio. Bruxelles: Peter Lang, 2011.
BONATO, Antonio. Memorie di un minatore. Meurus: Bietlot, 1989.
BORTOLINI, Massimo. «Production littéraire des Italiens de Belgique depuis 1945».
Études littéraires maghrébines, 1995, 7, pp. 65-78. http://www.limag.refer.org/
new/index.php?inc=iframe&file=Textes/Collimmigrations1/Bortolini.htm [16
junio 2016].
BRAECKMAN, Colette. Les étrangers en Belgique. Bruxelles: Éditions Vie Ouvrière,
1973.
CAVANNA, François. Les Ritals. Paris: Belfold, 1978.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
240 SONIA SALSI
LE LIMBOURG BELGE: LES ITALIENS ET LES «AUTRES ÉTRANGERS» DANS LA CITÉ DE LINDEMAN
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 227-240
ISSN: 0210-7287
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
242 BELÉN SANTANA LÓPEZ
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
translation.
1. A MODO DE INTRODUCCIÓN
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
BELÉN SANTANA LÓPEZ 243
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
244 BELÉN SANTANA LÓPEZ
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
fuerzas del mercado condicionan cada vez más el destino de los productos
literarios (Reich-Ranicki, 2014, 121).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
BELÉN SANTANA LÓPEZ 245
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
que pocas semanas antes saliese a la luz el que sería uno de los bestsellers
de la República de Weimar: Sin novedad en el frente, de Erich Maria Re-
marque, del que se llegaron a vender 10.000 ejemplares diarios. Además de
Remarque, Schlump tuvo otros competidores, como la novela Guerra,
de Ludwig Renn. Sin embargo, el éxito de estas obras no logró ensombre-
cer el ánimo del propio Grimm, quien en marzo de 1929, cuando Schlump
llevaba unos dos meses en el mercado y 5.500 ejemplares vendidos, escribe
a su amigo Alfred:
En mi opinión, ninguno de los dos libros [Sin novedad en el frente y
Guerra] supondrá una competencia para el Schlump, una vez superada la
sensación que el tema despierta. Creo que, por el momento, la necesidad
de un relato verídico del acontecimiento fundamental de toda nuestra
generación sofoca cualquier intento de abordar el tema con inquietud
artística. Pienso que el momento del Schlump ha llegado, pero irá más
despacio de lo que mi paciencia desearía (Grimm 2014, 9-10).
Por desgracia para Grimm, el momento del Schlump aún tardaría mu-
cho en llegar, 86 años concretamente, ya que a pesar de los buenos presa-
gios del autor, la realidad es que la «sensación del tema» duró bastante. En
lo que respecta a la plasmación del conflicto en la literatura de postguerra,
predominaron las descripciones épicas del combate y los relatos fríos y he-
roicos de las hazañas de los soldados alemanes en el frente [otro ejemplo
de este registro es la célebre obra Tempestades de acero (1920), de Ernst
Jünger]. Y es que la conmoción que la derrota había causado en Alemania
era aún reciente: la sociedad alemana tenía la necesidad de dar sentido
a las graves pérdidas, a las privaciones y al dolor sufridos durante cuatro
años de combates, y solo más adelante, en la segunda mitad de los años
veinte, lo ocurrido en la guerra, las cuestiones relacionadas con la cotidia-
nidad del conflicto, el heroísmo y la sinrazón comenzaron a tratarse desde
un punto de vista puramente literario. Dicho de otro modo, Schlump tal vez
llegó demasiado pronto.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
246 BELÉN SANTANA LÓPEZ
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
BELÉN SANTANA LÓPEZ 247
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
por los nazis. Consciente del peligro que él y su familia corren a partir de
ese momento, Grimm llega a plantearse incluso el exilio a instancias de su
esposa, pero finalmente decide desechar la idea y esconder un ejemplar de
Schlump entre las paredes de su casa de Altenburg, consagrarse a su tra-
bajo de profesor y afiliarse al partido nazi para vivir más tranquilo, alejado
de toda sospecha. Tras participar en la Segunda Guerra Mundial, Grimm
regresa a Altenburg, ciudad que entretanto pertenece a lo que será la Re-
pública Democrática Alemana. Debido a su pasado nazi se le impide volver
a ejercer como profesor, a pesar de que por fin se confiesa públicamente
autor de Schlump y sus alumnos declaran a su favor para demostrar que
el profesor defiende ideas antifascistas. Descartada la continuación de su
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
248 BELÉN SANTANA LÓPEZ
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
compiten por hacerse con los derechos para reeditar la obra, que finalmen-
te recaen en Kiepenheuer & Witsch. Al parecer, la decisión a favor de esta
editorial se debió a que es la misma que en su día publicó el gran clásico
del género, Sin novedad en el frente (Petersenn 2014). Sin haberse llevado
a cabo aún el lanzamiento en Alemania, la editorial decide ofrecer los de-
rechos de traducción a otras lenguas en la Feria de Fráncfort de 2013. En
el mes de noviembre, la editorial Impedimenta adquiere los derechos para
traducir Schlump al español a fin de publicarla coincidiendo con el cente-
nario del estallido del conflicto.
El 10 de abril de 2014 se reedita Schlump en alemán. El libro se presenta
en la localidad de Altenburg en presencia de la nuera de Grimm y de Volker
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
BELÉN SANTANA LÓPEZ 249
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
250 BELÉN SANTANA LÓPEZ
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
una vez una guerra» (Fortea 2014, 414); y Abdo Tounsi: «Guerra imperialista.
Despertar antibélico. Y la revolución poco más allá» (Pedregal 2015). Llama
asimismo la atención el amplio espacio que dedica al libro el suplemento
ABC cultural, que sin embargo consagra su portada de forma genérica a los
libros prohibidos por los nazis (2014, 7). De las cuatro páginas que ocu-
pa el tema excluyendo la portada, tres recogen una entrevista con Volker
Weidermann, descubridor del Schlump, mientras que solo en la última
encontramos una reseña de la obra (Monmany 2014). Otro medio que
también pone el acento en el descubrimiento del libro es el programa de
creación radiofónica de Radio 3 RNE La libélula, consistente en una pieza
de radioteatro en la que se leen fragmentos del Schlump insertos en una
dramatización inspirada en la génesis del libro y creada expresamente para
el programa (29/07/2014).
