ტომ ი

2017
წიგნი „ერობა – თვითმმართველობის რეფორმა საქართველოს
რესპუბლიკაში 1918“ მომზადდა პროექტის „თვითმმართველობის რეფორმა
და მისი შედგები საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში 1919-1921“
ფარგლებში საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიის მიერ.

გამოცემულია ფონდის „ღია საზოგადოება – საქართველოს“ დაფინანსებით

და მხარდაჭერით. წიგნში გამოთქმული მოსაზრება შესაძლოა არ
გამოხატავდეს ფონდის პოზიციას. შესაბამისად, ფონდი არ არის
პასუხისმგებელი მის შინაარსზე.

ავტორი: ირაკლი ხვადაგიანი

რედაქტორი: ანა მარგველაშვილი

მკვლევართა ჯგუფი: რუსიკო კობახიძე, ანა მარგველაშვილი,
დავით ხვადაგიანი, ირაკლი ხვადაგიანი

კონსულტანტი: დავით ლოსაბერიძე

სტილი და კორექტურა: ანა ჭაბაშვილი, ქეთევან გოგობერიშვილი
ყდის დიზაინი: ირაკლი ჭუმბურიძე
დაკაბადონება: მაგდა ცოცხალაშვილი

© საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია, 2017

ISBN 978-9941-0-9319-7
სარჩევი

8 წინათქმა
I კარი
მოვალეობა უფლებათა გარეშე
ერო­ბა (Земство) – შეზღუდული თვითმმართველობის
12 მოდელი რუსეთის იმპერიაში: ნორმატიული მხარე,
პრაქტიკა, პრობლემები

სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის იდე­ის პრო­პა­გან­და სა­ქარ­თვე­ლო­ში;

34 რე­ფორ­მის მოთხ­ოვ­ნის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი კამ­პა­ნია 1870-
ი­ა­ნი წლე­ბი­დან 1905 წლამ­დე

სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტე­ბის გან­ხილ­ვა 1905 წელს;

54 სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნიო სა­ერ ­ ო­ბო
სა­თათ­ბი­რო­ებ­ ის მუ­შა­ობ­ ა

რევოლუციური თვითმმართველობები - „რესპუბლიკები“

70 საქართველოში 1905 წელს

სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის ინერ­ცი­უ­ლი პრო­ცე­სი

82 1906 წლი­დან 1917 წლამ­დე

ალტერნატიული რეალობა: თვითმმართველობის და

92 თვითორგანიზების სამოქალაქო-საზოგადოებრივი
ფორმები საქართველოში

II კარი
ცვლილებების ქარი 
რევოლუციის შემდგომი რეფორმის პროექტები
112 1917 წელი
 კა­რი III
რეს­პუბ­ლი­კა – თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა უბ­რა­ლო ჯა­მი 
პო­ლი­ტი­კუ­რი ტურ­ბუ­ლენ­ტო­ბა – 1918 წე­ლი;
132 სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის დი­ნა­მი­კა
სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში

სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მი ეტა­პი სა­ქარ­თვე­ლოს

150 დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში – 1918, 1919, 1920 წლე­ბი

უფლებამოსილებათა გამიჯვნის საკითხი

176 და საერობო დებულება

სა­თე­მო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბი – ტერიტორიული

198 მოწყობის საკითხი

214 ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტი

სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის

220 სა­ერ­თო ანა­ლი­ზი

1921 წლის საბ­ჭო­თა ოკუ­პა­ცია და ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის

232 და­სას­რუ­ლი. ერო­ბა­თა ბო­ლო პო­ლი­ტი­კუ­რი აქ­ცია

ბოლოთქმა
საქართველო - ორი სახის თვითმმართველობა 

თვითმმართველობა საქართველოს დემოკრატიულ
243 რესპუბლიკასა და დღევანდელ საქართველოში
დავით ლოსაბერიძე
 დანართები
1905 წლის საერობო თათბირის ხმოსანთა განაწილების
277 ცხრილი

დროებითი დებულება ამიერკავკასიის საერობო

279 დაწესებულებებისა

სამაზრო და საგუბერნიო ერობათა ხმოსნების

284 განაწილება

286 საქართველოს საერობო არჩევნების დინამიკა

ამომრჩეველთა აქტივობა საქართველოს საერობო

287 არჩევნებზე

საქართველოს სამაზრო ერობათა ხმოსნების პარტიული

288 სტატისტიკა

სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის
290 ერო­ბა­თა კავ­ში­რის დე­ბუ­ლე­ბა

საქართველოს რესპუბლიკის
295 საერობო თვითმართველობის კანონ-პროექტი

304 კანონ-პროექტი თემის შესახებ

340 სა­ე­რო­ბო ფი­ნან­სე­ბის კა­ნონ­-პრო­ექ­ტი

სა­ქარ­თვე­ლოს ტე­რი­ტო­რი­ის ახალ სა­ად­მი­ნის­ტრა­ციო

347 ერ­თე­ულ
­ ე­ბად და­ნა­წი­ლე­ბის შე­სა­ხებ

378 საქართველოს კონ­სტი­ტუ­ცია

წინათქმა
„საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია“ (Sovlab) 2010 წლი­
დან მუშაობს საბჭოთა ისტორიის გააზრებაზე და ცდილობს, მრავალი
მიმართულებით წარმართოს თავისი კვლევითი საქმიანობა. მისი მიზანია, ამ
კვლევებზე დაყრდნობით შექმნას საგანმანათლებლო რესურსები ფართო
საზოგადოებისათვის.
თუმცა, ორგანიზაცია ძირითადად სწო­რედ საბჭოთა პერიოდს იკვ­
ლევს, ბო­ლო წლებში ის არანაკლებ ყურადღებას უთმობს XIX საუ­
კუნის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოვლენებისა და საქართველოს
დემოკრატიული რესპუბლიკის (1918-1921) შესწავლასაც; სწორედ ეს
პერიოდი გვაძლევს საშუალებას, უკეთესად გავიაზროთ ის კონტექსტი,
რომელიც 1921 წლის საბჭოთა ოკუპაციას და მის შემდგომ 70-წლიან
მმართველობას უსწრებდა წინ; ამ კონტექსტის ფართოდ წარმოჩენა კი უკვე
მრავალი დღევანდელი პრობლემის გააზრებაში დაგვეხმარება.
2016 წელს ორგანიზაციამ გამოსცა წიგნი „საქართველოს დამ­ფუძნე­
ბელი კრება - 1919“, რომელიც ოთხწლიან კვლევას დაეფუძნა; 2015-2016
წლებში პარტნიორ ორგანიზაციებთან ერთად საბჭოთა წარსულის კვლევის
ლაბორატორია შეისწავლიდა პრობლემას „თემის თვითორგანიზებისა და
თანამშრომლობის გა­­მოცდილება საბჭოთა ოკუპაციამდე საქართველოში“.
შედეგად გა­მოიცა ამავე სახელწოდების ორტომეული. საქართველოს
პირველი რესპუბლიკის დროს ჩატარებული საერობო რეფორმის გაა­
ნალიზების იდეა სწორედ თემის თვითორგანიზების, როგორც ალტერ­
ნატიული თვითმმართველობის საკითხის, კვლევის დროს გაჩნდა.
წინამდებარე გამოცემა 1918-1920 წლების საერობო რეფორმას ეხება
და დაინტერესებულ მკითხველს შესაძლებლობა ექნება, გა­ე­ც­­ნოს არა
მარტო რეფორმის ჩატარების სპეციფიკასა და მის გეო­გრაფიას, მისი მიმ­
დინარეობის ძალიან საინტერესო დეტალებს მა­ზ­რების მიხედვით, არა­
მედ თვითმმართველობის საკითხებზე მიმ­დინარე მთელ დისკურსსა და
არსებულ გამოწვევებსაც XIX საუკუნის შუიდან მოყოლებული 1918 წლამ­
დე. კვლევაში ნათლად ჩანს, თუ როგორ ნატრობდნენ საქართველოს მო­
ქალაქეები თვითმმართველობის რეფორმას და როგორ ელოდებოდნენ
ხელსაყრელ მომენტს ქვეყნის დეცენტრალიზაციისათვის. მიუხედავად
იმისა, რომ ამ საკითხს მეფის რუსეთი კრიტიკულად ეკიდებოდა და არც
რეალური იმედი არსებობდა, მაშინდელი განმანათლებლები დაუღალა­
ვად მუშაობდნენ საზოგადოებრივი აზრის ჩამოსაყალიბებლად და თვით­
მმართველობისათვის მოსახლეობის მოსამზადებლად.
ერობის რეფორმის შესახებ არსებული საარქივო დოკუმენტაცია იმ­
დე­ნად დიდი მოცულობისა აღმოჩნდა, რომ ვფიქრობთ, საჭირო იქნება
საგამომცემლო სერიის გაგრძელება. კერძოდ, ცალკე კვლევის და გამო­

8
ცემის საგანია საქალაქო თვითმმართველობის თემა, ერობის რეფორმაში
ჩართულ პირთა ბიოგრაფიები და სხვ.
თვითმმართველობის საკითხები დღესაც არ კარგავს აქტუალობას
(განსაკუთრებით უკანასკნელ პერიოდში საქალაქო თვით­მმართველო­­ბას­
თან დაკავშირებული ცვლილებების ფონზე. კერძოდ, რიგი ქალაქებისა­თვის
თვითთმართველი სტატუსის გაუქმება). ამ პრობლემებით დაინტერესებუ­ლი
მკითხველი უთუოდ განსაკუთრებულ ყურადღებას მიაქცევს ქვეყნის ლამის
საუკუნის წინანდელ გამოცდილებას და ხედვას, რომელიც დღევანდელ­თან
შედარებით გაცილებით თამამი იყო.
საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საერობო რეფორმის
კვლევა და წიგნად გამოცემა განხორციელდა ფონდ „ღია საზოგადოება
- საქართველოს“ მხარდაჭერით. გვიხარია, რომ ამ ნაშრომით 1918-1921
წლების დროინდელი კიდევ ერთი საინტერესო ისტორია გაცოცხლდა.
სამომავლოდ „საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია“ გეგმავს,
XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან მოყოლებული, ვიდრე 1980-იანი წლე­
ბის ბოლომდე, ეტაპობრივად მოიცვას ყველა ეპოქა და ეპოქისათვის
დამახასიათებელი სპეციფიკური თემები; შეავსოს ისტორიის ცარიელი
ფურც­ლები და ეცადოს, დასვას კრიტიკული შეკითხვები საზოგადოებაში
დისკუსიის წახალისებისათვის. გაგრ­ძელდება საქართველოს პირველი
დემოკრატიული რესპუბლიკის შესწავლაც. ეს კი ნიშნავს, რომ უახლოეს
წლებში მკითხველს არანაკლებ საინტერესო გამოცემებს შევთავაზებთ.

ანა მარგველაშვილი
საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია

9
 I კარი
მოვალეობა
უფლებათა გარეშე
ერო­ბა (Земство) – შეზღუდული თვითმმართველობის
მოდელი რუსეთის იმპერიაში:
1
ნორმატიული მხარე, პრაქტიკა, პრობლემები

„უგუნურება იქ­ნე­ბო­და რუ­სე­თი­სათ­ვის სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გენლო­ბის

რა­ი­მე ფორ­მე­ბის და­სავ­ლე­თი­დან სეს­ხე­ბა; ეს ფორ­მე­ბი არა­თუ უცხოა
რუ­სი ხალ­ხი­სათ­ვის, არა­მედ ამან შე­იძ­ლე­ბა, მთე­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი სა­
ფუძ­ვე­ლი და მსოფ­ლმხედ­ვე­ლო­ბა მო­არ­ყი­ოს და სრუ­ლი გა­ურ­კვევ­
ლო­ბა შეჰ­ყა­როს, რომ­ლის შედ­ეგე­ბის წი­ნას­წარ გან­ჭვრე­ტაც რთუ­ლი
იქ­ნე­ბა.

გრა­ფი მი­ხე­ილ ლო­რის­-მე­ლი­ქო­ვი

Белоконский Иван, Земское движение (второе издание),
„Задруга“, Москва, 1914 г.
ფოტო: რუსეთის საერთო-საერობო ყრილობა მოკოვში, 1905 წლის ივლისი
 XIX სა­უ­კუ­ნის 50-ი­ა­ნი წლე­ბის ბო­ლო­სათ­ვის რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში ცვლი­
ლე­ბე­ბის ამინ­დი დად­გა. სა­ზო­გა­დო­ე­ბის აქ­ტი­ურ და გა­ნათ­ლე­ბულ ნა­წილ­ში
მზარ­დი ღია უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა უფ­რო გა­ამ­წვა­ვა იმ­პე­რი­ის მარ­ცხმა სა­ერ­თა­
შო­რი­სო არე­ნა­ზე – ყი­რი­მის ომ­ში. ომ­მა მკა­ფი­ოდ აჩ­ვე­ნა, რამ­დე­ნად ჩა­
მორ­ჩა რუ­სე­თი კონ­კუ­რენ­ტებს – ევ­რო­პულ ქვეყ­ნებს; ომის­შემ­დგომ ხან­ში
გა­სამ­ხედ­რო­ე­ბუ­ლი, შუა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის მსგავ­სი სა­ხელ­მწი­ფო აპა­რა­ტი­სა და
არ­მი­ის მო­ხე­ლე­ე­ბი ხში­რად მო­ქა­ლა­ქე­თა მხრი­დან აშ­კა­რა და­ცინ­ვი­სა და
ზიზღ­ის ობი­ექ­ტე­ბი ხდე­ბოდ­ნენ, რო­გორც დრო­მოჭ­მუ­ლი რე­ჟი­მის ცოცხ­ა­ლი
სიმ­ბო­ლო­ე­ბი.
პრო­ტეს­ტის მუხ­ტი ძი­რი­თა­დად სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის პრი­ვი­ლე­გი­რე­ბულ ფე­
ნა­ში – თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა დე­მოკ­რა­ტი­ულ ნა­წილ­ში, ახ­ლად გა­ჩე­ნილ ბურ­
ჟუ­ა­ზი­ულ წრე­ებ­სა და სტუ­დენ­ტო­ბა­ში გროვ­დე­ბო­და. გა­რე სამ­ყა­როს­თან
კო­მუ­ნი­კა­ცი­ის გან­ვი­თა­რე­ბამ, სა­უ­ნი­ვერ­სი­ტე­ტო-­სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო წრე­ე­ბის
გაძ­ლი­ე­რე­ბამ და ლი­ბე­რა­ლურ­მა პრე­სამ (ცენ­ზუ­რის მი­უ­ხე­და­ვად) შეძ­ლო,
ერ­თი მხრივ, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი იდე­ა­ლე­ბის გავ­რცე­ლე­ბა, მე­ო­რე მხრივ კი,
ქვეყ­ნის კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის ფონ­ზე სა­ხელ­მწი­ფო და სა­ზო­გა­დო­
ებ­რი­ვი წყო­ბი­სა და ცხოვ­რე­ბის სა­უ­კე­თე­სო პრაქ­ტი­კის ნი­მუ­შად ევ­რო­პუ­ლი
მო­დე­ლის წარ­მო­ჩე­ნა. შე­დე­გად კონ­სტი­ტუ­ცი­ო­ნა­ლის­ტურ­მა მის­წრა­ფე­ბებ­მა
უკ­ვე ცხა­დად იწყო გა­მოვ­ლე­ნა.
სა­ზო­გა­დო მოღ­ვა­წე­თა ახა­ლი თა­ო­ბა თა­ვი­სი დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი დღის
წეს­რი­გით და­უ­პი­რის­პირ­და იმ­პე­რი­ა­ში გა­ბა­ტო­ნე­ბულ სლა­ვო­ფი­ლურ და
რე­აქ­ცი­ო­ნე­რულ მი­მარ­თუ­ლე­ბას, რო­მე­ლიც, ერ­თი მხრივ, გა­მო­რიცხ­ავ­და
იმ­პე­რა­ტო­რის ცენ­ტრა­ლიზ­მზე და­ფუძ­ნე­ბუ­ლი ბი­უ­როკ­რა­ტი­უ­ლი და ჩი­ნო­ვი­
ნი­კუ­რი მო­დე­ლის ალ­ტერ­ნტი­ვა­ზე ლა­პა­რაკს, ხო­ლო მე­ო­რე მხრივ, ცდი­
ლობ­და, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში და­ე­ნერ­გა აზ­რი, რომ რუ­სუ­ლი სა­ხელ­მწი­ფო და
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი, თვით­მყო­ფა­დი წარ­მო­ნაქ­მნია და რომ მას
სა­კუ­თა­რი, უნი­კა­ლუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის მო­დე­ლი სჭირ­დე­ბა; ამი­ტომ გა­რე გა­
მოც­დი­ლე­ბის სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლოდ მი­ღე­ბა და და­ნერ­გვა რუ­სულ რე­ა­ლო­ბა­
ში სა­ხი­ფა­თოდ და არაპ­რო­დუქ­ტი­ულ ­ ად მი­აჩ­ნდათ და კა­ტე­გო­რი­უ­ლად ეწი­
ნა­აღ­მდ­ეგე­ბოდ­ნენ ევ­რო­პუ­ლი გა­მოც­დი­ლე­ბის გად­მო­ღე­ბის წი­ნა­და­დე­ბებს.
ოპო­ნენ­ტე­ბი კი გა­მუდ­მე­ბით ამ­ტკი­ცებ­დნენ, რომ რუ­სე­თის სა­ხელ­მწი­ფოს
შუა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის მსგავ­სი მმარ­თვე­ლო­ბის და ცხოვ­რე­ბის მო­დე­ლი თავ­და­
პირ­ვე­ლად ტი­პუ­რი აღ­მო­სავ­ლუ­რი დეს­პო­ტია იყო, რო­მე­ლიც რო­მა­ნო­ვე­ბის
მმარ­თვე­ლო­ბის შემ­დეგ ასე­ვე ტი­პურ, და­სავ­ლურ, ევ­რო­პულ ფე­ო­და­ლურ
სა­ხელ­მწი­ფოდ ტრან­სფორ­მირ­და; ამი­ტომ, თუ­კი შუა სა­უ­კუ­ნე­ე­ბის მმარ­თვე­
ლო­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბა არ­სობ­რი­ვად არ გან­სხვავ­დე­ბო­და ევ­რო­პუ­ლი­სა­გან,
თა­ნა­მედ­რო­ვე­ო­ბა­შიც პროგ­რე­სის გზაც მსგავ­სი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო და იმ­პე­

15
რი­ას ევ­რო­პის მსგავ­სი ნა­ბი­ჯე­ბი უნ­და გა­და­ედ­გა მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ის­ ა­კენ.1
მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ის პირ­ველ სა­ბა­ზი­სო სა­ფე­ხუ­რად კი ლი­ბე­რალ მო­აზ­როვ­
ნე­თა თა­ო­ბა მო­სახ­ლე­ობ­ ის ძი­რი­თა­დი მა­სის, გლე­ხე­ბის არ­სე­ბი­თად მო­ნუ­
რი მდგო­მა­რე­ობ­ ი­დან გა­მოყ­ვა­ნას, მათ­თვის სა­ბა­ზი­სო უფ­ლე­ბე­ბის მი­ნი­ჭე­
ბას და სა­ხელ­მწი­ფო მარ­თვა­ში ელე­მენ­ტა­რუ­ლი ჩარ­თვის (მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის)
სა­შუ­ა­ლე­ბის მი­ცე­მას ხე­დავ­და. ეს მო­სახ­ლე­ო­ბის (გლე­ხე­ბის) ეკო­ნო­მი­კუ­რი
გან­ვი­თა­რე­ბის პრო­ცესს, გა­ნათ­ლე­ბა­სა და შეგ­ნე­ბის ამაღ­ლე­ბას შე­უწყობ­და
ხელს, რი­თაც მო­მა­ვალ­ში მა­თი, ახა­ლი მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის, სა­ხით მტკი­ცე სა­
ფუძ­ვე­ლი გა­უჩ­ნდე­ბო­და გა­ნახ­ლე­ბულ რუ­სულ სა­ხელ­მწი­ფოს.
ამ­გვა­რი პროგ­რე­სუ­ლი იდე­ე­ბი მხო­ლოდ ინ­ტე­ლი­გენ­ცი­ის წრე­ებ­ში არ
ტრი­ა­ლებ­და. სა­იმ­პე­რა­ტო­რო კა­რის მა­ღა­ლი რან­გის მო­ხე­ლე­თა ფხი­ზე­ლი
და რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი მო­აზ­როვ­ნე­ე­ბის ნა­წი­ლი, რო­მე­ლიც დე­და­ქა­ლა­ქის კომ­
ფორ­ტის ზო­ნის მიღ­მა, უშუ­ა­ლოდ სა­მუ­შაო პრო­ცეს­ში აკ­ვირ­დე­ბო­და და აწყ­
დე­ბო­და სის­ტე­მურ ხარ­ვე­ზებს – ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ბი­უ­როკ­რა­ტი­უ­ლი მან­ქა­ნის
თვით­ნე­ბო­ბა­სა და პო­ლი­ცი­ის მო­ხე­ლე­თა ძა­ლა­დო­ბა­ზე და­ფუძ­ნე­ბულ მმარ­
თვე­ლო­ბას, აც­ნო­ბი­ე­რებ­და, რომ სის­ტე­მუ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბი გარ­და­უ­ვა­ლი
იყო; წი­ნა­აღ­მდეგ შემ­თხვე­ვა­ში და­გუ­ბე­ბუ­ლი უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა გა­მო­სა­ვალს
ძა­ლა­დობ­რი­ვი გზით იპო­ვი­და და მძი­მე შე­დე­გებს მო­იტ ­ ან­და, რის წი­ნა­პი­
რო­ბე­ბიც ნელ­-ნე­ლა ცხა­დი ხდე­ბო­და.
სა­ზო­გა­დო­ე­ბის პროგ­რე­სუ­ლი ნა­წი­ლი­სა და ლი­ბე­რა­ლუ­რად გან­წყო­ბი­
ლი უმაღ­ლე­სი რან­გის მო­ხე­ლე­თა კო­ო­პე­რა­ცი­ის შე­საძ­ლებ­ლო­ბე­ბის ფან­
ჯა­რა იმ­პე­რა­ტორ ნი­კო­ლოზ პირ­ვე­ლის გარ­დაც­ვა­ლე­ბი­სა და ალექ­სან­დრე
მე­ო­რის გა­მე­ფე­ბის დროს გა­მოჩ­ნდა; ალექ­სან­დრე მე­ო­რე პირ­ვე­ლი­ვე ხა­
ნე­ბი­დან ცდი­ლობ­და, კომ­პრო­მი­სე­ბის გზით არ­სე­ბუ­ლი რე­ა­ლო­ბა შე­ეც­ვა­ლა
და მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ის პირ­ვე­ლი ნა­ბი­ჯე­ბი გა­და­ედ­გა. 1860-ი­ა­ნი წლე­ბის პირ­
ველ ნა­ხე­ვარ­ში, მის მი­ერ გა­ტა­რე­ბუ­ლი ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბის2 სა­ეტ ­ ა­პო მნიშ­ვნე­
ლო­ბის გა­მო, ამ პე­რი­ოდს მოგ­ვი­ა­ნე­ბით „დიდი რეფორმების ხანად“ მო­იხ­
სე­ნი­ებ­დნენ.
დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი და ლი­ბე­რა­ლუ­რი ფრთის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც ინ­სტი­
ტუ­ცი­უ­რად „თავად-აზნაურთა საკრებულოებში“3 იყ­ვნენ კონ­ცენ­ტრი­რე­ბულ­
ნი. ისი­ნი სარ­გებ­ლობ­დნენ უფ­ლე­ბით, ღი­ად მი­ე­მარ­თათ იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­
ვის სხვა­დას­ხვა ინი­ცი­ა­ტი­ვით სა­ხელ­მწი­ფო მმარ­თვე­ლო­ბის და პო­ლი­ტი­კის
მტკივ­ნე­უ­ლი და სა­ჭირ­ბო­რო­ტო სა­კითხ­ე­ბის შე­სა­ხებ. 1860 წლი­სათ­ვის საგ­
ლე­ხო რე­ფორ­მის გა­ტა­რე­ბი­სა და „გლეხთა გათავისუფლების“ დამ­დეგს,
ეს ჯგუ­ფი სის­ტე­მუ­რად მი­უდ­გა მომ­დევ­ნო რე­ფორ­მი­სათ­ვის სა­ინ­ფორ­მა­ციო
კამ­პა­ნი­ის გა­ტა­რე­ბა­სა და ნი­ა­და­გის მო­სინ­ჯვას. თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­
ლო­ებ­მა და­იწყ­ეს იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის მი­მარ­თვე­ბის გა­და­ცე­მა და სა­ე­რო­ბო

1 Драгоманов Михайло, Земскый либерализмь в Россий (1858-1883). Женева, 21

Январь 1889 г.
2 საგლეხო რეფორმა, სასამართლოს რეფორმა, პრესის შეზღუდვის შერბილება,
საქალაქო თვითმმართველობის შემოღება და თავად ერობის დაწესება.
3 წოდებრივი წარმომადგენლობითი ორგანო, თვითმმართველობის შეზღუდული
ფუნქციებით.

16
რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტე­ბის წარ­დგე­ნა. მა­თი სა­ერ­თო სუ­ლის­კვე­თე­ბი­სა და იდე­
ე­ბის გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბად, შე­იძ­ლე­ბა, ვლა­დი­მი­რის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­
თა საკ­რე­ბუ­ლოს მი­მარ­თვა მი­ვიჩ­ნი­ოთ, რო­მე­ლიც მათ 1860 წლის იან­ვარ­ში
წარ­მო­ად­გი­ნეს. მი­სი მთა­ვა­რი პუნ­ქტე­ბი იყო:
1. ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე მკაც­რად უნ­და გა­მიჯ­ნუ­ლი­ყო ხე­ლი­სუფ­ლე­
ბის შტო­ე­ბი: ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ა, სა­სა­მარ­თლო და პო­ლი­ცი­ა.
2. მმარ­თვე­ლო­ბის მო­დე­ლი ყვე­ლა წო­დე­ბი­სათ­ვის სა­ერ­თო წე­სის
მქო­ნე უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო.
3. ამა­ვე მმარ­თვე­ლო­ბას უნ­და მი­ნი­ჭე­ბო­და სა­მე­ურ­ნეო კომ­პე­ტენ­ცია
და გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის დად­გე­ნა-­გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბის უფ­ლე­ბა. მი­სი
აღ­სრუ­ლე­ბის პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბა მხო­ლოდ სა­სა­მარ­თლო­სი უნ­და
ყო­ფი­ლი­ყო და არა ცენ­ტრა­ლუ­რი აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­
ბი­სა. ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის არ­ჩე­ულ წარ­მო­მად­გენ­ლებს
არ უნ­და დას­ჭირ­ვე­ბო­დათ დამ­ტკი­ცე­ბა ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მხრი­დან.
4. პო­ლი­ცი­ას უნ­და დარ­ჩე­ნო­და მხო­ლოდ და მხო­ლოდ უსაფ­რთხო­ე­
ბის დაც­ვის ფუნ­ქცი­ა. მი­სი მოქ­მე­დე­ბა მტკი­ცედ უნ­და და­ფუძ­ნე­ბო­და
კა­ნონს და შეზღ­უ­დუ­ლი­ყო ამა­ვე კა­ნო­ნის ფარ­გლებ­ში.
5. უნ­და მოწყ­ობ­ ი­ლი­ყო ნა­ფიც მსა­ჯულ­თა სა­სა­მარ­თლო.
6. უზ­რუნ­ველ­ყო­ფი­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო სა­ყო­ველ­თაო მარ­თლმსა­ჯუ­
ლე­ბა – ყვე­ლას თა­ნას­წო­რო­ბა კა­ნო­ნის წი­ნა­შე.
7. რე­გუ­ლი­რე­ბუ­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო მო­ხე­ლე­თა პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბის
ფარ­გლე­ბი.
8. სა­ხელ­მწი­ფოს უნ­და ეკის­რა ხელ­შემ­წყო­ბი გა­რე­მოს შექ­მნა კერ­ძო
და სა­ხელ­მწი­ფო კრე­დი­ტე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის.4

პროგ­რა­მა არ­სობ­რი­ვად სცდე­ბო­და ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­

ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ებს და კარ­გად აჩ­ვე­ნებ­და რე­ფორ­მის­ტთა მთა­ვარ ჩა­ნა­
ფიქრს, რო­მე­ლიც რე­ფორ­მის გან­ხორ­ცი­ელ ­ ე­ბი­სა და სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის
გან­ვი­თა­რე­ბის კვალ­დაკ­ვალ უფ­რო ცხა­დად გა­მო­იკ­ვე­თა: წარ­მო­მად­გენ­
ლო­ბი­თო­ბის პრინ­ცი­პით და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­ლი პირ­ვე­ლი ინ­სტი­ტუ­ცი­ებ­ ის გა­
ჩე­ნა მათ ესა­ხე­ბო­დათ იმ ნა­ბი­ჯად, რო­მე­ლიც შე­უქ­ცე­ვა­დად გა­მო­იწ­ვევ­და
მი­სი არე­ა­ლის გა­ფარ­თო­ე­ბას და სა­ბო­ლო­ოდ სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გე­ნელ­
თა სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­როს – „საერობო სათათბიროს“ (Земская дума)
სახეს მიიღებდა; ეს უკანასკნელი კი არსობრივად „თავადაზნაურობის
პარლამენტი“5 იქ­ნე­ბო­და, რო­მე­ლიც მა­ლე­ვე, წო­დებ­რი­ო­ბის გა­და­ლახ­ვის

4 Белоконский Иван, Земское движение (второе издание), „Задруга“, Москва, 1914 г.

5 ამ ტერმინოლოგიის შემოღებით და დამკვიდრებით რეფორმისტები აქცენტს
აკეთებდნენ რუსეთის პოზიტიურ ისტორიულ გამოცდილებაზე, რადგან შუა საუკუნეებში,
აბსოლუტიზმის განმტკიცებამდე მოქმედი საერობო საკრებულოები (Земский собор)
წარმოადგენდა იმ ტიპის მოვლენას, რომლის მოდერნიზების ელემენტად გამოყენების
იდეა სლავოფილების არგუმენტებს ასუსტებდა და პროგრესის ლოგიკურობაში
არწმუნებდა საზოგადოებას.

