See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/271646174

İstanbul Ömerli-Hüseyinli Arasında Kalan Bölgenin Jeolojisi ,Kaya Zemin

Özellikleri Ve Tektonik Modellenmesi İle Deprem Riski Açısından İncelenmesi

Thesis · June 2014

DOI: 10.13140/2.1.1159.7121

CITATIONS READS

0 1,410

2 authors, including:

çağlar Aslan
Istanbul Technical University
1 PUBLICATION   0 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Tectonic Models of The Marmara Fault Zone (West of North Anotolian Fault Zone) View project

All content following this page was uploaded by çağlar Aslan on 01 February 2015.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 1

1. GİRİŞ

1.1. Bölgenin Coğrafik Özellikleri

Çalışma bölgesi; İstanbul Anadolu Yakası’nda bulunan Çekmeköy ilçesine bağlı olup, ilçe
merkezinin kuzeydoğusunda bulunan, merkeze yaklaşık olarak 7 km uzaklıkta olan Ömerli ile
11 km uzaklıkta olan Hüseyinli arasında kalan alandır (Şekil 1.1).

Şekil 1.1. Çalışma alanının yer bulduru haritası.

 2

150 km2’lik alan üzerine kurulu olan Çekmeköy ilçesi, 180 bin nüfusa sahiptir. İlçe'nin
kuzeybatısında Beykoz, kuzeydoğusunda Şile, güneybatısında Ümraniye, güneydoğusunda ise
Sancaktepe ilçeleri yer almaktadır. İlçeye ulaşım karayolu ile sağlanmakta olup, pek çok
İETT seferi bulunmaktadır. Ayrıca bölgeye ulaşım için Alemdağ Şile yolu da kullanılabilir.
Çekmeköy Kadıköy ile 35 km, Üsküdar ile 34 km, Beşiktaş ile 43 km uzaklıkta
bulunmaktadır.

Çekmeköy, Kocaeli Yarımadasının Karadeniz kıyısına yakın bir kesimde yer alanmaktadır.
İstanbul’un Anadolu yakasındaki Alemdağ ormanlarının güney batı kesiminde bulunan
Keçiağılı Tepesi’nin güney yamaçlarında kurulmuş olan ilçenin denizden yüksekliği 100
m’dir. Belediye bünyesinde 17 mahalle ile 4 köy bulunmaktadır.

İkinci derecede deprem bölgesi içinde yer alan Çekmeköy, Karadeniz iklimi ile Akdeniz
iklimi arasında geçiş iklimi özelliğini gösterir. Her mevsimde bulutluluk ve nemliliğin
görüldüğü ilçede yıllık ortalama sıcaklık değeri 13.6°C'tır.

Yıllık ortalama yağış toplamı 75.7 cm arasındadır. Yağışlı günlerin yıllık ortalaması 125-150
gün arasında değişmektedir. Yıllık ortalama nemlilik, karadeniz üzerinden gelen nemli hava
kütlelerinin etkisinde kaldığından %70-%80 arasındadır.

1.2. Çalışma Amacı

Tez kapsamında İstanbul ili Hüseyinli-Ömerli arasında yer alan 36 km2’lik bir bölgenin
1/25000 ölçekli genel jeoloji haritasının yapılması ve bunun yanında bölgenin stratigrafisinin,
sedimantolojik ve yapısal evriminin, yapılacak olan arazi ve petrografik çalışmalarla ortaya
konulması amaçlanmıştır. Bölgedeki jeolojik çalışmaların tamamlanması ardından,
kayaçlardan numuneler alınıp TSE standartlarına uygun kaya-zemin deneylerinin yapılması
ile kayaçların özelliklerinin belirlenmesi ve elde edilen veriler doğrultusunda “Coğrafi Bilgi
Sistemleri” ile bölgenin tektonik modellerinin çıkarılarak olası İstanbul depreminin çalışma
alanında yaratabileceği etkilerin modellenmesi amaçlanmıştır.

1.3. Önceki Çalışmalar

İstanbul jeolojisinde görülmekte olan Paleozoyik döneme ait istif 1962 yılında Sayar
tarafından incelenmiştir. Sayar bu çalışmasında İstanbul Boğazı ile civarında görülen
Paleozoyik istifi araştırmıştır. Baykal ve Kaya 1965 yılında İstanbul Silüriyen’i, 1966 yılında
ise İstanbul Boğazı’nın kuzey kesimi hakkında araştırma yapmışlardır. 1960’lı yıllarda
 3

İstanbul Boğazı civarında bir diğer çalışmayı da Abdülselamoğlu hazırlamıştır. Araştırma

bölgesi olarak İstanbul Boğazı’nın doğusunu ele alan Abdülselamoğlu, 1963 gerçekleştirdiği
bu çalışmada Paleozoyik arazide stratigrafik ve paleontolojik araştırmalarda bulunmuştur.
1982 yılında Önalan tarafından gerçekleştirilmiş olan bir diğer araştırma ile Ordovisyen ve
Silüriyen istifinin çökelme ortamları üzerinedir.
 4

2. JEOLOJİ

2.1. Stratigrafi

Çalışma alanı içerisinde Paleozoyik, Mesozoyik ve Senozoyik dönemlere ait birimler

bulunmaktadır. İncelenen bölgede elde edilen verilere göre en yaşlı birim Ordovisyen yaşlı
Kurtköy Formasyonu olup, bu formasyon üstüne sırası ile Aydos ve Gözdağ Formasyonları
uyumlu şekilde gelmiştir (Şekil 2.1). Ordovisyen-Silüriyen yaşlı olan ve kırıntılılardan
oluşmuş bu birimler, uyumlu bir şekilde dizilim göstermişlerdir. Daha sonra bölgenin
geçirmiş olduğu tektonik olaylar sonucunda faylı dokanaklarla Dolayoba Formasyonu ve
Kartal Formasyonu görülür. Mesozoyik dönemi, Triyas yaşlı kireçtaşından oluşan Ballıkaya
Formasyonu ve bunu uyumsuzluk ile örten Üst Kretase yaşlı volkanojenik kırıntılılardan
oluşan İshaklı Formasyonu ile temsil edilir. Senozoyik döneme ait birimler Üst Miyosen yaşlı
Çukurçeşme Formasyonu ve Kuvaterner yaşlı Belgrad Formasyonudur. Her iki formasyon da
Paleozoyik ve Mesozoyik kayalarını açısal uyumsuzlukla örter.

2.1.1 Kurtköy Formasyonu (Ok)

Kurtköy Formasyonu adı ile bilinen kırıntılı istif başlıca konglomera, arkoz, feldispatik
litarenit, çamurtaşı ve subarkozdan oluşmaktadır. Önceki çalışmalara göre Haas (1968)
tarafından Kurtköy tabakaları, Kaya (1978) tarafından Kurtköy Arkoz birimi olarak
tanımlanan bu birim ilk kez Önalan (1982) tarafından Kurtköy Formasyonu olarak
adlanmıştır.

Birimin egemen litolojisini oluşturan kumtaşları kahverengimsi kırmızı, mor renklidir (Şekil
2.2). Yer yer dereceli ve çapraz tabakalanma gözlenmiştir. El örneğinde boylanmanın oldukça
iyi olduğu görülür. Kuvars ve feldspatlar kayacın ana bileşenleridir.

Birim çalışma alanının doğusu ve güney doğusunda yer almaktadır. Birim, güneydoğusunda
beyazımsı ve pembemsi kuvars arenitlerle temsil edilen Aydos formasyonuyla geçişlidir.
Kuzey doğusunda Çayağzı deresinin alüvyonları ve alüvyonların güneyinde Kuvaterner yaşlı
Belgrad Formasyonu tarafından örtülmüştür.
 5

Şekil 2.1 Çalışma alanının stratigrafik kesiti (ölçeksiz).

 6

Şekil 2.2. Kurtköy Formasyonu kumtaşlarına ait görünüm (Lokasyon 56).

Kurtköy Formasyonu ile Aydos Formasyonu arasındaki bazı bölgelerde merceksel geometrili,
baskın olarak kuvars çakıllarından oluşmuş çakıltaşları mevcuttur. Önalan (1982)’a göre
bunlar Kurtköy Formasyonu’nun üst kesimlerinde kıyı ovası fasiyesi içine açılmış kanal
dolgularıdır. Kurtköy Formasyonu’nu oluşturan tüm litolojiler ileri derecede diyajenez sonucu
çok sert kaya halini almışlardır.

Şekil 2.3. Kurtköy Formasyonu’na ait kumtaşlarının ince kesit görünümü.

a) Polarize ışıkta görünüm. b)Doğal ışık görünümü.
 7

Kumtaşlarından alınan ince kesitlerin petrografik analizinde kuvars ve feldispat dışında az

oranda köşeli yarı köşeli litik tanelerde tespit edilmiştir (Şekil 2.3). Bu taneler kil matriks ve
demiroksit çimento ile tutturulmuştur. Matriks ve çimentonun toplam oranı %15’ten azdır.
Kaya bu özellikleriyle Pettijohn (1978)’a göre “feldspatlı arenit’’ olarak sınıflandırılır.

Ordovisiyen yaşlı olan birim alüvyon yelpazesi ve örgülü akarsu ortamı ürünüdür (Önalan
1982). Önceki araştırmalara göre (Baykal ve Kaya, 1963; Haas 1968; Kaya 1978; Sayar 1962)
Kurtköy Formasyonu Orta Ordovisiyen’den daha yaşlıdır.

2.1.2. Aydos Formasyonu (Oa)

Bu istif önceki çalışmalarda esas kuvarsit horizonu, orta kuvarsit formasyonu, Ayazma
tabakaları, Aydos kuvars arenit birimi, kuvarsit gibi isimler altında incelenmiştir
(Packelmann, 1938; Okay, 1947-1948; Altınlı, 1951; Ketin, 1953-1959; Arıç, 1955;
Abdüsselamoğlu, 1963-1977; Baykal ve Kaya, 1965). Daha sonra Önalan (1982) tarafından
“Aydos Formasyonu” olarak formasyon mertebesinde adlanmıştır.

Formasyonun altere rengi bej-açık kahve, taze yüzey rengi pembemsi beyazdır. Formasyon
büyük bölümüyle kuvarsitlerden oluşur; kimi yüzlemelerinde süt kuvars çakıllarını yoğun
olarak kapsayan, silis çimentolu çakıltaşı düzeyi ile başlar (Şekil 2.4). Çalışma alanının
güneyinde Kurtköy Formasyonu ile sınır yaptığı bölgede silis çimentolu çakıltaşı yüzeyi ile
başlamış olup, topoğrafik olarak yükseğe çıkıldığında (Ballıkaya Tepesine doğru) genel
olarak birim kuvarsite dönüşmüştür. Birim çok sert olmakla birlikte arazinin genelinde
tabakalanma gözlenmemiştir. Tabaka gözüken yerlerde ise tabaka kalınlığı 15-30 cm
aralığında değiştiği görülmüştür.

Birim genel olarak eğim yönü güney kısmında doğuya doğru 40-450 açıyla , kuzey kısmında
kuzeye doğru 600 açıyla ölçülmüştür.

Birim inceleme alanının güneyinde ve kuzeyde sınırlı bölgelerinde mostra vermektedir.

Güneyde görülen kısım batısında uyumlu olarak Ordovisyen yaşlı Kurtköy Formasyonu ile
geçişlidir. Doğusunda Ordovisyen-Silüriyen yaşlı Gözdağ Formasyonu ile uyumlu bir istif
gösterir. Güneydoğusunda ise Dolayoba Formasyonu ile tektonik dokanak oluşturmuştur.
Birimin arazinin güney kesiminde görülen kısmı kuzeyden Kuvaterner yaşlı Belgrad
Formasyonu ile örtülmüştür. Çalışma alanının kuzey kesimlerinde de görülen birim kuzeyde
Gözdağ Formasyonu ile uyumludur. Güneyinde Kuvaterner yaşlı alüvyon ve Üst Miyosen
yaşlı Çukurçeşme tarafından örtülmüştür.
 8

Şekil 2.4. Aydos Formasyonuna ait silis çimentolu çakıltaşı düzeyi (Lokasyon 27).

Birimden alınan kaya örneğinden yapılan ince kesit incelendiğinde hemen hemen tümüyle
kuvars tanelerinden oluştuğu görülmektedir (Şekil 2.5). Görülen örneğin kil içermemesi ve
ayrışma göstermemiş olması dokusal olarak olgun-yarı olgun olduğunu belirtir (Folk, 1951).
Tanelerin yuvarlaklığını değerlendirmek, tanelerin orijinal şeklini sıkışma ve çimentolanma
olayları etkilediğinden dolayı zordur.

Şekil 2.5. Aydos Formasyonu’ndan alınan kaya numunesinin ince kesiti.

 9

Kurtköy ve Gözdağ Formasyonları ile sınırları tedrici geçişlidir. Orta Ordovisiyen-

Landoveriyen yaşlı Gözdağ Formasyonu’nun uyumlu olarak altında bulunması nedeniyle
Formasyon Ordovisiyen yaşlı olmalıdır.

150-300 m arasında kalınlığa sahip olan Aydos Formasyonu gel git akıntılarının egemen
olduğu plaj ve çok sığ sahil ortamında oluşmuştur. Aydos Formasyonu üste doğru çoğunlukla
şeyl, silttaşı ve vaketaşları ile temsil edilen Gözdağ Formasyonuna geçer.

2.1.3. Gözdağ Formasyonu (OSg)

Birim ilk olarak Paeckelman tarafından “Grovak Horizonu’’ olarak adlandırılmıştır. Altınlı,
Çamlıca dolaylarında yaptığı çalışmalarda birimi “sleyt’’ olarak tanımlamıştır. Daha sonra
Baykal ve Kaya “silisli şeyl Formasyonu’’ olarak adlandırdığı birime Ketin ve
Abdüsselamoğlu “Zeytuni Kumlu şeyl, silttaşı’’ adını vermişlerdir. Birimi son olarak, Önalan
tarafından “Gözdağ Formasyonu’’ olarak tanımlamıştır.

Gözdağ Formasyonu esas olarak laminalı şeyllerden ve ender kumtaşı ara seviyelerinden
oluşur. Genellikle altere rengi sarımsı gri-kahve, taze yüzey rengi açık kahvedir. Şeyllerde iyi
derecede laminasyon gelişmiştir (Şekil 2.6). Laminalı yapı çökelme sonrası biyojenik
karıştırma ve deformasyonlarla bozulmuştur. Formasyon içinde üste doğru merceksel ve ince-
orta tabakalı feldispatik kumtaşı ara tabakaları izlenir. Bu zonun üzerinde formasyon kuvars
arenit-yarı feldispatlı arenit mercekleri içeren şeyller halindedir. Formasyon üstteki Dolayoba
Formasyonu’na yanal ve düşey yönde geçer.

Şekil 2.6. İyi dereceli laminasyon göstermiş olan şeyller (Lokasyon 36).
 10

Birim inceleme alanında iki kısımda görülmüştür. Güneydeki kısmı, batısında ve güneyinde
Aydos Formasyonuyla uyumlu olarak geçişli, doğusunda Üst Silüriyen-Alt Devoniyen yaşlı
Dolayoba ve Devoniyen yaşlı Kartal Formasyonlarıyla tektonik dokanaklı, kuzey doğusunda
da Kuvaterner Belgrad Formasyonu birimi örtmüş olarak gözlenmiştir. Birimin kuzeydeki
kısmı ise güneyinde Aydos Formasyonuyla uyumlu geçişli, kuzeyinde Triyas yaşlı Kireçtaşı
ile Kretase yaşlı İshaklı Formasyonu ile tektonik dokanaklı olarak görülmüştür. Kuzeydeki
birim güneydoğusunda Dolayoba Formasyonu ile tektonik dokanaklıdır. Güneyinde Üst
Miyosen yaşlı Çukurçeşme ve Kuvaterner yaşlı Alüvyon ile örtülmüştür.

Gözdağ Formasyonu’nda saptanan Conularia, Brachiopoda, Halystes ve Graptolit fosilleri

(Yalçınlar, 1955; Sayar. 1962; 1964; 1969; 1979a; 1979b; 1979c; 1984;1989; Haas, 1968a;
Önalan, 1981) birimin Üst Ordovisyen-Alt Silüriyen’de çökeldiğini belirtir.

2.1.4. Dolayoba Formasyonu (SDd)

Gözdağ Formasyonu’nun laminalı şeylleri üzerine gelen koyu mavi-mavimsi gri renklerde ve
çeşitli karbonat fasiyeslerinden oluşan bu birim literatürde çeşitli adlar altında incelenmiş,
litostratigrafik birimleme açısından Önalan (1982) tarafından “Dolayoba Formasyonu” olarak
adlandırılmıştır. Genellikle mavimsi gri renklerde, bol fosilli, resifal kireçtaşlarından
oluşmuştur.

Birim çalışma alanının güneyinde ve doğusunda yer almaktadır. Güneyindeki kısmında pusula
ile ölçümler alındığında haritada antiklinal mevcut olduğu görülmektedir (Şekil 2.7). Altere
rengi krem-gri olup, taze yüzey rengi koyu gri-fümedir. Tabaka kalınlıkları 45-70 cm arasında
değişmektedir. Formasyonun çok çatlaklı olduğu ve bu çatlakların aralarını kalsit
damarlarının doldurduğu gözlenmiştir. İnceleme alanının doğusunda bulunan kısmın altere
rengi gri, taze yüzey renginin gri fümedir. Güneyde bulunan kısma göre doğudaki kısmın
daha az deforme olduğu ve tabaka kalınlığının 150-200 cm arasında değişmekte olduğu
görülmüştür (Şekil 2.8).

Bu birimin güneydeki bölümünün kuzeyinde Devoniyen yaşlı Kartal Formasyonu ile,

batısında ise Ordovisyen-Silüriyen yaşlı Gözdağ ve Ordovisyen yaşlı Aydos Formasyonları
ile tektonik dokanaklıdır. Birimi doğusunu Kuvaterner yaşlı Belgrad Formasyonu örtmektedir.
Formasyonun çalışma alanının doğusunda bulunan kısmı ise kuzeyi ile batısında Ordovisyen-
Silüriyen yaşlı Gözdağ Formasyonu ile tektonik dokanaklıdır. Güneyinde ise Üst Miyosen
yaşlı Çukurçeşme Formasyonu ve Kuvaterner yaşlı Alüvyon birimi örtmektedir.
 11

Şekil 2.7. Dolayoba Formasyonunun çalışma alanınının güneyinde görülen mostralar (Lokasyon 53).