No es nuestra intención emitir un juicio de valor sobre la preponderan-
cia de las alusiones a la génesis de esta obra por parte de la crítica; es más,
consideramos que la mera mención de obras literarias en los medios de
comunicación repercute positivamente en la difusión de la literatura, pero
en un artículo dedicado a la recepción nos parece pertinente plantear hasta
qué punto esta puede convertirse en un arma de doble filo, ya que por
una parte sirve para contextualizar y llamar la atención del público mien-
tras que, por otra, puede ejercer tal fascinación –o hacer tanto ruido– que
relegue la ficción, para bien o para mal, a un segundo plano. No en vano,
una de las reseñas sobre el Schlump publicada en la revista de la Fundación
UNIR alude a esta diferencia: «Un retrato crudo y nada idealizado donde
sólo importa sobrevivir. El relato muestra con acierto cómo ven la guerra
los que realmente la hacen. Esta es la singularidad de la obra, más allá del
oportunismo circunstancial de su recuperación y la peripecia extra-narra-
tiva del texto» (Cercas 2014). Con independencia del valor literario de la
ficción de que se trate, el peso de las circunstancias también suele ser deci-
sivo en el caso de bestsellers o secuelas de libros cuyo lanzamiento se rodea
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
BELÉN SANTANA LÓPEZ 251
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
5. REFLEXIONES FINALES
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
252 BELÉN SANTANA LÓPEZ
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
mejor para el libro, es decir, que acabe en manos de los lectores (cuantos
más, mejor). Si eso redunda o no en un éxito de ventas es algo que, afor-
tunadamente, ningún manual ha logrado resolver. Por último, quisiéramos
destacar la importancia del marketing editorial y de la crítica literaria en la
recepción de una obra. En un sector especialmente asolado por la crisis y
la piratería como es el de la edición en español, cada vez se inventan nue-
vas formas de promoción literaria, como pueden ser los book-trailers, los
fragmentos de lectura gratuita en los sitios web e incluso los concursos para
los lectores de un determinado libro. También la crítica literaria, entendi-
da en un sentido tradicional, sigue ejerciendo una función importante, si
bien creemos que está perdiendo influencia con la llegada de otros medios
como blogs de lectores más o menos aficionados, sobre todo, a determina-
dos géneros. A través de este artículo esperamos haber ilustrado cómo las
críticas o reseñas literarias pueden influir en la recepción de una obra en
el momento en el que deciden destacar un aspecto sobre otro. Ocurre, no
obstante, que estas críticas no siempre son cien por cien independientes,
sino que a su vez están influidas por aquellos aspectos que la editorial de-
see subrayar, por el grupo editorial al que pertenezca el medio que publica
la crítica en cuestión, etc.6. Con todo, coincidimos con Reich-Ranicki en la
conveniencia de no sobreestimar la influencia directa de la crítica en el
éxito o el descalabro, sobre todo comercial, de algunos libros:
Existe la costumbre de culpar a los críticos de asesinatos literarios. Pero
deberíamos guardarnos de considerar asesinos a aquellos entre cuyas
obligaciones figuran diagnosticar epidemias y expedir partidas de defun-
ción. Pero promover o impedir la circulación de bestsellers no atañe al crí-
tico (eso es competencia de otro gremio); el crítico solo está en situación
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
BELÉN SANTANA LÓPEZ 253
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
meno complejo y por tanto multifactorial que debe abordarse desde distin-
tos flancos. Uno de ellos debe ser el estudio de la crítica, pero, al hacerlo,
tal vez debamos recordar siempre un factor que escapa de nuestras manos:
el azar que llevó a encontrar una obra escondida tras una pared.
BIBLIOGRAFÍA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
254 BELÉN SANTANA LÓPEZ
CUANDO LA RECEPCIÓN SUPERA A LA FICCIÓN: EL CASO DE SCHLUMP, DE HANS-HERBERT GRIMM
rtve.es/alacarta/audios/la-libelula/libelula-historia-desventuras-del-desconoci-
do-soldado-schlump-29-07-14/2686082/ [31/08/2015].
MONMANY, M. «La odisea de Hans Herbert Grimm». ABC Cultural, 7 de junio de
2014, n.º 1143, 7. http://www.abc.es/cultura/cultural/20140609/abci-critica-
soldado-schlump-201406091336.html [31/08/2015].
MONTESINOS, T. «La Gran Guerra para reír». La Razón, 9 de junio de 2014, p. 50.
http://impedimenta.es/media/blogs/prensa/schlump_larazon_9-6-2014.
pdf?mtime=1402415413 [31/08/2015].
OLIVARES, Rubén J. «Historias y desventuras del desconocido soldado Schlump de
Hans Herbert Grimm». Letras en vena. http://letrasenvena.com/2014/histo-
rias-y-desventuras-del-desconocido-soldado-schlump-de-hans-herbert-grimm
[31/08/2015].
PEDREGAL CASANOVA, R. «Guerra imperialista. Despertar antibélico. Y la revolución
poco más allá». Abdo Tounsi. http://abdotounsi.com/2015/03/23/guerra-im-
perialista-despertar-antiblico-historia-y-desventuras-del-desconocido-soldado-
schlump/ [31/08/2015].
PETERSENN, O. «Schlump – Ein Märchen aus der Wirklichkeit». Buchmarkt, Januar
2014.
REICH-RANICKI, M. Sobre la crítica literaria. Epílogo de I. Echevarría. Trad. por J. de
Sola. Barcelona: Editorial Elba, 2014, p. 121.
ROS, E. «Historia y desventuras del desconocido soldado Schlump, de Hans Herbert
Grimm». La Finestra Digital, 9 de junio de 2014. http://www.lafinestradigital.
com/2014/07/09/historia-y-desventuras-del-desconocido-soldado-schlump-
de-hans-herbert-grimm-cast/ [31/08/2015].
WEIDERMANN, V. Das Buch der verbrannten Bücher. Colonia: Kiepenheuer &
Witsch, 2008.
WEIDERMANN, V. «Der Riss». Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung, 28 de abril de
2013, n.º 17, p. 41.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 241-254
ISSN: 0210-7287
Alejandro PIÑA
Universidad de Guadalajara (México)
alex.pinha@gmail.com
ABSTRACT: The present essay shows, through the revision of José Ángel
Valente’s poetics, how the Galician’s oeuvre seeks the integration of poetry
and painting, particularly in the book entitled No amanece el cantor. Looking
at the poem as an active element of interpretation, and not as an ekphrastic
© Ediciones Universidad de Salamanca 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 255-263
256 ALEJANDRO PIÑA
LA MIRADA DE UN POEMA: PAUL KLEE EN NO AMANECE EL CANTOR DE JOSÉ ÁNGEL VALENTE
description, leads us into a reflection on the nature of images and what these
can «say» about the world.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 255-263
ALEJANDRO PIÑA 257
LA MIRADA DE UN POEMA: PAUL KLEE EN NO AMANECE EL CANTOR DE JOSÉ ÁNGEL VALENTE
libro, parece seguro afirmar que hay cierta relevancia de esta pintura en la
obra del autor gallego.