17
შემ­დეგ, კონ­სტი­ტუ­ცი­ურ წყო­ბა­ზე გა­და­იყ­ვან­და სა­ხელ­მწი­ფოს.
სა­ხე­ლი­სუფ­ლო წრე­ებ­ ის შიგ­ნით, რე­ფორ­მის მხარ­დამ­ჭე­რე­ბი, რა თქმა
უნ­და, სრუ­ლად არ იზი­ა­რებ­დნენ ამ სუ­ლის­კვე­თე­ბას: ისი­ნი რე­ფორ­მა­ში მო­
ნარ­ქი­ი­სათ­ვის საფ­რთხეს ხე­დავ­დნენ, მაგ­რამ სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი გან­წყო­ბა
ცვლი­ლე­ბებს მო­ითხ­ოვ­და. რე­ფორ­მის მთა­ვა­რი მხარ­დამ­ჭე­რი იყო ში­ნა­გან
საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის მო­ად­გი­ლე და საგ­ლე­ხო რე­ფორ­მის ხელ­მძღვა­ნე­ლი,
ლი­ბე­რა­ლუ­რი შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბის მქო­ნე ნი­კო­ლაი მი­ლი­უ­ტი­ნი. მი­სი რწმე­
ნით, სა­ერ­თო პო­ლი­ტი­კუ­რი რე­ფორ­მა ვერ გან­ხორ­ცი­ელ­დე­ბო­და პირ­ვე­ლი
ნა­ბი­ჯის – ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი რე­ფორ­მის გა­რე­შე, რო­მე­ლიც, რა­კი ად­გი­
ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბას გა­დას­ცემ­და მო­ქა­ლა­ქე­ებს, ამით
გარ­კვე­ულ პრაქ­ტი­კას შექ­მნი­და და მა­სას უფ­რო გლო­ბა­ლუ­რი რე­ფორ­მი­
სათ­ვის მო­ამ­ზა­დებ­და. რე­ფორ­მის წი­ნა პე­რი­ოდ­ში, სწო­რედ მი­ლი­უ­ტი­ნის
სა­შუ­ალ
­ ე­ბით ხდე­ბო­და საკ­რე­ბუ­ლო­ებ­ ის და ლი­ბე­რა­ლუ­რი ფრთის მი­ერ
შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი წი­ნა­და­დე­ბა­თა პა­კე­ტის გა­და­ცე­მა იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის. მი­ლი­
უ­ტინ­თან პი­რად სა­უბ­ არ­ში და­ფიქ­სი­რე­ბუ­ლი პო­ზი­ცი­ის თა­ნახ­მად, იმ­პე­რა­
ტო­რი არ­სობ­რი­ვად არ იყო მტრუ­ლად გან­წყო­ბი­ლი სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­
გენ­ლო­ბის მმარ­თვე­ლო­ბა­ში დაშ­ვე­ბის სა­კითხ­ის­ ად­მი, მაგ­რამ არ აპი­რებ­და
მის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას მაგ., პო­ლო­ნეთ­ში, რო­მე­ლიც მუ­დამ ამ­ბო­ხის­კენ იყო
მიდ­რე­კი­ლი. მე­ო­რე მხრივ კი, იმ­პე­რი­ის მო­სახ­ლე­ობ­ ის უდი­დე­სი ნა­წი­ლი –
„ერთგული რუსი ქვეშევრდომები“ მას ამ სა­პა­სუ­ხის­მგებ­ლო ფუნ­ქცი­ის მი­ნი­
ჭე­ბი­სათ­ვის არ მი­აჩ­ნდა საკ­მა­რი­სად მომ­წი­ფე­ბუ­ლად. ცხა­დი­ა, იმ­პე­რა­ტო­რის
პო­ზი­ცი­ა­ში ირეკ­ლე­ბო­და ის ობი­ექ­ტუ­რი ში­ში, რო­მე­ლიც გამ­წვა­ვე­ბუ­ლი ერ­
თა­შო­რი­სი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბის გა­მო ჰქონ­და ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას
არა­რუ­სი მო­სახ­ლე­ო­ბით დო­მი­ნი­რე­ბუ­ლი და დაპყ­რო­ბი­ლი ტე­რი­ტო­რი­ებ­ ის
მი­მართ, სა­დაც, მა­თი აზ­რით, ისე­დაც მზარ­დი სე­პა­რა­ტიზ­მის ფონ­ზე ელე­მენ­
ტა­რუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის გა­მო­ჩე­ნა უფ­რო გა­ამ­წვა­ვებ­და და­მო­უ­კი­დებ­
ლო­ბი­სა­კენ მის­წრა­ფე­ბებს.
მი­ლი­უტ ­ ი­ნის სა­პირ­წო­ნედ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის უმაღ­ლეს წრე­ში გა­მოჩ­ნდა
ყო­ფი­ლი სტატ­ს-სეკ­რე­ტა­რი და მი­ნის­ტრთა კა­ბი­ნე­ტის საქ­მე­თა მმარ­თვე­ლი
პი­ოტრ ვა­ლუ­ე­ვი, რო­მე­ლიც ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის პოს­ტზე და­წი­ნა­ურ­
და. ძა­ლა­უფ­ლე­ბის ზე­ნიტ­ში მოხ­ვედ­რამ­დე ვა­ლუ­ე­ვიც იზი­ა­რებ­და რე­ფორ­
მის­ტუ­ლი ფრთის სუ­ლის­კვე­თე­ბას, მაგ­რამ შემ­დგომ პო­ზი­ცი­ე­ბი შე­იც­ვა­ლა
და და­ა­მუ­შა­ვა კომ­პრო­მი­სუ­ლი ვა­რი­ან­ტი, რო­მე­ლიც იმ­პე­რა­ტო­რის­თვის
მი­სა­ღე­ბი აღ­მოჩ­ნდა და 1864 წლის პირ­ველ იან­ვარს (ძვ. სტი­ლით) გა­
მოქ­ვეყ­ნდა „საგუბერნიო და სამაზრო საერობო (სათემო) დაწესებულებების
დებულება“.
დე­ბუ­ლე­ბით ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მო­ცე­მუ­ლი მო­დე­ლი
რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის ში­და მხა­რე­ებ­ში – 34 გუ­ბერ­ნი­ა­სა და 1 ოლ­ქში უნ­და გა­
ნე­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­ნათ, ხო­ლო და­სავ­ლე­თის გუ­ბერ­ნი­ე­ბის (პო­ლო­ნე­თი­-უკ­რა­
ი­ნა), ციმ­ბი­რი­სა და კავ­კა­სი­ი­სათ­ვის შე­სა­ფე­რი­სი მო­დე­ლის შე­სარ­ჩე­ვად და
გან­სა­ხორ­ცი­ე­ლებ­ლად სპე­ცი­ა­ლუ­რი კო­მი­სი­ე­ბი უნ­და ჩა­მო­ე­ყა­ლი­ბე­ბი­ნათ,
რომ­ლე­ბიც კვლე­ვას ჩა­ა­ტა­რებ­დნენ ამ თვალ­საზ­რი­სით და წი­ნა­და­დე­ბებს

18
შე­ი­მუ­შა­ვებ­დნენ.
ერო­ბის (Земство) დამ­ტკი­ცე­ბუ­ლი მო­დე­ლი იყო შემ­დე­გი სა­ხი­სა:6
ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი მოწყ­ო­ბის დო­ნე­ე­ბის მი­ხედ­ვით ერო­ბის მო­დე­ლი იყო ორ­
სა­ფე­ხუ­რი­ან­ ი:
• სა­მაზ­რო
• სა­გუ­ბერ­ნიო
დე­ბუ­ლე­ბა გან­საზღ­ვრავ­და ერო­ბის შემ­დეგ ძი­რი­თად (ა­რა პუნ­ქტობ­რი­
ვად, არა­მედ არ­სობ­რი­ვად) კომ­პე­ტენ­ცი­ებს, რო­მელ­თა გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბის
უფ­ლე­ბა ენი­ჭე­ბო­და წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბით ორ­გა­ნოს სა­კუ­თა­რი მაზ­რის და
გუ­ბერ­ნი­ის ფარ­გლებ­ში:
• სა­ე­რო­ბო სა­კუთ­რე­ბის, ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რი­სა და ფი­ნან­სე­ბის გან­კარ­გვა;
• სა­მე­ურ­ნეო ცხოვ­რე­ბი­სა და ვაჭ­რო­ბის და გან­ვი­თა­რე­ბის ად­მი­ნის­
ტრი­რე­ბა და ხელ­შეწყ­ო­ბა;
• გზე­ბი­სა და კო­მუ­ნი­კა­ცი­ე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის ხელ­შეწყ­ობ­ ა;
• ჯან­დაც­ვის და სა­ნი­ტა­რი­უ­ლი სის­ტე­მის გან­ვით­არე­ბა;
• დაზღ­ვე­ვის სის­ტე­მა;
• სა­სურ­სა­თო მო­მა­რა­გე­ბის პრობ­ლე­მე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტა;
• საქ­ველ­მოქ­მე­დო და კულ­ტუ­რუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მი­ერ გა­და­ცე­მუ­ლი (დე­ლე­გი­რე­ბუ­
ლი) გარ­კვე­უ­ლი (სა­მო­ქა­ლა­ქო და სამ­ხედ­რო) ფუნ­ქცი­ე­ბის გან­ხორ­
ცი­ელ
­ ე­ბა ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე;
• ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დე­ბის გან­საზღ­ვრა და გა­წე­რა;
• თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­ე­ბის შე­სა­ხებ ცნო­ბე­ბი­სა და წი­ნა­და­დე­
ბე­ბის წარ­დგე­ნა ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის;
• სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა.
ერო­ბის ფი­ნან­სუ­რი გა­რან­ტი­ებ­ ი შედ­გე­ბო­და მის გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში არ­
სე­ბუ­ლი ქო­ნე­ბი­სა და მის მი­ერ­ვე გა­წე­რი­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი „საერობო“ გა­
და­სა­ხა­დე­ბი­სა­გან. ასე­ვე ერო­ბას ჰქონ­და ქო­ნე­ბის შე­ფა­სე­ბი­სა და ქო­ნე­ბის
გა­და­სა­ხა­დის გან­საზღ­ვრის ფუნ­ქცი­აც.
ერო­ბის თი­თო­ეუ ­ ­ლი სა­ფე­ხუ­რი­სათ­ვის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თი ორ­გა­ნო
იყო ერო­ბის ხმო­სან­თა ყრი­ლო­ბა – სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნი­ო.
სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმოს­ნე­ბის არ­ჩე­ვა ხდე­ბო­და სამ ჯგუ­ფად:
• მაზ­რის მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი
• ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა
• სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა
სა­მაზ­რო ხმოს­ნად შე­იძ­ლე­ბა არ­ჩე­უ­ლი­ყო და ხმა მი­ე­ცა შე­სა­ბა­მი­სი ქო­
ნებ­რი­ვი ცენ­ზის და კა­ნო­ნი­ე­რი დაბ­რკო­ლე­ბე­ბის არ­მქო­ნე მო­ქა­ლა­ქეს7,

6 დებულება საგუბერნიო და სამაზრო საერობო (სათემო) დაწესებულებათათვის.

უმაღლესად დამტკიცებული 1 იანვარს 1864 წ. ტფილისი, სტამბა წიგნების გამომცემელ
ქართველთა ამხანაგობისა. 1905 წ.
7 ასეთები იყვნენ: 25 წელზე უმცროსი ასაკის ახალგაზრდები, პასუხისგებაში
მიცემული და სამოქალაქო უფლებაჩამორთმეული პირები, გარკვეული მუხლებით

19
რომ­ლის მი­წა შე­ად­გენ­და 200 დე­სი­ა­ტი­ნას ან უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბა – 15 000 მა­
ნეთს. ასე­ვე, სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბი­სა და და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის ან მა­თი კავ­ში­რის წარ­
მო­მად­გე­ნელ ად­ვო­კა­ტებს, რო­მელ­თა ქო­ნე­ბის ჯა­მი შე­სა­ბა­მის კრი­ტე­რი­უმს
აკ­მა­ყო­ფი­ლებ­და.
სა­ქა­ლა­ქო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ი­დან, ანა­ლო­გი­უ­რად – სა­ვაჭ­რო მოწ­მო­ბის ან
წარ­მო­ე­ბის მქო­ნე მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი, რო­მელ­თა კო­მერ­ცი­უ­ლი შე­მო­სავ­ლის
წლი­ურ ­ ი ბრუნ­ვა 6 000 მა­ნეთ­ზე ნაკ­ლე­ბი არ იყო, ასე­ვე, შე­სა­ბა­მი­სი ნიხ­რის
უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბის მფლო­ბე­ლე­ბი და სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­სა და და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ად­ვო­კა­ტე­ბი.
სა­მაზ­რო ხმოს­ნე­ბის რიცხ­ვი თი­თო­ე­უ­ლი გუ­ბერ­ნი­ი­სათ­ვის შე­სა­ბა­მი­სი
ცხრი­ლით იყო გა­წე­რი­ლი.
არ­ჩევ­ნე­ბის და­საწყ­ე­ბად, მაზ­რა­ში თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლოს წი­ნამ­
ძღო­ლი მო­უ­წო­დებ­და ხმის უფ­ლე­ბის მქო­ნე წარ­მო­მად­გენ­ლებს, ერთ სა­ერ­
თო კრე­ბა­ზე ან რამ­დე­ნი­მე ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი პრინ­ცი­პით მოწყ­ო­ბილ კრე­ბა­ზე
გა­მოცხ­ა­დე­ბუ­ლიყ­ვნენ და აერ­ჩი­ათ ხმოს­ნე­ბი სა­კუ­თა­რი შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან.
სა­არ­ჩევ­ნო ყრი­ლო­ბას იგი­ვე წი­ნამ­ძღო­ლი თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და. ქა­ლა­ქებ­ში
ამა­ვე პრო­ცე­დუ­რას ქა­ლა­ქის მო­უ­რა­ვი ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­და.
სა­არ­ჩევ­ნო პრო­ცე­სი გან­სხვა­ვე­ბუ­ლად მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და სოფ­ლის სა­ზო­
გა­დო­ე­ბებ­ში: სა­სოფ­ლო ყრი­ლო­ბებ­ზე გლე­ხებს თა­ვი­ან­თი რი­გე­ბი­დან უნ­და
და­ე­სა­ხე­ლე­ბი­ნათ სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმოს­ნე­ბის ასარ­ჩე­ვი ყრი­ლო­ბის მო­ნა­
წი­ლე-­წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი, იმ გათ­ვლით, რომ ჯამ­ში სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­
ბე­ბი­სა­გან ხსე­ნე­ბულ ყრი­ლო­ბა­ში მო­ნა­წი­ლე­ე­ბის რიცხ­ვი გლე­ხე­ბი­დან ხმის
უფ­ლე­ბის მქო­ნე­თა სა­ერ­თო რა­ო­დე­ნო­ბის მე­სა­მე­დი გა­მო­სუ­ლი­ყო და ხმის
მი­ცე­მი­სას თი­თო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ი­დან თი­თო წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი დარ­ჩე­ნი­ლი­ყო.
შემ­დგომ უშუ­ა­ლოდ არ­ჩევ­ნე­ბის ხელ­მძღვა­ნე­ლის ფუნ­ქცია ეძ­ლე­ოდ ­ ა
მომ­რი­გე­ბელ მო­სა­მარ­თლეს, რო­მე­ლიც თი­თო­ეუ ­ ­ლი სა­მომ­რი­გე­ბე­ლო ზო­
ნი­სა ან თე­მის და სა­ბო­ქა­უ­ლოს ტე­რი­ტო­რი­უ­ლი პრინ­ცი­პით იწ­ვევ­და სოფ­
ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ამომ­რჩევ­ლე­ბის კრე­ბას, სა­დაც ისი­
ნი სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმოს­ნებს ირ­ჩევ­დნენ სა­კუ­თა­რი შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან,
შე­სა­ბა­მი­სი რიცხ­ვის მი­ხედ­ვით.
სამ­თა­ვე შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან არ­ჩე­უ­ლი ხმოს­ნე­ბი იკ­რი­ბე­ბოდ­ნენ სა­მაზ­
რო ერო­ბის ყრი­ლო­ბა­ზე; ყრი­ლო­ბას თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და მაზ­რის თა­ვა­
დაზ­ნა­უ­რო­ბის წი­ნამ­ძღო­ლი და მას ხმო­სან­თა მე­სა­მედ­ზე მე­ტი უნ­და და­სწ­
რე­ბო­და. ყრი­ლო­ბა შე­ა­მოწ­მებ­და არ­ჩევ­ნე­ბის კა­ნო­ნი­ერ ­ ე­ბას და სა­კუ­თა­რი
შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან ან ხმის უფ­ლე­ბის და ცენ­ზის მქო­ნე­თა­გან აირ­ჩევ­და სა­

ნასამართლევები, სამსახურიდან გადაყენებულები სამი წლის ვადის გასვლამდე,

გაკოტრებულები, სასულიერო წოდებიდან განკვეთილები, უცხო სახელმწიფოს
ქვეშევრდომები, გუბერნიის მაღალი აღმასრულებელი ხელისუფლებისა და
პოლიციის წარმომადგენელი მოხელეები და ქალები (შესაბამისი ქონებრივი ცენზის
ქონის შემთხვევაში მათ უფლება ეძლეოდათ, კრებაზე წარმომადგენლად ოჯახის
წევრი მამაკაცი მიევლინებინათ ხმის უფლებით, თუკი ისინი არ ხვდებოდნენ ზემოთ
ჩამოთვლილი აკრძალვების კატეგორიაში. ასევე შესაძლებლად იყო მიჩნეული, რომ
ხმების დაგროვების შემთხვევაში არჩეული ყოფილიყვნენ ხმოსნად და უშაულოდ
მიეღოთ მონაწილეობა ერობის მუშაობაში).

20
მაზ­რო ერო­ბის თავ­მჯდო­მა­რეს და გამ­გე­ო­ბის ორ წევრს სა­მი წლის ვა­დით.
ერო­ბის ხმოს­ნებს ხელ­ფა­სი არ ეძ­ლე­ო­დათ. მათ­ვე უნ­და ემ­სჯე­ლათ გამ­
გე­ო­ბის გარ­და, ერო­ბის სხვა მო­ხე­ლე­თა სა­ჭი­რო­ებ­ ე­ბის, თავ­მჯდო­მა­რი­სა და
გამ­გე­ო­ბის წევ­რთა გა­სამ­რჯე­ლოს ოდე­ნო­ბის შე­სა­ხებ. ყრი­ლო­ბა იკ­რი­ბე­ბო­
და სპე­ცი­ა­ლუ­რად დად­გე­ნილ დროს, წე­ლი­წად­ში ერ­თხელ, სა­მაზ­რო – 10
და სა­გუ­ბერ­ნიო – 20 დღის (ან, სა­ჭი­რო­ე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში, მე­ტი) ვა­დით, სა­
დაც გამ­გე­ო­ბი­სა­გან ჩა­ი­ბა­რებ­და ანაგ­რიშს შეს­რუ­ლე­ბუ­ლი სა­მუ­შა­ოს შე­სა­ხებ.
პრო­ცე­სის მა­კონ­ტრო­ლებ­ლად ყრი­ლო­ბა ირ­ჩევ­და სა­რე­ვი­ზიო კო­მი­სი­ას.
ან­გა­რი­შის მი­ღე­ბის შემ­დეგ ყრი­ლო­ბა და­სა­ხავ­და შემ­დე­გი წლის გეგ­მას და
იშ­ლე­ბო­და.
მე­ო­რე სა­ფე­ხუ­რის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა – სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის ყრი­ლო­
ბა შედ­გე­ბო­და სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმო­სან­თა­გან, რომ­ლე­ბიც ანა­ლო­გი­უ­რად
ირ­ჩევ­დნენ სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის თავ­მდჯო­მა­რე­სა და თა­ნა­შემ­წე­ებს.
გარ­და კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის ვიწ­როდ სა­მე­ურ­ნე­ო-­კულ­ტუ­რუ­ლი პრო­ფი­ლი­სა,
ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზის და მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა­ში ფაქ­ტობ­რი­ვად წო­დებ­რი­ვი შეზღ­უდ­
ვი­სა (არ­სე­ბუ­ლი სა­არ­ჩევ­ნო სის­ტე­მით ერო­ბა რე­ა­ლუ­რად სა­მი წო­დე­ბის­
გან – თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის, ვა­ჭარ­-მრეწ­ვე­ლე­ბი­სა (ბურ­ჟუ­აზ­ ი­ა) და გლეხ­თა­
გან კომ­პლექ­ტე­ბო­და, სა­დაც ხმო­სან­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი იყო), ერო­ბის ამ მო­დე­ლის არას­რულ­ყო­ფი­ლე­ბას და
კომ­პრო­მი­სუ­ლო­ბას გა­ნა­პი­რო­ბებ­და მი­სი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა ცენ­ტრა­ლუ­რი
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის და ად­გი­ლობ­რი­ვი ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის
მი­მართ, კერ­ძოდ:
• სა­მაზ­რო ერო­ბის გამ­გე­ო­ბის არ­ჩე­ულ თავ­მჯდო­მა­რეს ამ­ტკი­ცებ­და
გუ­ბერ­ნა­ტო­რი;
• სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბი­სას – ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი;
• იგი­ვე­ნი აკონ­ტრო­ლებ­დნენ ორი­ვე დო­ნის ერო­ბა­თა გა­დაწყ­ვე­ტი­
ლე­ბე­ბი­სა და დად­გე­ნი­ლე­ბე­ბის კა­ნო­ნი­ე­რე­ბას;
• ამ­ტკი­ცებ­დნენ ერო­ბა­თა გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბე­ბის ძი­რი­თად ნა­წილს;
• ამ პრო­ცე­სის უზ­რუნ­ველ­სა­ყო­ფად ერო­ბე­ბი ვალ­დე­ბულ­ნი იყ­ვნენ,
ყო­ვე­ლი გად­წყვე­ტი­ლე­ბა და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ წე­რი­ლო­ბით წა­რედ­გი­ნათ
გუ­ბერ­ნა­ტო­რი­სა და ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი­სათ­ვის;
• გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის კა­ნო­ნი­ე­რე­ბის შე­სა­ხებ უთან­ხმო­ე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში
გუ­ბერ­ნა­ტორს შე­ეძ­ლო გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის შე­ჩე­რე­ბა და, თუ­კი ერო­
ბა ხელ­მე­ორ ­ ედ და­ამ­ტკი­ცებ­და იმა­ვეს, გუ­ბერ­ნა­ტო­რი მი­მარ­თავ­და
სე­ნატ­სა და ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს სა­კითხ­ის შე­სას­წავ­ლად,
მა­ნამ­დე გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა კვლავ შე­ჩე­რე­ბუ­ლი იყო;
• გუ­ბერ­ნა­ტორს შე­ეძ­ლო ერო­ბის წევ­რთა დრო­ებ­ ით დათხ­ოვ­ნა, თუ­კი
ამას სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბაც და­ად ­ ას­ტუ­რებ­და. ერო­ბის წევ­რთა გა­და­
ყე­ნე­ბის უფ­ლე­ბა ჰქონ­და სე­ნატს;
მი­უხ­ ე­და­ვად ამ ნაკ­ლო­ვა­ნე­ბე­ბი­სა, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა და ლი­ბე­რა­ლუ­რი
პრე­სა კმა­ყო­ფი­ლე­ბით შეხ­ვდა ნა­ნატ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პირ­ველ ნა­
ბიჯს და მას ზე­მოხ­სე­ნე­ბუ­ლი ფა­რუ­ლი დღის წეს­რი­გის სუ­ლის­კვე­თე­ბით

21
„წარმომადგენლობით დაწესებულებათა სკოლა“ უწო­და.
თავ­და­პირ­ვე­ლად წო­დებ­რი­ვო­ბის ელე­მენ­ტი ერო­ბა­თა გან­ვი­თა­რე­ბის
შე­მა­ფერ­ხე­ბე­ლი ელე­მენ­ტი კი არ იყო, არა­მედ, პი­რი­ქით, მი­სი პირ­ვე­ლი
წარ­მა­ტე­ბუ­ლი ნა­ბი­ჯე­ბის გან­მსაზღ­ვრე­ლი ფაქ­ტო­რი გახ­და, რად­გან თა­ვად­
-აზ­ნა­ურ­თა წო­დე­ბის დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი, ლი­ბე­რა­ლუ­რი ფრთის ენ­თუ­ზი­აზ­მი
მა­ღა­ლი იყო და ისი­ნი ახ­ლად და­ფუძ­ნე­ბულ ინ­სტი­ტუ­ცი­ურ სივ­რცე­ში იყ­ვნენ
მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი. ერო­ბა­თა სხვა ელე­მენ­ტე­ბი კი შემ­დგომ ეტა­პებ­ზე გა­აქ­ტი­
ურ­და.
მოგ­ვი­ა­ნე­ბით, 1870-80-ი­ა­ნი წლე­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში, წო­დე­ბის შიგ­ნით
აშ­კა­რა გახ­და გან­ხეთ­ქი­ლე­ბა: თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა და მსხვილ მე­მა­მუ­ლე­თა
ნა­წი­ლი, რო­მე­ლიც არ აქ­ტი­უ­რობ­და ერო­ბა­ში და აბ­სო­ლუ­ტიზ­მის მომ­ხრე
იყო, ეჭ­ვის თვა­ლით უც­ქერ­და ერო­ბის მოღ­ვა­წე­თა (Земцы), სა­კუ­თა­რი კლა­
სის წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა, ე. წ. „მეორე ელემენტის“ სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­
ბებ­ში მუ­შა­ო­ბის შე­დე­გად მიღ­წე­ულ მზარდ წარ­მა­ტე­ბას და პო­პუ­ლა­რო­ბას;
ერო­ბის სა­მე­ურ­ნეო და ეკო­ნო­მი­კუ­რი პრო­ფი­ლის მიღ­მა აღ­ნიშ­ნუ­ლი წრე
ცხა­დად ამ­ჩნევ­და პო­ლი­ტი­კურ ქვე­ტექსტს. ისი­ნი ასე­ვე უკ­მა­ყო­ფი­ლო იყ­ვნენ
მა­თი რო­ლის იგ­ნო­რი­რე­ბი­თა და გლეხ­თა გან­ვი­თა­რე­ბი­სა და ემან­სი­პა­ცი­ის
სა­კითხ­ე­ბის გარ­შე­მო ერო­ბის მუ­შა­ო­ბის გა­მო. პა­რა­ლე­ლუ­რად, ერო­ბა­თა
ამოქ­მე­დე­ბის კვალ­დაკ­ვალ, (რად­გან წო­დებ­რივ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებს – თა­ვად­
-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლო­ებს ლი­ბე­რა­ლუ­რი ელე­მენ­ტე­ბი ჩა­მოს­ცილ­დნენ და
ერო­ბა­ში გა­ე­დინ­ნენ, რის გა­მოც ამ უკა­ნას­კნელ­მა გავ­ლე­ნა და ხმა და­კარ­
გა), საკ­რე­ბუ­ლო­ებ­ ის ერ­თგულ­მა წევ­რებ­მა 1865 წელს სცა­დეს ინერ­ცი­ით
დარ­ჩე­ნი­ლი თა­ვი­ან­თი პრი­ვი­ლე­გი­ის, იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის პე­ტი­ცი­ით უშუ­ა­
ლოდ მი­მარ­თვის გა­მო­ყე­ნე­ბა და სა­ხელ­მწი­ფოს სა­ჭირ­ბო­რო­ტო სა­კითხ­ებ­ ის
შე­სა­ხებ აზ­რის გა­მო­სა­მუ­შა­ვებ­ლად სა­ერ­თო-­რუ­სუ­ლი წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა
ყრი­ლო­ბის მოწყ­ობ­ ის უფ­ლე­ბა ითხ­ო­ვეს. თხოვ­ნას იმ­პე­რა­ტორ­მა უა­რით
უპა­სუ­ხა. თან მი­ა­ნიშ­ნა, რომ ვერ და­უშ­ვებ­და ამ­გვარ საკ­რე­ბუ­ლოს – სა­დაც
მხო­ლოდ ერ­თი წო­დე­ბა იყო წარ­მოდ­გე­ნი­ლი, მთე­ლი ხალ­ხის სა­ხე­ლით
ლა­პა­რა­კის პრე­ტენ­ზია ჰქო­ნო­და და შემ­დგომ პირ­და­პი­რი პე­ტი­ცი­ის უფ­ლე­
ბაც კი შე­უ­ჩე­რა თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლოს.
თუმ­ცა იმ­პე­რა­ტო­რის ეს ნა­ბი­ჯი სრუ­ლი­ად ­ აც არ ნიშ­ნავ­და ერო­ბი­სათ­ვის
ნდო­ბის გა­მოცხ­ა­დე­ბას. ერო­ბის გარ­შე­მო მო­ბი­ლი­ზე­ბულ­მა დე­მოკ­რა­ტი­ულ­
მა ძა­ლებ­მა პირ­ველ­სა­ვე წლებ­ში უშუ­ა­ლო კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­
ბის და ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­სე­ბულ ჩარ­ჩო­ში პრაქ­ტი­კის
გა­მო­მუ­შა­ვე­ბის გარ­და, მა­შინ­ვე და­იწყ­ეს ნი­ად
­ ა­გის მო­სინ­ჯვა შორს მი­მა­ვა­ლი
არ­სე­ბი­თი სტრა­ტე­გი­უ­ლი ნა­ბი­ჯე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­სათ­ვის. კერ­ძოდ, 1866
წლი­დან­ვე პე­ტერ­ბურ­გის ერო­ბამ ღი­ად მო­ითხ­ო­ვა ერო­ბა­თა სა­კავ­ში­რო ინ­
სტი­ტუ­ცი­ის შექ­მნის აუ­ცი­ლებ­ლო­ბა, რო­მელ­საც გა­მოც­დი­ლე­ბის გა­ზი­ა­რე­ბი­სა
და ძალ­თა კო­ორ­დი­ნა­ცი­ის გარ­და, სა­ერ­თო-­სა­კა­ნონ­მდებ­ლო წი­ნა­და­დე­ბის
აღ­ძვრის უფ­ლე­ბა ექ­ნე­ბო­და. პა­რა­ლე­ლუ­რად სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ებ­მა გა­ა­
ჩა­ღეს კამ­პა­ნია „წვრილი საერობო ერთეულის“ აუ­ცი­ლებ­ლო­ბის შე­სა­ხებ,
რო­მე­ლიც შემ­დგომ წლებ­შიც მუდ­მი­ვი ჭი­დი­ლის სა­გა­ნი და მი­უღ­წე­ვე­ლი

22
ამო­ცა­ნა გახ­და. მი­სი სტრა­ტე­გი­უ­ლი მნიშ­ვნე­ლო­ბა მხარ­დამ­ჭე­რე­ბი­სა და
მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე­ე­ბი­სათ­ვი­საც ცხა­დი იყო – თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­სე­ბუ­ლი
მო­დე­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბის მთა­ვა­რი ნა­წი­ლის – გლე­ხე­ბი­სათ­ვის დის­კრი­მი­
ნა­ცი­უ­ლი ხა­სი­ა­თი­სა იყო, რად­გან მა­თი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა მი­ნი­მა­ლუ­რი
რჩე­ბო­და. სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა მთა­ვა­რი იდე­ა­ლი კი სწო­რედ გლეხ­თა მა­
სის გა­ნათ­ლე­ბა, სა­მე­ურ­ნეო წინ­სვლა და კულ­ტუ­რუ­ლი და პო­ლი­ტი­კუ­რი
ემან­სი­პა­ცია იყო. არ­სე­ბულ მო­დელ­ში მათ არ შე­ეძ­ლოთ, გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის
მი­ღე­ბის პრო­ცეს­ში სრულ­ფა­სოვ­ნად ჩარ­თუ­ლიყ­ვნენ და პრაქ­ტი­კუ­ლი უნა­
რე­ბი გა­მო­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნათ, „წვრილი საერობო ერთეულის“ შე­მო­ღე­ბა კი ერო­
ბას ერთ, ქვე­და და მთა­ვარ სა­ფე­ხურს უმა­ტებ­და, რო­მე­ლიც „ვოლოსტის“
– რამ­დე­ნი­მე სოფ­ლის და თე­მის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბას წარ­
მო­ად­გენ­და, გლე­ხო­ბით იქ­ნე­ბო­და დო­მი­ნი­რე­ბუ­ლი და მათ უპირ­ვე­ლე­სი
ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის მოგ­ვა­რე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბას თა­ვად­ვე მის­ცემ­და.
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის კონ­ტრრე­აქ­ცი­ამ არ და­ა­ყოვ­ნა; მი­სი პირ­ვე­ლი ნა­
ბი­ჯი გახ­და ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს 1866 წლის 12 ოქ­ტომ­ბრის
ცირ­კუ­ლა­რი, რის შემ­დე­გაც სე­ნატ­მა გუ­ბერ­ნა­ტო­რებს უფ­ლე­ბა მი­ა­ნი­ჭა,
არ და­ემ­ტკი­ცე­ბი­ნათ არ­ჩე­უ­ლი ერო­ბის ხმოს­ნე­ბი, თუ მათ პი­როვ­ნე­ბებს
„არაკეთილსაიმედოდ“ ჩათ­ვლიდ­ნენ. 1867 წლის 4 მა­ისს სე­ნატ­მა და­ას­კვნა,
რომ ერო­ბა­თა ინი­ცი­ა­ტი­ვა სა­კავ­ში­რო ინ­სტი­ტუ­ცი­ის შექ­მნი­სა და სა­კა­ნონ­
მდებ­ლო წი­ნა­და­დე­ბის უფ­ლე­ბის შე­სა­ხებ კა­ნონს ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­და, რად­
გან ერო­ბა­თა კომ­პე­ტენ­ცია მა­თი გუ­ბერ­ნი­ის ფარ­გლე­ბით იყო შეზღ­უ­დუ­ლი.
ამა­ვე წლის 13 ივ­ნისს, სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭომ და­ად­გი­ნა, რომ ერო­ბას ეკ­რძა­
ლე­ბო­და გუ­ბერ­ნა­ტო­რის ნე­ბარ­თვის გა­რე­შე სხდო­მა­თა სტე­ნოგ­რა­ფი­ე­ბის
და ან­გა­რი­შე­ბის და­ბეჭ­დვა და გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბა, ასე­ვე გუ­ბერ­ნა­ტორს უფ­ლე­ბა
მი­ე­ცა, და­ე­ხუ­რა ერო­ბის სხდო­მა, თუ­კი ის ჩათ­ვლი­და, რომ იქ არა­სა­სურ­ვე­
ლი სა­კითხი გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და. 1868 წლი­სათ­ვის კონ­ტრო­ლი კი­დევ უფ­რო
გამ­კაც­რდა – ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ 26 აგ­ვის­ტო­სა და 8 ოქ­ტომ­ბრის
ცირ­კუ­ლა­რე­ბით აც­ნო­ბა ერო­ბებს, რომ მა­თი ბეჭ­დუ­რი გა­მო­ცე­მე­ბის ტი­რა­ჟი
ზუს­ტად ერო­ბის ხმო­სან­თა რიცხ­ვის ტო­ლი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო.
ცხა­დი გახ­და, რომ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას არ მო­უ­დუ­ნე­ბია ყუ­რადღ­ე­ბა და სა­
ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის მიღ­მა მკა­ფი­ოდ ხე­დავ­და კონ­სტი­ტუ­ცი­ო­ნა­ლიზ­მის აჩ­
რდილს.
1870-ი­ა­ნი წლე­ბის პირ­ვე­ლი ნა­ხე­ვა­რი სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის მწვა­ვე
ოპო­ზი­ცი­ურ რელ­სებ­ზე გა­დას­ვლი­სა და მე­ფის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის პო­ლი­ტი­
კის სა­პა­სუ­ხო გამ­ძაფ­რე­ბის ხა­ნა იყო; რამ­დე­ნა­დაც ცენ­ტრა­ლუ­რი მთავ­რო­
ბის რეპ­რე­სი­ულ ­ ი ზო­მე­ბი სა­ერ
­ ო­ბო მოღ­ვა­წე­ებს ლე­გა­ლუ­რად არ აძ­ლევ­და
ძალ­თა კო­ორ­დი­ნი­რე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბას, მათ მა­ინც არა­ო­ფი­ცი­ა­ლუ­რად, კერ­
ძო ბი­ნებ­ზე და სა­ჯა­რო სივ­რცე­ებ­ში და­იწყ­ეს შეხ­ვედ­რე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა და
სა­ერ­თო პო­ლი­ტი­კის გა­მო­მუ­შა­ვე­ბა. მე­ო­რე მხრივ, ცენ­ზუ­რაც არ უშ­ვებ­და
მა­თი იდე­ე­ბის თა­ვი­სუ­ფალ პრო­პა­გან­დას, თა­ნა­მო­აზ­რე­თა დახ­მა­რე­ბით სა­ე­
რო­ბო ლი­დე­რებ­მა მო­ა­ხერ­ხეს თა­ვი­სუ­ფა­ლი სა­ე­რო­ბო გა­ზე­თის – Вольное
слово-ს გა­მო­ცე­მის დაწყ­ებ­ ა შვე­ი­ცა­რი­ა­ში, მი­ხა­ილ
­ ო დრა­გო­მა­ნო­ვის ხელ­