Şekil 2.8. Dolayoba Formasyonunun çalışma alanının doğusunda görülen mostraları (Lokasyon 67).
 12

Şekil 2.9. Dolayoba Formasyonu’nda alınmış numuneden ince kesitler.

a) Brakiyopod kavkı parçası. b) Stilolit yüzeyi.

Dolayoba Formasyonu’nda alınan numunelerin ince kesitlerin petrografik analizinde

Brakiyopod fosilini ait hilal şeklinde kavkı parçaları gözlenmiştir (Şekil 2.9 (a)). Ayrıca
zamanla kalsitlenmiş Krinoid sapı görülmüştür. Birimi oluşturan kalsit taneleri 10 mikrondan
daha iri boyutta olup fosil içerdiklerinden dolayı bio-sparitik kireçtaşı olarak
sınıflandırılmıştır.

İnce kesitlerde stilolit yüzeyler belirgin olarak görülmüştür. Bu yüzeyler testere dişi gibi
düzensiz çizgiler şeklindedir (Şekil 2.9 (b)). Stilolit yapısal bir kırık olmayıp, kireçtaşlarında
gözlenen çözünmemiş eriyiklerin oluşturduğu bir yapıdır.

Sparitik kireçtaşının bulunduğu ortam enerjinin yüksek olduğu sığ denizel ortamı
yansıtmaktadır. Dolayoba Formasyonu içindeki Mercan (Halysites, Helioities, Favosites,
Syringhopora), Brakiyopod, Krinoid, Bryozoa, Gastropoda ve Conodantlar fosilleri ile
birimin yaşının Üst Silüriyen-Alt Devoniyen olarak belirlenmiştir (Paeckelman, 1938; Haas,
1968a; Abdülsselamoğlu, 1977; Kaya, 1973; 1978; Haas, 1968a; Akyüz, 1987).

2.1.5. Kartal Formasyonu (Dk)

Kartal Formasyonu büyük bölümüyle, şeyllerden ve mikalı siltlerden oluşmakta, belirli

kesimlerinde, özellikle üst düzeylerinde, kireçtaşı ara katkılı olarak görülmektedir.
İstanbul’un Anadolu yakasında geniş alanlar kaplayan ve bol brakiyopod, trilobit vb makro
fosil kapsamıyla sahada kolay tanınabilen birimi, Penck (1919) “Bosporianiche Fazies”,
 13

Paeckelmann (1938) “Pendik Schichten, Altınlı (1951) Orta Pendik Tabakaları = Kanlıca
Horizonu ve Üst Pendik Tabakaları” gibi değişik ad ve başlıklar altında incelemişlerdir.

Kartal Formasyonu çalışma alanında açık kahve–kirli sarı renkli iyi laminalı şeyller olarak
incelenmiştir (Şekil 2.10). Birim arazide çok ayrışmış olarak gözlenilmiş, şeyller ele
alındığında ufak kuvvetlerde dağıldığı görülmüştür. Altere rengi açık kahve olup taze yüzey
rengi daha koyu kahverengidir. Tabaka düzlemine dik ve aynı doğrultuda çatlak takımları
gözlenilmiştir. Bu çatlak takımlarının arasındaki uzaklıklar 20-30 cm arasında değiştiği
görülmüştür. Ayrıca birimde çok sayıda Brakiyopod kavkı parçaları gözlenmiştir (Şekil 2.11).

Birim güneyinde Dolayoba Formasyonuyla, doğusunda Gözdağ Formasyonuyla tektonik

olarak dokanak halindedir. Kuzeyinde ise Belgrad Formasyonu birimi örtmüştür.

Şekil 2.10. Kartal Formasyonunda görülen şeyl seviyeleri (Lokasyon 49).

 14

Şekil 2.11. Kartal Formasyonundan alınmış olan el örneğindeki Brakiyopod kavkı parçaları.

Bu formasyon dalga tabanı altındaki düşük enerjili ve açık denizel koşullarda çökelmiştir.

2.1.6. Ballıkaya Formasyonu (Trb)

Cumhuriyet Köyü kuzey ve kuzeydoğusunda, Hüseyinli Köyü civarında, Üvezli Köyü ve

dolayında yüzeylenen dolomit, dolomitik kireçtaşı ve kireçtaşları için “Ballıkaya
Formasyonu’’ adı kullanılmıştır (Yurtsever, 1982).

Formasyonun altere yüzey rengi beyazımsı gri–gri, taze yüzey rengi gri-bej olarak
gözlenilmiştir (Şekil 2.12). Kayanın taze yüzeyi incelendiğinde tanelerin gözle görülür şekilde
büyük ve parlak olduğu görülmüştür. Birim bu özelliğinden dolayı sparitik kireçtaşı olarak
nitelendirilmiştir. Mostranın çekiçle kırıldığında yumurta çürüğü şeklinde ifade edilebilinecek
kötü bir koku yaymış olması birimin dolomitik kireçtaşı olarak düşünülmesinde etkili
olmuştur. Ballıkaya formasyonunu oluşturan kireçtaşlarının sert, dayanımı fazla olduğu
görülmüştür. Arazi genelinde tabakalar belirgin olarak gözlenilememiştir. Tabakaların nadir
olarak görüldüğü bölgelerde tabaka kalınlıklarının 30 ile 70 cm arasında değişmektedir.
 15

Şekil 2.12. Çalışma alanının kuzeyindeki Ballıkaya Formasyonuna ait mostra (Lokasyon 39).

Birim çalışma alanının kuzeyinde Hüseyinli köyü ve çevresinde görülmüştür. Doğusunda

Ordovisyen yaşlı Gözdağ Formasyonu ile tektonik dokanaklıdır. Güneyinde Gözdağ
Formasyonuyla, kuzeyinde ve doğusunda ise Kretase yaşlı İshaklı Formasyonu ile tektonik
olarak dokanıklıdır. Bu dokanak arazideki diğer tektonik dokanaklara göre farklı özellikte
olup bindirme olarak tanımlanmıştır. Birimi batısında Üst Miyosen yaşlı Çukurçeşme
Formasyonu, güneyinde ise Kuvaterner yaşlı alüvyon örtmektedir.

Ballıkaya Formasyonundan alınan numunelerin ince kesitlerinin analizinde Brakiyopod kavkı

parçalarına rastlanılmıştır (Şekil 2.13). Ayrıca kesitler incelenirken rölyefin yüksek olduğu
gözlenilmiştir. Birimi oluşturan kalsitler ara ara daha iri şekilde görülmüş olup, kesitin
genelinde kalsit taneleri dışında mavimsi–yeşilimsi muskovit minerallerine rastlanılmıştır.
Birimde oolitler gözlenmiş, dolayısıyla birim oo-sparitik kireçtaşı olarak yeniden
sınıflandırılmıştır (Şekil 2.14). Oolitlerin içerisinde kalsit büyümeleri gözlenmiştir.
 16

Şekil 2.13. Ballıkaya Formasyonu’na ait ince kesitteki Brakiyopod kavkısı.

Şekil 2.14. Ballıkaya Formasyonu’ndan alınmış numuneden elde edilmiş ince kesitler.
Çift Nikol (a), Tek Nikol (b) Oolitler içinde kalsit büyümeleri gözlenmiştir.

Gastropod fosilleri içeren formasyonun yaşı stratigrafik konumuna ve Kocaeli Triyas

İstifi’ndeki aynı stratigrafik konumlu Balıkkaya Formasyonu’nun yaşına dayanarak geç
Olenekiyen (geç Skitiniyen)-erken Anisiyen olarak kabul edilmiştir (Yurtsever, 1982).

2.1.7. İshaklı Formasyonu (Kyi)

Bu birim genel olarak kahverengimsi gri ve kahverengi, ince orta tabakalı volkanojenik
kumtaşı ve yeşil-yeşilimsi gri, yer yer kırmızı renkli ince tabakalı şeyl ardalanmasından
oluşmaktadır.

Çalışma alanının topoğrafik olarak yüksek bölümlerine gidildiğinde birimde öncelikle altere
rengi kahverengi taze yüzey rengi kahverengimsi gri, sert, tabakaların net görülemediği
kumtaşları ile karşılaşılmış, daha sonrasında yer yer yeşilimsi gri yeşil kumtaşları
görülmüştür. Yılgın Tepesi’ne gelindiğinde birim kırmızı, ince tabakalı, çok düşük eğimli
 17

Şekil 2.15. İshaklı Formasyonuna ait yüzlekteki konglomera seviyeleri (Lokasyon 71).

şeyllere olarak gözlenmiştir. Birimin güneybatı kısmında dereceli olarak konglomera-kumtaşı

seviyesine rastlanılmış, bu birimdeki altere renk kahverengi olup konglomeralar kötü
boylanmış, orta yuvarlanmıştır (Şekil 2.15).

Çalışma alanının kuzeydoğusunda görülen bu birim, güneyinde Triyas yaşlı Ballıkaya

Formasyonuyla, güneydoğusunda ise Gözdağ Formasyonuyla tektonik dokanaklı olup, bu
dokanak bindirme fayı olarak belirlenmiştir.

Oldukça bol fosilli olan birimin yaşı önceki araştırmacılar tarafından Geç Kretase (Baykal,
1943), Senoniyen (Abdülselamoğlu, 1963a), Turoniyen veya öncesi (Ternek, 1987),
Senomaniyen-Maastrihtiyen (Yurtsever, 1996) olarak verilmiştir.

2.1.8. Çukurçeşme Formasyonu (Mç)

Formasyon, tutturulmamış çakıl, kum, kil karışımından oluşmuştur. Küçükköy, Çukurçeşme

ve Mahmutbey semtlerinde sınırlı bir alanda yüzeyleyen çapraz katmanlı, bol mikalı, yer yer
kil ara katkılı, ufak çakıl ve çakılcıkla tutturulmamış kumların egemen olduğu istif, önceki
araştırmalarda Çukurçeşme Formasyonu (Sayar, 1976), ya da Çekmece Formasyonu
kapsamında Çukurçeşme Üyesi (Sayar, 1989) adlarıyla incelenmiştir.

Birim inceleme alanının kuzey ve doğu kesimlerinde dağınık olarak görülmüştür.

Kuzeydoğuda bulunan kısım tamamına yakın şekilde kil olarak gözlenmiştir (Şekil 2.15).
 18

Şekil 2.15. Çalışma alanının kuzeydoğusundaki Çukurçeşme Formasyonu’na ait killi seviye
(Lokasyon 69).

Birimin çalışma alanının orta kısmında kalan alan ise daha çok kumtaşı olarak görülmüştür
(Şekil 2.16). Birime ait kumtaşında hakim renk sarı-krem, kil kısmında ise beyaz–açık krem
olarak gözlenmiştir.

Şekil 2.16. Çukurçeşme Formasyonu’na ait kumlu seviye (Lokasyon 5).

 19

Birimin kuzeydoğusundaki kısmı Ordovisyen-Silüriyen yaşlı Gözdağ Formasyonu’nu,

kuzeybatısındaki kısmı Triyas yaşlı Ballıkaya Formasyonunu örtmüştür. Aynı şekilde birimin
güneydeki kısımları Ordovisyen-Silüriyen yaşlı Gözdağ Formasyonu’nu, Ordovisyen yaşlı
Aydos Formasyonu’nu ve Silüriyen-Devoniyen yaşlı Dolayoba Formasyonu’nu örtmüştür.
Üst Miyosen yaşlı Çukurçeşme Formasyonu ise güneyde Kuvaterner yaşlı Alüvyon tarafından
örtülmüştür.

Birimin genelini sarımsı seyrek çakıl ara katkılı kil kum seviyeleri oluşturmaktadır. Çalışma
alanının kuzeydoğu kesiminde tam olarak endüstride kullanılabilecek saflıkta kil ocağı
bulunmaktadır. Ara ara birimde kömür kalıntılarına rastlanılmıştır. Birimin geriye kalan
kısmını karasal örgülü akarsu ortamında çökeltilmiş kumtaşları oluşturmaktadır.

Formasyon içinde literatürde “Küçükçekmece Faunası’’ olarak bilinen omurgalı faunası

(Sayar ve Pamir, 1933; Sayar, M.,1951) bulunmaktadır. Bu fauna formasyonun
Sarmasiyen’de (Üst Miyosen) depolandığını ortaya koymuştur.

2.1.9. Belgrad Formasyonu (Qb)

Bu formasyon Önalan (1982) tarafından “Belgrad Formasyonu” olarak adlandırılmıştır.

Belgrad Formasyonu litolojik olarak iki ayrı özellikte görülmektedir. Değişik boyda (0.5-25
cm), çoğu küt köşeli, kötü boylanmış kuvars çakılları ile kumlar ve killerden oluşmuş,
kızılımsı-sarımsı renkli olan birim, yatay tabakalı gözlenmiştir. Açık sarımsı-boz, bazen
beyazımsı, kırmızımsı alacalı renkte ve gevşek tutturulmuş, ince taneli ve bol killi–siltlidir.
İnceleme alanının güneyinde gözükmekte olan bu formasyon kil, silt, kum ve çakılın muhtelif
karışımlarından oluşmuş olup, formasyonda kil içeriği egemendir (Şekil 2.17).

Birim çalışma alanının güney kesimindeki Ömerli Köyü civarında görülmüştür. Birim
batısında Ordovisyen yaşlı Kurtköy Formasyonu’nu, Ordovisyen yaşlı Aydos Formasyonu’nu
ve Ordovisyen-Silüriyen yaşlı Gözdağ Formasyonu’nu örtmüştür. Güneyinde ise Devoniyen
yaşlı Kartal Formasyonu’nu ve Silüriyen-Devoniyen yaşlı Dolayoba Formasyonu’nu
örtmektedir. Birim kuzeyinde Kuvaterner yaşlı alüvyon tarafından örtülmüştür.

Belgrad Formasyonu Paleozoyik ve Mesozoyik yaşlı birimler üzerine açısal uyumsuzlukla

gelmiş ve bu birimleri örter niteliktedir.
 20

Şekil 2.17. Çalışma alanının güneyinde bulunan Belgrad Formasyonu’na ait mostra görüntüsü
(Lokasyon 8).

2.1.10. Alüvyon (Qal)

Çalışma alanındaki alüvyon Çayağız Deresi’nin etrafında gözlenmiştir. Derenin geçtiği

yerlerde etrafındaki kayaları aşındırmasıyla çakıl-kum-kil oluşturmuş ve bunları zamanla
taşımıştır.

Birim, Ordovisyen yaşlı Kurtköy Formasyonu’nu, Ordovisyen yaşlı Aydos Formasyonu’nu,

Ordovisyen-Silüriyen yaşlı Gözdağ Formasyonu’nu, Silüriyen-Devoniyen yaşlı Dolayoba
Formasyonu’nu, Triyas yaşlı Ballıkaya Formasyonu’nu, Üst Miyosen yaşlı Çukurçeşme
Formasyonu’nu ve Kuvaterner yaşlı Belgrad Formasyonu’nu açısal uyumsuzlukla
örtmektedir.

Birimin yaşı Kuvaternerdir.

2.2. Yapısal Jeoloji

Bölgede elde edilen yapısal veriler “tabakalar”, “faylar” ve “uyumsuzluklar” başlıkları altında
değerlendirilmiştir. Yapılmış olan arazi çalışmasında kıvrım, çatlak gibi süreksizlikler çok
fazla görülmemiştir. Fay ve uyumsuzluklar görülmüş, nadir olarak faylardan ölçüm
 21

alınabilinmiştir. Bölgede oluşan deformasyonların birçoğunun faylarla ilişkili olduğu

düşünülmektedir.

2.2.1. Tabakalar

Çalışma alanımızda çok fazla bitki örtüsü olduğundan çok fazla tabaka ölçülemedi. Ölçü
sayısının az olması nedeniyle Schmidt ağında belirgin bir ayrımlaşma olmasa da Paleozoyik
yaşlı kayaların birden fazla deformasyona maruz kaldıkları anlaşılmaktadır (Şekil 2.18).
Harita paternine bakıldığında, ölçüler ve dokanak konumları D-B ve yaklaşık K-G yönlü
olmak izere iki farklı sıkışma yönü göstermektedir. Bunlardan hangisinin önce hangisinin
sonra olduğuna dair bölgede bir veri gözlenememiştir. Ancak K-G yönlü sıkışmaları yansıtan
yapıların, bindirmeleri oluşturan gerilmelerle uyumlu olduğu ve muhtemelen aynı yaşta
olduğu söylenebilir.

Şekil 2.18. Paleozoyik yaşlı kayalardaki ölçümlerden elde edilen Schmidt ağı.
 22

2.2.2. Faylar

Çalışma alanında bindirme fayları, normal faylar ve türü belirlenememiş faylar mevcuttur.
Belirtilen bu fayların büyük bir kısmının karakteri hakkında yeterince veri bulunmamaktadır.
Faylar çoğunlukla harita paterni ve tabaka konumları yardımıyla belirlenmiştir.