Se puede constatar que Valente fue siempre un afecto a las artes plásti-
cas, y particularmente a la pintura, en sus múltiples ensayos sobre el tema.
Allí ha llegado a retomar en forma de reflexión (o interpretación) la obra
de Antoni Tàpies, El Bosco, Antonio Saura, etc. Además, en el poemario 37
fragmentos de 1971, Valente tiene un poema titulado «Homenaje a Klee», lo
cual prueba el conocimiento del escritor sobre el pintor suizo.
Ahora bien, la écfrasis, según Heffernan (1993), es «la representación
verbal de una representación visual» (3). Simple como pueda aparentar,
esta definición deja de lado la serie de sutilezas que emanan de la etimo-
logía griega de la palabra, la cual sugiere, además del ejercicio descriptivo:
expresarse, una exclamación o cualquier proceso de purga en la jerga mé-
dica (Robertson 1998, 9). De estas «definiciones» vale la pena señalar que
la écfrasis, entonces, no es un procedimiento exclusivamente descriptivo,
como lo sugieren tantos estudios al respecto de esta figura en los estudios
literarios comparatistas. Si bien el origen del término, fijado en la sombra
del escudo de Aquiles, sugiere la descripción, la écfrasis también puede ser
utilizada para otro tipo de situaciones, como la que aquí expondré.
Pimentel (2001, 2003) ha mostrado una tipología de la écfrasis en un
intento por sistematizar distintos matices de esta figura retórica. Distingue
entre écfrasis referencial, nocional y referencial genérica, aludiendo al gra-
do de referencialidad de la descripción verbal con respecto a un objeto
plástico real o imaginario. Sin embargo, ¿qué sucede cuando la écfrasis no
es descriptiva? ¿Es acaso una nueva figura retórica este caso hipotético? No
considero que sea así, más bien creo que la entallada clasificación de la
écfrasis como exclusivamente descriptiva ha restringido a la crítica de otros
modos de representación verbal de los objetos plásticos.
Si Paisaje con pájaros amarillos es el hipotexto, según la terminología
de Genette (1981), de No amanece el cantor, lo lógico sería que la écfrasis
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 255-263
258 ALEJANDRO PIÑA
LA MIRADA DE UN POEMA: PAUL KLEE EN NO AMANECE EL CANTOR DE JOSÉ ÁNGEL VALENTE
fuese el método escogido para tal fin. No obstante, fuera del subtítulo men-
cionado, en esta serie de poemas no hay una sola referencia o descripción
claras de la pintura de Klee. Aún más problemático que esto es atribuir
una relación entre la pintura y el texto si es sabido que especialmente la
segunda sección de No amanece el cantor se escribió «a raíz de la muerte
de su hijo» (Saldaña 2009, 188). Además, la pintura de Klee no contiene
elementos explícitos sobre la muerte. A final de cuentas, la pregunta central
que intento contestar mediante este ensayo es: ¿por qué se titula «Paisaje
con pájaros amarillos» una obra que no contiene referencias a esa pintura
de Klee? La operación ecfrástica que propongo es más de carácter herme-
néutico o interpretativo, es decir, la écfrasis no se da como descripción
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
1. Entiendo por mística lo que registra el DRAE: «Doctrina religiosa y filosófica que
enseña la comunicación inmediata y directa entre el hombre y la divinidad, en la visión
intuitiva o en el éxtasis», aunque es necesario apuntar que al ser dios el origen de lo creado,
la búsqueda de dios es una búsqueda del origen; es de este modo que entiendo la poesía
de Valente a partir del pensamiento y experiencia místicas.
2. Al respecto puede revisarse la bibliografía correspondiente al debate entre los poe-
tas de la generación del medio siglo acerca de la poesía como experiencia y la poesía como
comunicación. Valente estaba evidentemente adscrito al primer grupo.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 255-263
ALEJANDRO PIÑA 259
LA MIRADA DE UN POEMA: PAUL KLEE EN NO AMANECE EL CANTOR DE JOSÉ ÁNGEL VALENTE
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 255-263
260 ALEJANDRO PIÑA
LA MIRADA DE UN POEMA: PAUL KLEE EN NO AMANECE EL CANTOR DE JOSÉ ÁNGEL VALENTE
estos. Sin embargo, por mucho que se miren las figuras en la pintura no
se hallarán estos elementos. A pesar de ser una representación figurativa
y, por tanto, referencial (en oposición a la representación abstracta), Klee
no es un pintor que destaque por «anécdotas» pintadas. Como bien prevé
Greimas (1994): «La lectura figurativa se encuentra cuestionada o, incluso,
denegada: sucede […] con Klee cuando se divierte con lo figurativo al uti-
lizarlo no para construir una imagen del mundo sino para desconstruirlo y
realizar la escena de su “mundo”» (Greimas 1994, 27). El «mundo» de Klee
es hermético si se busca explicitar alguna clase de narrativa inherente a lo
representado allí. El camino de mi lectura está cifrado en No amanece el
cantor.
Hay dos referencias fundamentales en el poemario para la construc-
ción de una lectura de la pintura de Klee. Cito los fragmentos enteros:
Paisaje sumergido. Entré en ti. En ti entréme lentamente. Entré con pie
descalzo y no te hallé. Tú, sin embargo, estabas. No me viste. No teníamos
ya señal con que decirnos nuestra mutua presencia. Cruzarse así, solos,
sin verse. Pájaros amarillos. Transparencia absoluta de la proximidad.
Hay dos preguntas que me gustaría plantear respecto a estos dos frag-
mentos: ¿qué significan los pájaros amarillos? Y ¿quién o qué es el testigo
que no se acierta a transcribir?
El primer pasaje es el único en todo el libro que alude a la pintura de
cierto modo con la mención del «paisaje» y los «pájaros amarillos». Se relata
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 255-263
ALEJANDRO PIÑA 261
LA MIRADA DE UN POEMA: PAUL KLEE EN NO AMANECE EL CANTOR DE JOSÉ ÁNGEL VALENTE
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 255-263
262 ALEJANDRO PIÑA
LA MIRADA DE UN POEMA: PAUL KLEE EN NO AMANECE EL CANTOR DE JOSÉ ÁNGEL VALENTE
BIBLIOGRAFÍA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 255-263
ALEJANDRO PIÑA 263
LA MIRADA DE UN POEMA: PAUL KLEE EN NO AMANECE EL CANTOR DE JOSÉ ÁNGEL VALENTE
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 255-263
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ISSN: 0210-7287
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
266 RAÚL COSTAS PEREIRA
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
in the context of the Spanish Civil War in 1936. The different art techniques
and resources from both genres will be compared, as well as any underlying
elements existing in such works. Finally, we will try to determine whether his
entire work was seeking one same objective or whether each of these art fields
was after its own aim and teleological approach.