23
მძღვა­ნე­ლო­ბით, რო­მე­ლიც სხვა სპე­ცი­ალ ­ ურ თუ პო­ლი­ტი­კურ გა­მო­ცე­მებ­
თან ერ­თად არა­ლე­გა­ლუ­რად შე­მოჰ­ქონ­დათ და ავ­რცე­ლებ­დნენ რუ­სე­თის
იმ­პე­რი­ა­ში. მოძ­რა­ობ­ ის რი­ტო­რი­კა ეფუძ­ნე­ბო­და ერო­ბის მუ­შა­ო­ბა­ში უკ­ვე
გა­მოვ­ლე­ნილ პრაქ­ტი­კას, რაც სა­შუ­ა­ლე­ბას აძ­ლევ­და წარ­მო­მად­გენ­ლებს,
ეჩ­ვე­ნე­ბი­ნათ, რომ მხო­ლოდ შეზღ­უ­დუ­ლი, სა­მე­ურ­ნეო პრო­ფი­ლის თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის მო­დე­ლი საკ­მა­რი­სი არ იყო გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის და მას პო­
ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბიც უნ­და და­მა­ტე­ბო­და, რაც თა­ვის­თა­ვად შე­უძ­ლე­ბე­ლი
იყო სა­ბა­ზი­სო პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფის გა­რე­შე მთე­ლი
იმ­პე­რი­ის მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი­სათ­ვის; შე­სა­ბა­მი­სად, სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის პრო­
ფი­ლი კვლავ კონ­სტი­ტუ­ცი­ონ­ ა­ლის­ტუ­რი რჩე­ბო­და. მა­თი არა­ო­ფი­ცი­ა­ლუ­
რი პროგ­რა­მა შემ­დე­გი დე­ვი­ზის გარ­შე­მო იყო მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი: „სიტყვისა
და პრესის თავისუფლება, პიროვნების ხელშეუხებლობის გარანტია და
დამფუძნებელი კრება“. ამ სუ­ლის­კვე­თე­ბის პირ­ვე­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი და აქ­ტი­
უ­რი დუ­ღი­ლი იმ­პე­რი­ის უკ­რა­ი­ნულ ნა­წილ­ში და­იწყ­ო, რა­საც ხე­ლი­სუფ­ლე­
ბამ რეპ­რე­სი­ე­ბით უპა­სუ­ხა: 1878 წელს ჩერ­ნი­გო­ვის სა­ე­რო­ბო ყრი­ლო­ბა­ზე
ხმო­სან­თა სა­ხე­ლით ივან პეტ­რუნ­კე­ვიჩ­მა სცა­და კრი­ტი­კუ­ლი სუ­ლის­კვე­თე­ბის
მი­მარ­თვის წა­კითხ­ვა, რის სა­შუ­ა­ლე­ბაც მას გამ­გე­ო­ბის თავ­მჯდო­მა­რემ არ
მის­ცა. სხვა ხმოს­ნე­ბი­სა და დამ­სწრე პუბ­ლი­კის აღ­შფო­თე­ბის ფონ­ზე, მან
მა­ინც წა­იკ­ ითხა მი­მარ­თვა. თავ­მჯდო­მა­რემ ჟან­დარ­მე­რია გა­მო­იძ­ ა­ხა, რო­
მელ­მაც კრე­ბა და­შა­ლა და პეტ­რუნ­კე­ვი­ჩი და­ა­პა­ტიმ­რა, რო­მე­ლიც ჩრდი­
ლო­ე­თის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში გა­და­ა­სახ­ლეს. მომ­დევ­ნო წლებ­ში სა­ე­რო­ბო აქ­ტი­ვო­
ბე­ბის ცენ­ტრმა უკ­რა­ი­ნი­დან ჩრდი­ლო­ე­თის მხა­რებ­ში, ტვე­რის, მოს­კო­ვი­სა და
პე­ტერ­ბურ­გის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში გა­და­ი­ნაც­ვლა. ამ დრო­ი­სათ­ვის ჩა­მო­ყა­ლიბ­და
მოს­კო­ვის „თვითმმართველობისა და საერობო კავშირის საზოგადოება“ (ე.
წ. Земский союз), რო­მე­ლიც შემ­დგომ­ში მოძ­რა­ო­ბის ინ­ტე­ლექ­ტუ­ა­ლუ­რი და
სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო ცენ­ტრის ფუნ­ქცი­ას ითავ­სებ­და.
1870-ი­ა­ნი წლე­ბის ბო­ლოს სა­ერ ­ ო­ბო მოძ­რა­ო­ბი­სა და მე­ფის ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბის ურ­თი­ერ­თო­ბის დი­ნა­მი­კა სა­ფუძ­ვლი­ან მო­ლო­დინს ქმნი­და, რომ გა­
ბეზ­რე­ბუ­ლი ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტია ერო­ბის სა­კითხს კარ­დი­ნა­ლუ­რად გა­დაწყ­ვეტ­და
და მას ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რად მოკ­ლავ­და, თუმ­ცა იმ­პე­რი­ა­ში გან­ვი­თა­რე­ბულ­მა
ახალ­მა მოვ­ლე­ნებ­მა ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა მძი­მე მდგო­მა­რე­ო­ბა­ში
ჩა­ა­ყე­ნა და რა­დი­კა­ლუ­რი ზო­მე­ბის მა­გი­ერ ერო­ბის მი­მართ დათ­მო­ბე­ბის პო­
ლი­ტი­კის დაწყ­ე­ბი­სა­კენ უბიძ­გა.
1870-ი­ან წლებ­ში, იმ სა­ფუძ­ველ­ზე, რა­მაც თა­ვის დრო­ზე „დიდი
რეფორმების“ ხა­ნის დად­გო­მა გა­ნა­პი­რო­ბა – კერ­ძოდ, მო­ქა­ლა­ქე­თა გა­ნათ­
ლე­ბუ­ლი, პო­ლი­ტი­კუ­რი ამ­ბი­ცი­ე­ბის მქო­ნე და რა­დი­კა­ლუ­რად გან­წყო­ბი­ლი
მა­სის ზრდამ, ამ ამ­ბი­ცი­ებ­ ის რე­ა­ლი­ზა­ცი­ის ინ­სტი­ტუ­ცი­ურ
­ ი გა­რე­მოს ჩა­მო­ყა­
ლი­ბე­ბის გაძ­ნე­ლე­ბის ფონ­ზე ახა­ლი ტენ­დენ­ცი­ე­ბი გა­ა­ჩი­ნა – სა­ზო­გა­დო­ე­
ბის ნა­წილ­მა, პო­ლი­ტი­კუ­რი მო­ბი­ლი­ზე­ბა და­იწყო და რა­დი­კა­ლუ­რი გზე­ბით
რე­ჟი­მის ცვლი­ლე­ბა­ზე ფიქ­რი და­იწყ­ო. 1860-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან გან­ვი­თა­რე­ბუ­
ლი „ხალხოსნური“ ორგანიზაციების ბაზაზე აღმოცენებულმა პოლიტკურმა
მოძრაობამ, „ნაროდნაია ვოლიამ“ 1870-ი­ა­ნი წლე­ბის შუა პე­რი­ო­დი­დან თა­

24
ვი­სი ძა­ლის დე­მონ­სტრი­რე­ბა მო­ახ­დი­ნა – მე­ფის რე­ჟი­მის დეს­პო­ტიზ­მის გან­
მა­სა­ხი­ე­რე­ბელ მო­ხე­ლე­ებ­ზე ტე­რო­რი გა­ა­ჩა­ღა. ამან ეფექ­ტი იქო­ნია – ერ­თი
მხრივ, სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ლი­ბე­რა­ლუ­რი ნა­წი­ლი ამ პრო­ცე­სე­ბის შორს მი­მა­
ვალ­მა პერ­სპექ­ტი­ვამ და­ა­ფიქ­რა, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას კი პრობ­ლე­მის გა­დაჭ­რის
სხვა­დას­ხვა სცე­ნა­რის და­მუ­შა­ვე­ბი­სა­კენ უბიძ­გა.
სა­ე­რო­ბო – ლი­ბე­რა­ლუ­რი და დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი – მოძ­რა­ო­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლებ­მა მა­შინ­ვე არა­ო­ფი­ცი­ალ ­ უ­რად და­იწყ­ეს მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი
„ნაროდნაია ვოლიას“ და სხვა მსგავ­სი ჯგუ­ფე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­თან სა­
ერ­თო პო­ლი­ტი­კის წარ­მო­ე­ბის შე­სა­ხებ; სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბა სთა­ვა­ზობ­და
ძალ­თა გა­ერ­თი­ა­ნე­ბას ორი­ვე მი­მარ­თუ­ლე­ბი­სათ­ვის სა­ზი­ა­რო – სა­ბა­ზი­სო
პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლა­ში, ოღონდ ისი­ნი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ებ­ ი­
სა­გან ტე­რო­რის გზის, რო­გორც ხან­გრძლივ პერ­სპექ­ტი­ვა­ში კონ­ტრპრო­დუქ­
ტი­ულ­ ი მოქ­მე­დე­ბის, უარ­ყო­ფას მო­ითხ­ოვ­დნენ. მოძ­რა­ო­ბებს შო­რის კომ­
პრო­მი­სი ვერ შედ­გა, თუმ­ცა სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ებ­ ის ზე­გავ­ლე­ნით „ნაროდნაია
ვოლიას“ რამ­დე­ნი­მე რა­დი­კა­ლი მო­აზ­როვ­ნე ჩა­მოს­ცილ­და. მათ და­ა­ფუძ­
ნეს „ოპოზიციურ ელემენტთა საიდუმლო ლიგა“, რომელიც „საერობო
კავშირის სა­ზოგადოებას“ დაუკავშირდა. პარალელურად მომდევნო ხანაში
კიდევ რამდენიმე მსგავსი ლიგა ამოქმედდა, კერძოდ, „ლიბერალური“,
„სამხრეთრუსული“ და „საერობო“ ლიგები.
სა­ერ­თო მდგო­მა­რე­ობ­ ა­ზე ეფექ­ტი სა­გა­რეო პო­ლი­ტი­კა­მაც მო­ახ­დი­ნა,
1877-78 წლე­ბის რუ­სეთ­-ოს­მა­ლე­თის ომ­ში გა­მარ­ჯვე­ბი­სა და ბალ­კა­ნე­თის
ოს­მალ­თა­გან გა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბულ სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­ში რუ­სე­თის პრო­ტექ­ტო­
რა­ტის პი­რო­ბებ­ში ფარ­თო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის დაშ­ვე­ბამ მსგავ­სი ეფექ­ტი
წარ­მოშ­ვა, რაც თა­ვის დრო­ზე ყი­რი­მის ომ­ში მარ­ცხმა, სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­
ო­ბამ ღია პრო­პა­გან­და უმაღ­ლეს სა­ფე­ხურ­ზე აიყ­ვა­ნა და სა­იმ­პე­რა­ტო­რო
კარს მი­მარ­თვე­ბის ახა­ლი ტალ­ღა და­ატყ­და, სა­დაც ერო­ბე­ბი მო­ითხ­ოვ­დნენ,
მე­ფეს „მოწყალება მოეღო და საკუთარი ქვეშევრდომებისათვის ისეთივე
თვითგამორკვევისა და თვითმმართველობის უფლება მიეცა, როგორიც
ბულგარელებს უბოძა“. კურ­სკის სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბამ კი თა­ვი­სე­ბუ­რი 16-პუნ­
ქტი­ა­ნი „საერობო კონსტიტუციაც“ კი წა­რად­გი­ნა, რომ­ლის მე-2 პუნ­ქტი ითხ­
ოვ­და, რად­გა­ნაც ერო­ბის ხმოს­ნე­ბი თა­ვი­სუ­ფა­ლი გზით იყ­ვნენ არ­ჩე­უ­ლი,
ისი­ნი პო­ლი­ცი­ის­ ა და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბი­სა­გან გა­თა­ვი­სუფ­
ლე­ბუ­ლიყ­ვნენ და აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი რგო­ლიც მათ ჩა­მო­ეყ­ ა­ლი­ბე­ბი­ნათ;
მე-10 პუნ­ქტი კი კვლა­ვინ­დე­ბუ­რად ითხ­ოვ­და სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის წარ­მო­
მად­გე­ნელ­თა პე­რი­ო­დუ­ლი ყრი­ლო­ბე­ბის მოწყ­ო­ბის უფ­ლე­ბას, რაც თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­ე­ბის გან­ხილ­ვი­სა და გა­დაწყ­ვეტ­ილე­ბე­ბის მი­ღე­ბის
სა­შუ­ა­ლე­ბა იქ­ნე­ბო­და.
იმ­პე­რა­ტორ ალექ­სან­დრე მე­ორ ­ ის კა­ბი­ნეტ­მა გამ­წვა­ვე­ბუ­ლი რე­ვო­ლუ­
ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის სა­პირ­წო­ნედ და ლე­გი­ტი­მა­ცი­ის მო­ბი­ლი­ზე­ბი­სათ­ვის ში­
ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის, ლი­ბე­რა­ლის რე­პუ­ტა­ცი­ის მქო­ნე და რე­ა­ლუ­რად,
რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი პო­ლი­ტი­კო­სი­სა და იმ­პე­რი­ის მარ­თვის სის­ტე­მა­ში არ­სე­ბუ­ლი
პრობ­ლე­მე­ბის მცოდ­ნე – გრა­ფი მი­ხე­ილ ლო­რის­-მე­ლი­ქო­ვის პი­რით და­

25
იწყო სიგ­ნა­ლე­ბის გავ­რცე­ლე­ბა, რომ აპი­რებ­და ლი­ბე­რა­ლი­ზა­ცი­ის კურ­სის
გა­ტა­რე­ბას – ერო­ბა­თა უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბის გა­ფარ­თო­ე­ბას და ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ა­სა და პო­ლი­ცი­ას­თან ბა­ლან­სის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფას.
სა­პა­სუ­ხოდ, მოს­კო­ვის „საერობო კავშირის საზოგადოებამ“ შეძ­ლო ყრი­
ლო­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა, სა­დაც შემ­ხვედრ წი­ნა­და­დე­ბად წა­მო­ა­ყე­ნა სა­ყო­ველ­
თაო სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა არ­ჩევ­ნე­ბის მოწყ­ო­ბა, რი­თაც და­კომ­
პლექ­ტდე­ბო­და ერ­თპა­ლა­ტი­ა­ნი სა­კა­ნონ­მდებ­ლო სა­თათ­ბი­რო ორ­გა­ნო.
ლო­რის­-მე­ლი­ქო­ვი მა­ინც სკეპ­ტი­კუ­რად მო­ე­კი­და წარ­მოდ­გე­
ნილ „საერობო დუმის“ პროექტს და საკუთარი, უფრო კომპრომისული
ვარიანტის დამუშავება დაიწყო, რომელსაც შემდგომში „ლორის-მელიქოვის
კონსტიტუციას“ უწოდებდნენ. მისი რწმენით, ევროპული გამოცდილი
ინსტიტუტების გადმონერგვა რუსეთში არ იყო სასურველი, რუსული
ისტორიული გამოცდილების მოდელი, „ზემსკი სობორი“ უკ­ვე დრო­მოჭ­მუ­
ლი იყო, ამი­ტომ მი­სი რე­ცეპ­ტი შემ­დეგ­ნა­ი­რად გა­მო­ი­ყუ­რე­ბო­და:
უნ­და მოწყ­ო­ბი­ლი­ყო „მოსამზადებელი კომისია“, რო­მელ­იც ცენ­ტრა­
ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მი­ერ და­ნიშ­ნუ­ლი ჩი­ნოვ­ნი­კე­ბი­სა და თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბის სა­კითხ­თა მცოდ­ნე „კეთილსაიმედო“ მოქალაქეებისაგან
დაკომპლექტდებოდა. მათ მიერ შემუშავებული კანონპროექტები ­„სა­ე­რთო
კომისიას“ (იგივე „პარლამენტს“), რომ­ლის წევ­რე­ბიც იქ­ნე­ბოდ­ნენ: მო­სამ­ზა­
დე­ბე­ლი კო­მი­სი­ის წევ­რთა ნა­წი­ლი, ერო­ბე­ბის და დი­დი ქა­ლა­ქე­ბის თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის მი­ერ არ­ჩე­უ­ლი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და ერო­ბის არ­მქო­ნე
მხა­რე­ე­ბის გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი წა­მო­მად­გენ­ლე­ბი. იმ­პე­რა­ტო­რი და­ნიშ­ნავ­და
სა­ერ­თო კო­მი­სი­ის თავ­მჯდო­მა­რეს და და­ამ­ტკი­ცებ­და მათ მი­ერ შე­მუ­შა­ვე­
ბულ კა­ნო­ნებს.
„ნაროდნაია ვოლიას“ ტე­რო­რის­ტე­ბის მი­ერ იმ­პე­რა­ტორ ალექ­სან­დრე
მე­ო­რის მკვლე­ლო­ბამ წერ­ტი­ლი და­უს­ვა, რო­გორც „ლორის-მელიქო­ვის
კონსტიტუციას“, ასე­ვე ლი­ბე­რა­ლი­ზა­ცი­ის კურ­სის მო­ლოდინს. ახა­ლი იმ­
პე­რა­ტო­რის – ალექ­სან­დრე მე­სა­მის მი­ერ მოწ­ვე­ულ სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს
პირ­ველ­სა­ვე სხდო­მა­ზე, მი­ნის­ტრთა კა­ბი­ნე­ტის რე­აქ­ცი­ო­ნერ­მა წევ­რებ­მა
პრო­ექ­ტი მი­წას­თან გა­ას­წო­რეს; ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი – გრა­ფი ლო­
რის­-მე­ლი­ქო­ვი, რომ­ლის რე­პუ­ტა­ცია მე­ფის მკვლე­ლო­ბამ გა­ა­ნად­გუ­რა,
ძა­ლა­უფ­ლე­ბას ჩა­მო­ა­ცი­ლეს. ალექ­სან­დრე მე­სა­მე, ში­და გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­
ბის მი­უხ­ ე­და­ვად, გარ­და­მა­ვა­ლი პე­რი­ო­დის სპე­ცი­ფი­კის გა­მო არ ჩქა­რობ­და
ერო­ბა­თა სა­კითხ­ის გა­და­ხედ­ვის დაწყ­ე­ბუ­ლი კურ­სის მკვეთ­რად შე­ჩე­რე­ბას.
მან პირ­ველ­სა­ვე სა­ჯა­რო გა­მოს­ვლებ­ში პი­რო­ბა და­დო, რომ არ შე­ეხ­ ე­ბო­
და სა­ე­რო­ბო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­სა და სა­ქა­ლა­ქო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის
პრინ­ცი­პებს, თუმ­ცა ეს მხო­ლოდ დრო­ის მო­სა­გე­ბად არ­ჩე­უ­ლი ტაქ­ტი­კა იყო;
1881 წლი­დან და­იწყო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის კურ­სის გამ­კაც­რე­ბა და სა­პო­ლი­ციო
რე­ჟიმ­ზე დაბ­რუ­ნე­ბა. 14 აგ­ვის­ტოს დამ­ტკიც­და „სახელმწიფო წყობისა და
საზოგადოებრივი უსაფრთხოების დაცვის წესები“, რო­მელ­მაც ში­ნა­გან საქ­
მე­თა სა­მი­ნის­ტროს გა­ნუ­საზღ­ვრე­ლი ძა­ლა­უფ­ლე­ბა მი­ა­ნი­ჭა, გა­ფარ­თოვ­და
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის (გუ­ბერ­ნა­ტორ­თა) უფ­ლე­ბე­ბი, და­იწყო პო­ლი­ცი­ის ევ­რო­პუ­

26
ლი რე­ფორ­მა (რო­გორც რე­ჟი­მის კრი­ტი­კო­სე­ბი ირო­ნი­უ­ლად შე­ნიშ­ნავ­დნენ,
ერ­თა­დერ­თი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლი ევ­რო­პუ­ლი რე­ფორ­მა რუ­სე­თის სი­ნამ­
დვი­ლე­ში); მთელ იმ­პე­რი­ა­ში ამოქ­მედ­და დაც­ვის გაძ­ლი­ე­რე­ბუ­ლი წე­სე­ბი და
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ რა­დი­კა­ლუ­რი და ლი­ბე­რა­ლუ­რი ოპო­ზი­ცი­ის სა­პირ­წო­ნედ
და ტე­რო­რი­ზე­ბი­სათ­ვის სა­კუ­თა­რი მხარ­დამ­ჭე­რე­ბის – მო­ნარ­ქის­ტთა რე­აქ­
ცი­უ­ლი და სლა­ვო­ფი­ლუ­რი ჯგუ­ფე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­ბა და­იწყ­ო.
ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ ინერ­ცი­ით გა­ნაგ­რძო ლო­რის­-მე­ლი­ქო­ვის
პრო­ექ­ტის და­მუ­შა­ვე­ბა და ახა­ლი რე­ა­ლო­ბი­სათ­ვის მორ­გე­ბა. 1881 წლის
ოქ­ტომ­ბრი­დან პრო­ცე­სის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა და­ე­ვა­ლა ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­
ნის­ტრის ყო­ფილ თა­ნა­შემ­წეს, სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს წევ­რსა და სტატ­ს-სეკ­
რე­ტარს, მი­ხე­ილ კო­ხა­ნოვს. შე­იქ­მნა ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
პრინ­ცი­პე­ბის შემ­მუ­შა­ვე­ბე­ლი კო­მი­სი­ა, რო­მელ­საც 1859 წლი­დან ში­ნა­გან
საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს­თან არ­სე­ბუ­ლი სა­გუ­ბერ­ნიო და სა­მაზ­რო და­წე­სე­ბუ­
ლე­ბა­თა კო­მი­სია უნ­და ჩა­ე­ნაც­ვლე­ბი­ნა. „კოხანოვის კომისიის“ შე­მად­გენ­
ლო­ბა­ში შე­დი­ოდ­ნენ სე­ნა­ტო­რე­ბი მი­ხა­ილ კო­ვალ­სკი, ალექ­სანდრ პო­ლოვ­
ცო­ვი, სე­მი­ონ მორ­დვი­ნო­ვი და ივან შამ­ში­ნი.
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ რე­ა­ლუ­რი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა კო­მი­სი­ის მი­მართ მი­სი
ამოქ­მე­დე­ბის­თა­ნა­ვე გა­მო­ხა­ტა და მას სას­წრა­ფოდ ჩა­მო­არ­თვა სა­ხელ­მწი­
ფო და­ნა­შა­ულ ­ ის სა­კითხ­ე­ბის (რო­მე­ლიც ჟან­დარ­მე­რი­ის პრე­რო­გა­ტი­ვად
ცნო) და ასე­ვე წო­დებ­რი­ვი სა­კითხ­ებ­ ის გან­ხილ­ვის უფ­ლე­ბა.
კო­მი­სი­აც, თა­ვის მხრივ, მუ­შა­ო­ბას თა­ვი­დან­ვე გა­უმ­ჭვირ­ვა­ლედ და წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბის პრინ­ცი­პის უგუ­ლე­ბელ­ყო­ფით შე­უდ­გა; მათ სა­იდ ­ უმ­
ლოდ და­იწყ­ეს რე­გი­ონ­ ე­ბი­დან „მცოდნე პირთა“ მიწ­ვე­ვა კო­მი­სი­ა­ში სა­თა­
ნამ­შრომ­ლოდ და სა­კონ­სულ­ტა­ცი­ოდ მო­მა­ვა­ლი რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტის
და­სა­მუ­შა­ვებ­ლად. კონ­სპი­რა­ცი­ის მი­უ­ხე­და­ვად ინ­ფორ­მა­ცი­ამ მო­მა­ვა­ლი
პრო­ექ­ტის მიმ­დი­ნა­რე სა­მუ­შა­ო­ებ­ ი­სა და არ­სის შე­სა­ხებ პრე­სა­ში გა­ჟო­ნა.
ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მკვეთ­რმა რე­აქ­ცი­ამ არ და­ა­ყოვ­ნა; მათ ღი­
ად გა­ი­ლაშ­ქრეს კო­მი­სი­ის წი­ნა­აღ­მდეგ, მას სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გენ­ლო­
ბი­თო­ბის ფალ­სი­ფი­კა­ცია უწოდეს და მო­ითხ­ოვ­ ეს – თუ­კი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა
ნამ­დვილ წარ­მო­მად­გენ­ლებს, ერო­ბა­თა ხმოს­ნებს არ ჩარ­თავს პრო­ექ­ტის
შე­მუ­შა­ვე­ბა­ში, „მცოდნე პირების“ სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ე­ბად გა­სა­ღე­ბას მა­ინც
და­ა­ნე­ბონ თა­ვი­ო. ერო­ბე­ბის რე­აქ­ცი­ამ ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას სა­შუ­ა­
ლე­ბა მის­ცა, გა­ბა­ტო­ნე­ბუ­ლი რე­აქ­ცი­უ­ლი და სლა­ვო­ფი­ლუ­რი წრე­ე­ბი­სათ­ვის
ერ­თა­დერ­თი და­საშ­ვე­ბი კომ­პრო­მი­სი – „კოხანოვის მოდელიც“ და­ე­წუ­ნე­ბი­ნა
და მი­სი და­მუ­შა­ვე­ბა შე­ეწყ­ვი­ტა, რაც ერო­ბა­თა სა­კითხ­ის უფ­რო რა­დი­კა­ლურ
და მკაცრ გა­დაწყ­ვე­ტას მო­ას­წა­ვებ­და.
ამ პო­ლი­ტი­კის გან­სა­ხორ­ცი­ე­ლებ­ლად იმ­პე­რა­ტორ­მა ში­ნა­გან საქ­მე­თა
მი­ნის­ტრად და­ნიშ­ნა გრა­ფი დმიტ­რი ტოლ­სტო­ი, რო­მელ­საც მი­ენ­დო ერო­
ბა­თა კომ­პე­ტენ­ცი­ის შეკ­ვე­ცი­სა და „კრამოლის“ გა­ნად­გუ­რე­ბის პრო­ცე­სის
დაჩ­ქა­რე­ბა. ტოლ­სტო­ი, თა­ვის გავ­ლე­ნი­ან მხარ­დამ­ჭე­რებ­სა და თა­ნა­მებ­
რძო­ლებ­თან – სი­ნო­დის ობერ­პრო­კუ­რორ კონ­სტან­ტინ პო­ბე­დო­ნოს­ცევ­სა
და ცნო­ბილ რე­აქ­ცი­ონ­ ერ და შო­ვი­ნისტ მი­ხა­ილ კატ­კოვ­თან ერ­თად არა­ო­

27
ფი­ცი­ა­ლურ და ლი­ბე­რა­ლუ­რი წრე­ებ­ ი­სათ­ვის სა­ძულ­ველ „ტრიუმვირატად“
მო­ევ­ლი­ნა რუ­სე­თის პო­ლი­ტი­კურ ცხოვ­რე­ბას. ტოლ­სტო­ი, ერო­ბე­ბი­სათ­ვის
პრაქ­ტი­კულ საქ­მი­ა­ნო­ბა­ში პრობ­ლე­მე­ბის რი­გის შექ­მნას­თან ერ­თად, და­
ნიშ­ნვის­თა­ნა­ვე შე­უდ­გა ერო­ბის სა­კითხ­ის გა­დაწყ­ვე­ტის სა­კუ­თა­რი, რა­დი­კა­
ლუ­რი პრო­ექ­ტის და­მუ­შა­ვე­ბას, რომ­ლის მი­ხედ­ვით 1864 წლის მო­დე­ლი
უნ­და გა­უქ­მე­ბუ­ლი­ყო, ერო­ბა­თა ნაც­ვლად გუ­ბერ­ნი­ის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას­თან
უნ­და შემ­დგა­რი­ყო „სათათბირო“, იგი­ვე „მცოდნე კაცთა“ კრე­ბა, რო­მე­ლიც
იე­რარ­ქი­უ­ლად ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას და­ე­მორ­ჩი­ლე­ბო­და. ყვე­ლა გად­აწყვე­ტი­
ლე­ბის სან­ქცია ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას უნ­და გა­ე­ცა და „სათათბიროს“ ერ­თმე­ოდ ­ ა
უფ­ლე­ბა, ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა სე­ნატ­ში გა­ეს­ ა­ჩივ­რე­ბი­ნა.
1889 წელს გრა­ფი ტოლ­სტო­ის სიკ­ვდილ­თან ერ­თად მი­სი პრო­ექ­ტიც
არ­ქივს ჩა­ბარ­და. მარ­თა­ლი­ა, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ ინერ­ცი­ით გან­გრძო ახალ
პრო­ექ­ტზე მუ­შა­ო­ბა, რო­მე­ლიც ტოლ­სტო­ის რა­დი­კა­ლიზ­მი­სა­გან და­ი­ცა­ლა,
მაგ­რამ 1864 წლის მო­დე­ლი ძი­რე­უ­ლად შეც­ვა­ლა.
1890 წლის 12 ივ­ნისს დამ­ტკი­ცე­ბუ­ლი ახა­ლი დე­ბუ­ლე­ბის მი­ხედ­ვით (თა­
ვად­-აზ­ნა­ურ­თა წი­ლი ხმოს­ნებს შო­რის ნა­ხე­ვარ­ზე მე­ტი უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო)
ხმოს­ნად არ­ჩე­ვის კრი­ტე­რი­უ­მე­ბი შე­იც­ვა­ლა. ხე­ლოვ­ნუ­რად გა­იზ­ არ­და წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბა­ში თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა პრო­ცენ­ტუ­ლი მაჩ­ვე­ნე­ბე­ლი და ერო­ბას
წო­დებ­რი­ო­ბის ხა­სი­ა­თი გა­უძ­ლი­ერ­ ა.8 გამ­კაც­რდა ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის – გუ­ბერ­
ნა­ტორ­თა ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბის მე­ქა­ნიზ­მი და ერო­ბა­თა გამ­გე­ობ­ ის თავ­მჯდო­
მა­რე და წევ­რე­ბი სა­ხელ­მწი­ფო მო­ხე­ლე­ე­ბად გა­მოცხ­ად­დნენ, რი­თაც ისი­ნი
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის იე­რარ­ქი­ის ნა­წი­ლად იქ­ცნენ.
ამ მო­დე­ლით ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ერო­ბა­თა აქ­ტი­ვო­ბის შე­სუს­ტე­ბას გეგ­მავ­
და, თუმ­ცა ახა­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი რე­ა­ლო­ბის გა­მო ნორ­მა­ტი­ულ­მა ცვლი­
ლე­ბებ­მა შე­სა­ფე­რი­სი ეფექ­ტი არ მო­ახ­დი­ნა და და­მა­ტე­ბი­თი ჩა­რე­ვე­ბი გახ­და
სა­ჭი­რო. ახა­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი რე­ა­ლო­ბა კი ძალ­ზე სა­ხა­სი­ა­თო და სა­
ყუ­რადღ­ე­ბო იყო – ერო­ბებ­ში თავ­და­პირ­ვე­ლად თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა დო­მი­ნი­
რე­ბის მი­უხ­ ე­და­ვად, წამ­ყვა­ნი ძა­ლა რე­ფორ­მის­ტუ­ლი ფრთა, ე. წ. „მესამე
ელემენტი“ იყო, რო­მე­ლიც მუ­დამ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის აქ­ტი­ურ, ლი­ბე­რა­ლურ
ოპო­ზი­ცი­ას წარ­მო­ად­გენ­და; ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის 25-წლი­ან­მა პრაქ­ტი­კამ
კი, სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ცხოვ­რე­ბის არე­ნა­ზე გა­მო­იყ­ვა­ნა ახა­ლი ძა­ლა, ე. წ.
„მესამე ელემენტი“ – პრო­ვინ­ცი­ე­ბის ინ­ტე­ლი­გენ­ცი­ა, სა­ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტთა
და მო­სამ­სა­ხუ­რე­თა, მას­წავ­ლებ­ლე­ბის, ექი­მე­ბის, სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი­სა და აგ­
რო­ნო­მე­ბის ფე­ნა, რო­გორც მო­სახ­ლე­ო­ბის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი და უშუ­ა­ლოდ
მას­თან მო­მუ­შა­ვე ქვე­და რგო­ლი, რო­მე­ლიც თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მოძ­რა­
ო­ბის ბა­ზი­სად, ძრა­ვად და ინ­ტე­ლექ­ტუ­ა­ლურ ბირ­თვად გა­და­იქ­ცა. ხე­ლი­
სუფ­ლე­ბის მი­ერ ერო­ბა­თა შე­ვიწ­რო­ე­ბის კამ­პა­ნი­ამ კი „მესამე ელემენტთან“
და­კავ­ში­რე­ბით უკუ­შე­დე­გი გა­მო­ი­ღო – მა­თი იდე­ე­ბის გან­მტკი­ცე­ბა, ძალ­თა
კო­ორ­დი­ნა­ცია და სო­ლი­და­რო­ბა გა­მო­იწ­ვი­ა. შე­სა­ბა­მი­სად, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბაც
მიხ­ვდა, რომ მი­სი მთა­ვა­რი მთავარი „საფრთხე“ ამჯერად უკვე ყბადაღებული

8 რუსთა შორის; ერობა წინად და ახლა, სიტყვა (სამსონ ფირცხალავა), ცნობის

ფურცელი № 14, 18.01.1902. გვ. 2-3.