Arazinin kuzey kesiminde yer alan bindirme fayları D-B doğrultulu olup, Üst Kretase ve
Triyas yaşlı kayalar ile Triyas ve Paleozoyik yaşlı kayalar arasında bulunmaktadır. Bu
bindirme hareketi ile Kuzey-Güney yönlü sıkışmalar sonucu kuzeye verjanslı yapılar
gelişmiştir. Üst Kretase’de İshaklı Formasyonu ile başlayan istifin Alt Eosen’e kadar uyumlu
şekilde çökeldiği bilinmektedir (Akyüz, 1987). Bu bilgi ışığında bindirmelerin Alt Eosen’den
daha genç olduğu söylenebilir. Ayrıca İstanbul Zonu’nda Alt Eosen-Orta Eosen arası
dönemde Alpin Orojenezi’nin etkili olduğu bilinmektedir (Ketin ve Güner, 1989). Alt
Eosen’den sonra gelişmiş olan bu bindirmelerin Alpin Orojenezi sonucu oluştuğu
düşünülmektedir. Formasyon dokanakları ve tabaka ilişkileri yardımıyla belirlenmiş olan
bindirme fayları Sırapınar’ın yaklaşık 1.5 km ötesinde KD-GB gidişli bir normal fay
tarafından kesilmiştir. Kesme-kesilme ilişkisi göz önüne alındığında, bindirme faylarını
kesmiş olan normal fayın daha genç olduğu anlaşılmaktadır. Sırapınar’ın yaklaşık 500 m
doğusunda Gözdağ Formasyonu içinde KD-GB doğrultulu ve 78 KB konumlu bir normal fay
ölçülmüştür. Bu fay arazi koşullarından ötürü doğrultusu boyunca takip edilememiştir. Ancak
kuzeydoğusunda bulunan Miyosen yaşlı Çukurçeşme Formasyonu tarafından örtüldüğü
düşünülmektedir. Gözdağ Formasyonu içindeki normal fayın yaklaşık 150 m
güneydoğusunda, formasyon ve tabaka ilişkilerine bakılarak doğrultusu KD-GB olan Gözdağ
Formasyonu ile Dolayoba Formasyonu arasında bir fay daha belirlenmiştir. Bindirme faylarını
kesen, Gözdağ Formasyonu içinde bulunan ve Gözdağ ile Dolayoba Formasyonlarının
arasında bulunan fayların gidişlerinin aynı olması bu fayların aynı sistemde geliştiğini
gösterebilir. Aynı doğrultuda bulunan bu fayların Alpin dönem sonrası oluştuğu ve bir fay
takımı olduğu düşünülmüş, yaşlarının ise Alt Eosen-Miyosen arası olduğuna kanaat
getirilmiştir. Bu fayların doğrultularına bakıldığında, bölgenin KB-GD doğrultusunda bir
açılma evresi geçirdiği görülür. Açılma evresi ile geliştiği düşünülen bu fayların oluşmasında
Geç Alpin hareketinin etkili olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca arazinin doğusunda Gözdağ
ile Dolayoba Formasyonlarının dokanağınu oluşturan KB-GD doğrultulu bir diğer fay
görülmektedir. Bu fay, fay takımına ait olduğu düşünülen yine Gözdağ-Dolayoba
Formasyonları arasında bulunan KD-GB gidişli bir fay tarafından kesilmiştir. Dolayısıyla bu
fayın, daha önceki dönemlerde oluştuğu düşünülmektedir.
 23

Arazinin güney kesiminde, Ömerli’ye yaklaşık 200 m uzaklıkta bulunan Dolayoba

Formasyonu ile Kartal Formasyonu arasında D-B doğrultulu bir fay bulunmuştur. Bu fay
batısında yaklaşık K-G doğrultulu fay ile kesilmiştir. Aydos, Gözdağ Formasyonları ile
Dolayoba, Kartal Formasyonları arasında bulunan K-G doğrultulu bu fayın, D-B doğrultulu
olana göre daha genç olduğu anlaşılmıştır. Ancak bu fayların yaşları hakkında herhangi bir
öngörüde bulunmak için yeterli veri bulunmamaktadır.

2.2.3. Uyumsuzluklar

İnceleme alanı ile ilgili yapılmış olan araştırmalar sonucu bölgede iki adet uyumsuzluk
türünün olduğu görülmüştür. Bu uyumsuzluklardan ilkini tektonik dokanaklar, diğerini ise
açısal uyumsuzluklar oluşturmaktadır.

Çalışma alanındaki tektonik uyumsuzluklar Hersiniyen ve Kimmeriyen orojenez dönemi

sonucu oluşmuştur. Paleozoyik dönemde Ordovisyen’den başlayıp Devoniyen’e kadar
uyumlu şekilde çökelmiş olan istif, Hersiniyen orojenezi sonucu çökelsizlik dönemi geçirmiş,
ardından Triyas’ta tekrar çökelim başlamıştır. Jura dönemi ile başlayan Kimmeriyen orojenezi
sonucu tekrar çökelsizlik dönemi geçiren bölgede Kretase ile tekrar çökelim başlamıştır.
İncelene bölgede Paleozoyik dönemde çökelmiş olan Ordovisyen-Silüriyen yaşlı Gözdağ
Formasyonu ile Silüriyen-Devoniyen yaşlı Dolayoba Formasyonu arasında tektonik dokanak
görülmüştür. Aynı şekilde Dolayoba Formasyonu ile Devoniyen yaşlı Kartal Formasyonu
arasında tektonik dokanağa rastlanmıştır. Bu tektonik dokanakların sebebi, bölgenin geçirmiş
olduğu orojenez dönemlerinin olduğu düşünülmektedir.

Açısal uyumsuzlukların gözlendiği dönemler de Alpin ve geç Alpin hareketlerinin olduğu

yapılan araştırmalar sonucu görülmüştür. Kretase dönemi ile başlayıp orta Eosen’e kadar
uyumlu şekilde çökelmiş olan istiften sonra Alpin orojenezi bölgede etkinliğini göstermeye
başlamıştır. Ayrıca Oligosen-Üst Miyosen arası dönemde Geç Alpin hareketinin etkili olduğu
bilinmektedir. Bu hareket ardından Üst Miyosen’de tekrar çökelim başlamış ve yeni çökeller
tüm birimleri açısal uyumsuzla örtmüştür. Üst Miyosen çökeliminin ardından, bu sefer
Kuvaterner yaşlı çökeller uyumsuz şekilde tüm birimleri örtmüştür.

2.3. Jeolojik Evrim

Hüseyinli-Ömerli bölgesinde yer alan çalışma alanının en alt birimini Ordovisyen yaşlı
Kurtköy Formasyonu oluşturmaktadır. Bu formasyona ait kumtaşlarının özellikleri
incelendiğinde çökelme ortamının durağan bir akarsu yani menderes olduğu görülmektedir.
 24

Birimdeki kumtaşlarının sahip o1lduğu şarabi renk, kumtaşlarında bulunan feldspatların

ayrışmasıyla oluşmuştur. Formasyona hakim olan rengin kızılımsı olması ve ortamın karasal
kırıntılar içermesi, bu bölgenin karasal bir bölge olduğunun göstergesidir. Stratigrafide de
görüldüğü gibi Kurtköy Formasyonu üzerine uyumlu şekilde gelmiş olan Aydos Formasyonu,
kuvars arenitlerden oluşmuş olup, bu çökeller gelgit akımlarının hakim olduğu plaj ve çok sığ
sahil ortamda çökelmiştir. Bu istifi takiben Silüriyen-Devoniyen yaşlı Gözdağ Formasyonu
Aydos Formasyonu üzerine uyumlu şekilde gelmiş olup, bu birimi temsil eden şeyller lagüner
ortamda oluşmuştur. Gözdağ Formasyonu’nun üstüne gelen Dolayoba Formasyonu oluşturan
kireçtaşları içerisinde mercan fosilleri, Krinoid sapları ve Brakiyapod kavkı parçalarına
rastlanılması ortamın sığ şelf ve dalga tabanı altı yapısında olduğunu göstermektedir.
Dolayoba Formasyonu ile tektonik dokanaklı olarak görülen Kartal Formasyonu’nun fosil
içeriği çok yüksek olup, birime ait en belirgin özellik çok sayıda Brakiyapod kavkısı
içermektedir. Fosil içeriği ve ince taneli kırıntılı özelliği birimin açık denizel ortamda
çökeldiğini gösterir. Ordovisyen yaşlı Kurtköy Formasyonu ile başlayıp Devoniyen yaşlı
Kartal Formasyonu ile son bulan ve Paleozoyik evreyi temsil eden çökeller, bu döneme ait
istifin transgresif olduğunu anlatmaktadır. Paleozoyik istifin üst kesmini çalışma alanında
görülmez. İstanbul Zonu’nun genel statigrafisine bakıldığında Permiyen kayaları
görülmemektedir. Bunun nedenini Karbonifer sonrasında kesilen çökelim, Hersiniyen
orojenezi sonucu oluşan yükselmeler ve erozyonla ilişkili olduğu düşünülmektedir. Bu
çökelsizlik dönemi ardından, Triyas’ta yeniden başlayan çökelme evresi çalışma bölgesinde
Ballıkaya Formasyonu olarak karşımıza çıkmaktadır. Ballıkaya Formasyonu bol fosil
içermekte ve bu fosillerin özelliklerine bakıldığında ortamın sığ denizel bir ortam olduğu
anlaşılmaktadır. Triyas-Jura arası dönemi, Kimmeriyen orojenezine denk gelmekte ve bu
döneme ait birim çalışma alanında görülmemektedir. Kretase’de volkanizma eşliğinde
başlayan yeni çökelme evresi ile sedimanter ve volkanik kayaların oluşmaya başlamakta olup
çalışma alanının kuzeyine tektonizma ile gelmişlerdir. Alt Eosen’e kadar bu çökelim uyumlu
bir şekilde devam etmiş, fakat çalışma alanında yalnızca Kretase dönemine ait çökeller
gözlenmiştir. Alt Eosen’de çökelimin kesilme sebebi olarak Alpin orojenez döneminde oluşan
deformasyon ve erozyon olarak düşünülmüştür. Alpin orojenezi ardından Orta Eosen’de
başlayan çökelme Oligosen’de devam etmiştir. Daha sonra muhtemelen Geç Alpin dönemi
sonrası, Üst Miyosen yaşlı Çukurçeşme Formasyonu tüm birimleri açısal uyumsuzlukla
örtmüştür. İçerdiği kumtaşları ve kil seviyelerinin özelliklerine bakılacak olursa karasal,
örgülü akarsu ortamı ürünü olduğu düşünülmektedir. Kuvaterner yaşlı Belgrad Formasyonu
uyumsuz olarak tüm birimleri örtmüştür. Litolojik özellikleri göz önüne alındığında karasal,
 25

örgülü akarsu ortamının özelliklerini taşıdığı görülmüştür. Günümüzde akmakta olan Çayağzı
deresinin güncel çökelleri ile oluşan alüvyon birimlerin üstünü örtmektedir.

2.4 Ekonomik Jeoloji

Bölgede bulunan Triyas Ballıkaya Formasyonu’na ait kireçtaşları endüstriyel kireç üretiminde
kullanılabilmektedir. Bu formasyonun hemen yanında Entegre Harç Sanayi ve Ticaret A.Ş.
bulunmaktadır. Ballıkaya Formasyonu’nda bulunan dolomitik kireçtaşları ile Dolayoba
Formasyonu’na ait kireçtaşları farklı özellikteki kireçlerin üretilmesine olanak sağlamaktadır.
Kireçtaşının niteliğine göre farklı alanlarda kullanılabilen kireç üretilebilmektedir.

Kireç, kireçtaşının çeşitli derecelerde (850-1450°C) pişirilmesi sonucu elde edilen, suyla
karıştırıldığında, tipine göre havada veya suda katılaşma özelliği gösteren, beyaz renkli,
inorganik esaslı bir bağlayıcı madde türüdür. Kireçtaşları, tabii kireçtaşı ve dolomitik kireçtaşı
olmak üzere iki çeşittir.Tabii kireçtaşı, bileşiminde kütlece en az %90 oranında kalker
(kalsiyum karbonat, CaCO3) bulunduran tortul bir kayaçtır.Dolomitik kireçtaşı, bileşiminde
kalsiyum karbonat (CaCO3) yanında kütlece %10-%35 oranında magnezyum karbonat
(MgCO3) bulunduran tortul bir kayaçtır.Birinci gruptan elde edilen kireç beyaz renklidir.
İkinci gruptan elde edilen ise esmerdir ve dayanımı nispeten daha yüksektir.

Kirecin oldukça geniş bir kullanım alanı vardır. Kullanım alanları sürekli artan bir şekilde
çeşitlilik göstermektedir. Örneğin; 1900-1910 yılları arasında kireç %80 inşaatta, %10 kimya
endüstrisinde, %10 da ziraatta kullanılmaktaydı. 1980'lerde ise, yapılarda %3, kimyasal
endüstride %84, otoyollarda %6, refrakter endüstrisinde %6, ziraatte %1 oranında
kullanılmaktaydı. Kirecin günümüzdeki kullanım alanları ise aşağıda verildiği şekildedir.

Kimyasal ve endüstriyel: Metalurjik eriyik, çelik üretimi, demir dışı metaller üretimi,
flotasyon, ergime.

Kimyasal üretim: Magnezya, alkaliler, karpit, beyazlatma, inorganikler, organikler.

Yapı: Bina yapımı, yollar hava alanları, sıva, alçı, harç, stabilize yol, asfalt, yol temelleri.

Sağlık: Su arıtma, pis su, atık arıtma, ağartma, kostikleme.

Ziraat: Orman, toprak kireçlenmesi, gübre.

Ayrıca seramik ve cam sanayinde, tuğla yapımında, refrakterlerde, petrol yağlama, rafineri
ve sondaj çamuru, çeşitli boyaların yapımında, deri temizlemede ve vernikte kullanılmaktadır.
 26

Kuvarsit; kuvars, kuvars kumu, ve kuvarslı grenin kullanıldığı tüm alanlarda kullanılabilir.
Başlıca tüketim alanları; cam, seramik, boya, detarjan, dolgu, hafif gazbeton yapı elemanları
(Ytong), silika tuğla ve ferrosilisyum üretiminde hammadde olarak, ayrıca ferrokromun ara
ürünü olan silika ferrokrom üretiminde ve demir çelik sanayinde yüksek fırınlarda asit-baz
dengesinin sağlanmasında şeklinde sıralanabilir. Aydos Formasyonu ile temsil edilen
kuvarsitler de bu şekilde endüstriyel hammadde olarak değerlendirilebilir.
 27

3. MÜHENDİSLİK ÇALIŞMALARI

Çalışma alanında farklı birimlerden oluşmuş pek çok formasyon bulunmaktadır. Bu

formasyonların litolojik özellikleri bir önceki bölümde ayrıntılı olarak anlatılmıştır.
Formasyonlardan Kurtköy, Aydos, Gözdağ, Dolayoba, Kartal, Ballıkaya ve İshaklı’nın
sağlam zemin, yani kaya; Çukurçeşme, Belgrad ve alüvyonun gevşek zemin olduğu
gözlenmiştir. Formasyonlarda kaya ve zemin ayrımı yapılırken birimlere ait danelerin
arasındaki tutturulma ilişkileri kullanılmıştır. Bu ayrım sonucu mühendislik çalışmaları iki
ana başlık altında toplanmış, birimlere kaya ve zemin sınıfı gözetilerek deneyler
uygulanmıştır. Ancak, kaya sınıfında bulunan Kurtköy, Gözdağ, Kartal ve İshaklı
Formasyonlarından deneylere uygun numune alınamamıştır. Bunun sebebi, formasyon
yüzeylerinin aşırı altere olmuş olmasıdır. Ayrıca, bölgede herhangi sondaj, derin kazı gibi
çalışmanın da yapılmıyor olması numunelerin yüzeyden alınmasına sebep olmuştur.

Bu tez kapsamında yürütülmüş olan mühendislik çalışmaları “kaya kütlelerinin

tanımlanması”, “kaya mekaniği”, “psödostatik katsayı”, “zemin mekaniği”, “zemin
özelliklerinin belirlenmesi” ve “ zeminler için psödostatik katsayı” olmak üzere altı ana başlık
altında anlatılmıştır.

3.1. Kaya Kütlelerinin Tanımlanması

Kaya kütleleri; sürekli, homojen ve izotrop malzemelerden olmayıp, çeşitli süreksizlikler

tarafından kesilirler (Şekil 3.1). Ayrıca farklı derecede bozunmaya uğramış kayaç türlerini de
içerirler.

Bu nedenle, dış yüklere maruz kalabilen söz konusu kütlelerin davranışı, içerdikleri
süreksizliklerin özellikleri dikkate alınmadan gerçeğe yakın şekilde analiz veya önceden
tahmin edilemezler.

Bu durum, kaya kütlelerinin özelliklerinin sağlıklı bir şekilde tanımlanmasına ve kaya

mühendisliği uygulamalarında önem kazanmasına neden olur.

Kaya kütlesinin tanımlanması; mühendislik yapısının duraylılığını denetleyecek jeolojik

unsurların ve bunların fiziksel özelliklerinin tanımlanmasıyla ilgili verilerin toplanması ve
kaya kütlesini temsil edecek bir modelin oluşturulması işlemidir. Bu işlemde en önemli
aşama, süreksizliklere ait özelliklerin tanımlanmasıdır.
 28

Şekil 3.1. Kaya kütlelerini tanımlamak için kullanılan parametreler.

Süreksizlik türleri; dokanak, tabaka düzlemi, fay ve makaslama zonu, eklem, dilinim (klivaj),
fisür, foliasyon (yapraklanma), damar gibi yapılardır.

3.1.1. Kayaçların Süreksizlik Özelliklerine Göre Sınıflandırılması

Süreksizlikleri ile bir bütün olan kayaçlar, bünyelerinde gelişmiş tabaka, çatlak, kırık gibi ana
süreksizlik düzlemlerine göre sınıflandırılırlar. İnceleme alanında gözlenen formasyonlarda
karşılaşılan kayaç ortamların süreksizlik özellikleri arazi çalışması ile araştırılmış ve
formasyonları süreksizlik özelliklerine göre tanımlamaları aşağıda yapılmıştır.

3.1.1.1. Kayaçların Tabaka Kalınlığına Göre Sınıflandırılması

Tabaka kalınlığı, değişik amaçlı mühendislik tasarım ve uygulamalarında kayacın kalitesini

doğrudan etkiler. Tabaka kalınlığının oluşturduğu süreksizlik sıklığı azaldığında yeraltı ve
 29

yerüstü kazıları daha güvenli, daha duraylı ve daha az destekleme - sağlamlaştırma işlemlerini
gerektirir. Günümüzde tabaka kalınlığına göre kayaç ortam tanımlamasında yaygın olarak
kullanılan sınıflamalar Deere (1963) ve Geological Society Engineering Group Working Party
(1972) nin yapmış olduğu tabaka kalınlıklarına bağlı sınıflandırmalar aşağıda Tablo 3.1 ile
verilmiştir.