Key words: Alfonso Daniel Rodríguez Castelao; Civil War; Death; Execution;
Painting; Essay.
1. INTRODUCIÓN
1. Malia que a categorización das obras pode ser matizable polo carácter híbrido que
amosan nalgúns aspectos, como a parte biográfica do ensaio Sempre en Galiza ou a presen-
za de enunciados nas imaxes das Estampas da guerra. Secasí, a súa adscrición a un xénero
determinado pode resultar confusa, ou inclusive reducionista, non obstante, partirase da
idea de que Sempre en Galiza ten un carácter literario e as Estampas da guerra teñen un
carácter pictórico, suficiente pra a elaboración do presente traballo.
2. Véxase que a obra Estampas da Guerra contén os tres álbums que tratan a temática
da guerra: Galicia Mártir, Atila en Galicia e Milicianos.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
RAÚL COSTAS PEREIRA 267
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
nos dous xéneros, sendo moito máis copiosa na obra pictórica, porén, pra
localizar fragmentos relevantes dentro do ensaio comezarase cunha busca
lexicográfica dunha serie de palabras chave.
Pra a comparación entre artes escolléronse dous manuais de referencia
pra formar unha visión teórica e metodolóxica ó respecto. Un deles será a
sección de César Domínguez, «Literatura e Artes Plásticas», no seo da obra
Elementos de crítica literaria. A segunda das referencias trátase dun mono-
gráfico sobor do tema, Literatura y Pintura, de Antonio Monegal.
O obxectivo final deste traballo é ofrecer unha análise das distintas
perspectivas que amosa a obra de Castelao sobor da execución e a mor-
te na Guerra Civil de 1936; achegarase unha comparación das diferentes
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Na edición d’A nosa Terra dos álbums da guerra resultará moi clarifi-
cadora a introdución O significado dos álbumes de guerra de Castelao por
man de Isaac Díaz Pardo, nas que se ofrece de xeito sintético unha expli-
cación teleolóxica destes álbums de ilustracións. Deseguido, exponse unha
reprodución da explicación do intelectual compostelán:
Castelao, ademais de saber transmitir ideas coas palabras, sábeas expre-
sar tamén con imaxes gráficas. Pero as súas ideas gráficas non tentan ser
esteticistas; todo o que dibuxa ten unha orientación: traballar por causas
xustas nas que vai a causa de Galiza, da recuperación da nosa persona-
lidade política.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
268 RAÚL COSTAS PEREIRA
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
Esta introdución3 será moi útil pra presentar a obra do autor rianxeiro
e a súa finalidade principal. Podemos ver que tralas imaxes creadas por
Castelao reside un afán de denuncia, doadamente comprensible, que poida
ser entendido por calquera4; asemade, a súa obra non perde valor estético
por mor da súa sinxeleza.
A sobranceira obra do autor rianxeiro foi elaborada de xeito simultáneo
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Isto servirá pra reflexionar sobor da perspectiva que Castelao nos ache-
gará; cómpre deterse a valorar que trasladará unha información crítica co
réxime franquista e co exército fascista, non obstante, é preciso subliñar
que a visión do autor non será neutral5, senón que se decanta claramente
3. Aquí Díaz Pardo tamén fai mención ós orixinais desaparecidos do Álbum Nós,
atopados polo Museo de Pontevedra o pasado mes de marzo de 2016.
4. Castelao porá énfase na sinxeleza das súas creacións pictórico literarias pra que
sexan consumibles pola meirande parte da poboación galega daquel entón, maioritariamen-
te xente iletrada.
5. Cóidase que esta aclaración é pertinente xa que Castelao amosará perspectivas
distintas en canto á violencia e á morte dependendo do bando ó cal retrate nas súas pintu-
ras. Nalgunha das ilustracións do álbum Milicianos, pódese tratar de dar unha xustificación
á morte e ó asasinato, como se pode deducir na imaxe que reza «Pol-a liberdade» na que
se pode ver un soldado republicano a piques de cometer un asasinato a punta de pistola.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
RAÚL COSTAS PEREIRA 269
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
2. COMPARACIÓN
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
270 RAÚL COSTAS PEREIRA
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
RAÚL COSTAS PEREIRA 271
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
272 RAÚL COSTAS PEREIRA
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Figura 2: Arriba os pobres do mundo. Castelao, Álbumes de guerra. Galicia Mártir. 1937.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
RAÚL COSTAS PEREIRA 273
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
dúas das imaxes dos Álbums da guerra. Por unha parte cando se fala da
superación das mortes, do vivido na Guerra civil, asemade, comeza falan-
do da vinganza como o único pensamento de moitos galegos que sufriron
a represión directa ou indirectamente. Mais por outra parte, tamén se fai
referencia á escena da morte dos «mártires» con fragmentos que resultan
dabondo gráficos, falando da sangue quente sobor da terra, mesturándose
co doutros asasinados. Estas imaxes que evoca o autor pra tentar relatar a
historia da Guerra Civil remite ás seguintes ilustracións.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Figura 3 (izqda.): Este door non se cura con resiñación. Castelao, Álbumes de guerra.
Atila en Galicia. 1937.
Figura 4 (der.): O paraíso feixista. Castelao, Álbumes de guerra.
Galicia Mártir. 1937.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
274 RAÚL COSTAS PEREIRA
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
tamén está presente no ensaio malia que dun xeito distinto. Emporiso, as
liñas do autor rianxeiro gardan algúns paralelismos cos compoñentes da
imaxe e da frase ó pé.
Por outra banda, na imaxe da esquerda atopámonos cunha figura fe-
minina que sostén un home morto, probablemente o seu fillo; asemade, ó
pé lemos a frase Esta door non se cura con resiñación. Outro feito curioso
é a fouciña que xace ós pés das figuras, quizabes lembrando ó poema de
Rosalía de Castro, A xustiza pola man, do seu libro Follas novas; tería sen-
tido xa que no poema, seguramente coñecido por Castelao, faise alusión
á vinganza por mor dunha inxustiza, tal e como reflicte a imaxe. Cando a
figura nos di que a resignación non é unha saída posible podemos deducir,
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
RAÚL COSTAS PEREIRA 275
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Como se verá deseguido esta imaxe pode ser posta en relación con
outra das reflexión de Hannah Arendt coma nos anteriores casos.