28
„მესამე ელემენტი“ გახ­და და ახა­ლი რეპ­რე­სი­უ­ლი ზო­მე­ბი მათ წი­ნა­აღ­მდეგ
უნ­და აე­მუ­შა­ვე­ბი­ნა.
„მესამე ელემენტის“ გავ­ლე­ნა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის პირ­ვე­ლად ცხა­დი
გახ­და 1890-ი­ა­ნი წლე­ბის ეპი­დე­მი­ებ­თან და შიმ­ში­ლო­ბებ­თან ერო­ბე­ბის წარ­
მა­ტე­ბუ­ლი ბრძო­ლის კამ­პა­ნი­ის დროს, რო­დე­საც მათ მა­ლე­ვე შეძ­ლეს სა­
სურ­სა­თო მო­მა­რა­გე­ბის სა­კითხ­ის მოგ­ვა­რე­ბა და სა­ნი­ტა­რი­უ­ლი დახ­მა­რე­ბის
ქსე­ლე­ბის მოწყ­ო­ბა, ისე, რომ პრო­ცეს­ში ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის დაგ­ვი­ა­ნე­ბუ­ლი ჩა­
რე­ვის შემ­დეგ მი­სი ად­გი­ლი აღარ დარ­ჩა – პრობ­ლე­მა უკ­ვე მოგ­ვა­რე­ბუ­ლი
იყო. ამ ფაქ­ტმა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა და­აფ­რთხო – პა­სუ­ხად, სტატ­ს-სეკ­რე­ტარ­მა
ივან დურ­ნო­ვომ სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს მოს­თხო­ვა ერო­ბებს სა­სურ­სა­თო მო­
მა­რა­გე­ბის კომ­პე­ტენ­ცია შეჰ­კვე­ცო­დათ, რაც გა­კეთ­და კი­დეც.
შემ­დე­გი დარ­ტყმა ბი­უ­როკ­რა­ტი­ამ სა­ერ ­ ო­ბო მე­დი­ცი­ნა­ზე სცა­და, ახა­ლი,
„სამკურნალო წესდების“ დამ­ტკი­ცე­ბის მცდე­ლო­ბით, რომ­ლის მი­ხედ­ვი­თაც
ყვე­ლა სა­მე­დი­ცი­ნო პერ­სო­ნა­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში უნ­და
ყო­ფი­ლი­ყო, თუმ­ცა ერო­ბა­თა მძლავ­რი პრო­ტეს­ტის შემ­დეგ ეს მცდე­ლო­ბა
ჩა­ვარ­და.
სა­ბო­ლოო შე­ტე­ვი­სათ­ვის მე­ფის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ამ გა­დაწყ­ვი­ტა, ორ­მა­გი
დარ­ტყმა გა­ნე­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­ნა – სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­ფუძ­ვე­
ლი, ფი­ნან­სუ­რი და­მო­უკ­ ი­დებ­ლო­ბის გა­რან­ტია შე­ეკ­ვე­ცა და, მე­ო­რე მხრივ,
„მესამე ელემენტის“ ყვე­ლა­ზე სა­ძულ­ვე­ლი ნა­წი­ლის მოქ­მე­დე­ბე­ბი შე­ე­სუს­
ტე­ბი­ნა. კერ­ძოდ, ფი­ნან­სთა მი­ნის­ტრის, გრა­ფი სერ­გეი ვი­ტეს ინი­ცი­ა­ტი­ვით
დამ­ტკიც­და ახა­ლი, „უძრავი ქონების შეფასების წესები“, რომ­ლის მო­დი­
ფი­კა­ცი­ი­თაც ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა იმე­დოვ­ნებ­და, რომ, ერ­თი მხრივ, ძი­რი­თა­დი
შე­მო­სავ­ლის ნა­წი­ლის შემ­ცი­რე­ბა ერო­ბას და­ა­სუს­ტებ­და, ხო­ლო მე­ორ ­ ე
მხრივ, რად­გან ახა­ლი ცვლი­ლე­ბე­ბით ქო­ნე­ბის შე­ფა­სე­ბის კომ­პე­ტენ­ცია ცენ­
ტრა­ლურ­მა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ აი­ღო, სა­ერ ­ ო­ბო სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი, რო­მელ­თაც
ად­გი­ლობ­რივ უნ­და გა­ეგ­რძე­ლე­ბი­ნათ ამ ფუნ­ქცი­ის შეს­რუ­ლე­ბა, ნელ­-ნე­ლა
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში გა­და­ე­დი­ნე­ბოდ­ნენ, ხო­ლო უკ­მა­ყო­ფი­
ლო­ე­ბი კი სამ­სა­ხურს ჩა­მოს­ცილდე­ბოდ­ნენ. სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის სი­
ძულ­ვი­ლი გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლი იყო იმ ფაქ­ტით, რომ სწო­რედ სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი
იყ­ვნენ მო­სახ­ლე­ო­ბას­თან ყვე­ლა­ზე მჭიდ­როდ მო­მუ­შა­ვე და და­კავ­ში­რე­ბუ­
ლი პი­რე­ბი; მათ მი­ერ ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი კვლე­ვე­ბი და გა­ან­გა­რი­შე­ბე­ბი ედე­ბო­და
სა­ფუძ­ვლად ერო­ბა­თა მოქ­მე­დე­ბის და­გეგ­მვას, ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის და­უ­სა­ბუ­
თე­ბე­ლი პრო­ექ­ტე­ბი­სა და გა­ან­გა­რი­შე­ბე­ბის გა­ბა­თი­ლე­ბას და სა­ე­რო­ბო ბი­
უ­ჯე­ტის მთა­ვა­რი წყა­როს, ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დე­ბის რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რად
გა­წე­რას. შე­სა­ბა­მი­სად სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის ფე­ნა ყვე­ლა­ზე კარ­გად იც­ნობ­და
გლეხ­თა სა­ჭი­რო­ებ­ ებს და მათ­გან მრა­ვა­ლი აქ­ტი­ურ ­ ი სა­ერ­ ო­ბო ლი­დე­რი
გა­მო­დი­ო­და. ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ჩა­ნა­ფიქ­რმა სრუ­ლად ვერც აქ გა­ა­მარ­თლა
და ნა­წი­ლობ­რივ უკუ­შე­დე­გიც გა­მო­ი­ღო; რად­გან ქო­ნე­ბის შე­ფა­სე­ბის ფუნ­
ქცია ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ამ იკის­რა, ამან შე­დე­გად მო­ი­ტა­ნა ის, რომ სა­ყო­ველ­თა­
ო­ო­ბის გა­მო ად­მი­ნის­ტრა­ცია იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და, სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის შტა­ტი
გა­ე­ზარ­და, რომ­ლე­ბიც ად­გი­ლებ­ზე გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლებ­დნენ ამ და­ვა­ლე­ბას და

29
„საძულველი“ სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი ისეთ მხა­რე­ებ­ში გაჩ­ნდნენ, სა­დაც
მა­ნამ­დე არც ყო­ფი­ლან, ან ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მი­ერ იყ­ვნენ გა­ძე­ვე­ბუ­ლე­ბი. ხე­
ლის­ფლე­ბამ კი­დევ სცა­და, გრა­ფი ტოლ­სტო­ის დრო­ინ­დელ ცირ­კუ­ლარ­ზე
დაყ­რდნო­ბით გა­მო­ეცხ­ა­დე­ბი­ნა, რომ სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბი ად­გი­ლებ­ზე აუ­ცი­
ლებ­ლად ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას უნ­და და­ემ­ტკი­ცე­ბი­ნა, მაგ­რამ ერო­ბა­თა მძლავ­
რი პრო­ტეს­ტის გა­მო ეს მცდე­ლო­ბაც ჩა­ი­ფუ­შა.
პო­ზი­ტი­უ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბის მცი­რე ილუ­ზია კვლავ გაჩ­ნდა იმ­პე­რა­ტორ
ალექ­სან­დრე მე­სა­მის გარ­დაც­ვა­ლე­ბი­სა და მი­სი მემ­კვიდ­რის – ნი­კო­ლოზ
მე­ო­რის გა­მე­ფე­ბი­სას. მი­უ­ხე­და­ვად ახა­ლი იმ­პე­რა­ტო­რის პირ­ვე­ლი საპ­როგ­
რა­მო სიტყ­ვი­სა, სა­დაც მან ღი­ად გა­ნაცხ­და, რომ „თვითმპყრობელობის“
პრინ­ცი­პე­ბის გა­და­ხედ­ვა­სა და შე­სუს­ტე­ბას არ აპი­რებ­და, სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­
ო­ბის ლი­დე­რებ­მა ძვე­ლე­ბუ­რად, სა­ჯა­რო კამ­პა­ნი­ე­ბის გზით სცა­დეს ახა­ლი
იმ­პე­რა­ტო­რი­სა და მი­სი პო­ლი­ტი­კუ­რი გუნ­დის მი­ნი­მა­ლურ დათ­მო­ბებ­ზე და­
ყო­ლი­ე­ბა.
ამ­ჯე­რად დათ­მო­ბის მთა­ვა­რი საპ­როგ­რა­მო ელე­მენ­ტი ერო­ბა­თა კავ­ში­
რის იდეა იყო. 1896 წლის აგ­ვის­ტო­ში, ნიჟ­ნი-­ნოვ­გო­როდ­ში სა­ერ ­ ო­ბო წარ­
მო­მად­გე­ნელ­თა თათ­ბი­რის ორ­გა­ნი­ზე­ბა მო­ხერ­ხდა; ინი­ცი­ა­ტო­რებ­მა ში­ნა­გან
საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის, ივან გო­რე­მი­კი­ნი­სა­გან მი­იღ
­ ეს ზე­პი­რი და არა­ო­ფი­ცი­ა­
ლუ­რი თან­ხმო­ბა კრე­ბის ჩა­ტა­რე­ბა­ზე, შემ­დე­გი პი­რო­ბე­ბით: შეკ­რე­ბი­ლიყ­ვნენ
მხო­ლოდ სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბე­ბის თავ­მჯდო­მა­რე­ე­ბი, შეკ­რე­ბა კერ­ძო ბი­ნა­ში
ან რეს­ტო­რან­ში მოწყ­ობ­ ი­ლი­ყო და მას პრე­სის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი არ უნ­და
დას­წრე­ბოდ­ნენ. შეკ­რე­ბამ ნა­ყო­ფი­ე­რად ჩა­ი­არ ­ ა – მას­ზე მრა­ვა­ლი სა­ჭირ­ბო­
რო­ტო სა­კითხი გა­ნი­ხი­ლეს და ფი­ნან­სთა სა­მი­ნის­ტროს წარ­მო­მად­გე­ნე­ლიც
კი და­ეს­წრო სა­კუ­თარ სფე­რო­ში რე­კო­მენ­და­ცი­ე­ბის მო­სას­მე­ნად. თუმ­ცა კრე­
ბის დად­გე­ნი­ლე­ბა­ზე, მომ­დევ­ნო ყრი­ლო­ბა პე­ტერ­ბურ­გში ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი­ყო
1897 წელს, მი­ნის­ტრმა კა­ტე­გო­რი­უ­ლი უა­რი გა­ნაცხ­ა­და.
1890-ი­ა­ნი წლე­ბის ბო­ლოს ერო­ბებ­მა ახა­ლი კამ­პა­ნია წა­მო­იწყ­ეს ფი­ზი­
კუ­რი სას­ჯე­ლის გა­უქ­მე­ბის მოთხ­ოვ­ნით. სა­ერ ­ ო­ბო მკვლევ­რე­ბის მი­ერ მათ
ხელ­ში არ­სე­ბულ სტა­ტის­ტი­კა­ზე დაყ­რდნო­ბით მომ­ზა­დე­ბუ­ლი წიგ­ნი გა­მო­ცე­
მის­თა­ნა­ვე აიკ­რძა­ლა.
პა­რა­ლე­ლუ­რად ერო­ბამ სცა­და, მო­სახ­ლე­ო­ბის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მხრი­
დან თვით­ნე­ბო­ბი­სა­გან და­სა­ცა­ვად უფა­სო იუ­რი­დი­უ­ლი კონ­სულ­ტა­ცი­ე­ბის
ქსე­ლი მო­ეწყ­ო, მაგ­რამ 1896 წლის ცირ­კუ­ლა­რით ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­
ტრომ ეს ნა­ბი­ჯიც არა­კა­ნო­ნი­ე­რად ცნო და აკ­რძა­ლა.
სა­უ­კუ­ნის და­სას­რულს მე­ფის რე­ჟიმ­მა სცა­და ერო­ბის ყვე­ლა­ზე წარ­მა­
ტე­ბულ მხა­რე­ზე – სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ა­ზეც მი­ე­ტა­ნა იე­რი­ში.
მი­სი პირ­ვე­ლი ნა­ბი­ჯე­ბი გა­დად­გა სი­ნო­დის ობერ­პრო­კუ­რორ­მა პო­ბო­დე­ნოს­
ცევ­მა, რომ­ლის ორ­გა­ნუ­ლი ზიზღი ერო­ბი­სა და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის იდე­
ე­ბის მი­მართ სა­ყო­ველ­თა­ოდ იყო ცნო­ბი­ლი. მან ერო­ბე­ბის მი­ერ აწყ­ო­ბი­ლი,
წარ­მა­ტე­ბუ­ლი სა­ხალ­ხო (სა­ერ ­ ო) სკო­ლე­ბის ქსე­ლის და­სა­სუს­ტებ­ლად და­
იწყო ალ­ტერ­ნა­ტი­ვის – სამ­რევ­ლო სკო­ლე­ბის მოწყ­ო­ბა და მათ­თვის ბი­უჯ­ ე­
ტის გაზ­რდა.

30
 ამ ტენ­დენ­ცი­ის სა­თა­ვი­სოდ – პო­ბე­დო­ნოს­ცე­ვის (მი­ნის­ტრთა კა­ბი­ნე­ტის
დე-­ფაქ­ტო მმარ­თვე­ლის) კე­თილ­გან­წყო­ბის გან­მტკი­ცე­ბი­სა და კა­რი­ე­რუ­ლი
წინ­სვლი­სათ­ვის გა­მო­სა­ყე­ნებ­ლად, ფი­ნან­სთა მი­ნის­ტრმა, გრაფ­მა ვი­ტემ გა­
დაწყ­ვი­ტა, სა­ე­რო­ბო გა­ნათ­ლე­ბის საქ­მი­სათ­ვის სა­ბო­ლოო წერ­ტი­ლი და­ეს­
ვა. მან სპე­ცი­ა­ლუ­რი, სა­ი­დუმ­ლო მოხ­სე­ნე­ბა მო­ამ­ზა­და, სა­დაც ასა­ბუ­თებ­და,
რომ ერო­ბა გა­ნათ­ლე­ბი­სათ­ვის გან­კუთ­ვნი­ლი ფი­ნან­სე­ბის ხარ­ჯვა­ში წარ­მა­
ტე­ბუ­ლი ვერ იყო და ამ კომ­პე­ტენ­ცი­ის სა­მი­ნის­ტროს­თვის გა­და­ცე­მის წი­ნა­
და­დე­ბა წა­მო­ა­ყე­ნა. ვი­ტემ ეს მოხ­სე­ნე­ბა, გო­რე­მი­კი­ნის გა­და­ყე­ნე­ბის­თა­ნა­ვე
წა­რუდ­გი­ნა ახალ მი­ნისტრს, დმიტ­რი სი­პი­ა­გინს და ობერ­პრო­კუ­რო­რის სიმ­
პა­თი­აც და­იმ­სა­ხუ­რა.
ამ ინ­ტრი­გის კვალ­დაკ­ვალ ყო­ფილ­მა მი­ნის­ტრმა, გო­რე­მი­კინ­მა, ერ­
თგვა­რი შუ­რის­ძი­ებ­ ა მო­აწყ­ო; გა­დად­გო­მის წინ მან იმ­პე­რა­ტორს და­სავ­ლე­
თის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში ერო­ბის მოწყ­ობ­ ის პრო­ექ­ტი წა­რუდ­გი­ნა, ხო­ლო მა­ლე­ვე
ვი­ტეს სა­იდ ­ უმ­ლო მოხ­სე­ნე­ბამ პრე­სა­ში გა­ჟო­ნა – შე­იქ­მნა სი­ტუ­ა­ცი­ა, რო­დე­
საც ყო­ფი­ლი მი­ნის­ტრი ლი­ბე­რა­ლად წარ­მოჩ­ნდა, ამა­ვე იმი­ჯის მქო­ნე გრა­
ფი ვი­ტე კი რე­აქ­ცი­ო­ნე­რი აღ­მოჩ­ნდა. სა­პა­სუ­ხოდ, რე­პუ­ტა­ცი­ის და­სა­ცა­ვად
გრაფ­მა ვი­ტემ დი­დი ნაშ­რო­მი „თვითმპყრობელობა და ერობა“ მო­ამ­ზა­და,
სა­დაც გო­რე­მი­კინს ეკა­მა­თე­ბო­და და სა­კუ­თა­რი პო­ზი­ცი­ებ­ ის დაც­ვას ცდი­
ლობ­და, თუმ­ცა ამან ვერ შეძ­ლო მი­სი რე­პუ­ტა­ცი­ის აღ­დგე­ნა. ნაშ­რო­მის და­
დე­ბით მა­ხა­სი­ა­თებ­ლად მხო­ლოდ ვი­ტეს ის რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი შე­ფა­სე­ბა თუ
ჩათ­ვა­ლა პუბ­ლი­კამ, სა­დაც ავ­ტო­რი, მო­მა­ვა­ლი მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს თავ­
მჯდო­მა­რე, გუ­ლახ­დი­ლად შე­ნიშ­ნავ­და, რომ თვით­მპყრო­ბე­ლო­ბა ისე­თი სა­
ხელ­მწი­ფო წყო­ბა­ა, რო­მელ­საც გარ­და­უ­ვა­ლად მოს­დევს ბი­უ­როკ­რა­ტი­უ­ლი
ცენ­ტრა­ლიზ­მი, რომ­ლის­თვი­საც ერო­ბა (თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა) უსარ­გებ­ლო
და მი­უღ ­ ე­ბე­ლი მმარ­თვე­ლო­ბის ფორ­მა­ა.
ამ ტენ­დენ­ცი­ებ­ ის ფონ­ზე სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა მა­სა­ში მდგო­მა­რე­ო­ბა
შე­იც­ვა­ლა – ლი­დერ­თა და მოღ­ვა­წე­თა ნა­წი­ლი ძალ­თა კო­ორ­დი­ნი­რე­ბის
სა­ი­დუმ­ლო რე­ჟიმ­ზე გა­და­ერ­თო, ნა­წი­ლი არა­ლე­გა­ლურ მდგო­მა­რე­ობ­ ა­ზე
გა­და­ვი­და, ნა­წი­ლი უკ­ვე მომ­ძლავ­რე­ბულ პარ­ტი­ულ მოძ­რა­ო­ბებ­ში ჩა­ერ­თო;
გაჩ­ნდა სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა ძა­ლე­ბის სხვა­დას­ხვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ ორ­გა­
ნი­ზა­ცი­ებ­ში გა­და­დი­ნე­ბის ტენ­დენ­ცი­ა. დგე­ბო­და მა­თი აყ­ვა­ვე­ბის ხა­ნა და ისი­ნი
მე­ტად იყო გა­ჯე­რე­ბუ­ლი „მესამე ელემენტის“ წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბით.
„დიდი რეფორმების“ ხა­ნი­დან პირ­ველ მსოფ­ლიო ომამ­დე რუ­სე­თის იმ­
პე­რი­ის ცენ­ტრა­ლურ ნა­წილ­ში დაშ­ვე­ბუ­ლი შეზღ­უ­დუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბის მოქ­მე­დე­ბის პრაქ­ტი­კამ რამ­დე­ნი­მე მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი დას­კვნა გა­მოკ­ვე­თა.
კერ­ძოდ, არ­სობ­რი­ვად – რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის პო­ლი­ტი­კუ­რი რე­ჟი­მის გა­მო,
ერო­ბის (თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის) გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლა არ იყო ბუ­
ნებ­რი­ვი და ნორ­მა­ლურ გა­რე­მო­ში მიმ­დი­ნა­რე პრო­ცე­სი; ეს არ იყო ჯან­სა­ღი
და­ვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ და პო­ლი­ტი­კურ ჯგუ­ფებს შო­რის ცენ­ტრი­სა და რე­
გი­ო­ნის კომ­პე­ტენ­ცი­ებ­ ის გა­მიჯ­ვნის შე­სა­ხებ. რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის რე­ა­ლო­ბა­ში
ერო­ბის – რო­გორც პირ­ვე­ლი სა­ხალ­ხო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბის გა­ჩე­ნის და
გან­ვი­თა­რე­ბის სა­კითხი მუ­დამ გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და ფუნ­და­მენ­ტუ­რი პრო­ცე­სის –

31
სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლის პირ­ველ ნა­ბი­ჯად, რო­
მელ­საც არ­სე­ბუ­ლი სა­ხელ­მწი­ფო წყო­ბა ძი­რე­უ­ლად უნ­და შე­ეც­ვა­ლა. მე­ორ ­ ე
მხრივ, ერო­ბის ეს „პროექტი“ ლი­ბე­რა­ლუ­რი და დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი, ზო­მი­ე­
რი და პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბით აღ­ჭურ­ვი­ლი მო­ქა­ლა­ქე­თა მა­სის პო­ლი­ტი­კუ­რი
დღის წეს­რი­გის მა­ნი­ფეს­ტა­ცი­ა იყო, რო­მე­ლიც გან­ვი­თა­რე­ბის ევო­ლუ­ცი­ურ
გზას უჭერ­და მხარს. იმ­პე­რი­ის პო­ლი­ტი­კუ­რი ცენ­ტრის შიშ­მა, თვით­მმარ­თვე­
ლო­ბის წარ­მა­ტე­ბა არ გამ­ხდა­რი­ყო მომ­დევ­ნო ნა­ბი­ჯის, პარ­ლა­მენ­ტა­რიზ­მის
გარ­და­უვ­ლო­ბის სა­ფუძ­ვე­ლი და ამის გა­მო ერო­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის შეკ­ვე­
ცამ, წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბის მუდ­მივ­მა შეზღ­უდ­ვამ და სა­ე­რო­ბო მოღ­
ვა­წე­თა დევ­ნამ გან­ვი­თა­რე­ბის და ცვლი­ლე­ბე­ბის ლი­ბე­რა­ლუ­რი მო­დე­ლი
ჩიხ­ში შე­იყ­ვა­ნა, რის ალ­ტერ­ნა­ტი­ვა­დაც ცვლი­ლე­ბე­ბის რა­დი­კა­ლუ­რი – რე­
ვო­ლუ­ცი­უ­რი მო­დე­ლი­ღა დარ­ჩა. იმ­პე­რი­ის მეს­ვე­უ­რე­ბი არა­თან­მიმ­დევ­რუ­ლი
პო­ლი­ტი­კის გა­მო გახ­დნენ კლა­სი­კუ­რი გან­სა­ხი­ე­რე­ბა მარ­ტი­ვი ფორ­მუ­ლი­სა,
იმა­ვე რუ­სე­თის რე­ა­ლო­ბამ რომ უკარ­ნა­ხა ავ­ტორს, ანა­ტო­ლი ლე­რუ­ა-­ბო­
ლი­უს, რო­მე­ლის თა­ნახ­მა­დაც არ შე­იძ­ლე­ბო­და ლი­ბე­რა­ლუ­რი ფორ­მე­ბის
შექ­მნა მა­თი შე­სა­ბა­მი­სი ში­ნა­არ­სით შევ­სე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფის გა­რე­შე.

32
სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის იდე­ის პრო­პა­გან­და სა­ქარ­თვე­ლო­ში;
2
რე­ფორ­მის მოთხ­ოვ­ნის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი კამ­პა­ნია
1870-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან 1905 წლამ­დე

„... თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა ხომ ისე­თი რა­მა­ა, რომ ერ­თი ათად უმა­ტებს

კაცს ძალ­-ღო­ნეს, ერ­თი ათად უმა­ტებს ხა­ლისს სა­მო­ქა­ლა­ქო მოღ­ვა­
წე­ო­ბი­სათ­ვის. კა­ცი თა­ვის­თა­ვის გამ­გე­ბე­ლი, თა­ვი­სათ­ვის მზრუნ­ვე­ლი,
და პატ­რო­ნი და არა სხვის ხე­ლის შემ­ყუ­რა­ლი და მაც­ქე­რა­ლი სრუ­ლი
მო­ქა­ლა­ქე­ა, ჭეშ­მა­რი­ტი შვი­ლია თა­ვის ქვეყ­ნი­სა. იგი მა­შინ ად­ვი­ლად
და უბ­რძოლ­ვე­ლად არა­ვის და­უთ­მობს თა­ვი­სუფ­ლე­ბას და ავის თვა­
ლით უც­ქე­რის იმას, ვინც ეპო­ტი­ნე­ბა მის უფ­ლე­ბას, ვი­საც სურს, მო­უს­
პოს თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა და გაჰ­ხა­დოს ყურ­მოჭ­რილ მო­ნად.“

ალექ­სან­დრე (ყიფ­ში­ძე) ფრო­ნე­ლი

ივერია, № 148, 13.07.1890, გვ.1
ფოტო: ნიკო ნიკოლაძე (დგას მარჯვნიდან პირველი),
ოჯახთან ერთად დიდ ჯიხაიშში, საკუთარ მამულში.
გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის მუზეუმი.
 ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­სი­ცოცხ­ლოდ აუ­ცი­ლე­ბე­ლი
მნიშ­ვნე­ლო­ბის შე­სა­ხებ პირ­ვე­ლი იდე­ე­ბი და ნი­ა­და­გის მო­სინ­ჯვა სა­ქარ­თვე­
ლო­ში თა­ობ­ ა­თა „ომის“ და გან­მა­ნათ­ლე­ბელ­თა წრე­ე­ბის მი­ერ დი­დი მო­
დერ­ნი­ზა­ცი­ის და ნა­ცი­ონ­ ა­ლუ­რი იდენ­ტო­ბის ფორ­მი­რე­ბის პრო­ცე­სის დროს,
1870-ი­ა­ნი წლე­ბის და­საწყ­ის­ში გაჩ­ნდა. ეროვ­ნუ­ლი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის,
კულ­ტუ­რუ­ლი თვით­მყო­ფა­დო­ბის, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მმარ­თვე­ლო­ბის და
„ვესტერნიზაციის“ იდე­ე­ბის პო­პუ­ლა­რი­ზა­ტო­რე­ბი მჭიდ­როდ იყ­ვნენ და­კავ­ში­
რე­ბუ­ლი იმ­პე­რი­ა­ში მიმ­დი­ნა­რე სა­ერ­თო, პროგ­რე­სის­ტულ მოძ­რა­ო­ბას­თან
და „დიდი რეფორმების“ ნა­ყო­ფის კავ­კა­სი­ა­ზე გავ­რცე­ლე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­
ბის გზებს ეძებ­დნენ იმი­სათ­ვის, რომ მი­ნი­მა­ლუ­რი ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი ბა­ზი­სი­სა
და უფ­ლე­ბე­ბის გა­რან­ტი­ე­ბის და­ნერ­გვას სა­ფუძ­ვე­ლი შე­ემ­ზა­დე­ბი­ნა შე­უქ­ცე­
ვა­დი გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის.
1870-ი­ან წლებ­ში ხალ­ხოს­ნუ­რი იდე­ე­ბის ფარ­თოდ გავ­რცე­ლე­ბი­სა და,
ზო­გა­დად, ლი­ბე­რა­ლუ­რი წრე­ე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა-­გა­აქ­ტი­უ­რე­ბის შე­დე­გად სა­
ზო­გა­დო­ე­ბა­ში იღ­ვი­ძებ­და გან­ცდა და შეგ­ნე­ბა, რომ, რო­გორც მთლი­ა­ნად
რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში, ასე­ვე კავ­კა­სი­ა­სა და სა­ქარ­თვე­ლო­ში პროგ­რე­სის და
უკე­თე­სი მო­მავ­ლის ბე­დი მო­სახ­ლე­ობ­ ის აბ­სო­ლუ­ტუ­რი უმ­რავ­ლე­სო­ბის –
გლე­ხო­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა­სა და კე­თილ­დღე­ო­ბა­ზე იყო და­ფუძ­ნე­ბუ­ლი. ად­
გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და­ნერ­გვა კი იმ ინ­სტრუ­მენ­ტად ჩან­და,
რო­მე­ლიც გლე­ხო­ბას მძი­მე ეკო­ნო­მი­კუ­რი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბე­ბის უღელს შე­
უმ­სუ­ბუ­ქებ­და, სა­ზო­გა­დო საქ­მე­ში ჩაბ­მას – სა­კუ­თა­რი სოფ­ლი­სა და თე­მის
პრობ­ლე­მე­ბის სა­კუ­თა­რი ძა­ლით მოგ­ვა­რე­ბას მი­აჩ­ვევ­და და გა­ნათ­ლე­ბი­სა­
კენ გა­უხ­სნი­და გზას.
1870-ი­ან­ ი წლე­ბი­დან აქ­ტი­ურ ­ ი პუბ­ლი­ცის­ტე­ბი­სა და სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი
ჯგუ­ფე­ბის ლი­დე­რე­ბის მი­ერ სა­ერ ­ ო­ბო რე­ფორ­მის შე­სა­ხებ სა­ინ­ფორ­მა­ციო
კამ­პა­ნი­ის გან­ვი­თა­რე­ბა და პა­რა­ლე­ლუ­რი – კონ­კრე­ტუ­ლი პრო­ცე­დუ­რუ­ლი
მცდე­ლო­ბე­ბი და­იწყ­ო. თავ­და­პირ­ვე­ლად პუბ­ლი­ცის­ტე­ბი ცდი­ლობ­დნენ, რუ­
სუ­ლი Земство-სათვის სწო­რი ქარ­თუ­ლი ტერ­მი­ნი შე­ე­სა­ბა­მე­ბი­ნათ და უპი­რა­
ტე­სო­ბას „თემს“9 – „სათემო რეფორმას“ ანი­ჭებ­დნენ, თუმ­ცა დრო­თა გან­მავ­
ლო­ბა­ში ენა­ში „ერობა“ უფ­რო დამ­კვიდ­რდა.
სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის ინი­ცი­ა­ტი­ვის პირ­ვე­ლი ეპი­ზო­დი 1871 წლი­სათ­
ვის ტფი­ლის­ში და­გეგ­მი­ლი იმ­პე­რა­ტო­რის, ალექ­სან­დრე მე­ორ ­ ის, სტუმ­რო­
ბი­სათ­ვის მზა­დე­ბას და­უ­კავ­შირ­და; ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო
საკ­რე­ბუ­ლომ და­იწყო მსჯე­ლო­ბა, რა თხოვ­ნით მი­ე­მარ­თა მის­თვის. სა­ე­რო­ბო
ენ­თუ­ზი­ას­ტთა მცი­რე­რიცხ­ო­ვა­ნი ჯგუ­ფის მი­ერ შე­თა­ვა­ზე­ბულ­მა წი­ნა­და­დე­ბამ,
იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბა ეთხ­ოვ­ ათ, არა­ვი­თა­რი

9 რომელიც შინაარსობრივად და ისტორიული გამოცდილების მხრივ ყველაზე

ნათლად ასახავდა თვითმმართველობის არსს.