İnceleme alanında kayaçlar değişik tabaka kalınlıklarına sahiplerdir. Stratigrafik istif

ilişkisinde çalışma alanının en yaşlı kayaçlarından olan Aydos formasyonunda yer alan kuvars
arenitler arazi genelinde 5-15 cm arasında değişen tabaka kalınlıkları sergilemektedir. Birim
bu özelliği ile Deere 1963 ve Geological Society Engineering Group Working Party (1972)
sınıflamalarında “ince tabakalı” kayaç sınıfındadır. Stratigrafik istif ilişkisinde Aydos
Formasyonu üzerinde yer alan Gözdağ Formasyonu mostraları arazi genelinde kırık ve ezik
düzlemler içeren, irili ufaklı birim kayaç elemanlarından oluşma sık-çok sık süreksizlik
düzlemlerine sahiptir. Formasyonun mekanik ufalanma etkisinden korunmuş kesimleri 5-25
cm arasında değişen tabaka kalınlıkları sergiler. Birim bu özelliği ile Deere 1963
sınıflamasında “ince tabakalı”, Geological Society Engineering Group Working Party (1972)
sınıflamasında “ince-orta tabakalı” kayaç sınıfındadır. Gözdağ Formasyonuna tektonik olarak
dokanak oluşturan Dolayoba Formasyonunu sparitik kireçtaşları genel karakter olarak 2
m’den daha kalın tabaka seviyelerine sahip olsalarda, yer yer 1-35 cm arasında değişen tabaka
seviyeleri de sergilerler.

Tablo 3.1. Tabaka kalınlığına göre kayaçların sınıflandırılması.

Tabaka Kalınlığı (cm)
Kayaç Tanımı DEERE Geological Society Engineering
(1963) Group Working Party (1972)
Çok kalın tabakalı > 300 > 200
Kalın tabakalı 300 - 100 60 – 200
Orta tabakalı 100 - 30 20 – 60
İnce tabakalı 30 - 5 6 – 20
Çok ince tabakalı <5 2–6
Laminalı (tortul) - 0,6 – 2
Yakın-sık (metamorfik, magmatik)
İnce Laminalı (tortul) - < 0,6
Çok yakın-sık (metamorfik, magmatik)
 30

Birim bu özelliği ile DEERE 1963 sınıflamasında “kalın tabakalı”, Geological Society
Engineering Group Working Party (1972) sınıflamasında “çok kalın tabakalı” kayaç
sınıfındadır. Arazi gözlemleri ile bu birimin yayılım sunduğu alan genelinde çok kalın
tabakalı olduğu gözlemlenmiştir. Birimde yer yer rastlanılan yaklaşık 40 cm kalınlığa kadar
değişen seviyeler ise kayaç ortamın bazı kesimlerde ince laminalı-çok ince tabakalı olduğunu
yer yer de orta kalınlıkta tabakaları da içerdiğini göstermektedir.

3.1.2. Çatlak Sıklığına Göre Kaya Ortamın Sınıflandırılması

Kayaç ortamda tabaka süreksizliği dışında farklı doğrultularda gelişen süreksizlikler çatlak ve
kırık olarak isimlendirilir. Çatlaklar; çatlak ara uzaklığı, çatlak açıklığı, ortalama çatlak sıklığı
ve çatlak pürüzlülük özelliğine göre sınıflandırılırlar (Şekil 3.2).

3.1.2.1. Çatlak Ara Uzaklığına Göre Kaya Ortamın Sınıflandırılması

Günümüzde çatlak ara uzaklığına göre kayaç ortam tanımlamasında yaygın olarak kullanılan
sınıflamalar Deere (1963) ve Geological Society Engineering Group Working Party (1977)
nin yapmış olduğu tabaka kalınlıklarına bağlı sınıflandırmalar aşağıda Tablo 3.2 ile
verilmiştir.

Şekil 3.2. Mostra yüzeyinde gelişen süreksizlikler.

 31

Tablo 3.2. Çatlak ara uzaklığına göre kayaçların sınıflandırılması.

Çatlak Aralığı (cm) Uzaklık/Aralığı (cm)
Kayaç Tanımı Geological Society Engineering
DEERE (1963)
Group Working Party (1977)
Çok seyrek çatlaklı (katı) > 300 > 200
Seyrek çatlaklı (masif) 300 - 100 60 – 200
Orta çatlaklı (bloklu) 100 - 30 20 – 60
Sık çatlaklı (çatlaklı) 30 - 5 6 – 20
Çok sık çatlaklı (kırılmış ve ezilmiş) <5 2–6
Aşırı sık çatlaklı - <2

Şekil 3.3. Ballıkaya Formasyonu dolomitik kireçtaşı seviyesinde gözlenen süreksizlik gelişimi
(Lokasyon 14).
Ballıkaya Formasyonu dolomitik kireçtaşı kayacında boyuna ve enine çatlak sistemi gelişimi
gözlenmiştir (Şekil 3.3).

Birimde verev çatlaklarda ölçülen çatlak aralığı 110-200 cm arasında olup birim bu özelliği
ile Deere 1963 ve Geological Society Engineering Group Working Party (1977)
sınıflamalarında “seyrek çatlaklı (masif)” kayaç sınıfındadır. Gözdağ Formasyonu arazi
genelinde kırık ve ezik düzlemli, irili ufaklı birim kayaç elemanlı ve yer yer ince-orta tabakalı
 32

olarak gözlenir ve birim bu özelliği ile Deere 1963 ve Geological Society Engineering Group
Working Party (1977) sınıflamalarında “çok sık-sık çatlaklı” kayaç sınıfındadır.

Dolayoba Formasyonu kireçtaşı kayacında doğrultu boyunca çatlak (çt1) görülmemesine

karşın doğrultuya dik çatlak (çt2) ve açılı kesen ( çt3) çatlaklar mevcuttur.

Çt2 çatlak takımı 35 cm ile 1 m arasında değişmekte olup eğim yönü eğim açısı 248/74 dür.
Çt3 çatlak takımda ilk çatlak 15cm ile 70 cm arasında 324/84 eğim yönü ve açısındadır. İkinci
çatlak ise 15cm ile 50 cm arasında değişmekte olup, 12/68 eğim yönü ve açısında
gözlenmiştir (Şekil 3.4).

Dolayoba Formasyonu ölçülen çatlak aralığı 5-100 cm arasında değişmekte, birim bu özelliği
ile Deere 1963 ve Geological Society Engineering Group Working Party (1977)
sınıflamalarında “sık çatlaklı (çatlaklı)-orta çatlaklı (bloklu)” kayaç sınıfındadır.

Kartal Formasyonunda ölçülen çatlak aralığı 20 - 30 cm arasında değişmekte, birim bu

özelliği ile Deere 1963 ve Geological Society Engineering Group Working Party (1977)
sınıflamalarında “sık çatlaklı (çatlaklı)-orta çatlaklı (bloklu)” kayaç sınıfındadır.

Şekil 3.4. Dolayoba Formasyonu kireçtaşı seviyesinde gözlenen süreksizlik gelişimi (Lokasyon 20).
 33

Şekil 3.5. Kartal Formasyonu fosilli şeyl seviyesinde gözlenen süreksizlik gelişimi (Lokasyon 23).

Bu birimde doğrultuya verev çatlaklar (çt3) gözlenmemekte, doğrultuya paralel (çt1),

doğrultuya dik (çt2) çatlak takımları görülmektedir.

Çt1 çatlak takımı yaklaşık 20 cm olup, eğim yönü eğim açısı 236/74 dür. Çt2 çatlak sıklığı
yaklaşık 30 cm olup, 144/84 eğim yönü ve açısında gözlenmiştir (Şekil 3.5).

3.1.2.2. Çatlak Açıklığına Göre Sınıflandırma

Aynı çatlağın iki duvarı arasındaki dik uzaklık olan çatlak açıklığı dolgulu, dolgusuz, yarı
dolgulu olup dolgu malzemesini kalsit, kuvars, kil, kayaç kırıntısı vs. oluşturur. Çatlak
açıklığına göre Geological Society Engineering Group Working Party (1977) ve ISRM (2007)
tarafından önerilen sınıflamalar aşağıda Tablo 3.3’te sunulmuştur.
 34

Tablo 3.3. Çatlak açıklığına göre kayaçların sınıflandırılması.

Geological Society Engineering
ISRM (2007)
Group Working Party (1977)

Açıklık (mm) Tanım Açıklık (mm) Tanım

> 200 Geniş açıklık < 0,1 Çok sıkı

Orta derece geniş

60 – 200 0,1 – 0,25 Sıkı
açıklık Kapalı Yapılar

Orta derece dar

20 – 60 0,25 – 0,5 Kısmen açık
açıklık

6 – 20 Dar açıklık 0,5 – 2,5 Açık

2–6 Çok dar açıklık 2,5 – 10 Orta derecede geniş

Boşluklu Yapılar
İleri derecede dar
0–2 > 10 Geniş
aralık

0 Sıkı 10 – 100 Çok geniş

100 – 1000 Aşırı geniş Açık Yapılar

> 1000 Boşluklu

Aydos Formasyonunda açıklık <0,1 mm olup arasında dolgu bulunmamaktadır. Geological

Society Engineering Group Working Party (1977) “ileri derecede dar aralık” ve ISRM (2007)
sınıflamasına göre “sıkı” olarak tanımlamakta olup kapalı yapılar olarak sınıflandırılmıştır.

Gözdağ Formasyonunda açıklık 1 mm ile 3 mm arasında değişmekte olup, Geological Society

Engineering Group Working Party (1977) sınıflamasına göre “ileri derecede dar aralık aralık-
çok dar açıklık” ve ISRM (2007) sınıflamasına göre “açık-orta derecede geniş” olarak
tanımlanmakta olup boşluklu yapı olarak nitelendirilebilir. Bu boşluklara birim kayacın
kırıntılıları doldurmuş bulunmaktadır.

Dolayoba Formasyonunda açıklık 1 mm ile 2 mm arasında değişmekte olup, bu açıklıklar

kalsit dolgusuyla kapanmıştır. olup Geological Society Engineering Group Working Party
 35

(1977) sınıflamasına göre “ileri derecede dar aralık” ve ISRM (2007) sınıflamasına göre
“açık” olarak tanımlanmakta olup boşluklu yapı olarak nitelendirilebilir.

Kartal Formasyonunda açıklık 1 mm ile 3 mm arasında değişmekte olup, Geological Society

Engineering Group Working Party (1977) sınıflamasına göre “ileri derecede dar aralık-çok
dar açıklık” ve ISRM (2007) sınıflamasına göre “açık-orta derecede geniş” olarak
tanımlanmakta olup boşluklu yapı olarak nitelendirilebilir. Bu boşluklara birim kayacın
kırıntılıları doldurmuş bulunmaktadır.

Ballıkaya Formasyonunda açıklık <0.1 mm olup, Geological Society Engineering Group

Working Party (1977) “ileri derecede dar aralık” ve ISRM (2007) sınıflamasına göre “sıkı”
olarak tanımlamakta olup kapalı yapılar olarak sınıflandırılmıştır.

3.1.2.3. Ortalama Çatlak Sıklığına Göre Sınıflandırma

Kayaçlarda ortalama çatlak sıklığı, kaya yüzeyinde tüm süreksizlik düzlemlerine dik
doğrultuda alınan ölçümlere dayanır ve stini veya kstini ile tariflenir (Şekil 3.6).

Ortalama çatlak sıklığına göre Golder Hoek ve Associates (1979) ve ISRM (2007) tarafından
önerilen sınıflama aşağıda Tablo 3.4’te sunulmuştur.

Şekil 3.6. Çatlaklı kaya ortamında kStini’nin saptanması.

 36

Tablo 3.4. Ortalama çatlak sıklığına göre kayaçların sınıflandırılması.

Ortalama Süreksizlik Sıklığı (1/m) Tanım
>1 Masif
1–3 Az çatlaklı – kırıklı
3 – 10 Kırıklı
10 – 50 Çok çatlaklı – kırıklı
> 50 Parçalanmış

3.1.3. Kayaçların Ayrışma Derecelerine Göre Sınıflandırılması

Kayaçların erozyon, su, buzul, rüzgar, dalga vs. gibi etkenlerle orijinal durumlarının
bozulması olan ayrışma hem kaya yüzeyinde hem de kaya yüzeyinin altında gelişmektedir.
Kaya yüzeyinde gelişen ayrışma gözlenip kontrol altına alınabilirse de kaya yüzeyi altında
gelişip ilerleyen ayrışmanın fark edilip zamanında önlem alınması zordur.

Kayaçlardaki ayrışma, etkenlerin, etkime şiddetine ve süresine bağlı olarak değişik

derecelerde gelişebilir. Aynı kayaçta görülen farklı derecelerdeki ayrışma kayacın
mühendislik özelliklerinde de farklılıklar oluşturur. Derine doğru gelişerek ilerleyen ayrışma
çeşitli şartlarda gelişebilir.

Kayaçların, kırılıp, ezilip, ufalanarak zemine dönüşmesi olayına fiziksel, mineral yapılarının
bozulması olayına ise kimyasal ayrışma denilir. Gerek mekanik (fiziksel) gerekse kimyasal
ayrışma sonucunda kayaçlar büyük ölçüde değişikliğe uğramakta, taneler arsındaki bağ
zayıflamakta veya tamamen yok olmaktadır. Diğer bir deyişle tanelerin kohezyonu
azalmaktadır.

Kayaçlardaki fiziksel ayrışmayı buzullar, bitki kökleri, yağış, donma - çözünme, düzensiz
sıcaklık değişimleri, kristal büyümesi, erozyon ve erozyonal ek yükler gibi etkenler oluşturur.
Böylelikle mevcut kırıklardan bağımsız yeni kırıklar gelişebileceği gibi mevcut kırıklar da
genişleyip yeni branşlar oluşturarak yayılımlarını artırırlar. Oluşan yeni Birim Kaya
Elemanlarının yüzey altında birbirleriyle kesişen düzlemleri oksidasyon, hidrasyon, yağmur
sularındaki çözülmüş atmosferik karbondioksit, zemindeki bitki köklerinin oluşturduğu
organik asit ve karbondioksit gibi yeni kimyasal bozulma öğelerinin etkisi altında kalırlar.

Oksidasyon mineral bünyesine katıldığında demirli kayaçların rengini değiştiren bir işlemdir.
Hidratasyon olayına örnek olarak, anhidritlerin jipse dönüşmesi verilebilir.
 37

Sulandırılmış karbonik ve organik asitler klastik kayaçların çimento malzemesi olan ve

eriyebilen karakterdeki kalsit, dolomit ve jipsi eritirler. Bunlar aynı zamanda kireçtaşlarının
dolomit ve kalsit kristallerini çözerek uzun mesafelere taşıyabilir, kayaçta yeni dolaşım ağları
oluşturarak buralarda erimez mineral çökelimi, çoğun kil bırakırlar.

Kayaçların ayrışma derecesi ile ilgili çalışmalar, 1950’li yıllardan bu yana önem kazanmış ve
bir çok araştırmacı kayaçların elastik dalga hızını iletmesi, su emme derecesi, fissür
açıklıkları, doku, yapı ve renk değişiklikleri özelliklerinden yararlanarak çeşitli
sınıflandırmalar önermişlerdir (Tablo 3.5).

Aydos Formasyonunda ayrışma, çalışma alanının kuzeyinde bulunan kısmında W1-W3

arasında değişmekte olup yer yer ana kayaçta renk değişimi yok, dayanımda bir azalma veya
diğer bozunma etkileri söz konusu değildir. Yer yer sıkışmaya bağlı olarak kayacın rengi
değişmiş, süreksizlikler açık olabilir ve renkleri değişmiş, bozunma kayacın içine nüfuz
etmeye başlamış, kayaç farkedilebilir ölçüde zayıflamıştır (“ana kayaç/ bozunmamış kayaç”
oranının tahmini mümkündür). Fakat çalışma alanının güneyinde bulunan kısmında ise birim
çok daha taze ve ayrışmamış olarak W1 seviyesindedir.

Tablo 3.5. Kayaçlarda bozunma derecelerinin tanımlanması (EINSELE 1985).

Tanımlama Ölçütü Tanım Simge

Ana kayaçta renk değişimi yok, dayanımda bir azalma veya diğer bozunma Taze (bozunmamış) W1
etkileri söz konusu değil.

Kayacın süreksizliklere yakın olan kesiminde çok az renk değişimi var, Az bozunmuş W2
süreksizlik yüzeyleri açık ve renkleri çok az değişmiş. Kayaç taze (bozunmamış)
kayaca oranla farkedilir bir zayıflık göstermiyor.

Kayacın rengi değişmiş, süreksizlikler açık olabilir ve renkleri değişmiş, bozunma Orta derecede W3
kayacın içine nüfuz etmeye başlamış. Kayaç farkedilebilir ölçüde zayıflamış (“ana
kayaç/ bozunmamış kayaç” oranının tahmini mümkündür). Bozunmuş

Kayacın rengi değişmiş, süreksizlikler açık olabilir ve yüzeylerinin renği Çok bozunmuş W4
değişmiş, süreksizliklere yakın kesimlerde orijinal doku değişmiş, bozunma
kayacın iç kesimlerini daha fazla etkilemiş, ancak ana kayaç halen mevcut (“ana
kayaç/bozunmamış kayaç” oranının tahmini mümkündür).

Kayacın rengi değişmiş ve kayaç toprak zemine dönüşmüş, fakat orijinal dokusu Tamamen bozunmuş W5
genel olarak korunmuş. Seyrek olarak küçük ana kayaç parçaları bulunabilir.
Bozunma türü zeminin özellikleri kısmen ana kayacın özelliklerini yansıtıyor.
 38

Gözdağ Formasyonu çalışma alanında ayrışması W1-W5 arasında gözlenmektedir. Şeyl bazı
yerlerde tamamen ayrışarak toprak zemine dönüşmüş fakat dokusu genel itibariyle
korunmuştur.

Dolayoba Formasyonu çalışma alanının güneyinde bulunan kısmı W1-W2 arasında ayrıştığı
gözlenmiştir. Kayacın süreksizliklere yakın olan kesiminde çok az renk değişimi var,
süreksizlik yüzeyleri açık ve renkleri çok az değişmiştir. Kayaç taze (bozunmamış) kayaca
oranla farkedilir bir zayıflık göstermemekte, genel itibariyle ana kayaçta renk değişimi yoktur.
Dayanımda bir azalma veya diğer bozunma etkileri söz konusu değildir. Birimin kuzeyinde
bulunan kısmında ise güneye oranla daha fazla ayrışma gözlenmektedir. W1-W3 güneydeki
kısmından farklı olarak bazı kesimlerde Kayacın rengi değişmiş, süreksizlikler açık olabilir ve
renkleri değişmiş, bozunma kayacın içine nüfuz etmeye başlamıştır. Kayaç farkedilebilir
ölçüde zayıflamıştır (“ana kayaç/ bozunmamış kayaç” oranının tahmini mümkündür).