É como se a mesma vida, a vida inmortal da especie, nutrida polo sem-
piterno morrer dos seus membros individuais, «brotase», se realizara na
práctica da violencia (Arendt 1995, 92).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
276 RAÚL COSTAS PEREIRA
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
3. CONCLUSIÓNS
O tratamento que fará Castelao da morte chega a ser moito máis com-
plexo nalgúns fragmentos do Sempre en Galiza, onde a morte aparece non
como castigo senón como consecuencia da fame8 e da situación precaria
na que vivían as persoas en tempo de guerra ou de posguerra. Tamén rela-
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
RAÚL COSTAS PEREIRA 277
A EXECUCIÓN E A MORTE NA OBRA PICTÓRICO-ENSAÍSTICA DE CASTELAO. PERSPECTIVA…
traballo por mor dos seus parámetros; non obstante, sería material intere-
sante pra analizar dende unha perspectiva non comparativa.
Pódese concluír que o nexo de unión máis evidente entre as dúas
obras é o seu carácter contestatario, de denuncia, que trata de reivindicar
os dereitos dos cidadáns asolagados polo golpe de estado de 1936. Pa-
ralelamente, a morte e a execución teñen un tratamento moito máis laxo
e menos concreto no Sempre en Galiza. Deixando a un lado a diferenza
cuantitativa, pódese dicir que se atopan paralelismos tanto na superficie
das obras asemade que no trasfondo subxacente a estas, polo que a com-
paración non resulta forzada, malia que si rebuscada polo escaso tratamen-
to da morte e da execución, como conceptos per se.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
BIBLIOGRAFÍA
OBRAS CITADAS
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 265-277
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ENTREVISTAS/INFORMES/DOCUMENTOS
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
ISSN: 0210-7287
IMAGOLOGÍA COMPARADA
Hugo DYSERINCK
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
PRESENTACIÓN DE LA TRADUCCIÓN
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
282 HUGO DYSERINCK
IMAGOLOGÍA COMPARADA
***
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
HUGO DYSERINCK 283
IMAGOLOGÍA COMPARADA
IMAGOLOGÍA COMPARADA1
borado a toda prisa y presentado de una manera ad hoc y, por así decir,
como una solución de emergencia para buscar nuevas posibilidades de
investigación. Más bien, se trataba en primer lugar de un intento premedi-
tado y vivaz para solucionar el problema de la preponderancia del poco
satisfactorio estudio de las influencias por medio de un cambio de matices
hacia un riguroso estudio de la recepción. De la desoladora situación a la
que nos llevó la búsqueda de influencias y fuentes sacamos nuevamente
la conclusión de que el estudio de las influencias no es posible sin su equi-
valente, el estudio de la recepción. Cualquier pregunta sobre los efectos y
el éxito de la literatura conduce finalmente a la pregunta por el comporta-
miento del receptor ante el emisor. En este sentido, se desarrolló la crítica
que Carré hizo del estudio de las influencias. Y también en este sentido se
vuelve evidente por qué esto nos pudo llevar directamente a la imagología.
Carré no trató de salvar lo que quedaba del estudio supranacional de las
influencias, sino que prefirió dar otro paso adelante: alejarse del estudio de
las influencias hacia un estudio de la recepción en toda la extensión de la
palabra.
Añádase a ello que se trataba de un aspecto de la investigación que
apareció muy pronto en el desarrollo de los programas como posible ta-
rea particularmente comparativa. Ya en 1896, Louis-Paul Betz declaró en
«Kritische Betrachtungen über Wesen, Aufgabe und Bedeutungen der ver-
gleichenden Literaturgeschichte» («Reflexiones críticas sobre el carácter, la
función y la importancia de la historia literaria comparada») que la mutua
apreciación de las naciones y pueblos es una de las tareas principales de
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
284 HUGO DYSERINCK
IMAGOLOGÍA COMPARADA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
HUGO DYSERINCK 285
IMAGOLOGÍA COMPARADA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
286 HUGO DYSERINCK
IMAGOLOGÍA COMPARADA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
HUGO DYSERINCK 287
IMAGOLOGÍA COMPARADA
casi todos los países europeos. Dichos manuales contienen en grado sor-
prendente nociones generalizadas sobre la «manera de ser», «características
nacionales», etc., del otro país, que los usuarios adoptan sin reflexionar. No
hace mucho, grupos enteros de autores fueron interpretados por una cien-
cia de la literatura, consciente o inconscientemente ideologizada, sirviéndo-
se de nociones generalizadas sobre su país de origen. Así dichas nociones
pretendían dar la impresión de estar etnopsicológicamente bien fundamen-
tadas para los lectores sin experiencia. No obstante, en realidad represen-
taban imágenes poco científicas y por ende obstaculizaban una verdadera
interpretación científica de los autores tratados. Aquí tienen su sitio tanto
la idea de un esprit francés, orientado de una manera específicamente ra-
cional, civilizadora o estática, que llevó a un sinnúmero de interpretaciones
unilaterales de la literatura francesa por parte de romanistas no franceses,
como ciertas nociones de la cultura alemana, más «joven», «dinámica» y más
inclinada a lo «sentimental». Hasta la fecha, dichas nociones repercuten en
ambos lados de la frontera, viéndose reflejadas en los libros de lectura y,
así, contrarrestando el entendimiento de los «pueblos», ya que las imágenes
literarias no sólo surten efecto en la literatura y en la vida literaria en el
sentido más amplio, sino que también influyen en el público y la manera
en que se forman las opiniones en general.
Nos enfrentamos así con un último punto que debemos destacar: el
efecto de las imágenes, desarrolladas en el mundo de la literatura, en
el ámbito general y hasta en el terreno social y político.
Es posible que el director de Voice of America se enfrente con tales
imágenes. No obstante, debemos preguntarnos si este hecho realmente es
tan irrelevante para los estudiosos de la literatura comparada como a veces
se desea. A través de los efectos que ciertos procesos literarios tienen en
la práctica, se puede estimar la importancia de dichos procesos. Y tal vez
algunos de los estudiosos de la literatura comparada entenderán por medio
de estos efectos y excesos cuán necesario es tratar de manera crítica ciertas
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
288 HUGO DYSERINCK
IMAGOLOGÍA COMPARADA
*
De todo lo dicho aquí, podemos deducir que la imagología, tal y como
la vemos, es decir, considerándola como parte integral de la literatura com-
parada en general, no trata de encontrar singularidades ancladas en la
ideología nacional, singularidades que, según una opinión todavía exis-
tente implícita o explícitamente, se reflejarían en las literaturas nacionales.