37
მხარ­და­ჭე­რა არ პო­ვა.10 საკ­რე­ბუ­ლომ მას „პრიკაზის ვალების“11 ჩა­მო­წე­რა12
და ტფი­ლის­ში სამ­ხედ­რო სას­წავ­ლებ­ლის – კა­დეტ­თა კორ­პუ­სის გახ­სნის
თხოვ­ნა არ­ჩი­ა. ერო­ბის ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი, ასე­ვე ახალ­გაზ­რდა­თა მი­ერ მხარ­
და­ჭე­რი­ლი წი­ნა­და­დე­ბის – ტფი­ლის­ში უნი­ვერ­სი­ტე­ტის გახ­სნის ჩაგ­დე­ბა­მაც
დი­დი უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა გა­მო­იწ­ვია მომ­ხრე­ებ­ში და ცნო­ბი­ლი – „მამათა და
შვილთა ბრძოლის“ გამ­წვა­ვე­ბის სა­ბა­ბად იქ­ცა.
1870-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან 1880-ი­ან­ ი წლე­ბის ბო­ლომ­დე ქარ­თულ პრე­სა­ში,
მწყობ­რად, მაგ­რამ მა­ინც შე­და­რე­ბით ფრაგ­მენ­ტუ­ლად გრძელ­დე­ბო­და სა­ე­
რო­ბო იდე­ე­ბის პო­პუ­ლა­რი­ზა­ცია და ვი­თარ­დე­ბო­და დის­კუ­სია ერო­ბის სა­სურ­
ვე­ლი მო­დე­ლი­სა და ამი­სათ­ვის სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის მზა­ო­ბის შე­სა­ხებ. სის­ტე­მუ­რი
ცვლი­ლე­ბე­ბის სა­ჭი­რო­ებ­ ის შეგ­რძნე­ბას ქვეყ­ნა­ში დამ­ძი­მე­ბუ­ლი ეკო­ნო­მი­კუ­
რი მდგო­მა­რე­ო­ბა და სოფ­ლის სა­ვა­ლა­ლო ყო­ფა აძ­ლი­ე­რებ­და, რა­საც სა­
ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტე­ბი კარ­გად იყე­ნებ­დნენ მმარ­თვე­ლო­ბის არ­სე­ბუ­ლი მო­
დე­ლის ჩა­მორ­ჩე­ნი­ლო­ბის და­სა­სა­ბუ­თებ­ლად. მა­გა­ლი­თად, ენ­თუ­ზი­ას­ტებ­მა
სა­ე­რო­ბო პრო­პა­გან­დი­სათ­ვის კარ­გად გა­მო­იყ­ ე­ნეს 1875 წელს ქუ­თა­ის­ ის
გუ­ბერ­ნი­ა­ში დაწყ­ე­ბუ­ლი სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო აღ­წე­რის (?) – საგ­ლე­ხო მი­
წე­ბის აზომ­ვის შე­დე­გე­ბი (სა­ინ­ტე­რე­სო­ა, რომ, თა­ვის მხრივ, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა
ამ მოქ­მე­დე­ბას ერო­ბის შე­მო­ღე­ბი­სათ­ვის სამ­ზა­დი­სად წარ­მო­ად­გენ­და). აღ­
წე­რამ სტა­ტის­ტი­კის მხრივ კა­ტას­ტრო­ფუ­ლი შე­დე­გი აჩ­ვე­ნა – გა­ირ­კვა, რომ
მო­ლო­დი­ნის მი­უ­ხე­და­ვად, გლე­ხებს ნა­ვა­რა­უ­დე­ვი 4-5 ქცე­ვა მი­წა კი არა,
სა­შუ­ალ­ ოდ ნა­ხე­ვა­რი ქცე­ვაც ძლივს ჰქონ­დათ სა­კუთ­რე­ბა­ში13 და მრა­ვა­ლი
მათ­გა­ნი სა­მო­სახ­ლო მი­წა­საც კი ქი­რა­ობ­და და ამ ფონ­ზე ყვე­ლა სრუ­ლად
იხ­დი­და და­წე­სე­ბულ გა­და­სა­ხა­დებს, რაც მათ გა­ღა­ტა­კე­ბის­კენ მი­ა­ქა­ნებ­და.
მე­ურ­ნე­ო­ბი­სა და ეკო­ნო­მი­კის და­ცე­მის მი­ზე­ზად ერო­ბის მომ­ხრე­ე­ბი ბი­უ­როკ­
რა­ტი­ის გა­ბე­რილ ხარ­ჯებს და სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კის არარ­სე­ბო­ბას მი­იჩ­ნევ­
დნენ, რაც სა­ხელ­მწი­ფოს არ აძ­ლევ­და სა­შუ­ა­ლე­ბას, თვა­ლი გა­ეს­წო­რე­ბი­ნა
რე­ალ ­ ო­ბი­სათ­ვის, ციფ­რე­ბის დო­ნე­ზე და­ე­ან­გა­რი­შე­ბი­ნა ეკო­ნო­მი­კუ­რი სიმ­
პტო­მე­ბი და რე­ფორ­მის სა­ღი პრო­ექ­ტე­ბი გა­მო­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნა.
სა­ე­რო­ბო პრო­პა­გან­დის სა­დის­კუ­სიო დი­ნე­ბის ძი­რი­თა­დი წარ­მო­მად­
გენ­ლე­ბი იყ­ვნენ ნი­კო ნი­კო­ლა­ძე და გი­ორ­გი თუ­მა­ნიშ­ვი­ლი (თუ­მა­ნო­ვი),
რომ­ლე­ბიც, ამ პე­რი­ო­დი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, მუ­დამ სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის
ყვე­ლა­ზე აქ­ტი­ურ მე­თა­უ­რე­ბად რჩე­ბოდ­ნენ და სა­ერ ­ ო­ბო პრობ­ლე­მა­ტი­კის
სა­უ­კე­თე­სო მცოდ­ნე­ე­ბად ით­ვლე­ბოდ­ნენ. ისი­ნი კარ­გად იც­ნობ­დნენ მას და,
ასე­ვე, მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ იმ­პე­რი­ის მას­შტა­ბით სა­ე­რო­ბო ცხოვ­რე­ბის გან­ვი­
თა­რე­ბის პრო­ცე­სებ­ში და სა­უ­კე­თე­სო გა­მოც­დი­ლე­ბის გა­ზი­ა­რე­ბას და და­ნერ­
გვას ცდი­ლობ­დნენ სა­ქარ­თვე­ლო­ში.
დის­კუ­სი­ის ერ­თ-ერ­თი მთა­ვა­რი ელე­მენ­ტი იყო მსჯე­ლო­ბა, რამ­დე­ნად

10 ერობის მნიშვნელობა ჩვენში, ნ. ნიკოლაძე, მოამბე № 6, ივნისი, 1897, გვ. 28-52.

11 სახელმწიფო გადასახადი.
12 ორიოდე სიტყვა ჩვენს ახლანდელს საჭიროებაზედ; წერილი მეგობართან, ნიკ.
შაროევი. მნათობი, აპრილი, 1871 წელი.
13 დროების კორესპონდენცია, ანთიმოზ, დროება № 90, 10.08.1875, გვ. 3.

38
გა­ა­მარ­თლა ერო­ბამ რუ­სეთ­ში და, შე­სა­ბა­მი­სად, იყო თუ არა მი­სა­ღე­ბი არ­
სე­ბუ­ლი მო­დე­ლი სა­ქარ­თვე­ლოს­თვის; ასე­ვე, თა­ვის მხრივ, თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბის მი­ნი­ჭე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში, იყო თუ არა სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა
მომ­წი­ფე­ბუ­ლი იმი­სათ­ვის, რომ საქ­მეს შე­სა­ბა­მი­სი პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბით მოჰ­
კი­დე­ბო­და.
ამ დრო­იდ ­ ან წამ­ყვა­ნი პუბ­ლი­ცის­ტე­ბის მი­ერ კარ­გად და­გეგ­მი­ლი რი­
ტო­რი­კის გზით შე­მუ­შავ­და სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის მარ­ტივ და გა­სა­გებ ენა­ზე
გა­მო­ხა­ტუ­ლი მთა­ვა­რი პოს­ტუ­ლა­ტი, რო­მე­ლიც მომ­დევ­ნო წლებ­ში წი­თელ
ხა­ზად გას­დევ­და სა­ე­რო­ბო სა­ინ­ფორ­მა­ციო კამ­პა­ნი­ას:
ად­გი­ლობ­რივ პრობ­ლე­მას ყვე­ლა­ზე კარ­გად ად­გი­ლობ­რი­ვი მცხოვ­რე­ბი
გრძნობს და მან­ვე იცის ყვე­ლა­ზე უკეთ ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ჭი­რო­ებ­ ე­ბი. ბი­უ­
როკ­რა­ტი­ის „მოსული“ ჩი­ნოვ­ნი­კი არ არის და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი ცვლი­ლე­ბე­
ბით და თან სხვა ჩი­ნოვ­ნი­კის წი­ნა­შეა ან­გა­რიშ­ვალ­დე­ბუ­ლი. ად­გი­ლობ­რი­ვი
წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის ხელ­ში ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბე­ბის მი­ღე­ბის
გა­დას­ვლით კი პრო­ცე­სი სწრა­ფი, მარ­ტი­ვი და გამ­ჭვირ­ვა­ლე ხდე­ბა, რად­გან
არ­ჩე­უ­ლი პი­რი ბი­უ­როკ­რა­ტი­ის კი არა, არა­მედ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის, ამომ­რჩევ­
ლე­ბის წი­ნა­შეა ვალ­დე­ბუ­ლი.
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში არ­სე­ბუ­ლი ში­შე­ბი­სა და სკეპ­ტი­ციზ­მის, ასე­ვე ცენ­ზუ­რის
საფ­რთხის გა­მო გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი რუ­სეთ­ში ერო­ბის წარ­მა­ტე­ბის სა­კითხ­ის
გან­ხილ­ვი­სას ფრთხი­ლად გან­მარ­ტავ­და ერო­ბის მხო­ლოდ რუ­სე­თის ცენ­
ტრა­ლურ მხა­რე­ში და­ნერ­გვის მი­ზეზს; მი­სი ინ­ტერ­პრე­ტა­ცი­ით, ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბამ ერო­ბა მის­ცა იმ მხა­რე­ებს, სა­დაც სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბა უკ­ვე აქ­ტი­
უ­რი იყო და მას­ზე მოთხ­ოვ­ნა არ­სე­ბობ­და. საც­დე­ლი პე­რი­ო­დის გას­ვლის
შემ­დეგ კი, მუ­შა­ო­ბის პრაქ­ტი­კი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე, ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბა სა­უ­კე­თე­სო გა­მოც­დი­ლე­ბას აი­ღებ­და და და­ნერ­გავ­და კავ­კა­სი­ა­ში და
სხვა „შეერთებულ მხარეებში“. თა­ვის­თა­ვად გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი ცდი­ლობ­და,
აქ­ცენ­ტი არ გა­ე­კე­თე­ბი­ნა „განაპირა მხარეებში“ – არა­რუ­სი ეროვ­ნე­ბის მო­
სახ­ლე­ო­ბით დო­მი­ნი­რე­ბულ ყო­ფი­ლი სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე სა­
ე­რო­ბო რე­ფორ­მის დაგ­ვი­ა­ნე­ბის მი­ზე­ზებ­ზე, რომ­ლის რე­ა­ლუ­რი – წამ­ყვა­ნი
მი­ზე­ზი, იმ­პე­რი­უ­ლი პო­ლი­ტი­კა, „დიდმპყრობელური“ და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა და
სე­პა­რა­ტიზ­მის ში­შე­ბი იყო.
რუ­სე­თის სა­ე­რო­ბო ცხოვ­რე­ბის პრაქ­ტი­კის ნა­წი­ლობ­რი­ვი წა­რუ­მა­ტებ­
ლო­ბის მი­ზე­ზე­ბის და­სა­ბუ­თე­ბი­სას თუ­მა­ნო­ვი ეთან­ხმე­ბო­და რუ­სი პუბ­ლი­ცის­
ტე­ბის მო­საზ­რე­ბას, რომ­ლის მი­ხედ­ვი­თაც 1864 წლის მო­დე­ლის მთა­ვა­რი
ნაკ­ლი იყო ხმოს­ნო­ბის ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზი, რის შე­დე­გა­დაც სა­ერ ­ ო­ბო ხმოს­ნე­
ბი ძი­რი­თა­დად მე­მა­მუ­ლე­ებ­ ი, ვაჭ­რე­ბი და შეძ­ლე­ბუ­ლი გლე­ხე­ბი იყ­ვნენ, ხო­
ლო დე­პუ­ტა­ტო­ბის გზა დახ­შუ­ლი იყო გა­ნათ­ლე­ბუ­ლი, მაგ­რამ ხელ­მოკ­ლე
მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი­სათ­ვის, რომ­ლე­ბიც ვერ მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის
მი­ღე­ბის პრო­ცეს­ში და არ­სე­ბუ­ლი სის­ტე­მა მაზ­რას სა­მარ­თა­ვად შეძ­ლე­ბულ
კლა­ნებს უგ­დებ­და ხელ­ში. შე­სა­ბა­მი­სად, თუ­მა­ნო­ვი სა­ჭი­როდ თვლი­და სა­
ყო­ველ­თაო ხმის უფ­ლე­ბით არ­ჩევ­ნე­ბის პრინ­ციპს, რო­მე­ლიც სა­შუ­ა­ლე­ბას
მის­ცემ­და მაზ­რა­ში უკ­ვე რამ­დე­ნი­მე (3) წლის მან­ძილ­ზე მცხოვ­რებ ადა­მი­

39
ანს, აერ­ჩია და არ­ჩე­უ­ლი­ყო და რე­ა­ლუ­რად „მესამე ელემენტი“ ჩა­რე­უ­ლი­ყო
გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის მი­ღე­ბის პრო­ცეს­ში. თუ­მა­ნო­ვი აკ­რი­ტი­კებ­და არ­გუ­მენტს
ერო­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, რომ თით­ქოს მან გლე­ხო­ბას გა­და­სა­ხა­დი გა­უძ­ვი­რა
– მი­სი თქმით, გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­წე­რის კომ­პე­ტენ­ცი­ამ­დე გლე­ხო­ბას ფიქ­სი­
რე­ბუ­ლი გა­და­სა­ხა­დი ჰქონ­და ად­გი­ლობ­რი­ვი ხარ­ჯი­სათ­ვის – 17,5 კა­პი­კი.
ახა­ლი გა­და­სა­ხა­დი კი და­ედ ­ ო მი­წის ფართს – დე­სე­ტი­ნას 10 კა­პი­კი, და
გა­და­სა­ხა­დი ამან კი არ გა­ზარ­და საგ­რძნო­ბად, არა­მედ მას­ზე სა­ხელ­მწი­ფო
გა­და­სა­ხა­დის და­მა­ტე­ბამ – 1,5-დან 2,5 მა­ნე­თამ­დე. თუმ­ცა, ამა­ვე დროს, გაზ­
რდი­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დის გან­კარ­გვა ერო­ბის ხელ­ში იყო, რო­
მელ­მაც ეს თან­ხე­ბი ეფექ­ტი­ა­ნად და­ხარ­ჯა ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რის, გა­ნათ­ლე­ბის
და ჯან­დაც­ვის სფე­რო­ებ­ზე, რა­მაც მა­ლე­ვე გა­მო­ი­ღო და­დე­ბი­თი შე­დე­გი. თუ­
მა­ნო­ვი ციფ­რე­ბით ასა­ბუ­თებ­და ერო­ბის ეკო­ნო­მი­კურ­-ფი­ნან­სუ­რი მოქ­მე­დე­
ბის რა­ცი­ო­ნა­ლო­ბა­სა და ეფექ­ტი­ა­ნო­ბას.
მი­სი გან­მარ­ტე­ბით, ერო­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ პრო­პა­გან­და თა­ვადა­ზნ­ ა­უ­რო­ბის
დამ­სა­ხუ­რე­ბა იყო, რად­გან ახალ­ი სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დე­ბი თა­ვა­დაზ­ნა­ურ ­ ო­
ბის ქო­ნე­ბა­საც შე­ეხ­ ო, რის­გა­ნაც მა­ნამ­დე თა­ვი­სუფ­ლე­ბი იყ­ვნენ. მარ­თა­ლი­ა,
მათ­თვის ეს ხარ­ჯი უმ­ნიშ­ვნე­ლო იყო, მაგ­რამ ამ წო­დე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­
ბი ვერ ეგუ­ე­ბოდ­ნენ გა­და­სა­ხა­დე­ბის სა­კითხ­ში გლე­ხო­ბას­თან გა­თა­ნაბ­რე­ბას.
თუ­მა­ნო­ვი ხაზს უს­ვამ­და სა­ქარ­თვე­ლოს თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის რე­აქ­ცი­ულ გან­
წყო­ბას და მი­უ­თი­თებ­და, რომ რუ­სეთ­ში სწო­რედ რომ ამ წო­დე­ბი­დან მო­
დი­ო­და პროგ­რე­სუ­ლი იდე­ე­ბი – მა­გა­ლი­თად, ისი­ნი იყ­ვნენ პროგ­რე­სუ­ლი
გა­და­სა­ხა­დე­ბის და­წე­სე­ბის შე­მო­ღე­ბის ინი­ცი­ატ­ ო­რე­ბი.
რუ­სეთ­ში ერო­ბის წა­რუ­მა­ტებ­ლო­ბის შე­სა­ხებ რი­ტო­რი­კის გაძ­ლი­ერ ­ ე­ბის
მი­ზე­ზად თუ­მა­ნო­ვი სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის მიღ­მა პარ­ლა­მენ­ტა­რიზ­მის აჩ­რდი­
ლის არ­სე­ბო­ბას ხე­დავ­და და მი­უ­თი­თებ­და, რომ ამ­გვა­რი გა­და­ჭარ­ბე­ბუ­ლი
იმე­დე­ბის გა­ქარ­წყლე­ბა­მაც წარ­მოშ­ვა ერო­ბის მი­მართ რუ­სეთ­ში სკეპ­ტი­ციზ­
მი, რად­გან სა­ე­რო­ბო საქ­მე ძა­ლი­ან წვრილ­მა­ნი და მო­საწყ­ე­ნი სა­მე­ურ­ნე­ო­-
ე­კო­ნო­მი­კუ­რი ამო­ცა­ნე­ბი­სა­გან შედ­გე­ბო­და. არა­და, მი­სი­ვე თქმით, მთა­ვა­რი
სწო­რედ ამ ამო­ცა­ნე­ბის გა­დაჭ­რა­ზე ორი­ენ­ტი­რე­ბა იყო:
„...ხან სა­ში­ნელ სიზ­მრებ­სა ვხე­დავთ, მი­თომ ერო­ბა დაგ­ვაქ­ცევს და დაგ­
ვა­ნე­ლებ­სო, და ხან კი ტკბი­ლად ვოც­ნე­ბობთ და ერო­ბა პარ­ლა­მენ­ტად მოგ­
ვეჩ­ვე­ნე­ბა. ორი­ვე გვა­რი სიზ­მრე­ბი მავ­ნე­ბე­ლი­ა. სიზ­მრე­ბით საქ­მეს არი­გე­ბენ
მხო­ლოდ არა­კებ­ში. გა­ვიღ­ვი­ძოთ და ვი­ფიქ­როთ ჩვენს მო­მა­ვალ­ზედ, ვი­
ფიქ­როთ სა­მაზ­რო თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა­ზე, რად­გან ეს არის ერ­თი იმ სა­
ძირ­კვლის ქვა­თა­გა­ნი, რო­მელ­ზე­დაც უნ­და აშენ­დეს ჩვე­ნი მო­მა­ვა­ლი დღე-­
გრძე­ლო­ბა და ბედ­ნი­ერ ­ ე­ბა.“
ამ სა­კითხ­ში თუ­მა­ნო­ვის კრი­ტი­კას იზი­არ ­ ებ­და ნი­კო ნი­კო­ლა­ძეც, რო­
მე­ლიც ეთან­ხმე­ბო­და დას­კვნას, რომ, თუ რუ­სეთ­ში ერო­ბა­თა ნა­წილ­მა თა­
ვი ვერ გა­მო­ი­ჩი­ნა, მი­ზე­ზი სწო­რედ მი­სი და­ნიშ­ნუ­ლე­ბის ფარ­გლე­ბის ვერ
გა­გე­ბი­სა და გა­და­ჭარ­ბე­ბის ტენ­დენ­ცი­ე­ბის დამ­სა­ხუ­რე­ბა იყო14 – სა­ე­რო­ბო
რუ­ტი­ნუ­ლი და წვრილ­მა­ნი საქ­მე არ აკ­მა­ყო­ფი­ლებ­და დი­დი პრე­ტენ­ზი­ის და

14 ერობის მნიშვნელობა ჩვენში, ნ. ნიკოლაძე, მოამბე № 6, ივნისი, 1897, გვ. 28-52.

40
გა­ქა­ნე­ბის მოღ­ვა­წე­ებს და მა­თი ვნე­ბე­ბი პარ­ლა­მენ­ტა­რიზ­მის­კენ მი­ი­წევ­დნენ,
რა­საც მძი­მე შე­ჯა­ხე­ბა და ბრძო­ლა მოს­დევ­და იმ­პე­რი­ის რე­ჟიმ­თან და სა­ე­
რო­ბო საქ­მე კი ფუჭ­დე­ბო­და.
„დროების“ უც­ნო­ბი პუბ­ლი­ცის­ტი იზი­ა­რებ­და ამ არ­გუ­მენ­ტებს და ასა­
ბუ­თებ­და, რომ ერო­ბის მი­მართ მი­სი გულ­გრი­ლო­ბა-­გულ­გა­ტე­ხი­ლო­ბის
გრძნო­ბის გა­ჩე­ნა გა­მოწ­ვე­უ­ლი იყო საქ­მი­სად­მი ზე­რე­ლე და­მო­კი­დე­ბუ­ლო­
ბით – თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პრო­ცე­სი მძი­მედ მუ­შა­ობ­და და შე­დე­გი ნელ­-ნე­
ლა ხდე­ბო­და თვალ­სა­ჩი­ნო, რა­დი­კალ ახალ თა­ობ­ ას კი ეს არ მოს­წონ­და.
თუმ­ცა იგი სა­მარ­თლი­ა­ნად შე­ნიშ­ნავ­და, რომ, რად­გან ერო­ბას არ­სობ­რი­ვად
მტრობ­და ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტი­ა, მი­სი ყო­ვე­ლი ძა­ლის­ხმე­ვა იქით­კენ იყო მი­მარ­თუ­
ლი, რომ ერო­ბის გარ­შე­მო უარ­ყო­ფი­თი ფო­ნი შე­ექ­მნა. ერო­ბის მნიშ­ვნე­
ლო­ბი­სა და სა­ჭი­რო­ებ­ ის სა­ი­ლუს­ტრა­ცი­ოდ ავ­ტო­რი მა­გა­ლითს მო­უხ­მობ­და
და ერ­თმა­ნეთს ადა­რებ­და კი­ე­ვი­სა და პოლ­ტა­ვის გუ­ბერ­ნი­ებ­ ის მდგო­მა­რე­ო­
ბას: კი­ე­ვის გუ­ბერ­ნი­ას, კულ­ტუ­რუ­ლი და გან­ვი­თა­რე­ბულ ქა­ლა­ქით, უნი­ვერ­
სი­ტე­ტით და სხვა სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო კე­რე­ბით, ასე­ვე უკე­თე­სი ჰა­ვი­სა და
მი­წის ნა­ყო­ფი­ე­რე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად აშ­კა­რად ჩა­მორ­ჩა სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის
მხრივ პოლ­ტა­ვის გუ­ბერ­ნი­ას­თან შე­და­რე­ბით, სა­დაც ხუთ­ჯერ მე­ტი სა­ხალ­ხო
სკო­ლა მოქ­მე­დებ­და ამ­დენ­ჯერ­ვე მე­ტი მოს­წავ­ლით. ამ უზარ­მა­ზა­რი გან­სხვა­
ვე­ბის მი­ზე­ზი კი პოლ­ტა­ვის გუ­ბერ­ნი­ა­ში ერო­ბის არ­სე­ბო­ბა იყო, რო­მე­ლიც
წარ­მა­ტე­ბუ­ლად უძღ­ვე­ბო­და სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის საქ­მეს.15
კრი­ტი­კოს­თა ნა­წი­ლის გან­წყო­ბა­ში იკ­ვე­თე­ბო­და ასე­ვე სა­ინ­ტე­რე­სო მი­
მარ­თუ­ლე­ბა – კერ­ძოდ, ეროვ­ნუ­ლი კულ­ტუ­რის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის ერო­ბის
სარ­გებ­ლი­ან­ ო­ბის შე­ფა­სე­ბის მხრივ. იმ­პე­რი­ის შიშს, „განაპირა მხარეებში“
ერო­ბა სე­პა­რა­ტიზ­მის წა­მა­ხა­ლი­სე­ბე­ლი არ გამ­ხდა­რი­ყო, ნამ­დვი­ლად ჰქონ­
და სა­ფუძ­ვე­ლი, რად­გან არა­რუ­სულ მხა­რე­ებ­ში ელე­მენ­ტა­რუ­ლი წარ­მო­მად­
გენ­ლო­ბი­თო­ბის და ძა­ლა­უფ­ლე­ბის დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცია მხო­ლოდ დე­მოკ­რა­
ტიზ­მის პროგ­რა­მის მხარ­დამ­ჭე­რე­ბის­თვის კი არ იყო მიმ­ზიდ­ვე­ლი, არა­მედ
ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ჯგუ­ფე­ბის­თვი­საც სა­სურ­ველ ნი­ა­და­გად ჩან­და იმი­სათ­ვის,
რომ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კულ­ტუ­რის გან­ვი­თა­რე­ბის გზით უფ­რო ფარ­თო
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ზე – ავ­ტო­ნო­მი­ა­ზე ეფიქ­რათ. მა­გა­ლი­თად, მსგავ­სი გან­
წყო­ბა იგ­რძნო­ბო­და „დროების“ უც­ნო­ბი პუბ­ლი­ცის­ტის სტა­ტი­ა­ში, რო­მე­ლიც
თვლი­და – მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ რუ­სე­თის ერო­ბა „ფრთაშეკვეცილი“
იყო, ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი პო­ზი­ცი­ი­დან მის ამოქ­მე­დე­ბას სა­ქარ­თვე­ლო­ში სა­
სურ­ვე­ლად მი­იჩ­ნევ­და, რად­გან ერო­ბა შე­იძ­ლე­ბა გამ­ხდა­რი­ყო ერ­თა­დერ­თი
სა­ხელ­მწი­ფო ინ­სტი­ტუ­ტი, სა­დაც ქარ­თულ ენას გა­სა­ვა­ლი ექ­ნე­ბო­და16 – მი­სი

15 დროება, 1883
16 მოგვიანებით ერობის საკითხის უფრო გააქტიურების ფონზე ცხადი გახდა, რომ
ეს მოლოდინი ილუზიას წარმოადგენდა, 1897 წლისათვის, იმპერიულმა რეჟიმმა
მისი წარმომადგენელის, ვასილი ველიჩკოს პირით სამთავრობო გაზეთ Кавкaз-ში
გაახმოვანა მოსაზრებები, რომ ტფილისის გუბერნია არ იყო მზად ერობისათვის.
ერთ-ერთ არგუმენტად ავტორი მიუთითებდა ფაქტს, რომ მოსახლეობის უდიდესმა
ნაწილმა სახელმწიფო ენა, რუსული არ იცოდა, და ისინი ვერ შეძლებდნენ საერობო
დაწესებულებაში ამ ენის გარეშე მუშაობას. „ბატონი ველიჩკო და მისი აზრები ერობის
შემოღებაზე“, გ. წერეთელი. კვალი № 26, 22.06.1897, გვ. 494-496.