Kartal Formasyonu çalışma alanında ayrışması W1-W5 arasında gözlenmektedir. Şeyl bazı
yerlerde tamamen ayrışarak toprak zemine dönüşmüş, fakat dokusu genel itibariyle
korunmuştur. Bazı yerlerde içerisinde bulunan fosil yığışımları dağılmış, fakat ana kayacın
tam olarak taze durduğu bölgelerde mevcuttur.

Ballıkaya Formasyonu genelde sağlam kalmış ve neredeyse hiç ayrışmamıştır. EINSELE

1985 sınıflamasına göre W1 olarak tanımlanabilir.

3.2. Kaya Mekaniği

Bu bölümde Aydos, Dolayoba ve Ballıkaya Formasyonlarına ait birimlerin özellikleri

incelenmiştir. Öncelikle çalışma alanından birimlere ait örnekler alınmış, daha sonra TS EN
ve ISRM standartlarına uygun şekilde numuneler hazırlanmıştır.

3.2.1. Fiziksel Özellikler

Birim hacim ağırlığı, yoğunluk, doğal su içeriği, gözeneklilik (porozite) ve boşluk oranı,
doygunluk derecesi, geçirimlilik, ağırlıkça ve hacimce su emme kayaçların fiziksel
özelliklerini oluşturmaktadır.

3.2.1.1. Birim Hacim Ağırlığı (

Birim hacim ağırlığı, numunenin toplam ağırlığının toplam hacmine bölümüyle bulunur. Su
ve hava tarafından doldurulan hacim, boşluk hacmi olarak adlandırılır. Mühendislik
 39

hesaplarında kullanılmış olan değerler, bütün boşlukların su ile dolu olması halindeki doygun
birim hacim ağırlıkları (d) ile numunelerin 105°C’lik etüvde kurutulması sonucu hava ile
dolu boşluklu kısımlarında ele alınması halinde kuru birim hacim ağırlığı (k)’dır.

3.2.1.2. Gözeneklilik (n) ve Boşluk Oranı (e)

Bir kayacın gözenekliliği (n), içinde bulunan boşlukların hacminin (Vb), tüm hacmine (Vt)
oranıdır ve “%” olarak tanımlanır. Kayaçların boşluk hacmi ile katı kısımlarının hacmi (Vk)
oranına boşluk oranı (e) denir ve “%” olarak ifade edilir. Kayaçların gözenekliliklerinin ve
boşluk oranlarının bulunması için “fiziksel özellikler” başlığı altında verilmiş olan bütün
değerler hesaplanmıştır.

Fiziksel özelliklere ait bu hesaplamaların yapılması için araziden alınmış olan örnekler TS
699 ve ISRM 1979 standartlarına göre her bir formasyona ait 6 adet numune olmak üzerinde
hazırlanmıştır (Şekil 3.7). Numuneler ilk olarak 105°C’lik etüvde kurutulup hassas tartıda
tartılmış, daha sonra 48 saat saf suda bekletilmiştir. Daha sonra tekrar hassas tartı ile her
formasyona ait 6 adet numune tartılmıştır. Aydos, Dolayoba ve Ballıkaya Formasyonlarına ait
deney sonuçları sırası ile Tablo 3.6, Tablo 3.7 ve Tablo 3.8’de verilmiştir.

Şekil 3.7. Fiziksel özellik deneyleri için hazırlanmış olan numuneler.

 40

Tablo 3.6. Aydos Formasyonu’na ait fiziksel özellik deney sonuçları.

Doygun Birim Kuru Birim

Su İçeriği Porozite Boşluk Oranı
Hacim Ağırlık Hacim Ağırlık
Değerler
w (%) n (%) e (%)
d, (g/cm3) k, (g/cm3)

Minimum 2,61 2,6 13,685 25,441 33,334

Ortalama 2,629 2,619 14,834 27,613 36,986

Maksimum 2,636 2,627 16,276 30,013 42,857

* Kayacın kuru birim hacim ağırlık ve porozite değerlerinden hareketle k = (1-n)s eşitliği ile hesaplanmış değerlerdir.

Tablo 3.7. Dolayoba Formasyonu’na ait fiziksel özellik deney sonuçları.

Doygun Birim Kuru Birim

Su İçeriği Porozite Boşluk Oranı
Hacim Ağırlık Hacim Ağırlık
Değerler
w (%) n (%) e (%)
d, (g/cm3) k, (g/cm3)

Minimum 2,75 2,71 9,08 19,32 24,83

Ortalama 2,767 2,736 9,362 19,842 24,754

Maksimum 2,79 2,76 9,55 20,06 25,10

* Kayacın kuru birim hacim ağırlık ve porozite değerlerinden hareketle k = (1-n)s eşitliği ile hesaplanmış değerlerdir.

Tablo 3.8. Ballıkaya Formasyonu’na ait fiziksel özellik deney sonuçları.

Doygun Birim Kuru Birim Hacim

Su İçeriği Porozite Boşluk Oranı
Hacim Ağırlık Ağırlık
Değerler
w (%) n (%) e (%)
d, (g/cm3) k, (g/cm3)

Minimum 2,700 2,694 0,078 0,211 0,211

Ortalama 2,704 2,701 0,125 0,338 0,339

Maksimum 2,710 2,707 0,203 0,548 0,551

* Kayacın kuru birim hacim ağırlık ve porozite değerlerinden hareketle k = (1-n)s eşitliği ile hesaplanmış değerlerdir.
 41

Tablo 3.9. Moos-Quervain (1948) ve Anon (1979) sınıflamaları.

POROZİTE SINIFLANDIRMASI

Moos-Quervain, 1948 Anon, 1979 Sınıflaması

Sınıflaması

Porozite (%) Kaya Porozite Tanımlama Sınıf

Sınıfı (%)

<1 Çok Very > 30 Çok yüksek Very 1

kompakt compact High

1 – 2,5 Az Little 30 – 15 Yüksek High 2

boşluklu porous

2,5 – 5 Orta Medium 15 – 5 Orta Medium 3

boşluklu porous

5 – 10 Oldukça Rather 5–1 Düşük Low 4

boşluklu porous

10 – 20 Çok Very <1 Çok düşük Very 5

boşluklu porous Low

> 20 Çok Extremely

fazla porous
boşluklu

Tablo 3.10. Anon (1979) kuru birim hacim ağırlık sınıflaması.

KURU BHA

Anon, 1979 Sınıflaması

Sınıf gk Tanımlama
(g/cm3)

1 < 1,8 Çok Very Low

düşük

2 1,8 - 2,2 Düşük Low

3 2,2 - 2,55 Orta Moderate

4 2,55 - 2,75 Yüksek High

5 > 2,75 Çok Very High

yüksek
 42

1948 yılında Moos-Quervain, 1979 yılında Anon tarafından kaya sınıfı belirlemek için
porozite değerlerini baz alan porozite sınıflaması oluşturulmuştur (Tablo 3.9). Porozite
değerleri ile Moos-Quervain (1948) ve Anon (1979) sınıflamalarına göre formasyonlara ait
kaya sınıflaması yapılmıştır. Ayrıca, 1979 yılında Anon tarafından kuru birim hacim ağırlığı
kullanılarak bir sınıflama daha geliştirilmiştir (Tablo 3.10).

Aydos Formasyonu için alınan numunelerin porozite oranları ortalama 30,613 olarak
hesaplanmıştır. Moos-Quervain, 1948 sınıflamasına göre çok fazla boşluklu olarak tanımlanan
bu formasyon, Anon, 1979 sınıflamasına göre ise çok yüksek tanımlaması yapılmaktadır.
Anon, 1979 sınıflamasına göre bu formasyondan alınan numunelerin kuru birim hacim
ağırlıkları ortalama 2,62 olmakta olup yüksek tanımlaması yapılmaktadır.

Dolayoba Formasyonu için alınan numunelerin porozite oranları ortalama 19,842 olarak
hesaplanmıştır. Moos-Quervain, 1948 sınıflamasına göre çok boşluklu olarak tanımlanan bu
formasyon, Anon, 1979 sınıflamasına göre ise yüksek tanımlaması yapılmaktadır. Anon, 1979
sınıflamasına göre bu formasyondan alınan numunelerin kuru birim hacim ağırlıkları ortalama
2,74 olmakta olup yüksek tanımlaması yapılmaktadır.

Ballıkaya Formasyonu için alınan numunelerin porozite oranları 1’den küçük olarak
hesaplanmıştır. Moos-Quervain, 1948 sınıflamasına göre çok kompakt olarak tanımlanan bu
formasyon, Anon, 1979 sınıflamasına göre ise çok düşük tanımlaması yapılmaktadır. Anon,
1979 sınıflamasına göre bu formasyondan alınan numunelerin kuru birim hacim ağırlıkları
ortalama 2,70 olmakta olup yüksek tanımlaması yapılmaktadır.

3.2.2. Mekanik Özellikler

Kayaçların çeşitli gerilmeler altında davranışlarını belirleyen özelliklerdir. Tek ve üç eksenli

basınç dayanımları, nokta yük ve çekme dayanımı, schmidt sertliği ve suda dağılmaya karşı
dayanım indeksi kayaçların mekanik özelliklerindendir. Yapılmış olan mühendislik
çalışmaları kapsamından Aydos, Dolayoba ve Ballıkaya Formasyonlarına ait numuneler
(Şekil 3.8) üzerinde ASTM D 5731-95 ve ISRM 1985 standartlarına göre tek eksenli basınç
deneyi ile endirekt çekme (brazillian) deneyi yapılmıştır.
 43

Şekil 3.8. Tek eksenli basınç ve endirekt çekme (Brazillian) deneylerinde kullanılmak üzere
hazırlanmış olan numuneler.

3.2.2.1. Tek Eksenli Basınç Deneyi

Tek eksenli basınç dayanımı, üzerine uygulanan basma yüklerine karşı kaya numunelerinin,
kırılmadan önce dayanma yeteneği olarak tanımlanmaktadır. Deneydeki amaç kırılmadan
önceki silindir veya prizma (2x1) şeklinde hazırlanan numunelerin tek eksenli ve düşey olarak
uygulanan yükler altında dayanım sınırının bulunmasıdır.

Deney numune ekseni ile küresel yatak üzerindeki tablanın basınç merkezi aynı olacak
biçimde gerekli ayarlama yapılır. Numuneye uygulanacak yükün yüzeye eşit olarak dağılımını
sağlamak için, oynak tabla numune yüzeyine tümüyle değecek biçimde ayarlanır. Yükleme
hızı kırılmayı 5-15 dakikalık bir süre içinde oluşturacak biçimde ayarlanır ve yükleme, sürekli
olarak, olabildiği kadar değişmez şekilde olmalıdır. Numunenin yenildiği andaki yük (F),
yükleme ünitesinin göstergesinden okunur. Yük deformasyon kaydedicisi ile donatılmış bir
test makinesinde ilk kırılmanın tam olarak belirlenmesi için deney süresince kayıt alınmalıdır.
Bazı durumlarda ilk kırılmadan sonra çatlamış numunenin hala yüke dayandığı ve yükün
artmaya devam ettiği gözlenir. Eğer kaydedici yoksa ilk kırılma yükünün belirlenmesi için
hidrolik pres göstergesi dikkatle izlenmelidir. İlk kırılma anında yük göstergesinde açık bir
duraklama olacaktır.
 44

3.2.2.2. Endirekt Çekme (Brazillian) Deneyi

Kayacın çekme gerilmesine karşı gösterdiği dayanımı hesaplamak için yapılan deneydir.
Düzgün şekilli (silindirik; 1x1) numuneler için yapılan bu deney numunelerin tek eksenli
çekme dayanımlarının dolaylı olarak hesaplanması için yapılmaktadır. Bu deneyin doğruluğu
deneysel gerçeklere dayanır. Genel olarak silindirik şeklindeki numuneler üzerinde uygulanan
basma kuvvetinin etkisi ile numunenin yatay yönde oluşan çekme kuvveti sonucunda
kırılması amaçlanır. Bu yöntemle, silindirik kayaç örneklerinin uçlarından sabitlenerek
çekilmesi şeklinde uygulanan doğrudan çekme deneyindekine göre, genellikle biraz daha
yüksek çekilme dayanımları elde edilmektedir. Örneklerin deneye hazırlanması ve deneyin
yapılışı açısından daha pratik olması nedeni ile Brazillian yöntemi daha yaygın şekilde
kullanılmaktadır.

Numune, yan yüzeyleri yükleme çenelerinin arasında kalacak biçimde, yükleme başlığının
altına koyulan çenelerin, nokta yükleme aleti kullanılıyorsa silindirik plakaların arasına
yerleştirilir. Numunenin yenildiği andaki yük (F), yükleme ünitesinin göstergesinden okunur.
Yük deformasyon kaydedicisi ile donatılmış bir test makinesinde ilk kırılmanın tam olarak
belirlenmesi için deney süresince kayıt alınmalıdır. Bazı durumlarda ilk kırılmadan sonra
çatlamış numunenin hala yüke dayandığı ve yükün artmaya devam ettiği gözlenir. Eğer
kaydedici yoksa ilk kırılma yükünün belirlenmesi için hidrolik pres göstergesi dikkatle
izlenmelidir. İlk kırılma anında yük göstergesinde açık bir duraklama olacaktır.

Aydos, Dolayoba ve Ballıkaya Formasyonlarına ait numuneler üzerinde uygulanan bu

deneyler sonucu Mohr diyagramları çizilmiştir. Mohr diyagramları yardımıyla kohezyon (c)
ve içsel sürtünme açısı (değerleri her bir numune için bulunmuştur. Deney sonuçlarıyla
elde edilmiş olan Mohr diyagramları ve deney sonuçlarına ait minimum, ortalama ve
maksimum değerler sırası ile Aydos (Şekil 3.9. (a), (b), (c)), Dolayoba (Şekil 3.10. (a), (b),
(c)) ve Ballıkaya (Şekil 3.11. (a), (b), (c)) Formasyonları için verilmiştir. Elde edilmiş
sonuçlar genel sonuçlar başlığı altında Gs=1,5 alınarak yorumlanmıştır.
 45

Şekil 3.9. (a) Aydos Formasyonu’na Mohr diyagramı ve minimum değerler.

Şekil 3.9. (b) Aydos Formasyonu’na Mohr diyagramı ve ortalama değerler.

Şekil 3.9. (c) Aydos Formasyonu’na Mohr diyagramı ve maksimum değerler.

 46

Şekil 3.10. (a) Dolayoba Formasyonu’na Mohr diyagramı ve minimum değerler.

Şekil 3.10. (b) Dolayoba Formasyonu’na Mohr diyagramı ve ortalama değerler.

Şekil 3.10. (c) Dolayoba Formasyonu’na Mohr diyagramı ve maksimum değerler.

 47

Şekil 3.11. (a) Ballıkaya Formasyonu’na Mohr diyagramı ve maksimum değerler.

Şekil 3.11. (b) Ballıkaya Formasyonu’na Mohr diyagramı ve maksimum değerler.

Şekil 3.11. (c) Ballıkaya Formasyonu’na Mohr diyagramı ve maksimum değerler.

 48

3.3. Psödostatik Katsayı

Sismik analiz için kullanılan en eski yöntemlerden bir tanesi psödostatik analizdir. Bu
yönteme göre sismik hareket nedeniyle oluşacak kuvvetler yatay yönde statik kuvvet olarak
tanımlanır. Tanımlanan kuvvetin şiddeti zemin diliminin ağırlığına ve sismik katsayı k’nın
alacağı değere bağlıdır. Sismik hareketlerin düşey bileşeni genellikle ihmal edilir ve sismik
katsayı kuvveti temsil etmek üzere kullanılır.

Ömerli-Hüseyinli bölgesindeki çalışmada güvenlik katsayını (Gs) 1,5 alarak farklı kayaların
beklenen deprem sonucunda olması gereken şev açıları hesaplanmıştır. Bu hesaplama
yapılırken kaya laboratuvarında elde edilen verilerin, Mohr diyagramında kullanılmasıyla c ve
değerleri bulunmuştur. Güvenlik sayısının 1,5 olarak alınmasının sebebi, çalışma bölgesine
muhtemel İstanbul depreminin yaratacağı etki sonucu, bölgedeki yapıların minimum
etkilenmesini amaçlamaktır.

Bu bölümde kayalarda, psödostatik katsayı değeri (ky) 0,25 alınarak çeşitli hesaplamalar
yapılmıştır. Psödostatik katsayının 0,25 olarak tercih edilmesinin sebebi, beklenen Marmara
depreminin bu katsayıya dayalı ivmelenmeye maruz kalacak olmasıdır. Bu ivme değeri, San
Andreas Fayı ile Marmara Fayının karşılaştırılması ile yapılan sonuçlara dayanarak tespit
edilmiştir (Tüysüz, 2003).

Hesaplamalar;

formülü kullanılarak başlar. Gs=1,5 ve ky=0,25 olacak şekilde sırası ile Aydos, Dolayoba ve
Ballıkaya Formasyonları için hesaplanan g değerleri ile bu bölgelerde açılacak olan güvenli
şev açısı hesaplanmış, sonuçlar Şekil 3.12. (a), (b), (c); Şekil 3.13. (a), (b), (c) ve Şekil 3.14.
(a), (b), (c)’de verilmiştir.

Sismik yüklemeler olmadığı durumda ky=0 olduğu için  açısı hesaplanan g değerine eşittir.
Her formasyon için elde edilen verilere bakıldığında sismik yükleme altında şev açılarında
büyük bir azalma olduğu görülmektedir.
 49

Şekil 3.12. (a) Aydos Formasyonu; = 50,50 iken g = 390 için şev açısı  = 260 olarak belirlenmiştir.

Şekil 3.12. (b) Aydos Formasyonu; = 51,80 iken g = 400 için şev açısı  = 270 olarak belirlenmiştir.