Más bien, la imagología parte del supuesto de que tales factores ni siquiera
existen. Así, se aplica rigurosa prudencia, como se ha vuelto costumbre
en los estudios literarios comparados, a la hora de evaluar las característi-
cas de las literaturas nacionales. Además, la imagología considera dudosas
aquellas teorías que fueron desarrolladas para fundamentarla en el marco
de un cierto estudio del carácter de un pueblo o en otros trabajos de índole
parecida.
Si es necesario todavía subrayar esto, es debido a que en el pasado di-
cho aspecto de la problemática del estudio de los imágenes ha sido objeto
de confusión. Esto se reduce en parte a que en las primeras décadas del de-
sarrollo de nuestros estudios todavía no se ponía de relieve el escepticismo
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
HUGO DYSERINCK 289
IMAGOLOGÍA COMPARADA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
290 HUGO DYSERINCK
IMAGOLOGÍA COMPARADA
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
HUGO DYSERINCK 291
IMAGOLOGÍA COMPARADA
10. Véanse DYSERINCK, Hugo. «Zur Sonderstellung der französisch schreibenden flä-
mischen Autoren der Generation von 1880». Die Neueren Sprachen, 1964, 10, pp. 468-480 y
«La Pensée nationale chez les auteurs flamands d’expression française de la générations de
1880». En JOST, François (ed.). Proceedings of the IVth Congress of the International Compara-
tive Literature Association/Actes du IVe Congrès de l’Association Internationale de Littérature
Comparée (Fribourg, 1964). La Haya: Mouton, 1966, pp. 309-316.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
292 HUGO DYSERINCK
IMAGOLOGÍA COMPARADA
11. Justamente, en este sentido, nos agrada que se continúe la investigación imago-
lógica en los estudios literarios comparados estadounidenses. Véanse, entre otros, BOERNER,
Peter. «National Images and Their Place in Literary Research». Monatshefte, 1975, 67, pp. 359-
370. Acerca del auge actual de la imagología en el área lingüística germana por medio de
materiales literarios, aunque sin basarse en las investigaciones literarias más recientes, véase
KOCH-HILLEBRECHT, M. Das Deutschlandbild: Gegenwart, Geschichte, Psychologie. Múnich:
C. H. Beck, 1977.
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 281-292
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
RESEÑAS
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
EL AFORISMO: CLARIDAD Y ENIGMA China en el siglo IV a. C. hasta el París
COMO PLACERES de la segunda mitad del siglo XX– y
el prólogo, donde se establece que el
concepto de aforismo se «desarrolló y
RECAS BAYÓN, Javier. Relámpagos de
se transformó en fusión y confusión
lucidez: el arte del aforismo. Madrid:
con otras formas de expresión bre-
Biblioteca Nueva, 2014, 344 pp.
ve» (p. 15) tales como la sentencia, el
El interés por el aforismo en el proverbio, la máxima, el precepto,
mercado editorial en lengua españo- el epigrama, etc. Esta posición impli-
la ha ido en aumento desde los años ca la parcial renuncia a una defini-
ochenta del siglo pasado, acabando ción concisa, a cambio de una mayor
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 295-298
296 RESEÑAS
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 295-298
RESEÑAS 297
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 295-298
298 RESEÑAS
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 295-298
RESEÑAS 299
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 299-300
300 RESEÑAS
de la «quiebra del alma» en que han de una traducción que busca un rit-
caído tantos contextos árabes. Así en mo y unos significados entusiastas
el texto de la kuwaití Suad Al-Sabah con la alegría sensorial del texto. Los
(«Sinfonía gris»), un lamento y una mismos traductores reconocen su
queja ante «esta sequía… este tiempo cuidado en «explorar musicalidades
yermo». En ocasiones se trata, tam- propias de la lengua española», lo
bién, de transcender la mediocridad cual honra el propósito de la obra y
de una existencia que obtura los sen- hace más placentera su lectura.
tidos y termina diluyéndose en un Otra de las grandes aportaciones
«olvido profundo» (la iraquí Názik Al- de este libro yace en la exquisita co-
Malaika, «Elegía a una mujer corrien- munión entre poesía y caligrafía, dos
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 299-300
RESEÑAS 301
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 301-303
302 RESEÑAS
en los lectores una continua revisión sintácticas, sino, más bien, visualizar
de su propia experiencia lectora. Es imágenes. O, lo es que lo mismo, que
cierto que semejante estructura pro- no leemos tanto con los ojos como
voca que en ocasiones los temas con el cerebro.
queden simplemente sugeridos, sin Como ya ha sido mencionado,
que se termine de entrar en profun- la influencia de la Teoría de la Re-
didad a analizarlos, pero también lo cepción es continua durante todo el
es que semejante disparidad temática texto. Sin embargo, cuando más se
se convierte en uno de sus grandes explicita es cuando el autor define el
valores, al poder llamar la atención proceso lector como un proceso acti-
sobre algunas cuestiones que, a pe- vo y personal que lleva a cada uno de
sar de su relevancia, acostumbran a los que se enfrentan a él a afrontarlo
pasar desapercibidas para lectores, de una forma diferente, condiciona-
críticos y estudiosos de la literatura. da por su punto de vista, sus expe-
La forma en la que las imágenes para- riencias previas, su formación lectora,
textuales de la cubierta pueden con- etc. Tal y como señala Mendelsund,
figurar nuestra experiencia lectora a esa conciencia personal de sujeto im-
través de expectativas o prejuicios; plica que «las imágenes de la lectura
la imposibilidad de aproximarse a la revelan nuestras inclinaciones perso-
lectura a través de esa mirada virgen nales» (100) y que «colonizamos los
que demandaban teóricos como los libros con nuestro mundo cotidiano
del New Criticism angloamericano; y exiliamos o trasladamos a los per-
o el modo a través del que la mera sonajes a tierras con las que estamos
decodificación lingüística se va trans- más familiarizados» (229), poniendo
formando en un proceso visual que así de manifiesto que en el rellenado
lleva al cerebro a poner imágenes de de los espacios de indeterminación
aquello que estamos leyendo –con- a los que se refirió Wolfgand Iser
virtiendo, por ejemplo, la caracteri- –cuya teoría, sorprendentemente, no
zación de un personaje en un rostro aparece citada entre las escasas re-
determinado, o la descripción de un ferencias bibliográficas de la obra, a
escenario físico en un lugar concre- pesar de su obvia condición de hipo-
to– se convierten así en algunas de texto– no es siempre el mismo, con
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 301-303
RESEÑAS 303
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 301-303
304 RESEÑAS
world, while retaining its local speci- be read «from the ground up». To do
ficity? In Beyond Bolaño: The Global so, Hoyos proposes a methodology
Latin American Novel, Héctor Hoyos, of close reading to understand how
through a close-reading of texts by literature can reveal and transform
authors such as Roberto Bolaño, Dia- notions of globalization.