41
შე­ფა­სე­ბით, ქა­ლა­ქე­ბის თვით­მმარ­ვე­ლო­ბა­ში ვა­ჭარ­თა და მე­სა­კუთ­რე მო­ქა­
ლა­ქე­თა კლა­სი დო­მი­ნი­რებ­და, რო­მელ­თა უმე­ტე­სო­ბა ტფი­ლის­ში სო­მე­ხი
იყო და, შე­სა­ბა­მი­სად, სა­ქა­ლა­ქო საბ­ჭო­დან ქარ­თუ­ლი ენა ბუ­ნებ­რი­ვად გა­
ნი­დევ­ნა, ერო­ბა კი აზ­ნა­უ­რო­ბას და გლე­ხო­ბას და, შე­სა­ბა­მი­სად, ქარ­თულ
ენას გზას გა­უხ­სნი­და.17
პუბ­ლი­ცის­ტთა ნა­წი­ლი სა­ერ
­ ო­ბო პრო­პა­გან­დის გაძ­ლი­ე­რე­ბის სა­ჭი­რო­
ე­ბა­ზე აკე­თებ­და აქ­ცენტს – მა­გა­ლი­თად, მ. ქარ­თვე­ლიშ­ვი­ლი შე­ნიშ­ნავ­და,
რომ ეს პრო­ცე­სი წამ­ყვა­ნი თე­მა უნ­და გამ­ხ­და­რი­ყო ქარ­თუ­ლი პრე­სი­სათ­
ვის – ისე­დაც მცი­რე თი­თო­-ო­რო­ლა გა­მო­ცე­მას სის­ტე­მა­ტუ­რად უნ­და მი­ე­წო­
დე­ბი­ნა მკითხ­ვე­ლი­სათ­ვის ცნო­ბე­ბი ერო­ბის შე­სა­ხებ, რა­თა ყუ­რადღ­ე­ბა არ
მო­დუ­ნე­ბუ­ლი­ყო და მკითხ­ვე­ლი მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი და აქ­ტი­უ­რი ყო­ფი­ლი­ყო.
იგი პო­პუ­ლა­რულ ენა­ზე გან­მარ­ტავ­და სა­ხელ­მწი­ფო მმარ­თვე­ლო­ბის სა­ფუძ­
ვლებს, ასა­ბუ­თებ­და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ეფექ­ტი­ა­ნო­ბას ბი­უ­როკ­რა­ტი­ა­სა
და პო­ლი­ცი­ურ მმარ­თვე­ლო­ბას­თან შე­და­რე­ბით, ასე­ვე, და­დე­ბი­თად აფა­სებ­
და რუ­სე­თის ერო­ბის მოქ­მე­დე­ბის ოც­წლი­ან პრაქ­ტი­კას, სა­დაც გან­სა­კუთ­რე­
ბით გა­მო­ყოფ­და სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კო­სე­ბის ნა­ყო­ფი­ერ მუ­შა­ო­ბას და მის
მნიშ­ვნე­ლო­ბას ქვეყ­ნის გან­ვითა­რე­ბა­ში. ქარ­თვე­ლიშ­ვი­ლი სა­ქარ­თვე­ლოს
რე­ა­ლო­ბის­თვის ასე­ვე ძალ­ზე სა­სურ­ვე­ლად თვლი­და ერო­ბის შემ­დეგ მა­ხა­
სი­ა­თე­ბელ­საც:
„...ერობას კი­დევ სხვა ფრი­ად ძვირ­ფა­სი სი­კე­თე მო­აქვს იმ ხალ­ხი­სათ­
ვის, რო­მე­ლიც ამ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბით სარ­გებ­ლობს. მე ვამ­ბობ ერო­ბის გან­
მა­ვი­თა­რე­ბელ გავ­ლე­ნა­ზე ხალ­ხის გო­ნე­ბი­სა და ზნე­ო­ბი­სათ­ვის. ად­გი­ლობ­
რივ­ნი ირ­ჩე­ვენ პირ­თა, რო­მელ­თაც უნ­და გა­ნა­გონ ად­გი­ლობ­რი­ვი საქ­მე­ე­ბი,
უკ­ვირ­დე­ბი­ან მათს ღირ­სე­ბათ და ნაკ­ლუ­ლე­ვა­ნე­ბათ; ამორ­ჩე­ულ პირ­თა
აქვთ სხდო­მე­ბი, რომ­ლებ­ზე­დაც გა­ნათ­ლე­ბულ­ნი და გა­უნ­ ათ­ლე­ბელ­ნი იყ­
რე­ბი­ან ერ­თად, ბა­ა­სო­ბენ სა­ზო­გა­დო საქ­მე­ებ­ზედ, უწი­ლა­დე­ბენ ერ­თმა­ნეთს
თა­ვი­ანთ ცოდ­ნას და გა­მოც­დი­ლე­ბას, სხვა-­და-­სხვა მხრივ იხი­ლა­ვენ საქ­მეს,
ამ­ტკი­ცე­ბენ ან არ­ღვე­ვენ წარ­მოთ­ქმულ აზ­რებს, ერ­თის სიტყ­ვით, ავარ­ჯი­შე­
ბენ გო­ნე­ბითს და ზნე­ო­ბითს ძა­ლას; ყვე­ლა ეს აღ­ვი­ძებს ხალ­ხის თვით­-ცნო­
ბი­ე­რე­ბას და ან­ვით­არებს მას.“18
იგი აკ­რი­ტი­კებ­და ქარ­თუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის შიშს, რომ ხალ­ხი არ იყო
მზად ამ უფ­ლე­ბის­თვის, რომ რუ­სე­თის გა­მოც­დი­ლე­ბა ად­გი­ლობ­რივს არ
შე­ე­ფე­რე­ბო­და და რომ სა­ქარ­თვე­ლო­ში მცხოვ­რე­ბი მრა­ვა­ლი „ტომი“ ერო­
ბა­ში ერ­თად ვერ იმუ­შა­ვებ­და. ქარ­თვე­ლიშ­ვი­ლი შე­ნიშ­ნავ­და, რომ, პი­რი­
ქით – იდე­ა­ლუ­რი იქ­ნე­ბო­და, თუ ერო­ბის­თვის ად­გი­ლობ­რი­ვი – „ეროვნული
მმართველობის“ სპე­ცი­ფი­კას გა­ით­ვა­ლის­წი­ნებ­დნენ, მაგ­რამ ამი­სათ­ვის ჯერ
სა­ფუძ­ვლი­ა­ნი კვლე­ვა იყო სა­ჭი­რო – რა მოთხ­ოვ­ნე­ბი და გან­სხვა­ვე­ბე­ბი არ­
სე­ბობ­და ად­გი­ლობ­რივ სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში და მე­რე შე­და­რე­ბა, რამ­დე­ნად ვერ
იგუ­ებ­და მათ ერო­ბის 1864 წლის მო­დე­ლი, ხო­ლო მრა­ვა­ლეთ­ნი­კუ­რო­ბა
დაბ­რკო­ლე­ბა კი არა, არა­მედ შე­საძ­ლე­ბლო­ბა იყო ერ­თა შო­რის და­ახ­ლო­

17 უკანასკნელი რეფორმები, დროება № 59, 19.03.1883. გვ. 1

18 ზოგიერთი შენიშვნები, მ. ქართველიშვილი, დროება, № 62, 21.03.1885. გვ. 1-2

42
ე­ბი­სათ­ვის, რად­გან ერო­ბა­ში ისი­ნი სა­ერ­თო საქ­მი­სათ­ვის ზრუნ­ვას და თა­ნამ­
შრომ­ლო­ბას ის­წავ­ლიდ­ნენ.
ერო­ბი­სათ­ვის ხალ­ხის მო­უმ­ზა­დებ­ლო­ბის არ­გუ­მენ­ტის სა­ბო­ლოო და გა­
მა­ნად­გუ­რე­ბე­ლი პა­სუ­ხი კი ეკუთ­ვნო­და გი­ორ­გი თუ­მა­ნოვს, რომ­ლის სიტყ­
ვე­ბი რე­ფორ­მის უსაშ­ვე­ლოდ გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბის კვალ­დაკ­ვალ დიდ­ხანს არ კარ­
გავ­და აქ­ტუ­ა­ლო­ბას:
„... ნუ იტყ­ვით, რომ ხალ­ხი მომ­ზა­დე­ბუ­ლი არ არის თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბი­სათ­ვი­სა­ო. ქვე­ყა­ნა­ზე ისე­თი საქ­მე არ მო­იპ­ ო­ვე­ბა, რომ­ლის­თვი­საც ერ­თბა­
შად შე­იძ­ლე­ბო­დეს მომ­ზა­დე­ბულ კა­ცე­ბის პოვ­ნა. თვით საქ­მე ჰბა­დავს მუ­შა­
კებს. თუ თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა არ არ­სე­ბობს ჩვენ­ში, რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა, არც
ამას­თან შეჩ­ვე­უ­ლი პი­რე­ბი გვე­ყო­ლე­ბა, მაგ­რამ რო­გორც კი მოგ­ვე­ნი­ჭე­ბა
თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა, ხალ­ხიც გა­იწ­ვრთნე­ბა მის­თვის, შე­ეჩ­ვე­ვა. თვით­-მმარ­
თვე­ლო­ბა ჰბა­დავს და აღ­ზდის ხოლ­მე სა­ზო­გა­დო სი­კე­თი­სათ­ვის მშრო­მელ
პი­რებს: რამ­დე­ნი­მე პირ­თა ყრი­ლო­ბა უხ­სნის კაცს გო­ნე­ბას და სა­ზო­გა­დო­ებ­
რივ შრო­მას აჩ­ვევს. ერ­თი ჭკუა კარ­გი­აო ­ , ამ­ბო­ბენ რუ­სე­ბი, ორი კი უკე­თე­
სი­ო. თვით­-მმარ­თვე­ლო­ბა გა­აღ­ვი­ძებს ჩვენს მი­ძი­ნე­ბულს სა­ზო­გა­დო­ე­ბას და
თა­ვის სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბი­სათ­ვის აზ­რუ­ნე­ბი­ნებს.“19
რუ­სე­თის ერო­ბის მოქ­მე­დე­ბის სა­ფუძ­ვლი­ა­ნი ცოდ­ნი­სა და კო­ორ­დი­ნა­
ცი­ის გა­მომ­ხატ­ვე­ლია სა­ქარ­თვე­ლო­ში სა­ე­რო­ბო პრო­პა­გან­და­ში სა­ე­რო­ბო
სტა­ტის­ტი­კის, რო­გორც ხალ­ხის სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის და პრობ­ლე­მე­ბის გა­გე­ბის
და პო­ლი­ტი­კუ­რი გა­დაწყ­ვე­ტის პრო­ცე­სის ბა­ზი­სის მნიშ­ვნე­ლო­ბა­ზე აქ­ცენ­ტის
გა­მოკ­ვე­თა. 1889 წელს, რო­დე­საც უმაღ­ლეს­მა მმარ­თვე­ლო­ბამ ამი­ერ­კავ­
კა­სი­ის გუ­ბერ­ნა­ტო­რებს დად­გე­ნი­ლი პროგ­რა­მით ად­გი­ლობ­რი­ვი ერე­ბის
ზნე-­ჩვე­ულ ­ ე­ბა­თა, უფ­ლებ­რი­ვი, და სხვა სა­კითხ­ე­ბის შეს­წავ­ლა და აღ­რიცხ­ვა
და­ა­ვა­ლა, ალექ­სან­დრე ფრო­ნე­ლი სკეპ­ტი­კუ­რად შე­ნიშ­ნავ­და, რომ ად­მი­ნის­
ტრა­ცი­ას არც შე­ეძ­ლო და არც იყო მო­წა­დი­ნე­ბუ­ლი, რე­ა­ლუ­რად მოჰ­კი­დე­
ბო­და სტა­ტის­ტი­კის ამ რთულ საქ­მეს. სა­დაც რუ­სეთ­ში ერო­ბა ათი­ა­თა­სო­ბით
ხარ­ჯავ­და სტა­ტის­ტი­კის წარ­მო­ე­ბა­ზე გლეხ­თა მდგო­მა­რე­ო­ბის შე­სას­წავ­ლად,
კავ­კა­სი­ა­ში ეს ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას და­ევ­ ა­ლა, რო­მე­ლიც ამ საქ­მეს სა­ბო­ლო­ოდ
ბუ­ღალ­ტერს შე­ა­ჩე­ჩებ­და და 10 და 100 კა­ცის სა­კე­თე­ბელს მას მოს­თხოვ­
დნენ. შე­დე­გად, შე­ნიშ­ნავ­დ ა ავ­ტ ო­რი, სა­ზო­გ ა­დ ო­ე ­ბ ას წარ­მ ოდ­გ ე­ნ აც კი
არ ჰქონ­და გლეხ­თა სა­ჭ ი­რო­ებ­ ებ­ზ ე და მათ ქო­ნ ებ­რ ივ მდგო­მ ა­რ ეო­ბ ა­ზე
„...აშკარაა, რაც ამ საქ­მე­ში რუ­სე­თი­სათ­ვის სა­სი­კე­თო იყო, ჩვენ­თვი­საც ისე­თი­ვე
იქ­ნე­ბო­და, რომ ერო­ბას კავ­კა­სი­ონ­ ის ქედ­საც აქეთ გად­მო­ედ­გა ფე­ხი“.20
და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბებ­სა და აზ­რთა ნი­უ­ან­სობ­რი­ვი გან­სხვა­ვე­ბე­ბი­სა და გა­
მუდ­მე­ბუ­ლი დის­კუ­სი­ე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, სა­ქარ­თვე­ლო­ში სა­ერ ­ ო­ბო მოძ­რა­ო­ბის
წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა ძი­რი­თად პრინ­ცი­პებ­ში ერ­თი­ან­დე­ბო­და,
რო­მე­ლიც თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­ე­ბის გა­აქ­ტი­უ­რე­ბის გა­რიჟ­რაჟ­ზე, სა­
ე­რო­ბო რე­ფორ­მის პირ­ველ­მა პრო­პა­გან­დის­ტმა ნი­კო ნი­კო­ლა­ძემ მარ­ტი­

19 რა არის „ზემსტვო“ ანუ ერობა??, გ. თუმანიშვილი. ივერია, 1883, № 11, თებერვალი.

20 „უმაღლესმა მთავრობამ ამ დღეებში...“, ალ. ფრონელი, ივერია № 209, 04.10.1889,
გვ. 1.

43
ვად ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა:
„ერობის ყვე­ლა­ზე უმ­თავ­რე­სი ღირ­სე­ბა ის არის, რომ ჩვენ სა­კუ­თარ საქ­
მეს ჩვენ­ვე გვავ­ლე­ვი­ნებს, ჩვენ პატ­რო­ნათ ჩვენ­ვე გვხდის და ეს გა­რე­მო­ე­ბა,
მარ­ტო ეს, ჩვენ არა­სო­დეს არ უნ­და და­ვი­ვიწყ­ოთ! – გვა­მაღ­ლებს კა­ცო­
ბის ხა­რის­ხზე, ადა­მი­ა­ნის ღირ­სე­ბას გვაძ­ლევს და გვაჩ­ვევს უმ­ჯო­ბეს, კა­ცურ
ცხოვ­რე­ბას.“21
სა­ინ­ფორ­მა­ციო კამ­პა­ნი­ით ნი­ა­და­გის მომ­ზა­დე­ბის კვალ­დაკ­ვალ პრაქ­
ტი­კუ­ლი, სა­ე­რო­ბო ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი ახა­ლი შე­მარ­თე­ბით გა­ნახ­ლდა 1880-ი­ა­
ნი წლე­ბის და­საწყ­ის­ში. 1882-1883 წელს კო­ხა­ნო­ვის კო­მი­სი­ის ამოქ­მე­დე­ბის
პა­რა­ლე­ლუ­რად, ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლო­ში
ახალ­გაზ­რდე­ბის ჯგუფ­მა კვლავ და­იწყო აქ­ტი­უ­რო­ბა ერო­ბის სა­კითხ­ის გარ­
შე­მო, ჩა­მო­ყა­ლიბ­და კო­მი­სია აზ­რის გა­მო­სა­მუ­შა­ვებ­ლად და სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­
სათ­ვის წარ­სად­გე­ნად, თუმ­ცა მი­სი მუ­შა­ო­ბა მა­ლე­ვე ჩაკ­ვდა.22 ინერ­ტუ­ლო­ბის
მი­ზე­ზი, იმ­პე­რი­აშ­ ი ალექ­სან­დრე მე­სა­მის რე­აქ­ცი­უ­ლი პო­ლი­ტი­კის დად­გო­მის
გარ­და, ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე იყო თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა ხსე­ნე­ბუ­ლი წი­ნა­აღ­
მდე­გო­ბა, რა­საც სა­ფუძ­ვლად უფ­ლე­ბა­თა გა­თა­ნაბ­რე­ბის ში­ში ედო; ისი­ნი
ფიქ­რობ­დნენ, რომ, რად­გან პო­ტენ­ცი­უ­რად სა­ერ ­ ო­ბო გა­და­სა­ხა­დის გა­წე­რა
მა­თაც შე­ეხ­ ე­ბო­დათ, ამი­თი გლე­ხებს გა­უ­თა­ნაბ­რდებ­ოდნენ და ამი­ტომ და­
ად­გი­ნეს, რომ არ იყო სა­სურ­ვე­ლი ერო­ბა და მი­სი მომ­ყო­ლი ად­გი­ლობ­რი­ვი
გა­და­სა­ხა­დე­ბი.23
1887 წლი­სათ­ვის ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლო­შიც
და­ის­ვა ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ი,24 თუმ­ცა მარ­შლის (წი­ნამ­ძღო­ლის) წი­ნა­
აღ­მდე­გო­ბის გა­მო და სა­ი­ნი­ცი­ა­ტი­ვო ჯგუ­ფის სი­სუს­ტის გა­მო იდეა ჩა­ვარ­და.
1894 წლის 30 მა­ისს (ძვ. სტ.) ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა
კრე­ბა­ზე გი­ორ­გი თუ­მა­ნოვ­მა აღ­ძრა სა­კითხ­ი, რომ საკ­რე­ბუ­ლოს კვლავ ეშუ­
ამ­დგომ­ლა უმაღ­ლე­სი მმარ­თვე­ლო­ბის წი­ნა­შე კავ­კა­სი­ა­ში, ტფი­ლი­სის გუ­
ბერ­ნი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბის შე­სა­ხებ. კრე­ბამ გა­ი­ზი­ა­რა მი­სი
აზ­რი და და­ად­გი­ნა, რომ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი­ყო კო­მი­სი­ა, რო­მელ­საც თა­
ვა­დაზ­ნა­ურ­თა წი­ნამ­ძღო­ლი და­ა­კომ­პლექ­ტებ­და გუ­ბერ­ნი­ის­ ა და მაზ­რე­ბის
მარ­შლე­ბი­სა­გან – მას გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი წა­რუდ­გენ­და ამ სა­კითხ­ის შე­სა­ხებ
და­მუ­შა­ვე­ბულ მოხ­სე­ნე­ბას, რო­მელ­საც კო­მი­სია საკ­რე­ბუ­ლოს მო­რიგ ან სა­
გან­გე­ბო კრე­ბას წა­რუდ­გენ­და და მის აზრს მო­ახ­სე­ნებ­და.25 თუ­მა­ნო­ვი თა­ვის
ინი­ცი­ატ
­ ი­ვას სა­ინ­ტე­რე­სოდ და სიღ­რმი­სე­უ­ლად ასა­ბუ­თებ­და: გარ­და ერო­ბის
ზო­გა­დი უპი­რა­ტე­სო­ბი­სა ცენ­ტრა­ლი­ზე­ბულ ბი­უ­როკ­რა­ტი­ა­სა და ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ას­თან, რაც უკ­ვე მრა­ვალ­ჯერ კონ­კრე­ტუ­ლი ფაქ­ტე­ბით და ციფ­რე­ბით იყო

21 ერობა (Земство) მისი დანიშნულება და წესდება. ნიკო ნიკოლაძე, თბილისი, 1882

წელი.
22 რა არის „ზემსტვო“ ანუ ერობა??, გ. თუმანიშვილი. ივერია, 1883, № 11, თებერვალი.
23 თვითმმართველობა, გურგენი, საქართველოს კალენდარი 1890 წლისა (ჩყჟ),
წელიწადი მესამე, თბილისი.
24 ერობა და იმერეთის თავადაზნაურობის კრება, პ. კვალი № 21, 18.05.1897. გვ. 401-402.
25 „მოვიყვანთ მოკლედ ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა კრების
დადგენილებას...“, ივერია, 1894.

44
გან­ხი­ლუ­ლი პრე­სა­ში, ასე­ვე ცხა­დი სი­ტუ­ა­ცი­ის და­ხატ­ვი­სა – რომ სა­დაც 30
წლის წინ რუ­სე­თის ში­და მხა­რე­ე­ბი მზად იყო რე­ფორ­მი­სათ­ვის, ახ­ლა ტფი­
ლი­სის გუ­ბერ­ნი­აც მშვე­ნივ­რად იყო მომ­ზა­დე­ბუ­ლი ერო­ბი­სათ­ვის. თუ­მა­ნო­ვი
– იმ­პე­რი­ის სა­ერ­თო, სა­ერ ­ ო­ბო მოძ­რა­ო­ბის ნი­უ­ან­სე­ბის კარ­გი მცოდ­ნე, რა
თქმა უნ­და ხე­დავ­და მე­ფის რე­ჟი­მის პო­ლი­ტი­კის კავ­კა­სი­ურ წეს­რიგ­საც, რო­
მე­ლიც რუ­სე­თის გა­მოც­დი­ლე­ბით აღ­ჭურ­ვი­ლი მოქ­მე­დებ­და კავ­კა­სი­ა­ში. კერ­
ძოდ, უმაღ­ლე­სი მმარ­თვე­ლო­ბა გა­მუდ­მე­ბით ბლო­კავ­და სა­თა­ვა­დაზ­ნა­ურ ­ ო
საკ­რე­ბუ­ლო­ე­ბის პროგ­რე­სულ წი­ნა­და­დე­ბებს გა­ნათ­ლე­ბი­სა და ეკო­ნო­მი­კის
გან­ვი­თა­რე­ბის მი­მარ­თუ­ლე­ბით და ირი­ბად მი­ა­ნიშ­ნებ­და, რომ საკ­რე­ბუ­ლო,
რო­გორც წო­დებ­რი­ვი ორ­გა­ნო, არ იყო უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლი და კომ­პე­ტენ­ტუ­რი
სა­ერ­თო-­სა­ე­რო პრობ­ლე­მე­ბის გა­დაჭ­რა­ზე ემუ­შა­ვა და პრო­ექ­ტე­ბი ემარ­თა.
მე­ო­რე მხრივ, სოფ­ლის საგ­ლე­ხო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბიც წო­დებ­რი­ვი იყო და
მას­ში ად­გი­ლობ­რი­ვი ინ­ტე­ლი­გენ­ტუ­რი ძა­ლე­ბის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას გა­მო­რიცხ­
ავ­და,26 თვი­თონ საგ­ლე­ხო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებს კი სის­ტე­მუ­რი პრობ­ლე­მე­ბის
გა­მო ინ­ტე­ლექ­ტუ­ა­ლუ­რი რე­სურ­სი არ გა­აჩ­ნდა. მე­ტიც, საგ­ლე­ხო რე­ფორ­მის
შე­ყოვ­ნე­ბულ­მა და გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბულ­მა სი­ტუ­ა­ცი­ამ მძი­მე მდგო­მა­რეო­ბა შექ­მნა
სოფ­ლად – გლე­ხო­ბას მძი­მე ტვირ­თად აწ­ვა მათ მი­ერ არ­ჩე­ულ ­ ი სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­თა მო­ხე­ლე­ე­ბის შე­ნახ­ვა, მა­თი გაც­დე­ნი­ლი შრო­მის ანაზღ­ა­უ­
რე­ბა სა­კუ­თა­რი ძა­ლით­ვე და ისი­ნი მუ­დამ ცდი­ლობ­დნენ, ამ თა­ნამ­დე­ბო­ბებ­
ზე, უქო­ნე­ლი და უი­ნი­ცი­ა­ტი­ვო გლე­ხე­ბი აერ­ჩი­ათ, რომ­ლე­ბიც ისე­დაც თე­მის
სარ­ჩე­ნე­ბი იყ­ვნენ და ამით მუ­შა ძა­ლა და­ეზ­ ო­გათ.27 თა­ვის­თა­ვად, მსგავ­სი
შე­მად­გენ­ლო­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებს არა­ვი­თა­რი ინი­ცი­ა­ტი­ვის აღ­ძვრის და
გან­ვი­თა­რე­ბი­სა­კენ მის­წრა­ფე­ბის შეგ­ნე­ბა და სურ­ვი­ლი არ გა­აჩ­ნდათ. შე­სა­ბა­
მი­სად, კავ­კა­სი­აშ­ ი და სა­ქარ­თვე­ლო­ში იქ­მნე­ბო­და სი­ტუ­ა­ცი­ა, რო­დე­საც უკ­ვე
გან­ვი­თა­რე­ბის გზა­ზე მყო­ფი სოფ­ლის ინ­ტე­ლი­გენ­ცია და თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა
დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლად და ლი­ბე­რა­ლუ­რად გან­წყო­ბი­ლი ძა­ლე­ბი, ე. ი. „მეორე“
და „მესამე ელემენტი“ თა­მაშ­გა­რე მდგო­მა­რე­ო­ბა­ში რჩე­ბოდ­ნენ.
იქ­მნე­ბო­და სი­ტუ­ა­ცი­ა, რო­დე­საც – იმ­პე­რი­ის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ზღუ­დავ­და
თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლო­ებს, სა­ერ­თო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის სა­ხე­ლით ელა­
პა­რა­კათ, მით უმე­ტეს რო­დე­საც მის შიგ­ნით დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ძა­ლე­ბი უმ­ცი­
რე­სო­ბა­ში იყ­ვნენ, სხვა ფლან­გზე კი „მესამე ელემენტს“სა­ერ­თოდ თი­შავ­და
სოფ­ლის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სის­ტე­მი­დან. ამ ვი­თა­რე­ბა­ში ერ­თა­დერ­თი
გა­მო­სა­ვა­ლი ისევ სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო საკ­რე­ბუ­ლო­ებ­ ის პი­რით ერო­ბის ერ­
თხმად და გა­მუდ­მე­ბით მოთხ­ოვ­ნა ჩან­და, რი­თაც ისი­ნი სა­კუ­თა­რი წო­დებ­
რი­ვი უპი­რა­ტე­სო­ბე­ბის ილუ­ზი­ი­დან გა­მოს­ვლის სიგ­ნალს მის­ცემ­დნენ სა­ზო­
გა­დო­ებ­ ას და ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას მო­უს­პობ­დნენ საკ­რე­ბუ­ლოს
ინ­სტი­ტუ­ცი­ის წო­დებ­რი­ობ­ ა­ზე აქ­ცენ­ტით მა­ნი­პუ­ლა­ცი­ის სა­შუ­ა­ლე­ბას.
თუ­მა­ნო­ვი და საკ­რე­ბუ­ლოს ახალ­გაზ­რდა, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ფრთა ცდი­
ლობ­და, თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბა და­ერ­წმუ­ნე­ბი­ნა, რომ მა­თი ში­ში – სა­ერ ­ ო­ბო გა­

26 ერობის პროექტი, ივერია № 53, 07.03.1896, გვ. 3.

27 „ჩვენს წესდებულებას სასოფლო მართველობისას...“, ილია ჭავჭავაძე, ივერია №
184, 24.08.1886/ გვ. 1-2.

45
და­სა­ხა­დის და­წე­სე­ბის მი­მართ არ ქარ­წყლდე­ბო­და ერო­ბა­ზე უა­რის თქმით,
რად­გან მათ მა­ინც მო­უ­წევ­დათ ამ გა­და­სა­ხა­დის გა­დახ­და – კერ­ძოდ, ამ
დრო­ის­თვის ცენ­ტრში უკ­ვე დი­დი ხა­ნია მუ­შავ­დე­ბო­და პრო­ექ­ტი, სა­ერ­თო –
არა სა­კომ­ლო, არა­მედ მი­წის ფარ­თის და ქო­ნე­ბის მი­ხედ­ვით გა­და­სა­ხა­დის
ერო­ბის არ­მქო­ნე მხა­რე­ებ­ზეც გა­სავ­რცე­ლებ­ლად. ამი­ტომ აჯო­ბებ­და, ამ გა­
და­სა­ხა­დის ნა­წი­ლი ად­გილ­ზე დარ­ჩე­ნი­ლი­ყო, ერო­ბის ხელ­ში და გა­დამ­ხდე­
ლებს მის გან­კარგვა­ში თა­ვად­ვე მი­ე­ღოთ მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა.
თუ­მა­ნო­ვი არ­წმუ­ნებ­და სა­ზო­გა­დო­ე­ბას, რომ ყო­ვე­ლი ბჭო­ბა და ყოყ­მა­
ნი, რამ­დე­ნად შე­სა­ბა­მი­სი იყო რუ­სე­თის ერო­ბის დე­ბუ­ლე­ბა ად­გი­ლობ­რი­
ვი პი­რო­ბე­ბი­სათ­ვის, შე­სა­ბა­მი­სი კვლე­ვის, გან­ხილ­ვის და დის­კუ­სი­ის ჯაჭვს
წარ­მო­შობ­და, რაც უნუ­გე­შოდ აჭი­ა­ნუ­რებ­და პრო­ცესს. ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­
ა­ში დაწყ­ე­ბუ­ლი პრო­ცე­სი ისე­დაც და­ა­ყოვ­ნა გლო­ბა­ლურ­მა ცვლი­ლე­ბამ –
ალექ­სან­დრე მე­სა­მის გარ­დაც­ვა­ლე­ბამ და ნი­კო­ლოზ მე­ო­რის გა­მე­ფე­ბამ;
მცი­რეხ­ნი­ან გარ­და­მა­ვალ პე­რი­ოდ­ში გა­ურ­კვე­ვე­ლი იყო, ახალ იმ­პე­რა­ტორს
რა და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა ექ­ნე­ბო­და სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ობ­ ის მი­მართ. რად­გან გო­
რე­მი­კი­ნის ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრად და­ნიშ­ვნის პირ­ველ ხა­ნებ­ში მის­გან
და­დე­ბი­თი სიგ­ნა­ლე­ბი გავ­რცელ­და სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ე­ბის მი­მართ, თუ­მა­ნო­
ვი მო­უ­წო­დებ­და სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო საკ­რე­ბუ­ლოს, და­უყ­ ოვ­ნებ­ლივ ესარ­გებ­
ლა ამინ­დით და სა­ე­რო­ბო პრო­ექ­ტი წა­რედ­გი­ნა, რად­გან „... თუ თა­ვა­დაზ­ნა­
უ­რო­ბა გა­ით­ვა­ლის­წი­ნებს მთა­ვარ­-აზრს ერო­ბი­სას, იგი დარ­წმუნ­დე­ბა, რომ
ამ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის გა­რე­შე შე­უძ­ლე­ბე­ლია მი­სი სუ­ლი­ე­რი და მა­ტე­რი­ა­ლუ­რი
გან­ვი­თა­რე­ბა, და თუ არა თუ მარ­ტო მი­სი, უმი­სოდ შე­უძ­ლე­ბე­ლია მთე­ლი
მხა­რის აღორ­ძი­ნე­ბა, აყ­ვა­ვე­ბა. სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის შე­მო­ღე­ბა პირ­
ვე­ლი ნა­ბი­ჯი იქ­ნე­ბა პროგ­რეს­ი­სა­კენ, ურომ­ლი­სო­დაც ჩვე­ნი წარ­მა­ტე­ბა შე­
უძ­ლე­ბე­ლი­ა. ერო­ბამ უნ­და შეჰ­ქმნას ჩვე­ნის სოფ­ლე­ბი­სათ­ვის ის პი­რო­ბე­ბი,
ურომ­ლი­სო­დაც შე­უძ­ლე­ბე­ლია სოფ­ლის რი­გი­ან გზა­ზე და­ყე­ნე­ბა, იქა­ურ ­ ი
საქ­მე­ე­ბის მოწყ­ო­ბან“.
ვი­თა­რე­ბას ალ­ღო აუ­ღეს და სა­მა­გა­ლი­თო აქ­ტი­უ­რო­ბა წა­მო­იწყ­ეს ქუ­
თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ის სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ებ­მაც. 1896 წელს ნ.თ.-ს ავ­ტო­რო­ბით
და­ი­ბეჭ­და მო­წო­დე­ბა, რომ ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ა­საც მი­ე­ბა­ძა ტფი­ლი­სი­სათ­ვის
და ერო­ბის პრო­ექ­ტი შე­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნა. მი­სი აზ­რით, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა არ უნ­და
და­ლო­დე­ბო­და ზე­მო­დან წყა­ლო­ბას და ინი­ცი­ა­ტი­ვა თა­ვად უნ­და აე­ღო, მე­
ტიც, მის ლო­ბი­რე­ბა­ზეც კი უნ­და ეზ­რუ­ნა ცენ­ტრში და იქ „წარმომადგენელი“
გა­ე­ჩი­ნათ, რო­მე­ლიც ყო­ველ­გვა­რი სა­შუ­ა­ლე­ბით, პრო­ტექ­ცი­ი­თა და ა. შ. და­
ეხ­მა­რებო­და სა­კითხ­ის და­დე­ბი­თად გა­დაწყ­ვე­ტას.28
1897 წე­ლის 8 მა­ისს, ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა კრე­ბამ მო­
ის­მი­ნა სა­თა­ნა­დო სა­ბი­უ­ჯე­ტო გა­ან­გა­რი­შე­ბით და­სა­ბუ­თე­ბუ­ლი, ერო­ბის სა­ჭი­
რო­ე­ბის ამ­სახ­ვე­ლი მოხ­სე­ნე­ბა,29 მო­ი­წო­ნა და და­ად­გი­ნა, რომ თხოვ­ნით მი­
ე­მარ­თათ უმაღ­ლე­სი მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის გუ­ბერ­ნი­აშ­ ი ერო­ბი­სა და ნა­ფიც

28 რამდენიმე სიტყვა ჩვენში „ერობის“ შემოღების შესახებ, ნ.თ., ივერია № 30,

09.02.1896, გვ. 3.
29 ქუთაისის თავად-აზნაურობის მოხსენება ერობის შესახებ, მოამბე № 3, მარტი, 1898
წელი, გვ. 60-78.