Şekil 3.12. (c) Aydos Formasyonu; = 51,40 iken g = 400 için şev açısı  = 270 olarak belirlenmiştir.
 50

Şekil 3.13. (a) Dolayoba Formasyonu; = 34,260 iken g = 21,440 için şev açısı  =< 100 olarak
belirlenmiştir.

Şekil 3.13. (b) Dolayoba Formasyonu; = 290 iken g = 200 için şev açısı  =< 100 olarak
belirlenmiştir.

Şekil 3.13. (c) Dolayoba Formasyonu; = 35,90 iken g = 260 için şev açısı  = 100 olarak
belirlenmiştir.
 51

Şekil 3.14. (a) Ballıkaya Formasyonu; = 56,20 iken g = 44,80 için şev açısı  = 310 olarak
belirlenmiştir.

Şekil 3.14. (b) Ballıkaya Formasyonu; = 53,670 iken g = 42,20 için şev açısı  = 28,50 olarak
belirlenmiştir.

Şekil 3.14. (c) Ballıkaya Formasyonu; = 510 iken g = 39,460 için şev açısı  = 26,50 olarak
belirlenmiştir.
 52

Aydos Formasyonu için; psödostatik katsayı 0,25 ve güvenlik katsayısını 1,5 alındığında şev
açısı 260-270 arasında değişmekte olup bu birim için son olarak şev açısının 270 alınması
uygun görülmüştür.

Dolayoba Formasyonu için; psödostatik katsayı 0,25 ve güvenlik katsayısını 1,5 alındığında
şev açısı <100-100 arasında değişmekte olup bu birim için son olarak şev açısının 100 alınması
uygun görülmüştür. Ancak Dolayoba Formasyonu’nun arazideki konumu göz önüne
alındığında 100 den yüksek açılarda da duraylı olduğu görülmüştür.

Ballıkaya Formasyonu için; psödostatik katsayı 0,25 ve güvenlik katsayısını 1,5 alındığında
şev açısı 26,50-310 arasında değişmekte olup bu birim için son olarak şev açısının 290 alınması
uygun görülmüştür.

3.4. Zemin Mekaniği

Bu bölümde çalışma alanının geniş bir kesiminde bulunan Çukurçeşme Formasyonu’na,

Belgrad Formasyonu’na ve alüvyona ait birimler zemin deneyleri ile incelenmiştir. Bu
deneyler için araziden her birime ait yaklaşık olarak 5 kg ağırlığında örnek toplanmış,
numuneler 105°C etüvde kurutulup, tokmak yardımıyla iyice ayrıldıktan sonra numunelere
sırası ile elek analizi, likit limit ve plastik limit deneyleri uygulanmıştır.

3.4.1. Elek Analizi

Zemini oluşturan tane büyüklüklerinin dağılımı ve miktarını belirlemek için yapılan deneye
“elek analizi, tane boyu dağılımı veya granülometri” denir. Elek analizi ıslak ve kuru olmak
üzere iki şekilde yapılır. Analiz için kullanılan aletler; elek seti, fırça, petri, terazi ve etüvdür.
Tane boyu dağılımı belirlenecek olan zeminden 400-500 g alınarak etüvde 105°C’de 24 saat
kurutulur. Kuru örnekden genelde iri taneli ise 200-300 g, ince taneli ise 100-200 g alınır.
Tanelerin yapışmaması için örnek suda veya su-hidrojen peroksit karışımı (H2O2) içinde
bekletilir. Daha sonra örnek 200 No’lu elekten elenerek ince malzeme uzaklaştırılır (Şekil
3.15). Eğer hidrometre deneyi yapılacaksa, bu malzeme başka bir kapta toplanır. 200 No’lu
elek üstünde kalan örnek, elek setinden geçirilir. Eleme makine ile yapılıyorsa en az 10-15 dk
süre geçmelidir. Sonuçta, her elekte kalan örnek ayrı kaplara alınır ve kurutulduktan sonra
tartılarak elde edilen değerler kaydedilir. Toplam örnek ağırlığı esas alınarak her elekte kalan
ve geçen miktarların yüzdesi hesaplanır.
 53

Şekil 3.15. Elek Analizi deneyinde kullanılan elekler.

Çukurçeşme Formasyonu ve bu formasyona ait kum ocağı, Belgrad Formasyonu ve alüvyon

numuneleri üzerinde gerçekleştirilmiş olan elek analizi deney sonuçları Tablo 3.11-3.14
arasında verilmiştir.
 54

Tablo 3.11. Çukurçeşme Formasyonu’na ait numuneden elde edilmiş elek analizi sonucu.
Formasyon Elekler Boş Elek Ağırlığı (g) Dolu Elek Ağırlıkları (g) Zemin Ağırlığı (g)

ÇUKURÇEŞME 16 466,28 466,28 0

8 436,95 500,8 63,85

4 418,19 625,5 207,31

2 387,69 715,46 327,77

1.180 368,84 804,56 435,72

0.850 348,19 607,23 259,04

0.600 329,43 607,81 278,38

0.425 309,76 569,2 259,44

0.300 301,96 495,65 193,69

0.212 289 415,18 126,18

0.150 279,78 385,03 105,25

0.075 264,85 364,92 100,07

Reciver 245,31 390,24 144,93

Tablo 3.12. Çukurçeşme Formasyonu’nda bulunan kum ocağına ait numuneden elde edilmiş elek
analizi sonucu.

Formasyon Elekler Boş Elek Ağırlığı (g) Dolu Elek Ağırlıkları (g) Zemin Ağırlığı (g)

KUM OCAĞI 16 466,28 466,28 0

8 436,95 437,83 0,88

4 418,19 462,52 44,33

2 387,69 559,78 172,09

1.180 368,84 678,85 310,01

0.850 348,19 537,27 189,08

0.600 329,43 524,21 194,78

0.425 309,76 477,08 167,32

0.300 301,96 444,17 142,21

0.212 289 406,61 117,61

0.150 279,78 399,26 119,48

0.075 264,85 398,03 133,18

Reciver 245,31 438,85 193,54

 55

Tablo 3.13. Belgrad Formasyonu’na ait numuneden elde edilmiş elek analizi sonucu.

Formasyon Elekler Boş Elek Ağırlığı (g) Dolu Elek Ağırlıkları (g) Zemin Ağırlığı (g)

BELGRAD 16 466,28 483,53 17,25

8 436,95 472,64 35,69

4 418,19 527,48 109,29

2 387,69 683,33 295,64

1.180 368,84 716,32 347,48

0.850 348,19 510,13 161,94

0.600 329,43 474,02 144,59

0.425 309,76 418,11 108,35

0.300 301,96 371,27 69,31

0.212 289 332,36 43,36

0.150 279,78 317,51 37,73

0.075 264,85 306,89 42,04

Reciver 245,31 280,79 35,48

Tablo 3.14. Alüvyona ait numuneden elde edilmiş elek analizi sonucu.

Formasyon Elekler Boş Elek Ağırlığı (g) Dolu Elek Ağırlıkları (g) Zemin Ağırlığı (g)

ALÜVYON 16 466,28 486,34 20,06

8 436,95 482,77 45,82

4 418,19 489,17 70,98

2 387,69 569,25 181,56

1.180 368,84 724,18 355,34

0.850 348,19 535,95 187,76

0.600 329,43 482,78 153,35

0.425 309,76 407,49 97,73

0.300 301,96 358,23 56,27

0.212 289 322,9 33,9

0.150 279,78 307,18 27,4

0.075 264,85 295,35 30,5

Reciver 245,31 280,95 35,64

 56

Aşağıda elek analizi verileri ile elde edilen granülometrik dağılım grafikleri sırası ile
verilmiştir (Şekil 3.16-3.19).

Çakıl+Kum Silt+Kil+
Çakıl Kum Silt Kil Kolloid
TOPLAM Toplamı Kolloid
(%) (%) (%) (%) (%)
(%) Toplamı (%)

23.94 70.26 3.05 1.48 1.27 100 94,21 5,79

Şekil 3.16. Çukurçeşme Formasyonu’na ait granülometrik dağılım.

Çakıl+Kum Silt+Kil+
Çakıl Kum Silt Kil Kolloid
TOPLAM Toplamı Kolloid
(%) (%) (%) (%) (%)
(%) Toplamı (%)

99,67 0,30 0,03 0,00 0,00 100 99,97 0,03

Şekil 3.17. Kum ocağına (Çukurçeşme) ait granülometrik dağılım.

 57

Çakıl+Kum Silt+Kil+
Çakıl Kum Silt Kil Kolloid
TOPLAM Toplamı Kolloid
(%) (%) (%) (%) (%)
(%) Toplamı (%)

31.62 65.93 1.57 0.56 0.32 100 97,55 2,45

Şekil 3.18. Belgrad Formasyonu’na ait granülometrik dağılım.

Çakıl+Kum Silt+Kil+
Çakıl Kum Silt Kil Kolloid
TOPLAM Toplamı Kolloid
(%) (%) (%) (%) (%)
(%) Toplamı (%)

24.56 72.69 1.92 0.53 0.30 100 97,25 2,75

Şekil 3.19. Alüvyona ait granülometrik dağılım.

 58

3.4.2. Likit Limit Deneyi (LL)

Likit limit ve plastik limit için kullanılacak malzemenin seçiminde özen göstermek ve değişen
plastisitedeki zemin tabakalarım karıştırmak gerekir. Doğal su içeriğinde olan ve 200 No’lu
elek altı malzeme kullanılmalıdır (özellikle temel zemini numuneleri için) 200 No’lu elek
altına geçen malzeme iyice karıştırılarak 100 gr alınır. Bu malzeme üzerine damıtık su
eklenerek macun kıvamına gelene dek derin bir kap içinde spatula ile karıştırılır. Hazırlanan
bu macun kıvamındaki zeminden Casagrande aletinin vuruş kabına konur, spatula ile kap
içine sıvanır (Şekil 3.20).

Oluk açma bıçağı kullanılarak zemin belirgin bir biçimde iki eşit kısma bölünür. Saniyede iki
dönme yapacak hızda yatay kol döndürülerek zeminin iki parçasının oluk tabanında 13 mm
birleşmesini sağlayacak düşüş sayışı saptanır. Oluk tabanındaki kapanma, zeminin kayması
biçiminde değil, zeminin akarak kapanması ile olmalıdır.

Su içeriği belirlenmesi için kapanan bölgeden numune alınır. Vuruş kabında kalan malzeme
karıştırma kabına alınır ve su içeriği değiştirilerek yeni bir darbe sayısı saptanır. Bu işlemlere,
10–40 arasında en az 4 darbe sayısı saptanıncaya kadar devam edilir. Saptanan her darbe
sayısı için su muhtevası hesaplanır. Bu elde edilen darbe sayısı ve buna karşılık gelen su
muhtevası değerlerinden akış eğrisi elde edilir. Akış eğrisinde darbe sayısını (N) logaritmik
olarak apsiste, su muhtevası yüzde olarak ordinatta gösterilir. Akış eğrisinde 25 darbeye karşı
gelen su muhtevası değeri o zeminin "likit limit" değeridir. Aşağıda birimlere ait likit limit
değerleri verilmiştir (Tablo 3.15-3.18).

Şekil 3.20. Cassagrande aleti yardımıyla likit limitin belirlenmesi.

 59

Tablo 3.15. Çukurçeşme Formasyonu’na ait likit limit (LL) değeri.

Numune Darbe Kap ağırlığı Kap+ Kap+kuru yaş numune kuru su içeriği (%)
(gr) yaş numune numune (gr) (gr) numune (gr)
(gr)

ÇUKURÇEŞME 23 21,04 43,79 40,37 22,75 19,33 17,69270564

16 20,87 45,95 39,29 25,08 18,42 36,15635179

38 18,85 44,44 42,04 25,59 23,19 10,34928849

N LL

25 20,31

Tablo 3.16. Kum ocağına (Çukurçeşme) ait likit limit (LL) değeri.
Numune Darbe Kap ağırlığı Kap+ Kap+kuru yaş numune kuru numune su içeriği (%)
(gr) yaş numune numune (gr) (gr) (gr)
(gr)

KİL 36 0,86 20,57 15,18 19,71 14,32 37,6396648

21 0,86 16 11,34 15,14 10,48 44,46564885

5 0,86 23,2 16,43 22,34 15,57 43,48105331

N LL

25 40,81
 60

Tablo 3.17. Belgrad Formasyonu’na ait likit limit (LL) değeri.

Numune Darbe Kap ağırlığı Kap+ Kap+kuru yaş numune kuru numune su içeriği (%)
(gr) yaş numune numune (gr) (gr) (gr)
(gr)

BELGRAD 52 20,42 42,34 35,9 21,92 15,48 41,60206718

29 0,86 10,96 7,93 10,1 7,07 42,85714286

8 0,86 14,69 9,97 13,83 9,11 51,81119649

N LL

25 44,93

Tablo 3.18. Alüvyona ait likit limit (LL) değeri.

Numune Darbe Kap Kap+ Kap+kuru yaş kuru su içeriği (%)

ağırlığı yaş numune numune (gr) numune numune
(gr) (gr) (gr) (gr)

ALÜVYON 10 18,58 38,79 33,96 20,21 15,38 31,40442133

23 19,32 46,74 39,82 27,42 20,5 33,75609756

39 20,06 48,39 40,76 28,33 20,7 36,85990338

N LL

25 34,72
 61

3.4.3. Plastik Limit Deneyi (PL)

Likit limit için hazırlanan numuneden bir miktar alınır. Alınan bu malzeme kaba konur ve
parmaklar ile yoğrulduğunda yapışmayacak şekilde ancak kolayca yuvarlanabilecek bir kütle
elde edilmesini sağlayacak ölçüde arı su ile karıştırılır. Bu kıvamdaki malzemeye el ile
elipsoidal bir biçim verilir ve düz bir plaka üzerine konarak el ayası ile yuvarlanır. Bu işlemi
yaparken 3 mm çapında çubuklar elde edebilmek için yeterince bastırılır. Çubukların çapı 3
mm olduğu anda yüzeyde çatlamalar olmazsa, malzeme toplanır ve tekrar topak haline
getirilerek yoğrulur. Bu yoğurma işlemine 3 mm çapındaki çubuk çatlayıp birkaç parçaya
bölününceye kadar devam edilir. Bu ufalanan çubuğun parçalarının su muhtevası belirlemesi
yapılır. Bulunan bu su muhtevası ortalamaları zeminin plastik limit değerini verir.

Çukurçeşme, kum ocağı (Çukurçeşme), Belgrad ve alüvyon numuneleri ile yapılmış plastik
limit deney sonuçları Tablo 3.19’da verilmiştir.

Tablo 3.19. Zemin numunelerinden elde edilmiş plastik limit (PL) deney sonuçları.

PLASTİK LİMİT

NUMUNE KAP KAP+YAŞ NUMUNE YAŞ NUMUNE KURU NUMUNE SU

AĞIRLIĞI (GRAM) (GRAM) (GRAM) İÇERİĞİ
(GRAM) (%)

ÇUKURÇEŞME 0,86 2,82 1,96 1,68 16,66666667

0,86 3,09 2,23 1,89 17,98941799

0,86 2,79 1,93 1,55 24,51612903

KUM OCAĞI 0,86 3,08 2,22 1,77 25,42372881

0,86 3,68 2,82 2,21 27,60180995

0,86 3,86 3 2,4 25

BELGRAD 0,86 2,41 1,55 1,16 33,62068966

0,86 2,43 1,57 1,18 33,05084746

0,86 2,47 1,61 1,25 28,8

ALÜVYON 0,86 3,17 2,31 1,96 17,85714286

0,86 3,28 2,42 2,06 17,47572816

0,86 2,59 1,73 1,47 17,68707483

 62

3.5. Zemin Özelliklerinin Belirlenmesi

3.5.1. Kıvam Özellikleri ve Zemin Sınıfı

Kıvam özellikleri 40 No’lu elek altı malzeme üzerinde gerçekleştirilen plastik limit ve likit
limit deneyleri ile belirlenmiştir. Plastik limit için örnekler üzerinde sucuk deneyi, likit limit
için Casagrande deneyi yapılmıştır. Deneyler, silttaşlarının yerinde ayrışması sonucu plastik
ve likit limit değerlerinin birbirine yakın olduğunu göstermiştir. Silttaşlarının yerinde ayrışan
ve tutturulmamış halde bir arada bulunan kolloid boyutundan 0.425 mm boyutlu dane
aralığına kadar ayrık malzemesine ait doğal su içeriği, plastik limit, likit limit, plastisite indisi,
likidite indisi ve kıvamlılık indisi değerleri Tablo 3.20 ile verilmiştir.

Tablo 3.20. Silttaşlarının ayrışmış kesimlerinin kıvam değerleri.

Kıvamlılık
Su İçeriği Plastik Limit Likit Limit Plastisite İndisi Likidite indisi
İndisi
w (%) PL (%) LL (%) PI (%) LI (%)
IC (%)
2.95 23.93 28.84 4.91 -4.28 5.28

Zeminlerin plastisite değerine göre sınıflandırılmasında yaygın kullanılan sınıflama

sistematiği Burmister, 1951; Leonars, 1962 ve Anon, 1979 tarafından önerilmiştir. Önerilmiş
olan sınıflamalar Tablo 3.21 ile bir arada verilmiştir.
Silttaşlarının yerinde ayrışıp ayrık malzemeyi oluşturduğunda oluşan zemin, Burmister, 1951
sınıflamasına göre önemsiz derecede plastisiteli killi silt; Leonars, 1962 sınıflamasına göre
plastik olmayan ve çok küçük kuru dayanımlı; Anon, 1979 sınıflamasına göre az plastik
zemin özelliğindedir. Zeminler likit limit, likidite ve kıvamlılık indis değerlerine göre de
sınıflandırılırlar. Likit limit, Likidite ve kıvamlılık indisi değerlerine göre zeminlerin
sınıflanması Tablo 3.22 ile verilmiştir.