mela Eltit, Mario Bellatín and César Hoyos’s running metaphor,
Aira, frames these and other ques- which functions also as his methodo-
tions regarding the place of Latin logical approximation, is Borges’s
American literature within the canons Aleph. The Aleph, from the epony-
and theoretical models of World Li- mously titled story and collection,
terature – or, rather, the ways in encapsulates the totality of existence
which their «global» Latin American in a single small space – a universe-
novels critique the prevailing ideolo- in-singular – that reveals the (im)pos-
gies of globalization and World Lite- sibilities of relating the local to the
rature. Hoyos ultimately concludes global. For Hoyos, this concept does
that this corpus of «Latin American not «resolve» the contradictions of
global novels» gestures away from thinking the relation between Latin
binary center-periphery models and America and the globalized world, but
towards more dynamic, «multipolar» generates a constructive excess from
relationships between the local and where to negotiate the region’s place.
the global. Each of the five chapters (aside from
Beyond Bolaño takes the year the Introduction and Conclusion)
1989, and the dissolution of a world serves as case study of a small group
system centered around the geopo- of authors and their own literary
litical axes of the United States and Alephs; through their work, Hoyos
the Soviet Union, as its moment of considers a larger series of tropes or
historical departure. The early 1990s forms of the global novel, such as
marked the emergence of the latest escapist fiction or the narconovela.
stage of globalization, both as the Though focused mainly on one au-
dominant world system and «a dis- thor and one text, each chapter gen-
tinctive discursive mode of our time» erates a mini-corpus of related works
(5). Because globalization is played that explores the internal logics of
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 304-306
RESEÑAS 305
such forms in their local and global specific visual and social structures it
articulations. reveals. Chapter five centers on Aira
According to Hoyos, these diffe- and Bellatín, whose literary work can
rent authors, and the literary tradi- be considered performatic and thus
tions they belong to or challenge, go beyond the traditional roles as-
share the Aleph’s tension between signed to the novel and the written
the total and the particular. In the first word. Hoyos posits that, since their
chapter, «literary Nazism» becomes a work borrows from and modifies the
key site to think a global – and com- European avant-garde, these artists
mercial – genre within Latin Ameri- inhabit, perform and transform world
can literature. Bolaño’s La literatura literature as Latin Americans.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 304-306
306 RESEÑAS
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 304-306
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
AUTORES
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
AUTORES 309
© Ediciones Universidad de Salamanca 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 309-314
310 AUTORES
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 309-314
AUTORES 311
sobre estos dos autores y sobre An- partes del «Quijote» (2014) y Literatu-
tonio Gamoneda, además de un par ra y ficción: la ruptura de la lógica
sobre Octavio Paz y otros sobre Juan ficcional (2015), and the essayistic
Goytisolo y Miguel de Unamuno, en- novel Hacen falta cuatro siglos para
tre otros. entender a Cervantes (2016).
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 309-314
312 AUTORES
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 309-314
AUTORES 313
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 309-314
314 AUTORES
© Ediciones Universidad de Salamanca / CC BY-NC-ND 1616: Anuario de Literatura Comparada, 6, 2016, pp. 309-314
1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA
GUIDELINES FOR THE PRESENTATION OF ORIGINAL MANUSCRIPTS
1616: Anuario de Literatura Comparada (1616: Annual Journal of Comparative Literature), a journal
published annually by the Spanish Society of General and Comparative Literature, is a means of expression
devoted to studies in this area, the only limitation being that manuscripts must be approved by the Editorial
Board for publication. While respecting the intellectual freedom of authors, the journal does not necessarily
endorse the opinions expressed by them.
Original manuscripts in the form of one printed copy and one copy on computer disk formatted in Word
for Windows should be sent to Secretaría de Redacción, César Domínguez (cesar.dominguez@usc.es). Teoría
da Literatura e Literatura Comparada, Facultade de Filoloxía, Universidade de Santiago de Compostela, Burgo
das Nacions, s/n. 15782 Santiago de Compostela. Spain. Articles must be written either in one of the official
languages of Spain (Catalan, Spanish, Basque and Galician) or in one of those admitted by the International
Association of Comparative Literature (English or French).
Manuscripts must be previously unpublished, have a maximum length of 66,000 characters, including
spaces, in the case of articles, 33,000 in the case of notes and 13,500 for reviews. When calculating the length,
please include any figures, graphs, maps, notes and bibliography. Figures, graphs, maps must be numbered
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
with Arabic numbers and in order of appearance. Each of these elements should have a short title to define it
and its source must be indicated.
Each submission must have a cover page indicating the title and subtitle (if any) in Spanish and English;
the name and surname of the author(s); academic or professional information; complete postal address, phone
number and e-mail address; and the date the article was completed. The author must also send a short 10 line
abstract (max. 150 words) in Spanish and English and the descriptors or key words (max. 6) of the contents
to facilitate its finding.
The font used must be 12 point Times New Roman, single spaced. Footnotes, in 10 point, should be
numbered correlatively in Arabic numbers and with superscript in the text. Long quotations must be indented
and in 11 point.
Bibliographical references for quotes in the text and in the bibliography section should follow either
international standard ISO 690 or the Spanish standard UNE 50-104. Whenever possible they should include the
elements listed below, if applicable, always using the typography described below (except for the square brackets):
Monographs: [SURNAME /S] [Name] [Title] [Translated by Name Surname/s; edited by Name Surname/s
(optional) [Edition] [Place: publisher, year of publication] [Number of pages (optional)] [Collection (optional)].
E.g.: GUILLÉN, Claudio. The Challenge of Comparative Literature. Trad. Cola Frazen. Cambridge (MA):
Harvard University Press, 1993. 450 pp.
Articles in serial publications: [SURNAME/S] [Name] [«Title of the article in inverted commas (quotation
marks)»] [Title of the journal] [year, volume, number, pages].
E.g.: VILLANUEVA, Darío. «Literatura Comparada e ensino da literatura». Revista Galega de Ensino, 1994, 3,
pp. 19-32.
Contributions to monographs: [SURNAME/S] [Name] [«Title in inverted commas (quotation marks)»]. In
[SURNAME/S] [Name] (ed.) [Title] [Number of edition (optional)] [Place: publisher, year of publication] [volume]
[pages].
E.g.: DÍHAEN, Theo. «Popular Genre Conventions in Postmodern Fiction: The Case of the Western». In
CALINESCU, Matey and Douwe FOKKEMA (eds.). Exploring Postmodernism. Amsterdam: John Benjamins, 1987,
pp. 161-174.