46
მსა­ჯულ­თა სა­სა­მარ­თლოს შე­მო­ღე­ბის შე­სა­ხებ.30 პრე­სა მო­წო­ნე­ბით შეხ­ვდა ამ
ინი­ცი­ატ­ ი­ვას და აღ­ნიშ­ნავ­და, რომ, რო­გორც იქ­ნა, საკ­რე­ბუ­ლომ გა­ამ­ არ­თლა
თა­ვი­სი მა­ღა­ლი მო­წო­დე­ბა და – „დაადგა ნამდვილ მოქალაქეობრივ გზას“.
ამ მოძ­რა­ობ­ ის წა­ხა­ლი­სე­ბი­სათ­ვის კარ­გი ფო­ნი შექ­მნა ში­ნა­გან საქ­მე­
თა მი­ნის­ტრის – გო­რე­მი­კი­ნის „გედის სიმღერამ“, რო­მელ­მაც გა­და­ყე­ნე­ბის
წინ და­იწყო ერო­ბის არ­მქო­ნე „ევროპულ“ გუ­ბერ­ნი­ებ­ში, ერო­ბის გა­ტა­რე­ბის
მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შა­ოე­ ­ბი. მან კავ­კა­სი­ის მთა­ვარ­მარ­თე­ბელს, გო­ლი­ცინს
აც­ნო­ბა, რომ სა­ერ ­ ო­ბო ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის და­გეგ­მი­ლი ვა­დის ამო­წურ­ვამ­
დე, 1898 წლამ­დე, გა­მო­ეკ­ვლი­ათ სტავ­რო­პო­ლის გუ­ბერ­ნი­ის მდგო­მა­რე­ო­ბა
(სტავ­რო­პო­ლის გუ­ბერ­ნი­ის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლომ მა­ნამ­დე თა­ვად
ითხ­ო­ვა ერო­ბის და­ნერ­გვა) და მი­ე­წო­დე­ბი­ნათ დას­კვნა, მზად იყო თუ არა
გუ­ბერ­ნია ერო­ბი­სათ­ვის – არ­სე­ბუ­ლი დე­ბუ­ლე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, თუ ად­გი­
ლობ­რივ, გარ­კვე­უ­ლი სა­ხეც­ვლი­ლე­ბე­ბით.31
ტფი­ლი­სის კო­მი­სი­ის მუ­შა­ო­ბა მა­ინც გა­ჭი­ა­ნურ­და, 1896 წელს, წი­ნას­წა­რი
გან­ხილ­ვე­ბის შემ­დეგ,32 მომ­დევ­ნო – 1897 წელს კო­მი­სი­ის ხელ­მძღვა­ნე­ლის
თა­ვად კ. ი. მუხ­რან­ბა­ტო­ნის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბით, კო­მი­სი­ის მუ­შა­ო­ბას სის­ტე­
მა­ტუ­რი, ყო­ველ­კვი­რე­უ­ლი ხა­სი­ა­თი ჰქო­ნო­და და სა­ჭი­რო­ე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში
მაზ­რე­ბის წი­ნამ­ძღო­ლე­ბიც მი­ეწ­ვი­ათ.33 მა­ლე კო­მი­სი­ამ გეგ­მის შე­სა­მუ­შა­ვებ­
ლად შე­მად­გენ­ლო­ბა და­ა­კომ­პლექ­ტა: თა­ვა­დე­ბი ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძე და გ. ი.
ორ­ბე­ლი­ან­ ი, ა. ი. კო­ბი­აშ­ვი­ლი, გი­ორ­გი ჟუ­რუ­ლი და თა­ვა­დი გი­ორ­გი თუ­
მა­ნო­ვი.34
კო­მი­სი­ამ – კერ­ძოდ, გი­ორ­გი ჟუ­რულ­მა35 და გი­ორ­გი თუ­მა­ნოვ­მა და­
ა­მუ­შა­ვეს ერო­ბის პრო­ექ­ტი ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ი­სათ­ვის. პრო­ექ­ტის მი­ხედ­
ვით არ­სე­ბუ­ლი დე­ბუ­ლე­ბა უც­ვლე­ლად გად­მო­დი­ო­და, თუმ­ცა უნ­და შეს­წო­
რე­ბუ­ლი­ყო ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის გა­მო რამ­დე­ნი­მე მუხ­ლი, კერ­ძოდ,
მი­წე­ბის სიმ­ცი­რის გა­მო ხმოს­ნე­ბის ცენ­ზი უნ­და და­წე­უ­ლი­ყო, სოფ­ლის სა­
ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის არ­ჩე­ვა­ში უნ­და გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი­ყო ასე­ვე ად­გი­ლობ­რივ
სო­ფელ­თა სა­შუ­ა­ლო რიცხ­ოვ­ნო­ბა და ისე გა­მოჭ­რი­ლი­ყო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის
საზღ­ვრე­ბი, რო­მე­ლიც ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის შემ­თხვე­ვა­ში თე­მის საზღ­ვრებს
უნ­და დამ­თხვე­ოდ ­ ა და იმ მხა­რე­ებ­ში, სა­დაც თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­ ო­ბა უმ­ცი­რე­სო­ბა­ში
იყო (ა­ხალ­ცი­ხე­-ა­ხალ­ქა­ლა­ქის და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რე­ბი) ხმო­სან­თა არ­ჩე­ვა
სა­ერ­თო სა­ზო­გა­დო კრე­ბის სა­ხით მომ­ხდა­რი­ყო.36 შე­სა­ბა­მი­სად, ტფი­ლი­სის
გუ­ბერ­ნი­ის მო­დელ­ში ერო­ბის ხმოს­ნე­ბის და­კომ­პლექ­ტე­ბა­ში პირ­ველ ად­
გილ­ზე – მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი (თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბა) იდ­გე­ბო­და, შემ­დგომ სოფ­ლის

30 „28 იანვარს ქუთაისის სადეპუტატო საკრებულოში...“, კვალი № 6, 02.02.1897, გვ. 127.

31 ერობის მართველობის შემოღების შესახებ ჩვენში, მწყემსი № 12, 30.06.1897, გვ. 10-12.
32 „მკითხველს ეხსომება...“, კვალი, № 3, 03.03.1896. გვ. 161.
33 ერობა ტფილისის გუბერნიაში, ცნობის ფურცელი № 368, 06.11.1897, გვ. 2.
34 ერობის გამო ტფილისის გუბერნიაში, ივერია № 381, 25.11.1897, გვ. 2.
35 „ბ. ნ. გ. ჟურულს შეუდგენია..“, კვალი № 3, 10.01.1898, გვ. 39.
36 „ამ ჟამათ თბილსის გუბერნიის სათავად-აზნაურო კამისია მუშაობს...“, კვალი № 49,
23.11.1897. გვ. 863-864.

47
სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და შემ­დეგ – ბე­გე­ბი, აღ­ლა­რე­ბი და
მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი. მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შა­ო­ე­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში ერო­ბის ხმო­
სან­თა რიცხ­ვი და­ზუს­ტდა37 და შემ­დე­გი სა­ხე მი­ი­ღო:
• გო­რის მაზ­რა­ში აირ­ჩე­ოდ ­ ა 40 ხმო­სა­ნი (24 მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 2 – ქა­
ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­დან, 14 – სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბი­დან), სა­გუ­
ბერ­ნი­ოს­თვის, მათ­გან – 7;
• ტფი­ლი­სის მაზ­რა­ში – 25 (15 – მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 4 – ქა­ლა­ქის სა­ზო­
გა­დო­ე­ბი­დან, 6 – სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის,
მათ­გან – 4;
• ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა­ში – 25 (9 მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 7 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­
ბი­დან, 9 სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 4;
• თე­ლა­ვის და თი­ა­ნე­თის მაზ­რებ­ში (გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლად, რად­გან მე­
მა­მუ­ლე­ე­ბის სა­კუთ­რე­ბა ორი­ვე მაზ­რა­ში იყო გაბ­ნე­ულ ­ ი) – 30 (18
– მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 2 – ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­დან, 10 – სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 5;
• სიღ­ნა­ღის მაზ­რა­ში – 25 (14 მე­მა­მუ­ლე­ებ­ ი­დან, 2 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­
ბი­დან, 8 სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 4;
• დუ­შე­თის მაზ­რა­ში – 25 (15 მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 2 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­
ბი­დან, 8 სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 4;
• ახალ­ცი­ხის მაზ­რა­ში – 15 (8 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­დან, 7 სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 2,
• ახალ­ქა­ლა­ქის მაზ­რა­ში – 15 (8 ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­დან, 7 სოფ­
ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან), სა­გუ­ბერ­ნი­ოს­თვის მათ­გან – 2.
სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბი­სათ­ვის კი მათ­გან 32 ხმო­სა­ნი აირ­ჩე­ო­და.38 შე­დე­გად,
ჯამ­ში მთელს გუ­ბერ­ნი­ა­ში, სა­მაზ­რო ერო­ბის ხმო­სან­თა შო­რის თა­ვად­-აზ­
ნა­ურ­თა (მე­მა­მუ­ლე­თა) – 95, ქა­ლა­ქის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­თა – 35 და სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის 70 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი იქ­ნე­ბო­და, რაც 1890 წლის დე­ბუ­
ლე­ბით სა­ვალ­დე­ბუ­ლო თა­ნა­ფარ­დო­ბას (თა­ვად­-აზ­ნა­უ­რო­ბა, ნა­ხე­ვარ­ზე მე­
ტი) ზუს­ტად არ შე­ე­სა­ბა­მე­ბო­და, თუმ­ცა პრინ­ცი­პუ­ლად არ გან­სხვავ­დე­ბო­და
მის­გან.
აღ­ნიშ­ნუ­ლი პრო­ექ­ტი მაზ­რე­ბის თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­თა წი­ნამ­ძღო­ლებს და­
ეგ­ზავ­ნათ, წი­ნა­და­დე­ბით, რომ მო­ეწყ­ოთ მის გან­სა­ხილ­ვე­ლად კრე­ბე­ბი და
დად­გე­ნი­ლე­ბე­ბი სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე წარ­მო­ედ­გი­ნათ.39
წლის სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე პრო­ექ­ტის გან­ხილ­ვას დი­დი დის­კუ­სია და
სკან­და­ლი მოყ­ვა. პრო­ექ­ტის წი­ნა­აღ­მდეგ საკ­რე­ბუ­ლოს წი­ნამ­ძღოლ­მა, გ. ი.

37 თავდაპირველი გათვლით მათი რაოდენობა შემდეგი უნდა ყოფილიყო: გორის

მაზრაში აირჩეოდა – 35 ხმოსანი. ტფილისის მაზრაში – 30. ბორჩალოს მაზრაში – 25.
თელავის და თიანეთის მაზრაში – 25. სიღნაღის მაზრაში – 20. დუშეთის მაზრაში −
20. ახალციხის მაზრაში − 15. ახალქალაქის მაზრაში − 15; საგუბერნიო ერობისათვის
კი მათგან 32 ხმოსანი. ერობა ტფილისის გუბერნიაში, ცნობის ფურცელი № 363,
06.11.1897, გვ. 1.
38 Записка Тифлисской дворянской комиссий по введению земскихь учреждений в
Тифлисской губ. Тифлис, 1898 г.
39 ერობის საქმე ჩვენში, ივერია № 453, 11.02.1889, გვ. 2.

48
ორ­ბე­ლი­ან­მა გა­ილ ­ აშ­ქრა; მი­სი არ­გუ­მენ­ტე­ბი ძვე­ლი, უკ­ვე გა­და­ღე­ჭი­ლი და
მრა­ვალ­გზის უარ­ყო­ფი­ლი იყო სა­ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტე­ბის მი­ერ:
• ხალ­ხი მზად არ არის ერო­ბი­სათ­ვის. გა­უნ­ ათ­ლე­ბე­ლი და ჩა­მორ­
ჩე­ნი­ლია და ერო­ბის მი­ცე­მა პი­რი­ქით, სა­წამ­ლა­ვი­ვით იმოქ­მე­დებს
მათ­ზე.
• ამას­თა­ნა­ვე ერო­ბა ძვი­რი სი­ამ­ ოვ­ნე­ბა­ა, გა­და­სა­ხა­დებს გაზ­რდის
არაპ­რო­პორ­ცი­უ­ლად – თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა სა­ზა­რა­ლოდ.
• ორ­ბე­ლი­ან­მა გა­ი­მე­ო­რა ვე­ლიჩ­კოს თე­ზა, რომ პო­ტენ­ცი­უ­რი ხმოს­
ნე­ბის (გან­სა­კუთ­რე­ბით გლეხ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის) რუ­სუ­ლი ენის
არ­ცოდ­ნის გა­მო ერო­ბის მუ­შა­ო­ბა ვერ გა­ი­მარ­თე­ბო­და.
• ერო­ბა­ში „სხვა ელემენტი“ (სხვა ეროვ­ნე­ბის მო­სახ­ლე­ო­ბა, ძი­რი­თა­
დად სომ­ხე­ბი) გა­ბა­ტონ­დე­ბა და მრა­ვა­ლე­რო­ვა­ნი მო­სახ­ლე­ო­ბა სა­ე­
რო­ბო სა­კითხ­ებ­ ის გა­დაწყ­ვე­ტი­სას მუდ­მი­ვად კონ­ფლიქ­ტში იქ­ნე­ბა.40
დის­კუ­სია გა­ჭი­ა­ნურ­და და გაგ­რძელ­და მომ­დევ­ნო წელ­საც; 1899 წელს
მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე­თა ბა­ნა­კი გა­ფარ­თოვ­და – კრე­ბა­ზე ერო­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ თა­
ვა­დე­ბი ი. ს. ჭავ­ჭა­ვა­ძე და ნ. დ. ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი გა­მო­ვიდ­ნენ, რომ­ლე­ბიც
კვლავ გა­და­სა­ხა­დე­ბის თე­მას ეჭი­დე­ბოდ­ნენ: მა­თი ლო­გი­კით, თუ­კი ერო­ბას
დას­თან­ხმდე­ბოდ­ნენ, სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დის – თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბას და­აწ­ვე­
ბო­და თავს, რად­გან გა­და­სა­ხა­დი მი­წას და­ე­დე­ბო­და, რომ­ლის 34 % გუ­ბერ­
ნი­ა­ში მათ ხელ­ში იყო, ხო­ლო გლე­ხო­ბა კი 4 %-ს ფლობ­და. მა­თი თქმით,
უმ­ჯო­ბე­სი იყო, სა­ე­რო­ბო ხარ­ჯე­ბის ტვირ­თი კვლავ გლე­ხო­ბას დარ­ჩე­ნო­და
(რო­მე­ლიც „საკომლო გადასახადს“, მი­წის გა­და­სა­ხადს, ბე­გა­რას და სხვა
წვრილ გა­და­სა­ხა­დებს იხ­დი­და), რად­გან თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა წო­დე­ბა „მუქთა-
მჭამელა არ იყო“ და მარ­თა­ლი­ა, არა­ო­ფი­ცი­ა­ლუ­რად, მაგ­რამ კვლავ გა­ნაგ­
რძობ­და მნიშ­ვნე­ლო­ვან საქ­ვეყ­ნო სამ­სა­ხურს და შვი­ლებს სამ­ხედ­რო სამ­სა­
ხურ­ში აგ­ზავ­ნი­და.41 ეს უსუ­სუ­რი არ­გუ­მენ­ტე­ბი სა­ფუძ­ვლი­ა­ნად გა­ა­ნად­გუ­რა
ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძემ სა­პა­სუ­ხო სიტყ­ვა­ში42 და კვლავ შე­ახ­სე­ნა მო­წი­ნა­აღ­მდე­
გე­ებს, რომ გა­და­სა­ხა­დის ში­შით ერო­ბის და­წუ­ნე­ბა უგუ­ნუ­რი საქ­ცი­ე­ლი იყო,
რად­გან წო­დე­ბა ამ ახალ გა­და­სა­ხადს მა­ინც ვერ აიც­დენ­და; ამა­ვე დროს
მან მო­ა­გო­ნა კრე­ბას რომ თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბა 1887 წლი­დან უკ­ვე იხ­დი­და ამ
„საშინელ“ სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხადს, თუმ­ცა ძა­ლი­ან მცი­რეს, ამი­ტომ მის არ­სე­
ბო­ბას არც კი ამ­ჩნევ­დნენ. ახა­ლი სა­ერ ­ ო­ბო გა­და­სა­ხა­დის შემ­თხვე­ვა­ში, მარ­
თა­ლი­ა, მი­სი ოდე­ნო­ბა გა­იზ­რდე­ბო­და, მაგ­რამ იგი მი­წი­სა და შე­მო­სავ­ლის

40 „თბილისის თავად-აზნაურობა, კავკასიის სწავლა-განათლებისა და კულტურის

შუაგულში...“, მეურნე № 12-13, 13.07.1897, გვ. 1-3. შინაური მიმოხილვა, მოამბე № 1,
იანვარი, 1899 წელი. გვ. 75-86. О введений земских учреждений в Тифлисской губерний.
Туманов Г.М. Изд. Газ. Новое обозрение, Тифлись, 1897 г.
41 შინაური მიმოხილვა, მოამბე № 3, მარტი, 1899 წელი. გვ. 90-104.
42 ისევე როგორც 1897 წელს, სადაც მოწინააღმდეგეთა არგუმენტები ილია ჭავჭავაძემ
ერთი კითხვით დაანგრია – „[ერობის პროექტით] ჩვენ გვირჩევენ ჩვენივე ფულის
გამგებელნი ვიყვნეთ. ჩვენ ერობის კასას ამჟამად 600 000 მანეთს ვაძლევთ და რატომ
ჩვენ თვითონ არ უნდა ვხმარობდეთ და განვაგებდეთ ამ ფულს, როგორც ჩვენს
საჭიროებებს შეეფერება? ვის აქვს ამის რაიმე საწინააღმდეგო?“, კითხვას დარბაზმა
აპლოდისმენტებით უპასუხა. О введений земских учреждений в Тифлисской губерний.
Туманов Г. М. Изд. Газ. Новое обозрение, Тифлись, 1897 г. გვ. 51-52.

49
პრო­პორ­ცი­ულ ­ ი იქ­ნე­ბო­და და, ამას­თა­ნა­ვე, ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დის ნა­
წი­ლის გან­კარ­გვა მათ ხელ­ში გა­და­ვი­დო­და.
სა­ე­რო­ბო ინი­ცი­ა­ტო­რე­ბის პროგ­ნო­ზი გა­მარ­თლდა – 1900 წლის ზაფ­
ხულ­ში, რე­ფორ­მის შე­დე­გად გა­და­სა­ხად­თა ახა­ლი სის­ტე­მა ამოქ­მედ­და; და­
წეს­და ქო­ნე­ბის ახ­ლე­ბუ­რი გა­და­სა­ხა­დი, მი­წის ფარ­თის მი­ხედ­ვით. თა­ვად­-
აზ­ნა­უ­რებ­საც შე­სა­ბა­მი­სი სა­ხელ­მწი­ფო გა­და­სა­ხა­დი და­ე­დოთ და სა­ე­რო­ბო
გა­და­სა­ხა­დის ნა­წი­ლი გა­ეზ­ არ­დათ, თუმ­ცა მი­სი გან­კარ­გვის უფ­ლე­ბა კი, რა
თქმა უნ­და, და­კარ­გეს ერო­ბა­ზე უა­რის თქმით. ამ დრო­ი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი,
ახა­ლი სის­ტე­მით იკ­რი­ბე­ბო­და სა­ხელ­მწი­ფო და სა­ე­რო­ბო (ად­გი­ლობ­რი­ვი)
გა­და­სა­ხა­დი, რო­მე­ლიც ერო­ბის არარ­სე­ბო­ბის გა­მო კვლავ ცენ­ტრა­ლი­ზე­
ბუ­ლად, მე­ფის­ნაც­ვლის (მთა­ვარ­მარ­თებ­ლის) კან­ცე­ლა­რი­ის სა­ერ ­ ო­ბო გან­
ყო­ფი­ლე­ბის მი­ერ გა­წე­რი­ლი სამ­წლი­ა­ნი პროგ­რა­მით იხარ­ჯე­ბო­და ად­გი­
ლობ­რი­ვი მო­ხ­ე­ლე­ე­ბის მი­ერ; ად­გი­ლებ­ზე ამ პრო­ცე­სის უზ­რუნ­ველ­სა­ყო­ფად
ერ­თგვა­რი სუ­რო­გა­ტე­ბი – „განმკარგულებელი კომიტეტები“ იყო ჩა­მო­ყა­ლი­
ბე­ბუ­ლი.43 ამა­ვე დროს, სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დი კავ­კა­სი­ის მას­შტა­ბით ჯამ­დე­
ბო­და და შემ­დეგ ნა­წილ­დე­ბო­და ყვე­ლა გუ­ბერ­ნი­ა­ზე ერ­თად;44 ეს კი ქმნი­და
უსა­მარ­თლო­ბის გან­ცდას, რო­მე­ლიც ყვე­ლა­ზე ქმე­დით არ­გუ­მენ­ტად იქ­ცე­ო­
და ერო­ბის სა­ჭი­რო­ებ­ ის და­სა­ბუ­თე­ბი­სას – კერ­ძოდ, ცალ­კე­უ­ლი გუ­ბერ­ნია
ერო­ბის გა­და­სა­ხა­დით ბი­უ­ჯეტ­ში აგ­ზავ­ნი­და იმა­ზე მეტს, ვიდ­რე შემ­დგომ იბ­
რუ­ნებ­და სა­კუ­თა­რი სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის და­საკ­მა­ყო­ფი­ლებ­ლად, თუნ­დაც ად­მი­
ნის­ტრა­ცი­ის ხე­ლით (მა­გა­ლი­თად, ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნია კრებ­და 660 000 მა­
ნე­თამ­დე და მას უბ­რუნ­დე­ბო­და 330 000 მა­ნე­თამ­დე45) ანუ გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი
გუ­ბერ­ნი­ე­ბის შე­მო­სა­ვა­ლი იჭ­რე­ბო­და და ემა­ტე­ბო­და ნაკ­ლე­ბი შე­მო­სავ­ლის
მქო­ნე გუ­ბერ­ნი­ებს. ერ­თი მხრივ, ეს სქე­მა, შე­საძ­ლო­ა, სა­მარ­თლი­ა­ნად ჩან­
დეს ჩა­მორ­ჩე­ნი­ლი მხა­რე­ებ­ ის სუბ­სი­დი­რე­ბის თვალ­საზ­რი­სით, მარ­თა­ლი­ა,
რამ­დე­ნა­დაც ვერც ერ­თი გუ­ბერ­ნი­ის გა­დამ­ხდე­ლე­ბი თვი­თონ ვერ მო­ნა­წი­
ლე­ობ­დნენ სა­კუ­თა­რი წი­ლის გან­კარ­გვა­ში და მე­ტიც, არ ხდე­ბო­და რე­ა­ლუ­
რი კვლე­ვა ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბი­სა, გა­და­სა­ხა­დე­ბის მსგავს ცირ­კუ­
ლა­ცი­ას შე­დე­გი არ მოჰ­ქონ­და – ღა­რი­ბი გუ­ბერ­ნი­ე­ბი ვერ ვი­თარ­დე­ბოდ­ნენ,
შე­მო­სავ­ლი­ან­ ი მხა­რე­ე­ბი კი და­ნაკ­ლისს გრძნობ­დნენ და უკ­მა­ყო­ფი­ლო­ე­ბი
რჩე­ბოდ­ნენ.
მოგ­ვი­ან­ ე­ბით, კავ­კა­სი­ის მა­გა­ლით­ზე, ფი­ლი­პე გო­გი­ჩაშ­ვი­ლი ძალ­ზე ცხა­
დად ასა­ბუ­თებ­და ერო­ბის სარ­გებ­ლი­ა­ნო­ბის პერ­სპექ­ტი­ვას; მი­სი გა­ან­გა­რი­
შე­ბით, მა­გა­ლი­თი­სათ­ვის, თუ­კი ერო­ბის მქო­ნე მხა­რე­ებ­ში, სა­შუ­ა­ლოდ ბი­უჯ­ ე­
ტის 20 % სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბას ხმარ­დე­ბო­და, იმა­ვე საქ­მის­თვის კავ­კა­სი­ის
სა­ე­რო­ბო ბი­უ­ჯე­ტი­დან 3 % იყო გა­და­დე­ბუ­ლი; რუ­სე­თის ერო­ბე­ბი ჯან­დაც­ვა­ზე
28 %-ს ხარ­ჯავ­დნენ, კავ­კა­სი­ა­ში – 10 %-ს; ვე­ტე­რი­ნა­რი­ის საქ­მე­ზე რუ­სეთ­ში
2% იხარ­ჯე­ბო­და, – კავ­კა­სი­ა­ში – 0,9 %. სა­მა­გი­ე­როდ კავ­კა­სი­ა­ში სა­ერ ­ ო­ბო

43 ერობა და იმერეთის თავად-აზნაურობის კრება, პ. კვალი № 21, 18.05.1897. გვ. 401-402.

44 ერობა ჩვენში, პ. ს-ძე. კვალი № 16, 13.04.1897. გვ. 311-313.
45 ერობა და იმერეთის თავად-აზნაურობის კრება, პ., კვალი № 21, 18.05.1897. გვ.
401-402.

50
ბი­უ­ჯე­ტის – ხა­ზი­ნას გა­და­ეც­ ე­მო­და სა­ხელ­მწი­ფო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის შე­სა­ნა­
ხად, რო­ცა რუ­სე­თის ერო­ბის მქო­ნე მხა­რე­ე­ბი­დან იმა­ვე და­ნიშ­ნუ­ლე­ბით სა­
შუ­ა­ლოდ 3% გა­მო­ი­ყო­ფო­და.46
სა­ბო­ლოო ჯამ­ში ერო­ბის პრო­ექ­ტის ჩაგ­დე­ბის შე­დე­გად, მხა­რე­ში შე­იქ­
მნა სი­ტუ­ა­ცი­ა, რო­მელ­საც თა­ნა­მედ­რო­ვე პუბ­ლი­ცის­ტე­ბი სხარ­ტუ­ლად ახა­სი­
ა­თებ­დნენ – „მოვალეობა იზრდება, უფლება კი ჯერ არასად ჩანს“.47
ცენ­ტრა­ლურ­მა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ მა­ინც არ მო­იმ­დუ­რა „ბრწყინვალე
წოდება“ – ტფი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ის­ ის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში სა­გა­და­სა­ხა­დო კა­ნო­ნის
ამოქ­მე­დე­ბა 1903 წლამ­დე გა­და­დო და თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბას არ­სე­ბუ­ლი გა­და­
სა­ხა­დე­ბის ჩარ­ჩო­ში დაგ­რო­ვი­ლი ვა­ლე­ბი ჩა­მო­ა­წე­რა.48
1900 წლი­დან 1905 წლამ­დე სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბა კვლავ ინერ­ცი­ით
გრძელ­დე­ბო­და – ქარ­თუ­ლი პრე­სის გან­ვი­თა­რე­ბის კვალდაკ­ვალ ერო­ბის
სა­კითხ­ის პრო­პა­გან­და უფ­რო ინ­ტენ­სი­უ­რი გახ­და, თუმ­ცა პრო­ცე­სის ინ­სტი­ტუ­
ცი­უ­რი დი­ნე­ბა კვლავ სა­თა­ვა­დაზ­ნა­ურ ­ ო საკ­რე­ბუ­ლო­ებ­ში გრძელ­დე­ბო­და და
უსაშ­ვე­ლოდ ჭი­ა­ნურ­დე­ბო­და.
ტრა­დი­ცი­ულ­ ად აქ­ტი­უ­რობ­და ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ა; 1901 წლის 4 ოქ­ტომ­
ბერს, ქუ­თა­ის­ში გა­მარ­თულ კავ­კა­სი­ის ექიმ­თა მე­ო­რე კრე­ბა­ზე, დი­მიტ­რი ნა­
ზა­როვ­მა, ქუ­თა­ი­სის ექიმ­თა სა­ზო­გა­დო­ე­ბის სა­ხე­ლით წა­იკ­ ითხა მოხ­სე­ნე­ბა
ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბის შე­სა­ხებ, რო­მე­ლიც ყვე­ლა­ზე გა­მოც­დი­ლი და სა­სურ­
ვე­ლი გზა იქ­ნე­ბო­და სა­ხალ­ხო ჯან­მრთე­ლო­ბის პრო­ბლე­მე­ბის გა­და­საჭ­რე­
ლად.49
1903 წლის 3 თე­ბერ­ვალს, შო­რაპ­ნის მაზ­რის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა კრე­ბა­
ზე კვლავ დად­გა ერო­ბის სა­კითხ­ი; მაზ­რის და გუ­ბერ­ნი­ის სა­მე­ურ­ნეო საქ­
მე­თა პრობ­ლე­მე­ბის და ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რის მო­წეს­რი­გე­ბის გზად დამ­სწრე­
ებს სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბი­სა და მრეწ­ვე­ლო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბის შემ­სწავ­ლე­ლი
ერ­თ-ერ­თი სექ­ცი­ის ხელ­მძღვა­ნელ­მა – ვლა­დი­მერ სტა­რო­სელ­სკიმ ერო­ბის
ამოქ­მე­დე­ბა შეს­თა­ვა­ზა და წა­მო­ა­ყე­ნა წი­ნა­და­დე­ბა, საკ­რე­ბუ­ლოს შე­სა­ბა­მი­სი
თხოვ­ნით მი­ე­მარ­თა მთავ­რო­ბი­სათ­ვის;50 იდეა კვლავ თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა ნა­
წი­ლის წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბამ შე­ა­ფერ­ხა, რომ­ლე­ბიც ვერ ურიგ­დე­ბოდ­ნენ გა­და­
სა­ხა­დის და­წე­სე­ბის სა­კითხს გზე­ბის მშე­ნებ­ლო­ბი­სათ­ვის, რად­გან გლე­ხებ­საც
და მა­თაც ერ­თნა­ი­რი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა უნ­და აე­ღოთ.
1903 წელს ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის ინი­ცი­ატ ­ ი­ვა კავ­კა­სი­ის სა­იმ­პე­რა­ტო­რო
სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის კრე­ბა­ზეც წა­მო­ა­ყე­ნეს, სა­დაც შე­სა­ბა­
მი­სი მოხ­სე­ნე­ბა ავე­ტის სა­ა­კოვ­მა წა­რად­გი­ნა, რო­მე­ლიც მო­ი­წო­ნეს51 და შემ­

46 ნარკვევი (ჟურნალ-გაზეთებიდან), ივერია № 238, 17.10.1904, გვ. 3.

47 შინაური მიმოხილვა, ლალი (გიორგი ლასხიშვილი), მოამბე № 2, თებერვალი, 1900
წელი. გვ. 65-76.
48 შინაური მიმოხილვა, ლალი (გიორგი ლასხიშვილი), მოამბე № 7, ივლისი, 1900
წელი. გვ. 62-74.
49 „30 სექტემბერს გაიხსნა...“, კვალი № 41, 07.10.1901, გვ. 867.
50 შორაპნის მაზრის თავად-აზნაურთა კრება, ცნობის ფურცელი № 2082, 28.02.1903, გვ. 3.
51 ერობის საკითხი სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოებაში, ცნობის ფურცელი № 2091,
09.03.1903, გვ. 1

51
დგომ­ში წიგ­ნა­დაც და­ი­ბეჭ­და.52
ამ დრო­ი­დან იწყ­ებ­ ა ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­ო­ბის უფ­რო მჭიდ­
რო კო­ორ­დი­ნა­ცია რუ­სე­თის სა­ერ­თო პრო­ცე­სებ­თან; პრე­სა უფ­რო აქ­ტი­უ­
რად აშუ­ქებ­და ცენ­ტრში მიმ­დი­ნა­რე სა­ე­რო­ბო დის­კუ­სი­ებს და, მე­ო­რე მხრივ,
ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხი გა­ნა­პი­რა მხა­რე­ებ­ში ნელ­-ნე­ლა ცენ­ტრა­ლუ­რი
პრე­სის ინ­ტე­რე­სიც გახ­და. პა­რა­ლე­ლუ­რად ამ დრო­ი­დან სა­ე­რო­ბო მოძ­რა­
ო­ბა გრძნობ­და რა მო­ახ­ლო­ე­ბულ დიდ სო­ცი­ა­ლურ მღელ­ვა­რე­ბა­სა და პო­
ლი­ტი­კურ კრი­ზისს, უფ­რო თა­მა­მად აყე­ნებ­და თა­ვი­სი პროგ­რა­მის ძველ და
ძი­რე­ულ პუნქტს – წო­დებ­რი­ვი ერო­ბის გა­უქ­მე­ბას და სა­ყო­ველ­თაო ხმის უფ­
ლე­ბით და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­ლი, ფარ­თო კომ­პე­ტენ­ცი­ის მქო­ნე ად­გი­ლობ­რი­ვი
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბას.
კრი­ზისს ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბაც გრძნობ­და და და­იწყო გარ­კვე­
უ­ლი ზო­მე­ბის მი­ღე­ბა და რე­ფორ­მის და­ა­ნონ­სე­ბა; სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო
სა­ჭი­რო­ე­ბა­თა შემ­სწავ­ლე­ლი კო­მი­ტე­ტე­ბის დას­კვნე­ბი ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბის­
კენ გა­და­ი­ხა­რა, მე­ო­რე მხრივ, სტატ­ს-სეკ­რე­ტარ სერ­გეი ვი­ტეს ინი­ცი­ა­ტი­
ვით იგეგ­მე­ბო­და, რომ ყვე­ლა მსგავ­სი ჯგუ­ფის – მათ შო­რის „გაღატაკების
[მიზეზთა დამდგენი] ცენტრალური კომისიის“ მი­ერ შეკ­რე­ბი­ლი უზარ­მა­ზა­რი
სა­ინ­ფორ­მა­ციო ბა­ზა და ერო­ბა­თა შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი პრო­ექ­ტე­ბი „ადგილობრივ
კომიტეტებს“ გა­დას­ცე­მო­და გან­სა­ხილ­ვე­ლად და წი­ნა­და­დე­ბე­ბის შე­სა­მუ­შა­
ვებ­ლად. კო­მი­ტე­ტე­ბი ერო­ბის მქო­ნე მხა­რე­ში და­კომ­პლექ­ტდე­ბო­და ერო­ბა­
თა ხმოს­ნე­ბი­სა და თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა საკ­რე­ბუ­ლოს წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი­სა­გან,
რო­მელ­თა მუ­შა­ო­ბის შე­სა­ჯა­მებ­ლად სა­ერ­თო კრე­ბა უნ­და მოწყ­ო­ბი­ლი­ყო.53

52 О необходимости введения земских учреждений в Закавказье. Сааков А.И. Тифлис, 1903 г.