Tablo 3.22. ile verilen tanımlama içersinde silttaşlarının yerinde ayrışarak oluşturduğu ayrık
malzeme düşük plastisiteli yağsız veya siltli zemin özelliğinde (Bell, 2007) olup yarı katı veya
katı faz (Murthy, 2003) dadır. Özellikleri yukarıda açıklanan silttaşları Casagrande plastisite
kartında (Şekil 3.21 (a), (b), (c), (d)) CL grubunda yer alır. Bu grubu oluşturan killer düşük
veya orta plastisiteli inorganik zayıf killer olup çakıl, kum ve silt içerebilirler.
 63

Tablo 3.21. Zeminlerin plastisite değerlerine göre sınıflandırılması.

Burmister, 1951
Plastisite İndisi PI (%) Plastisite Derecesi Tanım
0 Plastik değil Silt
1–5 Önemsiz derecede plastisiteli Killi silt
5 – 10 Düşük plastisiteli Silt ve kil
10 – 20 Orta plastisiteli Kil ve silt
20 – 40 Yüksek plastisiteli Siltli kil
> 40 Çok yüksek plastisiteli Kil
Leonars, 1962
Plastisite İndisi PI (%) Plastisite Derecesi Kuru Dayanım
0–5 Plastik değil Çok düşük
5 – 15 Az plastik Düşük
15 – 40 Plastik Orta
> 40 Çok plastik Yüksek
Anon, 1979
Plastisite Sınıfı Plastisite İndisi PI (%) Plastisite Derecesi
1 <1 Plastik değil
2 1–7 Az plastik
3 7 – 17 Orta plastik
4 17 – 35 Yüksek plastik
5 > 35 Çok yüksek plastik

Tablo 3.22. Zeminlerin likit limit, likidite ve kıvamlılık indisine göre sınıflandırılması.
PLASTİSİTE (Bell, 2007)
Tanımlama Plastisite Derecesi Likit Limit LL (%)
Yağsız veya siltli Düşük plastisiteli < 35
Orta yağlı Orta plastisiteli 35 – 50
Yağlı Yüksek plastisiteli 50 – 70
Çok yağlı Çok yüksek plastisiteli 70 – 90
Aşırı derecede yağlı Aşırı yüksek plastisiteli > 90
KIVAMLILIK (Murthy, 2003)
Likidite indisi Kıvamlılık İndisi
Tanımlama
LI (%) IC (%)
Yarı katı veya katı faz <0 >1
Çok sert (wdoğal = PL) 0 1
Çok yumuşak (wdoğal = LL) 1 0
Likit evre >1 <0
 64

Silttaşlarının yerinde ayrışarak oluşturduğu zeminin aktivitesi hesaplanarak şişme potansiyeli

değerlendirilmiştir. Zeminlerin aktivitesi Skempton (1953) tarafından zeminin plastisite indisi
değerinin 0.002 mm den küçük tanelerinin ağırlıkça yüzdesine oranı olarak tanımlanmıştır.
Skempton (1953) tarafından 5 alt grup olarak tanımlanan aktivite genel olarak 0.75 ten küçük
değerleri için aktif olmayan killer (kaolinit), 0.75 – 1.25 değeri için normal killer (illit) ve
1.25 ten büyük değerler için aktif killer (montmorillonit) olarak tanımlanır (Ulusay, 1994).
Silttaşlarının yerinde ayrışması ile oluşan zeminin 2 mikrondan küçük danelerinin ağırlıkça
yüzde değeri (1) nolu eşitlik ile %0.60221 olarak hesaplanmıştır. Bu durumda zeminin
aktivitesi 8.153 olacaktır. Bu değer zeminin aktif kil içerdiğini göstermektedir. Anon (1981)
zeminlerdeki hacim değişim kapasitesini plastisite indis değerine göre Holtz ve Gibbs (1956)
kolloid madde miktarı, plastisite ve büzülme indis değerlerine göre sınıflamışlardır. Bu
sınıflamalar Tablo 3.23 ile verilmiştir.

Şekil 3.21. (a) Çukurçeşme Formasyonu silttaşının yerinde ayrışması sonucu oluşan zeminin
Casagrande plastisite kartında yeri.

Şekil 3.21. (b) Kum ocağı (Çukurçeşme) silttaşının yerinde ayrışması sonucu oluşan zeminin
Casagrande plastisite kartında yeri.
 65

Şekil 3.21. (c) Belgrad Formasyonu silttaşının yerinde ayrışması sonucu oluşan zeminin Casagrande
plastisite kartında yeri.

Şekil 3.21. (d) Alüvyon silttaşının yerinde ayrışması sonucu oluşan zeminin Casagrande plastisite
kartında yeri.

Tablo 3.23. Zeminlerin şişme potansiyeli sınıflandırması.

Holtz ve Gibbs, 1956
İndis Özellikler
Şişme Yüzdesi Şişme Derecesi
Kolloid Yüzdesi Plastisite İndisi Büzülme Limiti
> 28 > 35 < 11 > 30 Çok yüksek
20 – 31 25 – 41 7 – 12 20 – 30 Yüksek
13 – 23 15 – 28 10 – 16 10 – 20 Orta
< 15 < 18 > 15 < 10 Düşük
Anon, 1981
Plastisite İndisi Şişme Potansiyeli
> 35 Çok yüksek
22 – 48 Yüksek
12 – 32 Orta
< 18 Düşük

Silttaşlarının yerinde ayrışıp ayrık malzemeyi oluşturduğunda oluşan zeminin şişme

potansiyeli plastisite indisi değerine göre Anon (1981) ile Holtz ve Gibbs (1956) sınıflamaları
 66

ile yapılan değerlendirmede düşük sınıfındadır. Holtz ve Gibbs (1956) sınıflamasına göre
zeminin şişme yüzdesi %10’dan az olacaktır.

3.5.2. Hesaplamalar
Değişik lokasyonlardan alınan numunelerin kuru birim hacim ağırlıklarını ve doygun birim
hacim ağırlıkları kullanılarak aşağıdaki formül kullanılmıştır. Öncelikle hızlı yüklemede
efektif gerilme değerleri bulunmuş, daha sonra yavaş yüklemede efektif gerilme değerleri
hesaplanmıştır. Bu hesaplamalar zemin ortamının su içeriğinin olmaması ya da tam olmasına
göre yapılmıştır. Her bir formasyon için gerekli hesaplamalar ekte bulunmaktadır. Bu
hesaplamalar zemin mekaniği laboratuvarında yapılan deneylerle bazı parametreler
belirlenemediğinden, formasyonlar için litaratürdeki veriler yardımıyla yapılmıştır.

3.5.2.1. Hızlı Yükleme

Örneğin alındığı yerdeki efektif gerilme değerini hesaplamak için aşağıdaki eşitliklerden
yararlanılmıştır.

Zemin deneylerinde elde ettiğimiz likit limit, plastik limit ve plastisite indileri kullanılarak
kohezyon değeri hesaplanılmıştır. Her bir formasyon için gerekli hesaplamalar ekte
bulunmaktadır.

Normal konsolide killerde kohezyon-gerilme ilişkisi aşağıdaki formülde verildiği gibidir.

Normal konsolide killerde içsel sürtünme açılarını bulmak için literatürde 2 farklı hesap
bulunmaktadır. Aşağıdaki formüller kullanılarak bu iki yönteme göre içsel sürtünme hesapları
yapılmış daha sonrasında bu iki değerin aritmetik ortalaması alınıp nihai içsel sürtünme açısı
kabul edilmiştir. Her bir formasyon için gerekli hesaplamalar ekte bulunmaktadır.
 67

Kenney 1959'a göre; Mayne 1980'e göre;

En son bütün bu veriler kullanılarak kayma gerilmesi denklemleri ortaya konulmuştur. Kayma
gerilmesi hesaplamak için aşağıdaki denklem kullanılmaktadır.

  c   .tg 

3.5.2.2. Yavaş Yükleme

İçsel sürtünme açısı ve efektif gerilme değerleri kullanılarak aşağıdaki formül kullanılarak
yavaş yükleme durumundaki açısı değeri bulunmuş ve son olarak kayma gerilmesi
denkleminde yerine konularak kayma gerilmesi bulunulmuştur. Her bir formasyon için gerekli
hesaplamalar ekte bulunmaktadır.

Drenajlı içsel sürtünme açısını hesaplamak için Skempton ve Bishop bir formül önermişlerdir
(1967).

Skempton ve Bishop'a (1967) göre;

Normal konsolide killerde yavaş yükleme (drenajlı) durumunda c'=0 alınır. Bu durumda
kayma gerilmesi aşağıdaki şekilde hesaplanmıştır.

3.5.3. Kritik Şev Yüksekliğinin Belirlenmesi

Kritik şev yüksekliklerinin belirlenmesinde her bir formasyona ait içsel kuvvetler
hesaplanılmıştır. Bu parametreler ve aşağıdaki formüller kullanılarak her formasyon için
güvenlik katsayısı 1,0 alınarak kritik şev yükseklikleri belirlenilmiştir. Bu işlemler sonucu
güvenli şev açıları ve başmakları elde edildi. Her bir formasyon için gerekli hesaplamalar ekte
bulunmaktadır.
 68

3.5.3.1. Yeraltı Suyunun Yüzeyde Olması Durumu

Yeraltı suyunun yüzeyde olması durumunda şev yüksekliği H;

Güvenlik sayısı G = 1 olması durumunda kritik şev yüksekliği Hk

şeklinde hesaplanır.

3.5.3.2. Yeraltı Suyunun Derinde Olması Durumu

Yeraltı suyunun derinde olması durumunda şev yüksekliği H;

Güvenlik sayısı G = 1 olması durumunda kritik şev yüksekliği Hk

şeklinde hesaplanır.

Yeraltı suyunun durumuna göre formasyonlara ait hesaplamaların sonuçları eklerde

verilmiştir.

3.5.4. Kayacak Kesimin Güvenlik Sayısı ve Şev Açısı

Şev açısı ;

eşitliği ile hesaplanır.

 69

Kritik şev açısı Sin2K;

eşitliği ile hesaplanır.

Kaymaya karşı güvenlik sayısı Gs;

eşitliği ile hesaplanır.

Bu hesaplamalar ışığında zeminlerde şevler için kritik açılar hesaplanmıştır. Olağan durumda
bölgede açılacak şevin güvenli olması için ise yatay ve düşey olarak kazıların nasıl yapılacağı
yükseklikler bazında eklerde verilmiştir.

3.6. Zeminler için Psödostatik Katsayı

Daha önceki hesaplarımızda deprem etkisi olmadan gerekli kritik şev açıları bulunmuştur.
Çalışma alanımızın deprem koşulları altında güvenlik katsayısı 1.5 olacak şekilde
tekrarlanmıştır. Bu hesaplamalar yapılırken aşağıdaki formüller kullanılmıştır. Her bir
formasyon için gerekli hesaplamalar ekte bulunmaktadır.

Leshchinsky - San, 1994 çalışmasında (c, ) içeren zeminlerde oluşturulacak şevlerin

psödostatik analizi için stabilite abakları hazırlamışlardır. Analizde kullanılacak temel
büyüklükler,

1. faktörü;

2. Denge konumu için gerekli stabilite sayısı Ng;

 70

3. Stabilite için gerekli içsel sürtünme açısı;

olarak hesaplanır ve kayacak kesimin güvenlik sayısı ve şev açısı adımı ile belirlenmiş olan
şev açısı değerine göre aşağıdaki şekilde verilen ilgili  (450 veya 900) abağından; eşitlikler
ile hesaplanmış olan ky ve  değerleri için içsel sürtünme açısı g ve Stabilite sayısı Ng
okunarak istenilen güvenlik sayısı Gs için geri analiz yöntemi ile uygun şev yüksekliği H
araştırılır (Şekil 3.22).

Şekil 3.22. Elde edilen  ile geri analiz sonucu, Ng ve g değerlerinin bulunmasında kullanılan
grafikler.
 71

4. ÖMERLİ–HÜSEYİNLİ BÖLGESİ İÇİN DEPREM RİSKİ ANALİZLERİ

4.1. Giriş

Türkiye depremsellik açısından dünyanın en aktif ülkelerinden biridir. Çünkü Alp-Himalaya

dağ kuşağı üzerinde yer almakta ve tektonik rejim sebebiyle büyük depremlerden
etkilenmektedir. Türkiye, tektonik açıdan ele alındığından 3 ana fay hattı içermektedir.
Kuzey Anadolu fay hattı, Doğu Anadolu fay hattı ve Batı Anadolu fay hattı olarak bilinen bu
faylar, ülkedeki konumlarına göre adlandırılmışlardır. Son yüzyıllarda Türkiye’de
gerçekleşmiş olan depremler, yukarıda bahsedilen aktif fay hatları üzerinde oluşmuş, bu
depremler sonucunda da pek çok can kaybı, yaralanma ve maddi hasar meydana gelmiştir.
Özellikle 17 Ağustos 1999 ve 12 Kasım 1999 depremleri ile birlikte ülkemiz başta Marmara
Bölgesi olmak üzere maddi ve manevi olarak büyük kayıplar yaşamıştır. 1999 yılında
gerçekleşmiş olan Gölcük ve Düzce depremleri sonucu Türkiye’nin depreme karşı hazırlıksız
olduğu aşikar şekilde görülmüş, yaşanmış olan kayıpları en aza indirgemek için depreme karşı
hazırlık gereği anlaşılmıştır. Deprem hazırlık evleri için önemli aşamalardan biri, depremde
meydana gelmesi muhtemel olan yer sarsıntısını belirlemek; böylece, bölgede alınacak
tedbirleri yer sarsıntısına göre planlayabilmektir. Bu tez kapsamında, Kuzey Anadolu fayının
Marmara Denizi’nde bulunan bölümünün belirli senaryolar doğrultusunda kırılması sonucu,
İstanbul Anadolu Yakası’nın kuzey kesiminde yer alan Ömerli-Hüseyinli bölgesinin ne
şiddette bir yer sarsıntısı ile etkileneceği irdelenmiştir. Çalışma alanının şiddet dağılım
haritalarını çıkartmak için ESRI firması tarafından üretilmiş olan ArcGIS programı
kullanılmıştır.

4.2. Kuzey Anadolu Fayı ve Marmara Denizi

Alpin sistem içerisinde uzunlukları bin kilometreyi geçen doğrultu atımlı büyük aktif faylar
bulunmaktadır. Kuzey Anadolu fayı da bu sistem içerisinde yer alan doğrultu atımlı aktif bir
fay olup, yaklaşık uzunluğu 1400-1500 kilometredir. Kuzey Anadolu fay sistemi, Anadolu
Levhası’nın, güneyde Arap Levhası ile kuzeyde Avrasya Levhası arasında kalması sonucu
oluşmuştur. Sağ yanal atımlı olan bu fay batıya doğru açılma şeklinde hızla hareket etmesi
sebebiyle yüksek sismik aktivite göstermektedir.
 72

Şekil 4.1. Marmara Denizi’ndeki Kuzey Anadolu fayına ait kollar.

Marmara Denizi Kuzey Anadolu fayının iki önemli kolu üzerinde bulunmaktadır (Şekil 4.1).
Bu kollardan ilki Marmara Denizi’nin kuzeyinde yer almaktadır. Doğuda İzmit Körfezi’nden
Marmara Denizi’ne giren kuzey kolu, batıda Mürefte’de denizden çıkar. İkinci kol ise
yaklaşık olarak Marmara Denizi’nin güney kıyısını takip eder. İznik Gölü güneyinden geçerek
Gemlik Körfezi’ne giren bu kol kıyıyı takiben Kapıdağ Yarımadası’na kadar uzanır. Burada
denizden çıkar, Biga Yarımadası’nın içerisine dalarak Ege Denizi’ne doğru devam eder.

4.3. İstanbul’da Deprem Olasılığı

İstanbul’da yıkıcı etki oluşturan bütün depremlerin Marmara Denizi’nde bulunan faylar
üzerinde oluştuğu kabul edilmektedir. Çünkü İstanbul il sınırları içerisinde bilinmekte olan
hiçbir yıkıcı deprem yaşanmamıştır.
 73

Marmara Denizi içerisinde ciddi bir deprem tehlikesi olduğu kabul edilmektedir. Bu konudaki
başlıca kabuller, 1939 yılında Erzincan Depremi ile başlayan ve 17 Ağustos 1999 Gölcük
depremi ile 12 Kasım 1999 Düzce depremi ardından oluşmuş olan 60 yıllık deprem zincirinin,
stres transferine ve bu transfer sonucunda depremlerin birbirini tetiklemesine dair elde edilmiş
verilere dayanmaktadır. Yani, 1939 Erzincan Depremi’nden bu yana oluşan stres, batıya
doğru aktarılarak 60 yıllık süreçte Marmara Denizi’ne kadar ilerlemiştir. Deprem oluştuğu fay
üzerindeki stresi azaltırken, komşu faylar üzerindeki stresi değiştirmesi üzerine oluşturulmuş
olan bu teori, deprem sonrası yapılan çalışmalar ile ortaya konarak desteklenmiştir. Parson vd.
(2000) tarihsel depremler üzerine çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmada Marmara Denizi
içerisindeki fayların tekrarlanma aralıkları araştırılmış ve GPS değerleri ile eşleştirilerek
Marmara Denizi’nde tekrarlanması beklenen depremin yaklaştığı sonucuna varılmıştır.
Bölgedeki gerilim değişimleri göz önüne alınarak, deprem olasılık hesaplarına gerilim
transferi de eklenmiştir. Sonuç olarak Marmara Bölgesi’ni etkileyecek ve İstanbul’da kuvvetli
bir yer sarsıntısı olarak hissedilecek bir deprem olasılığının yüksek olduğu anlaşılmıştır.

4.4. Deprem Riski Analizi İçin Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) Uygulamaları

Yapılmış olan araştırmalar, tanıtılan veriler ve görüşlerden de anlaşılacağı üzere İstanbul,

ciddi bir deprem tehlikesi ile karşı karşıya bulunmaktadır. 1999 yılında yaşanmış olan
kayıplar ardından, bölgede gerçekleşmesi beklenen depremin olması sonucunda kayıpların en
az şekilde yaşanması için ön hazırlık yapmanın önemi bir kez daha anlaşılmıştır. Deprem
senaryosu oluşturmak, yapılacak olan hazırlıklar içinde en önemlilerinden birisidir. Çünkü bir
deprem senaryosu oluşturarak, deprem öncesinde, deprem anında ve sonrasında yaşanabilecek
olaylar belirlenip, bu olaylara karşı alınacak önlemler belirlenebilir.