Works online: The same as the previous cases but adding the URL address after the publication
information <URL address> and the [date consulted].
E.g.: FRANK, Armin Paul. «On the Comparison of Interliterary Configurations». CLCWeb: Comparative
Literature and Culture. A WWWeb Journal, 3.2. http://clcwenjournal.lib.purdue.edu/clcweb01-2/frank01.html
[16 June 2006].
The numbering of sections and sub-sections in the original manuscript should be done with Arabic
numerals and should not be mixed with Roman numerals or letters. Each first level section can be sub-divided
into successive levels numbered consecutively beginning with 1. Always place a full stop (period) between
the numbers referring to the different sub-sections (E.g. 1.1.2.).
1616: Anuario de Literatura Comparada will acknowledge receipt of original manuscripts within a period
of 30 days after reception and the Editorial Board will decide on publication within a period of six months.
Authors will receive one galley proof. The Editorial Board asks that no important variations be entered in
the original text during correction of the proofs, because of the extra publishing costs incurred. Authors must
correct and return the proofs within 15 days after receiving them.
Copyright belongs to 1616: Anuario de Literatura Comparada, and permission from the Editorial Board
is needed for its partial or total reproduction, indicating the source in all cases.
Content accessed by IP address 83.43.108.239 on 14/01/2018
1616: ANUARIO DE LITERATURA COMPARADA
NORMAS PARA LA PRESENTACIÓN DE ORIGINALES
irán numerados en arábigo, correlativamente, y cada uno llevará un título breve que lo identifique y las fuentes
de origen.
Cada texto irá precedido de una página que contenga el título y subtítulo (si lo hubiere) en español e
inglés; el nombre y apellidos del autor/-es; datos académicos o profesionales; dirección postal completa, telé-
fono y correo-e, y fecha de conclusión del artículo. Asimismo el autor deberá adjuntar un breve resumen de 10
líneas (150 palabras como máximo) en español e inglés y los descriptores o palabras clave (hasta un máximo
de 6) del contenido del artículo que faciliten la localización.
La fuente del texto debe ser Times New Roman 12 puntos, con interlineado sencillo. Las notas a pie de
página, en 10 puntos, irán numeradas correlativamente en caracteres árabes y voladas sobre el texto. Las citas
extensas irán sangradas y en cuerpo 11 de letra.
Las referencias bibliográficas en las citas y en la bibliografía se ajustarán a la normativa internacional ISO
690 y/o española UNE 50-104. Incluirán, siempre que sea posible, los elementos que se indican a continuación
según los casos, siguiendo en su totalidad (salvo los corchetes) la tipografía ejemplificada a continuación:
Monografías: [APELLIDO/S], [Nombre]. [Título]. [Traducido por Nombre Apellido/s; editado por Nombre
Apellido/s (opcionales). [Edición]. [Lugar: editor, año de publicación]. [Número de páginas (opcional)].
[Colección (opcional)].
Ej.: GUILLÉN, Claudio. The Challenge of Comparative Literature. Trad. Cola Frazen. Cambridge (MA):
Harvard University Press, 1993. 450 pp.
Artículos en publicaciones en serie: [APELLIDO/S], [Nombre]. [«Título del artículo entrecomillado»]. [Título
de la revista], [año, volumen, fascículo, páginas].
Ej.: VILLANUEVA, Darío. «Literatura Comparada e ensino da literatura». Revista Galega de Ensino, 1994, 3,
pp. 19-32.
Contribuciones a monografías: [APELLIDO/S], [Nombre]. [«Título entrecomillado»]. En [APELLIDO/S], [Nombre]
(ed.). [Título]. [Número de edición (opcional)]. [Lugar: editor, año de publicación], [volumen], [páginas].
Ej.: D’HAEN, Theo. «Popular Genre Conventions in Postmodern Fiction: The Case of the Western». En
CALINESCU, Matey y Douwe FOKKEMA (eds.). Exploring Postmodernism. Amsterdam: John Benjamins, 1987,
pp. 161-174.
Obras en línea: Se procederá igual que en los casos anteriores indicando después de los datos bibliográ-
ficos la <dirección URL> y la [fecha de consulta].
Ej.: FRANK, Armin Paul. «On the Comparison of Interliterary Configurations». CLCWeb: Comparative
Literature and Culture. A WWWeb Journal, 3.2. http://clcwenjournal.lib.purdue.edu/clcweb01-2/frank01.html
[16 junio 2006].
En la numeración de divisiones y subdivisiones de los originales deben emplearse números arábigos,
sin mezclarse con cifras romanas o con letras. Cada división del primer nivel puede a su vez subdividirse en
sucesivos niveles numerados consecutivamente, empezando por el 1. Siempre se colocará un punto entre las
cifras relativas a las divisiones de los distintos niveles (ej.: 1.1.2.).
1616: Anuario de Literatura Comparada acusará recibo de los originales en el plazo de treinta días hábiles
desde la recepción y el Consejo de Redacción resolverá sobre su publicación en el plazo de seis meses.
Los autores recibirán una sola prueba de edición. El Consejo de Redacción pide que durante la corrección
no se introduzcan variaciones importantes en el texto original, pues ello puede repercutir en los costos de
edición. Los autores se comprometen a corregir las pruebas en un plazo de 15 días, contados desde la entrega
de las mismas.
Los derechos de edición corresponden a 1616: Anuario de Literatura Comparada, y es necesario el
permiso del Consejo de Redacción para su reproducción parcial o total. En todo caso será necesario indicar
la procedencia.
1616
Anuario de Literatura Comparada
ISSN: 0210-7287 - CDU 821
Vol. 6 (2016)
VARIA
MARTÍN-JIMÉNEZ, A. «I Am Myself the matter of My Book»: the Historical Evolution
of the Essayistic-Argumentative Genre.................................................................. 109-130
BEAUCLAIR, N. La decolonialidad del saber en los discursos indígenas quebequenses:
los casos del historiador Georges Sioui y la poeta Rita Mestokosho ..................... 131-147
JIMÉNEZ DE LA FUENTE, M. La joven Leonora Carrington y el movimiento
surrealista .............................................................................................................. 149-170
MACHÍN LUCAS, J. El palimpsesto de La montaña mágica de Thomas Mann en la
obra literaria de Juan Benet ................................................................................. 171-194
ELSAYED DEYAB, M. El lenguaje y los personajes metafísicos en ҲAwlăd তăratină
(Hijos de nuestro barrio) de NaţĦb Maۊfŗܲ y Rayuela de Julio Cortázar ............ 195-224
NOTAS
ENTREVISTAS/INFORMES/DOCUMENTOS
RESEÑAS
Diciembre, 2016