Bir deprem senaryosu oluşturulurken çalışmanın temelini, deprem tehlikesinin ve bu

tehlikenin gerçekleşme olasılığının hesaplanması oluşturmaktadır. Dolayısıyla deprem riski
analizi yapılırken, incelenen bölgeyi etkilemesi muhtemel olan depremin olma olasılığı
hesaplamak ve o bölgede yaratacağı yer sarsıntısını belirlemek çalışmanın ilk aşamasını
oluşturmaktadır. Sonuçların şiddet verilerine dönüştürülüp, yorumlanması ile incelenen bölge
için hazırlık evresi doğru şekilde gerçekleştirilebilir.

Bu tez kapsamında Marmara Bölgesi’nde yer alan İstanbul Çekmeköy Belediyesi’ne bağlı
Ömerli-Hüseyinli bölgesi çalışma alanını oluşturmuştur. Bölge İstanbul’da bulunduğu için
yapılmış olan deprem risk analizlerinde kullanılmış olan aktif faylar, Kuzey Anadolu fay
hattının Marmara Denizi içinden geçen kuzey kolunu oluşturan kırıklardır (Şekil 4.2).
 74

Şekil 4.2. Senaryolar hazırlanırken kullanılmış olan fay hattı ile çalışma alanı.

Senaryolar hazırlanmadan önce tamamlanmış olan ilk aşama, bölgede gerçekleştirilmiş

çalışmalarla yapılmış genel jeoloji haritasının ArcMap programı ile sayısallaştırılmasıdır.
Sayısal jeoloji haritası hazırlanırken, ilk olarak programa bölgenin topoğrafik harita verisi
eklenmiş ve köşe koordinatları atanmıştır. Daha sonra koordinat bilgileri eklenmiş olan
toroğrafik haritaya çalışma alanında incelenmiş olan dokanaklar işaretlenerek, her bir
formasyon ayrı birer poligon olarak hazırlanmıştır. Formasyonlara ait adlandırmaların
yapılması ile sayısal jeoloji haritası tamamlanmıştır. Bu haritanın veri bankasına her bir
formasyona ait kaya/zemin türü, Vs hızı ve bu hıza bağlı olarak Gb ile Gc değerleri
girilmiştir. Vs hızları doğrultusunda atanmış olan Gb ile Gc değerleri aşağıda verildiği şekilde
belirlenmiş olup, Tablo 4.1’de formasyonlara ait Vs hızları ile Gb, Gc değerleri gösterilmiştir.

Vs < 180 m/sn için Gb = 0, Gc = 0

180 m/sn < Vs < 360 m/sn için Gb = 0, Gc = 1

360 m/sn < Vs < 750 m/sn için Gb = 1, Gc = 0

Vs > 750 m/sn için Gb = 0, Gc = 1

 75

Tablo 4.1. Formasyonlara ait Vs, Gb ve Gc değerleri.

Kısaltması Vs Gb Gc Kısaltması Vs Gb Gc

Ok 1310 0 0 Trb 1310 0 0

Oa 1310 0 0 Kyi 850 0 0

OSg 1310 0 0 Mç 410 1 0

SDd 1310 0 0 Qb 220 0 1

Dk 1310 0 0 Qal 220 0 1

Bu verilerin işlenmesi ardından olası İstanbul depreminde rol oynayacağı düşünülen Kuzey
Anadolu fay hattının Marmara Denizi’ndeki kuzey koluna ait bölümü haritalanmıştır. Kuzey
kolunu oluşturan fayların üretilen senaryolar doğrultusunda boyları girilmiş, fayların
boylarından hareketle üretebilecekleri maksimum deprem büyüklükleri belirlenmiştir. Boy ve
büyüklük değerleri fay haritalarına ait veri bankalarına işlenmiştir.

Sayısal jeoloji haritasını oluşturan poligonlar seçilen aralıklarla noktalara dönüştürülmüş ve

bu noktalara jeoloji haritasında denk geldikleri formasyona ait parametreler atanmıştır.
Yapılmış olan çalışma kapsamında poligonlar 25 santimetrelik aralıklarla noktalara
dönüştürülmüştür. Bu işlem ardından üzerinde deprem olacağı varsayılan fayın seçilmesi ile
noktaların faya dik uzaklığı hesaplanmıştır. Elde edilmiş sonuçlar metre cinsinden olup,
kilometre cinsine çevrilmiştir. Kaya-zemin koşulları belirlenmiş olan bölgenin veri tablosuna
faya uzaklık değerleri girilmiştir. Ardından deprem büyüklüğü, her noktanın faya uzaklığı ve
Vs, Gb, Gc değerleri ile ivme azalım formülü işleme sokularak, her noktaya ait ivme değerleri
hesaplanmıştır. Elde edilmiş ivme değerleri ile ivme-şiddet dönüşüm formülü kullanılmış,
böylece her noktaya ait şiddet değerleri belirlenmiştir. Daha sonra noktasal olarak elde
edilmiş şiddet verileri haritalanıp, gerçekleşmesi muhtemel senaryo doğrultusunda bölgeye ait
şiddet haritaları hazırlanmıştır.

Bu tez kapsamında 3 adet senaryo oluşturulmuş, bu senaryolarda kullanılan veriler senaryo

başlıkları altında ayrıntılı şekilde anlatılmışlar. Senaryo sonuçlarının yorumlanması, tez
kapsamındaki genel sonuçlar başlığı altında verilmiştir. Yorumlama için Şekil 4.3’te verilen
Mercalli Şiddet ölçeği kullanılmıştır.
 76

Şekil 4.3. Mercalli Şiddet ölçeği.

 77

4.4.1. Senaryo 1

Senaryo 1 ile Marmara fayının Adalar fayı ile Tekirdağ Çukurluğu arasında yer alan 70 km
uzunluğundaki Tekirdağ-Yeşilköy segmetinin kırılması halinde oluşması beklenen 7.2
büyüklüğündeki depremin çalışma alanında yaratacağı yer sarsıntısı irdelenmiştir. 7.2
büyüklüğündeki bir depremin bölgede yaratacağı şiddet değerleri 6 ile 7 olarak belirlenmiştir.
Şekil 4.4’te görüldüğü gibi gevşek zeminden oluşmuş bölümlerde şiddet 7 olarak
hissedilirken, diğer bölümlerde ise depremin 6 şiddetinde etki edeceği belirlenmiştir.

Şekil 4.4. Tekirdağ-Yeşilköy segmentinin kırılması halinde çalışma alanında görülmesi beklenen şiddet
dağılımı.
 78

4.4.2. Senaryo 2

Senaryo 2 ile 121 km uzunluğundaki Batı Marmara fayının kırılması sonucu oluşacak deprem
ele alınmıştır. Bu fay Ganos açıklarından başlar, Senaryo 1’de incelenmiş olan Tekirdağ-
Yeşilköy segmentini kapsayarak, Yeşilköy açıklarına kadar uzanır. Batı Marmara fayının
kırılması halinde büyüklüğü 7.5 olan bir depremin oluşması beklenmektedir. Bu depremin
gerçekleşmesi halinde, çalışma alanının kuzeydoğu kesiminin bir kısmında hissedilecek
şiddetin 6 olduğu, bölgenin geri kalan kısımlarında ise Senaryo 1’deki gibi gevşek zeminden
oluşmuş olan kısmın daha yüksek şiddette etkileneceği görülmüştür (Şekil 4.5). Bu senaryo
ile muhtemel deprem sonucu, bölgede etkinliğini göstermesi beklenen şiddet değerleri 6 ile 8
arasında değişmektedir.

Şekil 4.5. Batı Marmara fayının kırılması halinde çalışma alanında görülmesi beklenen şiddet
dağılımı.
 79

4.4.3. Senaryo 3

Senaryo 3 ile Batı Marmara fayından başlayarak Adalar fayını kapsayarak İzmit fayı ile
sonlanan 186 km boyundaki hattın kırılması sonucu oluşması muhtemel deprem incelenmiştir.
Bu hattın kırılması ile 7.7 büyüklüğünde bir deprem beklenmekte olup, çalışma alanındaki
etkisinin 7 ve 8 şiddetinde olduğu belirlenmiştir (Şekil 4.6). Diğer senaryolarla benzer şekilde
şiddet dağılımı gözlenmiş olan Senaryo 3’te de bölgede gevşek zeminden oluşan kesmin,
diğer bölümlere nazaran daha yüksek şiddette etkileneceği görülmüştür.

Şekil 4.6. Batı Marmara fayından İzmit fayına kadar kırılması halinde çalışma alınında görülmesi
beklenen şiddet dağılımı.
 80

5. SONUÇLAR

Çekmeköy’ün kuzeydoğusunda yer alan Hüseyinli-Ömerli arasında kalan bölgede yapılan

arazi çalışması ve hazırlanan ince kesitlerin laboratuvar ortamında incelenmesi sonucu
bölgenin jeolojisi açıklanmaya çalışılmış, bu kapsamda bölgenin 1/25.000 ölçekli jeoloji
haritası ile K-G ve KD-GB doğrultulu iki adet en kesit hazırlanmıştır. Ayrıca çalışma
alanındaki formasyonlara ait birimlerin daneleri arasındaki bağlantı durumuna göre kaya ve
zemin olarak ayrılmışlardır. Mühendislik çalışmaları için, çalışma alanında örnek alımına el
verişli olan birimlerden numuneler alınıp, standartlara uygun şekilde hazırlanmışlardır.
Yapılmış olan deneylerle, kayaların su içeriği, süreksizlik sınıflamaları, kayma mukavemetleri
(), kohezyon değerleri (c) ve içsel sürtünme açıları () hesaplanmış, içsel sürtünme açıları ile
psödostatik katsayı kullanılarak güvenlik katsayısı 1,5 olmak üzere birimlerin şev açıları
hesaplanmıştır. Ayrıca zeminlerin likit limit (LL) ve plastik limit (PL) değerleri
hesaplanmıştır. Son olarak jeolojik çalışmalarla elde edilmiş veriler kullanılarak, Kuzey
Anadolu Fay Hattı’nın Marmara Denizi’nin kuzey kesiminde bulunan ve muhtemel İstanbul
depreminin oluşmasına sebep olması beklenen faylar, kendi içlerinde gruplanarak senaryolar
üretilmiştir. Bu senaryolarla çalışma alanına yaklaşık 45 km uzaklıkta bulunan fayların
kırılması sonucu bölgede hissedilecek şiddet verileri hesaplanmış ve haritalanmıştır. Haritalar
göz önüne alındığında muhtemel İstanbul depreminin bölgeyi minimum 6 maksimum 8
şiddetinde etkileyeceği görülmüştür. Bölgenin daha çok KB-GD doğrultusunda yayılım
göstermiş ve zemin olarak tanımlanmış kesimlerin, olası deprem sonucu kaya kesimlere göre
daha çok etkileneceği anlaşılmıştır. Mercalli’nin şiddet sınıflamasına göre, bölgenin hasar
görmesi, maddi zararlarla karşılaşması hatta can kaybı yaşamasının muhtemel olduğu
görülmüştür. Bu etkileri en aza indirmek amacıyla, çalışma alanında düzenlenecek herhangi
bir mühendislik çalışmasının zarar görmeyip, zarara uğratmaması için, güvenlik katsayısı 1,5
kabul edilerek çalışılmış ve psödostatik katsayı yöntemiyle bölgenin şev açıları bulunmuştur.
Deprem göz ardı edildiğinde sismik yüklemelerin etkisinin olmayacağından, çıkan şev açıları
daha yüksek iken, deprem ihtimali ile yapılan hesaplamalarda şev açılarının düştüğü
gözlenmiştir. Aydos Formasyonu için 27°, Dolayoba Formasyonu için 10°, Ballıkaya
Formasyonu için 29° şev açılarının en son alacağı değer olarak belirlenmiştir. Kaya
numunelerinin değerleri kullanılarak yapılmış olan bu hesaplama, bölgede muhtemel deprem
sonucu oluşacak yer sarsıntısını zemine göre daha az hissedecek olan kesimlerde bile sınır şev
değerlerinin 30°’den küçük olduğunu göstermiştir. Aynı şekilde zemin numunelerinin
değerleri kullanılarak ve yine güvenlik sayısı 1,5 kabul edilerek, psödostatik katsayı yöntemi
 81

kullanılmıştır. Çukurçeşme Formasyonu için 7,34°, kum ocağı (Çukurçeşme) için 12,69°,
Belgrad Formasyonu için 9,65°, alüvyon için 12,08° kritik şev açıları olarak belirlenmiştir.
Psödostatik katsayı kullanılmadan önce, hesaplanmış olan bu açıların daha yüksek değerlerde
çıktığı bir kez daha görülmüştür. Depremin yaratacağı sismik dalga devreye katılması halinde
birimin etkilenme durumunu göz önüne alarak yapılan çalışmalar sonucu kritik şev açıları
10°’nin altında hesaplanmıştır. Bu sebeple bölgede düşünülen herhangi bir mühendislik
çalışmasının deprem riski gözetilerek yapılması önerilmektedir.
 82

KAYNAKLAR

Abdüsselamoğlu, M.S., 1963, Istanbul boğazı doğusunda mostra veren Paleozoyik arazide

stratigrafik ve paleontolojik yeni müşahadeler. MTA Dergisi, 60.

Abramson. L.W. vd., 2001, “Slope stability and stabilization and stabilition methods’’, 2nd

Edition, John Wiley& Sons.

Ambraseys, N. and Finkel, C., 1991, Long term seismicity of Istanbul and of teh Marmara Sea

region. Terra, 3, 527-539.

Ambraseys, N. and Finkel, C., 1995, The seismicity of Turkey ans AdjacentAreas: A

Historical Review, 1500-1800. Eren Yayinevi, Istanbul, 240s.

Ambrasyes, N., 1997, Development and application of teh strong ground motions. Deprem

Mühendisligi Türk Milli Komitesi Dördüncü Ulusal Deprem Mühendisligi

Konferansi. ODTÜ, 3-21.

Ansal, A., 1999, Depremlerde yerel zemin davranislari. TÜBİTAK Bilim Teknik Dergisi

Anon, 1979, Classification of rocks and soils for engineering geological mapping. Part I –

rock and soil materials. Bull. Int. Assoc. Eng. Geol. 19, p.364–371.

Anon, 1981, Assessment of damage in low – rise buildings, with particular reference to

progressive foundation movement. Digest 251, Building Research

Establishment, Her Majesty’s Stationery Office, London.

Arıç, C., 1955, Doktora Tezi, İTÜ., 48S.

Arıoğlu, E., Arıoğlu, B.M., Girgin, C., 2001, Doğu Marmara depreminin yer ivme değerleri

açısından değerlendirilmesi. Beton Prefabrikasyon, Ocak-Nisan 2001, 57-58,

5-15.
 83

Barka, A.A., 1996, Slip distribution along the North Anatolian Fault associatedwith large

earthquakes of period 1939 to 1967, Bulletin of the Seismol-ogical Society of

America, 86, 5, 1238-1254.

Baykal, F., 1943 ve Kaya, O., 1963, MTA Dergisi,61.

Bwll, F.G., 2007, Engineering Geology. Second edition, Butterworth-Heinemann is an

imprint of Elsevier, UK-USA, 581p.

Boore, D. M., W. B. Joyner, and T. E. Fumal, 1993, Estimation of response spectra and peak

accelerations from western North American earthquakes: An interim report,

U.S. Geological Survey Open-File Report 93-509.

Boore, D.M., W.B. Joyner, and T.E. Fumal, 1997, Equations for estimating horizontal

response spectra and peak acceleration from western North American

earthquakes: A summary of recent work, Seism. Res. Letters, v. 68, 128–153.

Das, B.M., 1994, “Principles of Geotechnical Engineering” , PWS Publishing Company,

Boston.
Erguvanlı, K., 1949, Doktora Tezi, İTÜ İnşaat Fak., 89s.

Gedik, İ., 1975, Paleontographica, 150:99-160.

İmer, R.R., 1984, İTÜ Ayazağa Kampüsü Mühendislik Jeolojisi. YL Tezi. 64s., İstanbul.

Kaya, O., 1968, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi, 56s.

Ketin, İ., 1983. Türkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış. İTÜ Vakfı, Yayın No: 32, 595s.,

İstanbul.

Önalan, M., 1982, Doçentlik Tezi, İstanbul Üniversitesi, Yerbilimleri Fakültesi, 155s.
 84

Parsons , T., Toda, S., Stein, R., Barka, A., Dieterich, J., 2000, Heightened odds of large

earthquakes near Istanbul: an interaction-based probability calculation.

Science, 288, 661-665.

Sayar, C., 1962, New observations in the Paleozoic sequence of the Bosphorus and adjoining

areas, Istanbul, Turkey. Symp. Band. 2. Int. Silur-Bonn-Bruxelles, 1960: 222-

223.

Sayar, C., 1989, Istanbul ve çevresi Neojen çökelleri ve Paratetis içindeki konumu, I.T.Ü.

Maden Fakültesi 35. yıl Semp., 29-30 Haziran-1 Temmuz 1989, 250-266.

Şengör, A.M.C. ve Yılmaz, Y., 1981. Tethyan evolution of Turkey: a plate tectonic approach,

Tectonophysics, 75, 181-241.

Terzaghi K., Ralph B. Peck., 1948, Soil mechanics in Enginnering Practice, John Wiley and7

Sons, New York, the second edition by Ralph B. Peck, 1967.

Tüysüz, O., 2003, İstanbul için deprem senaryolarının hazırlanmasında coğrafi bilgi

sistemlerinin kullanımı, İTÜ Bilimsel Araştırma Projesi Raporu, 35-48.

Ulusay, R., 1994, Uygulamalı Jeoteknik Bilgiler. TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası

Yayınları no:38, 2. baskı, 243s., Ankara.

Yalçınlar, İ., 1956, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 4, 157-160.

http://www.csb.gov.tr/iller/istanbulakdm/index.php?Sayfa=sayfa&Tur=webmenu&Id=10462

http://www.biltek.tubitak.gov.tr/sandik/deprem/sismoloji2.html

http://www.biltek.tubitak.gov.tr/merak_ettikleriniz/index.php?kategori_id=21&soru_id=2691

http://www.cekmekoy.bel.tr/cekmekoy-cografyasi

View publication stats