53 შინ და გარედ, გან. (გიორგი ლასხიშვილი), ცნობის ფურცელი № 2334, 26.11.1903,
გვ. 2-3.

52
 სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტე­ბის გან­ხილ­ვა 1905 წელს;
3
სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნიო სა­ე­რო­ბო სა­თათ­ბი­რო­ე­ბის მუ­შა­ო­ბა

„... კითხ­ვის გარ­კვე­ვა – შე­მუ­შა­ვე­ბა გან­ზრა­ხუ­ლია რო­გორ­ღაც ცხოვ­

რე­ბის გა­რე­შე, ისევ ძვე­ლე­ბუ­რი გზით, უფ­რო შემ­თხვე­ვი­თი საბ­ჭოს
დახ­მა­რე­ბით, ვიდ­რე ნამ­დვი­ლი ხალ­ხის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მო­ნა­წი­
ლე­ო­ბით. აქ ერ­თმა­ნეთ­ში არე­უ­ლია წო­დე­ბა და მეც­ნი­ე­რე­ბა, მრეწ­ვე­
ლო­ბა და მწერ­ლო­ბა – წარ­მო­მად­გენ­ლებს იწ­ვე­ვენ, ან სა­ხე­ლო­ბით,
ზე­ვი­დან ან კარ­ჩა­კე­ტილ არ­ჩევ­ნე­ბით! ამათ კი, რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა, ვე­
რა­ვინ უწო­დებს სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებს. მაშ რას ეკითხ­ე­
ბი­ან? ვინ არის ცხოვ­რე­ბის და მის მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბა­თა უკე­თე­სი მცოდ­
ნე, ვიდ­რე თვით ხალ­ხი? დღემ­დინ ასე­თი მხო­ლოთ ბი­უ­როკ­რა­ტია
იყო კა­ნო­ნის ძა­ლით, ხო­ლო ამას­ვე იჩე­მებ­და ცხოვ­რე­ბას მოწყ­ვე­ტი­
ლი ინ­ტე­ლი­გენ­ცი­ა. ნუ თუ დღე­ვან­დელ­მა ცხოვ­რე­ბამ კი­დევ ვერ გა­
ფან­ტა ასე­თი ცრუ მორ­წმუ­ნე­ობ­ ა? და თუ არ ჯე­რათ, მით უა­რე­სი მათ­
თვის, რად­გან ყო­ვე­ლი მა­თი ნაშ­რო­მი ყი­ნულ­ზე აშე­ნე­ბუ­ლათ უნ­და
ჩა­ით­ვა­ლოს.“
 
ნ. -ვა, (ნი­კო ელა­ვა), მო­მა­ვა­ლი ერო­ბა,
მოგ­ზა­უ­რი № 26, 17.07.1905 წ.
ცენტრში - კავკასიის მეფისნაცვალი, გრაფი ილარიონ ივანეს ძე ვორონცოვ-დაშკოვი.
1910-იანი წლები.
ფოტო: საქართველოს ეროვნული არქივი, კინო-ფოტო-ფონო დოკუმენტების
ცენტრალური სახელმწიფო არქივი.
 1905 წლის და­საწყ­ი­სი­დან, რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ა­ში კვლავ კრი­ზი­სი გა­მეფ­
და; ერ­თი მხრივ, სი­ტუ­ა­ცია წა­ა­გავ­და ყი­რი­მის ომ­ში მარცხს მო­ყო­ლილ
მოვ­ლე­ნებს, რო­დე­საც ომ­მა რე­ჟი­მის ჩა­მორ­ჩე­ნი­ლო­ბა გა­ა­შიშ­ვლა; ია­პო­
ნი­ას­თან ომ­ში სა­მარ­ცხვი­ნო მარ­ცხმა ანა­ლო­გი­ურ ­ ად წარ­მო­ა­ჩი­ნა იმ­პე­რი­ის
სის­ტე­მუ­რი კრა­ხი და მზარდ სო­ცი­ა­ლურ მღელ­ვა­რე­ბას და­მა­ტე­ბი­თი მუხ­ტი
შეს­ძი­ნა. ომ­ში მარ­ცხის შო­კუ­რი ეტა­პის გა­და­ლახ­ვამ­დე იმ­პე­რი­ის ცენ­ტრა­
ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და, ლი­ბე­რა­ლი­ზა­ცი­ის და დათ­მო­
ბე­ბის პოლი­ტი­კა­ზე გა­დარ­თუ­ლი­ყო – დრო­ის გაყ­ვა­ნის მიზ­ნით, ძა­ლე­ბის
მო­ბი­ლი­ზა­ცი­ი­სათ­ვის.
კავ­კა­სი­ა­შიც, სოფ­ლად გლეხ­თა მოძ­რა­ო­ბის გაძ­ლი­ე­რე­ბი­სა და ქა­ლა­
ქებ­ში რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი მღელ­ვა­რე­ბის ნიშ­ნე­ბის გა­მო­ჩე­ნის პა­რა­ლე­ლუ­რად ამ
პო­ლი­ტი­კის ფარ­გლებ­ში – სამ­ხა­რეო მმარ­თვე­ლო­ბის რე­ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის და
მე­ფის­ნაც­ვლად გრა­ფი ილა­რი­ონ ვო­რონ­ცოვ­-დაშ­კო­ვის და­ნიშ­ნვის შემ­დეგ,
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მხრი­დან გა­აქ­ტი­ურ­და ერო­ბის შე­მო­ღე­ბი­სათ­ვის მო­სამ­ზა­
დებ­ლად კონ­კრე­ტუ­ლი ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბის და­გემ­გვა­სა და გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა­ზე
სა­უბ­ ა­რი. გრაფ­მა ტფი­ლის­ში გა­მომ­გზავ­რე­ბამ­დე, ცენ­ტრა­ლურ პრე­სა­ში მო­
მა­ვა­ლი სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის აუ­ცი­ლებ­ლო­ბა­ზე ილა­პა­რა­კა და და­ა­დას­ტუ­
რა მი­სი მტკი­ცე გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა, მა­ლე­ვე გა­და­ეწყ­ვი­ტა ეს სა­კითხ­ი.
ად­მი­ნის­ტრა­ცია პრე­სის სა­შუ­ა­ლე­ბით ნი­ა­და­გის მო­სა­სინ­ჯად ფრთხი­ლად
აგ­ზავ­ნი­და სიგ­ნა­ლებს სა­მო­მავ­ლო გეგ­მე­ბის შე­სა­ხებ; თავ­და­პირ­ვე­ლად
ვრცელ­დე­ბო­და ვერ­სი­ა, რომ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას გა­დაწყ­ვე­ტი­ლი ჰქონ­და,
ტფი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ა­ში „საცდელად“ შე­მო­ე­ღო ერო­ბა და შემ­
დგომ, მი­ღე­ბუ­ლი გა­მოც­დი­ლე­ბით იგი მთლი­ა­ნად კავ­კა­სი­ა­ში გა­ევ­რცე­ლე­
ბი­ნათ.54
ივ­ნი­სის ბო­ლოს გავ­რცელ­და ოფი­ცი­ა­ლუ­რი გან­ცხა­დე­ბა, რომ მე­ფის­
ნაც­ვლის საბ­ჭო აპი­რებ­და ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ის ოფი­ცი­ა­ლურ გან­
ხილ­ვას, პა­რა­ლე­ლუ­რად კი ამ­გვა­რი გან­ხილ­ვე­ბი სა­გუ­ბერ­ნიო და სა­მაზ­რო
კო­მი­სი­ებს უნ­და მო­ეწყ­ოთ.55
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა თავ­და­პირ­ვე­ლად გარ­კვე­ულ ­ ი სკეპ­ტი­ციზ­მით და გა­ღი­ზი­
ა­ნე­ბით შეხ­ვდა ცნო­ბას56 – სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ის გა­დაჭ­რის ოც­წლი­ა­ნი მცდე­
ლო­ბი­სა და ლო­დი­ნის ფონ­ზე, ასე­ვე, მთელს იმ­პე­რი­ა­ში მომ­წი­ფე­ბუ­ლი
სი­ტუ­ა­ცი­ის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, რო­მე­ლიც 1890 წლის ერო­ბის დე­ბუ­ლე­ბის
შეც­ვლას გარ­და­უვ­ლად მი­იჩ­ნევ­და, გა­საკ­ვი­რად ჩან­და, კი­დევ რის გა­მოკ­
ვლე­ვას და გან­ხილ­ვას ცდი­ლობ­და მე­ფის­ნაც­ვლის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ა; 1890

54 „საცდელად“... , პეკ. ივერია, № 17.05.1905, გვ. 3. ერობა კავკასიაში, ვ. გ. დ., ივერია

№ 79, 09.05.1905. გვ. 4.
55 ერობა ჩვენში, გ. ცნობის ფურცელი № 2856, 08.07.1905, გვ. 1-2.
56 იქვე.

57
წლის მო­დე­ლი სა­ყო­ველ­თა­ოდ და­წუ­ნე­ბუ­ლი იყო, სრულ­ფა­სო­ვა­ნი თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბის მო­ლო­დი­ნი ჯერ კი­დევ ნაკ­ლე­ბად ჩან­და, კავ­
კა­სი­ა­ში – ტფი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ებ­ში. ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბი­სა და
ხალ­ხის მზა­ო­ბის სა­კითხი უკ­ვე მრა­ვალ­ჯერ იყო და­სა­ბუ­თე­ბუ­ლი და და­ან­
გა­რი­შე­ბუ­ლი და 1864 წლის დე­ბუ­ლე­ბის სა­ბა­ზი­სო ნა­წი­ლი კი მი­სა­ღე­ბად
ჩან­და ყვე­ლა­სათ­ვის. შე­სა­ბა­მი­სად, პრო­ცე­სის ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტი­უ­ლო­ბის, ფორ­
მა­ლო­ბი­სა და გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბუ­ლი ხა­სი­ათ
­ ის პროგ­ნო­ზი მა­შინ­ვე გაჩ­ნდა.
16 ივ­ლისს (ძვ.სტ.) მე­ფის­ნაც­ვლის სა­სახ­ლე­ში, ვო­რონ­ცოვ­-დაშ­კოვ­მა
ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ის შე­სა­ხებ პირ­ვე­ლი, ოფი­ცი­ა­ლუ­რი მი­ღე­ბა-­სხდო­
მა გა­მარ­თა, რო­მელ­საც ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის უმაღ­ლე­სი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი,
თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბის წი­ნამ­ძღო­ლე­ბი და სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის
წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი ეს­წრე­ბოდ­ნენ.57 მე­ფის­ნაც­ვალ­მა მი­სა­სალ­მე­ბელ სიტყ­
ვა­ში და­ა­დას­ტუ­რა ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის გან­ზრახ­ვის სე­რი­ოზ­ უ­ლო­ბა და დამ­
სწრე სა­ზო­გა­დო­ე­ბას, რო­მელ­საც პო­ტენ­ცი­უ­რად მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ა უნ­და მი­ე­ღო
ამ რე­ფორ­მის სა­ფუძ­ვლის შე­მუ­შა­ვე­ბა­ში სა­მაზ­რო საბ­ჭო­ე­ბის მოქ­მე­დე­ბა­ში
ჩარ­თვით, მო­უხ­და, გან­ზე გა­და­ე­დოთ პი­რა­დი და პარ­ტი­უ­ლი შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბი
და სა­ზო­გა­დო­ე­ბის კე­თილ­დღე­ობ­ ის თვა­ლით და სინ­დი­სის კარ­ნა­ხით ემუ­
შა­ვათ ამ ამო­ცა­ნა­ზე და, ამა­ვე დროს, რად­გან საბ­ჭო­ე­ბის სხდო­მე­ბი სა­ჯა­რო
იქ­ნე­ბო­და და ყვე­ლას შე­ეძ­ლე­ბო­და დას­წრე­ბა, ვო­რონ­ცოვ­-დაშ­კო­ვი დამ­
სწრე­ებს სთხოვ­და, წი­ნას­წარ მომ­ზა­დე­ბუ­ლიყ­ვნენ, რომ და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი
პი­რე­ბი­სათ­ვის სხდო­მე­ბის ჩაშ­ლის სა­შუ­ა­ლე­ბა არ მი­ე­ცათ. მცი­რე დის­კუ­სი­ის
შემ­დეგ კრე­ბა და­იშ­ ა­ლა და სა­მაზ­რო საბ­ჭო­ე­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბის სამ­ზა­დი­სი
და­იწყ­ო.
მე­ფის­ნაც­ვლის თხოვ­ნა­ში მკა­ფი­ოდ ჩან­და, ერ­თი მხრივ, ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ის რე­ა­ლუ­რი ში­ში ქვე­ყა­ნა­ში აგო­რე­ბუ­ლი რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი მოძ­რა­ო­ბის
მი­მართ, რო­მელ­საც მხო­ლოდ ერო­ბა­ზე მსჯე­ლო­ბა სრუ­ლი­ად აღარ აკ­მა­
ყო­ფი­ლებ­და, ხო­ლო მე­ო­რე მხრივ, დაკ­ვირ­ვე­ბუ­ლი თვა­ლი ად­ვი­ლად მო­
ა­ხერ­ხებ­და ვო­რონ­ცოვ­-დაშ­კო­ვის სიტყ­ვა­ში ამო­ე­კითხა სა­ე­რო­ბო პრო­ექ­ტის
გა­აქ­ტი­უ­რე­ბის მო­ტი­ვიც – ერო­ბას ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა იმ კომ­პრო­
მი­სად სა­ხავ­და, რო­მელ­საც სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ლი­ბე­რა­ლუ­რი და არა­რა­დი­კა­
ლი დე­მოკ­რა­ტე­ბის ნა­წი­ლის კონ­სო­ლი­და­ცია უნ­და გა­მო­ეწ­ვია და ამ დი­დი
ხნის ნა­ნატ­რი ინ­სტი­ტუ­ცი­ის დაშ­ვე­ბას მათ­თვის მოქ­მე­დე­ბის არე­ნა გა­ეხ­სნა,
სა­ნაც­ვლოდ კი ისი­ნი რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის რა­დი­კა­ლუ­რი პროგ­რა­მი­
დან უნ­და ჩა­მო­ე­შო­რე­ბი­ნა.
მაგ­რამ, ამა­ვე დროს, მიმ­დი­ნა­რე სო­ცი­ა­ლურ­მა და პო­ლი­ტი­კურ­მა კრი­
ზის­მა – რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მღელ­ვა­რე­ბის ზრდი­სა და სა­ერ­თო კრი­ზი­სის გაღ­
რმა­ვე­ბამ სა­ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტებს თავ­და­პირ­ვე­ლი სიფ­რთხი­ლე გა­უ­ნე­ლა;
მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭოს გავ­რცე­ლე­ბულ პროგ­რა­მა­ში
მო­მა­ვა­ლი ერო­ბის წარ­მოდ­გე­ნი­ლი მო­დე­ლი თით­ქმის 1864 წლის დე­ბუ­ლე­
ბის გა­მე­ო­რე­ბა იყო, არა­ფე­რი იყო ნათ­ქვა­მი ერო­ბის დო­ნე­ებ­ზე – სა­მაზ­რო

57 კავკასიის ნამესტნიკის საბჭოს სხდომა კავკასიაში ერობის შემოღების საკითხის

გამოსარკვევად, ივერია № 121, 19.07.1905, გვ. 3-4.

58
და სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბე­ბის გარ­და და მხო­ლოდ თე­ო­რი­უ­ლად იყო მო­ხა­ზუ­ლი
„წვრილი საერობო ერთეულის“ ამოქ­მე­დე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბა. ერო­ბის მხარ­
დამ­ჭე­რებ­მა და პრო­პა­გან­დის­ტებ­მა მა­შინ­ვე და­იწყ­ეს პროგ­რა­მა-­მაქ­სი­მუმ­ზე
ფიქ­რი. კერ­ძოდ: იწუ­ნებ­დნენ „ცენზიან“ მო­დელს და სა­ყო­ველ­თაო ხმის უფ­
ლე­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა­ზე სა­უბ­რობ­დნენ და მე­ტიც, ფიქ­რობ­დნენ მე­ოთხე სა­ფე­ხუ­
რის – სა­ოლ­ქო ერო­ბის პერ­სპექ­ტი­ვა­ზეც, სა­დაც ტფი­ლი­სი­სა და ქუ­თა­ი­სის სა­
გუ­ბერ­ნიო ერო­ბე­ბი გა­ერ­თი­ან­დე­ბოდ­ნენ. ეს მო­დე­ლი კი, ერ­თი მხრივ, ძალ­ზე
მიმ­ზიდ­ვე­ლი იყო ქარ­თუ­ლი ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ჯგუ­ფე­ბი­სა და სო­ცი­ა­ლის­ტ-
ფე­დე­რა­ლის­ტთა პარ­ტი­ი­სათ­ვის, რად­გან მა­თი პროგ­რა­მის – სა­ქარ­თვე­ლოს
ავ­ტო­ნო­მი­ის ფაქ­ტობ­რივ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას წარ­მო­ად­გენ­და, თუმ­ცა აშ­კა­რა
იყო, რომ ამა­ვე მი­ზე­ზით იდეა ძალ­ზე ფრთხილ და მტრულ და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­
ბას და­იმ­სა­ხუ­რებ­და ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მხრი­დან.
16 ივ­ლი­სი­სათ­ვის, პირ­ვე­ლი სხდო­მის პა­რა­ლე­ლუ­რად, პრე­სა­ში და­ი­
ბეჭ­და მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭოს მოხ­სე­ნე­ბა ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ის შე­სა­
ხებ; მოგ­ვი­ა­ნე­ბით 3 აგ­ვის­ტოს გა­მოქ­ვეყ­ნდა ინ­სტრუქ­ცი­ა,58 სა­დაც გან­მარ­ტე­
ბუ­ლი იყო სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნიო59 გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი სა­თათ­ბი­რო­ე­ბი­სა
და საბ­ჭო­ე­ბის მოწყ­ო­ბის პრინ­ცი­პი, რო­მელ­თაც საპ­რო­ექ­ტო წი­ნა­და­დე­ბე­ბი
უნ­და შე­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნათ. საბ­ჭო­ებ­ ის და­სა­კომ­პლექ­ტებ­ლად 15 აგ­ვის­ტო­დან
1-ლ სექ­ტემ­ბრამ­დე არ­ჩევ­ნე­ბი უნ­და გა­ე­მარ­თათ:
• მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი და ვაჭ­რე­ბი (წო­დე­ბი­სა და ცენ­ზის გა­რე­შე, მხო­ლოდ
სა­ე­რო­ბო გა­და­სახ­ადის გა­დამ­ხდე­ლე­ბი, რომ­ლე­ბიც სოფ­ლის სა­ზო­
გა­დო­ე­ბა­ზე არ იყ­ვნენ მი­წე­რი­ლი. არ­ჩევ­ნე­ბი­სას ისი­ნი ქო­ნე­ბის­და მი­
ხედ­ვით გა­ი­ყო­ფოდ­ნენ ორ ჯგუ­ფად, მსხვილ და წვრილ მე­მა­მუ­ლე­
ე­ბად და აირ­ჩევ­დნენ წარ­მო­მად­გენ­ლებს – შე­სა­ბა­მი­სი კვო­ტე­ბით)
• ქა­ლა­ქის საბ­ჭო­ებს ან რწმუ­ნე­ბულ­თა კრე­ბას
• სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ებ­ ებს
სა­გუ­ბერ­ნიო საბ­ჭო­სათ­ვის წარ­მო­მად­გენ­ლებს სა­მაზ­რო საბ­ჭო­ე­ბის წევ­
რე­ბი­სა­გან აირ­ჩევ­დნენ.60 მათ გარ­და სა­თათ­ბი­რო­ებ­ ის მუ­შა­ო­ბა­ში მო­ნა­წი­
ლე­ო­ბას ად­გი­ლობ­რი­ვი მო­ხე­ლე­ე­ბიც მი­ი­ღე­ბენ, სხდო­მე­ბი კი ღია და სა­
ჯა­რო უნ­და ყო­ფი­ლი­ყო. საბ­ჭო­ებს მთე­ლი ზაფ­ხუ­ლი უნ­და ემუ­შა­ვათ, რომ
15 სექ­ტემ­ბრამ­დე შე­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნათ დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტე­ბი და სა­გუ­ბერ­ნიო
სა­თათ­ბი­რო­ებ­ში შე­ჯა­მე­ბის შემ­დეგ სა­გუ­ბერ­ნიო წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და
ცალ­კე, მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­სათ­ვის არ­ჩე­უ­ლი დე­ლე­გა­ტე­ბი, სა­ბო­ლო­ოდ
ცენ­ტრში ერ­თად და­იწყ­ებ­დნენ მათ შე­ჯე­რე­ბას და დე­ბუ­ლე­ბის სა­ბო­ლოო
ვერ­სი­ას შე­იმ­ უ­შა­ვებ­დნენ.

58 წესდება ამიერკავკასიაში საერობო დაწესებულებათა შემოღების შესახებ სა­­კი­თხის

განსახილველად ადგილობრივ მკვიდრთა წარმომადგენლების კრებისა და რჩევების
მოსაწვევად, ივერია № 136, 05.09.1905, გვ. 2-3.
ერობის პროექტის შესამუშავებლად წარმომადგენლების არჩევა, ცნობის ფურცელი
№ 2880, 05.09.1905, გვ. 3.
59 სამაზრო და საგუბერნიო სათათბიროები ეწყობოდა ყველა გუბერნიაში, გარდა
ზაქათალისა და სოხუმის მაზრებისა, სადაც მხოლოდ სამაზრო სათათბიროები
იმართებოდა.
60 ერობა ჩვენში, გ., ცნობის ფურცელი № 2861, 14.07.1905, გვ. 2.

59
 სა­მაზ­რო თათ­ბი­რებ­ში პირ­ვე­ლი­ვე პე­რი­ოდ­ში აქ­ტი­უ­რო­ბით და ძვე­ლი გა­
მოც­დი­ლე­ბის დამ­სა­ხუ­რე­ბით ტო­ნის მიმ­ცე­მი და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს სა­
ე­რო­ბო ენ­თუ­ზი­ას­ტთა წრე­ე­ბი გახ­დნენ, გან­სა­კუთ­რე­ბით კი ქუ­თა­ი­სის მაზ­რა.
20 აგ­ვის­ტოს ქუ­თა­ი­სის დე­პუ­ტატ­თა საკ­რე­ბუ­ლოს დარ­ბაზ­ში მო­ეწყო
ქუ­თა­ის­ ის მაზ­რის წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა თათ­ბი­რი, მაზ­რის თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა
წი­ნამ­ძღო­ლის რ. ო. ნი­ჟა­რა­ძის თავ­მჯდო­მა­რე­ო­ბით. კრე­ბას ეს­წრე­ბო­და
მე­მა­მუ­ლე­თა 6 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი, 4 – ქა­ლა­ქის საბ­ჭო­დან და სოფ­ლის სა­
ზო­გა­დო­ე­ბა­თა 7 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი. კენ­ჭის­ყრის შე­დე­გად აირ­ჩი­ეს წვრილ
მე­მა­მუ­ლე­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი: კ. დ. მეს­ხი, გ. ლ. ქორ­ქაშ­ვი­ლი, ივა­ნე
გო­მარ­თე­ლი, ს. გ. ყი­ფი­ა­ნი, ბ. გ. ყი­ფი­ა­ნი, ბარ­თლო­მე პ. მო­სეშ­ვი­ლი, ი. გ.
ქუ­თა­თე­ლა­ძე, ისი­დო­რე კვი­ცა­რი­ძე და ს. გო­გო­ლაშ­ვი­ლი.
კრე­ბამ მუ­შა­ო­ბა 3 სექ­ტემ­ბერს და­იწყ­ო. დის­კუ­სია ცხე­ლი და აქ­ტი­უ­რი
იყო – გრი­გოლ გვე­ლე­სი­ან­მა 1864 წლის დე­ბუ­ლე­ბა გა­ნი­ხი­ლა და შეს­
წო­რე­ბუ­ლი პროგ­რა­მის შე­მუ­შა­ვე­ბის აუ­ცი­ლებ­ლო­ბა­ზე ილა­პა­რა­კა, კერ­ძოდ
– სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბა­ზე, ბი­უ­როკ­რა­ტი­ის ზე­დამ­ხედ­ვე­
ლო­ბი­სა­გან ერო­ბის გა­თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სა და კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის გა­ფარ­თო­ე­ბის
სა­ჭი­რო­ე­ბა­ზე. წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ნა­წი­ლის მო­საზ­რე­ბე­ბი გა­ახ­მო­ვა­ნა ი. დ.
ბახ­ტა­ძემ, რო­მელ­მაც ერო­ბის სა­კითხ­ის გა­აქ­ტი­უ­რე­ბა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მი­ერ
რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი მოძ­რა­ო­ბის და­სა­შოშ­მი­ნე­ბელ მა­ნი­პუ­ლა­ცი­ად შე­ა­ფა­სა. მას
შე­ე­კა­მათ­ნენ ს. ვ. მი­ქე­ლა­ძე, მ. ა. ქი­ქო­ძე და დ. ა. მი­ქე­ლა­ძე, რო­მელ­თა
აზ­რი­თაც, ერო­ბის მი­ღე­ბის შან­სის ხე­ლი­დან გაშ­ვე­ბა უგუ­ნუ­რე­ბა იქ­ნე­ბო­და,
რად­გან არა­ვის არ წარ­მო­ედ­გი­ნა ერო­ბა თვით­მიზ­ნად, არა­მედ იგი ერ­თი
ნა­ბი­ჯი იყო პროგ­რე­სის გზა­ზე, სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბის
მი­საღ­წე­ვად და ფუნ­და­მენ­ტუ­რი პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის და­სამ­კვიდ­რებ­
ლად. კომ­პრო­მი­სულ ხაზს მხა­რი და­უ­ჭი­რეს ივა­ნე გო­მარ­თელ­მა და გი­ორ­გი
ზდა­ნო­ვიჩ­მა. სა­ბო­ლო­ოდ კრე­ბა შე­თან­ხმდა, რომ ერო­ბის იდე­ის წი­ნა­აღ­
მდე­გი არ იყ­ვნენ და დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტის მუხ­ლობ­რივ და­მუ­შა­ვე­ბა­ზე გა­
და­ერ­თნენ.61
ქუ­თა­ი­სის საბ­ჭომ პირ­ველ ეტაპ­ზე­ვე შე­ი­მუ­შა­ვა დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტი
რომ­ლის შე­სად­გე­ნად „ციმბირის ერობის“ პრო­ექ­ტით ისარ­გებ­ლა და ად­გი­
ლობ­რი­ვი მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბე­ბის მი­ხედ­ვით გა­და­ა­კე­თა.
6 სექ­ტემ­ბერს, სა­ბო­ლოო კრე­ბა­ზე, გან­ხეთ­ქი­ლე­ბა მოხ­და; სო­ცი­ალ­-დე­
მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის წევ­რი და თა­ნამ­გრძნო­ბი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი – ­­ივა­ნე
გო­მარ­თე­ლი, ჟ. პ. კიწ­მა­რიშ­ვი­ლი, ტ. გ. ცქი­ფუ­რიშ­ვი­ლი, ისი­დო­რე კვი­ცა­
რი­ძე, პა­ტა­რი­ძე, ბახ­ტა­ძე, შუ­ბი­თი­ძე, ფა­ხა­კა­ძე და გვი­ჩია და­ჟი­ნე­ბით მო­
ითხ­ოვ­დნენ, დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­ტი დაყ­რდნო­ბო­და ძი­რე­ულ ­ ი სა­ხელ­მწი­ფო-­
პო­ლი­ტი­კუ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბის მოთხ­ოვ­ნის დეკ­ლა­რა­ცი­ას, რად­გან არ­სე­ბულ
პი­რო­ბებ­ში ერო­ბის რე­ა­ლუ­რი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა შე­უძ­ლებ­ლად მი­აჩ­ნდათ.
მო­წი­ნა­აღ­მდგე­ე­ბი, რომ­ლებ­საც გი­ორ­გი ზდა­ნო­ვი­ჩი მე­თაუ­რობ­და, შე­ახ­სე­
ნებ­დნენ მათ, რომ კრე­ბის ამო­ცა­ნა კონ­კრე­ტუ­ლად ერო­ბის დე­ბუ­ლე­ბის არ­

61 ერობა კავკასიაში; ქუთაისის საერობო სათათბიროს სხდომა, ივერია № 163,

13.09.1905. გვ. 3-4.

60
სე­ბი­თი შე­მუ­შა­ვე­ბა იყო; სხვა­ნა­ი­რად მას მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო არ მი­ი­ღებ­და.
დი­დი კა­მა­თის და ობ­სტრუქ­ცი­ის შემ­დეგ, მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე­თა ბა­ნაკ­მა სხდო­
მა დე­მონ­სტრა­ცი­უ­ლად და­ტო­ვა და სა­თა­ნა­დო რე­ზო­ლუ­ცია გა­დას­ცა თავ­
მჯდო­მა­რეს. დარ­ჩე­ნი­ლებ­მა კრე­ბა­ზე სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბის ახა­ლი პრო­ექ­ტი
და­ა­მუ­შა­ვეს, თუმ­ცა სა­ჭი­როდ ჩათ­ვა­ლეს, ნა­წი­ლობ­რივ გა­ე­ზი­ა­რე­ბი­ნათ ოპო­
ზი­ცი­უ­რი ჯგუ­ფის მო­საზ­რე­ბე­ბი და დე­ბუ­ლე­ბას და­ურ­თეს რე­ზო­ლუ­ცი­ა, სა­დაც
ისი­ნი აღ­ნიშ­ნავ­დნენ, რომ ერო­ბა – რო­გორც თა­ვი­სუ­ფა­ლი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა,
მხო­ლოდ თა­ვი­სუ­ფალ და დე­ცენ­ტრა­ლი­ზე­ბულ ქვე­ყა­ნა­ში გა­ა­მარ­თლებ­და
სავ­სე­ბით თა­ვის და­ნიშ­ნუ­ლე­ბას. ამ გზა­ზე კი მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ ი­სათ­ვის პირ­ვე­ლი
ნა­ბი­ჯი სა­ბა­ზი­სო პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის მი­ნი­ჭე­ბა იქ­ნე­ბო­და. და­სას­რულ,
კრე­ბამ აირ­ჩია წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი სა­გუ­ბერ­ნიო სა­თათ­ბი­რო­სა და მე­ფის­
ნაც­ვლის საბ­ჭო­სათ­ვის: ვლა­დი­მერ მი­ქე­ლა­ძე, გ. ი. გვე­ლე­სი­ა­ნი, კ. დ. მეს­ხი,
რ. ი. ლო­მი­ნა­ძე და მ. ა. ქი­ქო­ძე.62
27 აგ­ვის­ტოს გა­ი­მარ­თა თათ­ბი­რი ყვი­რი­ლის (შო­რაპ­ნის) მაზ­რა­ში, რო­
მელ­საც რე­კორ­დუ­ლად დი­დი აუ­დი­ტო­რია – 1500 ადა­მი­ა­ნი და­ეს­წრო.
კრე­ბა­ზე რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი სუ­ლის­კვე­თე­ბა ჭარ­ბობ­და. დამ­სწრე­თა და პო­ტენ­
ცი­ურ წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა დი­დი ნა­წი­ლი – გლე­ხო­ბი­დან და აზ­ნა­უ­რე­ბის
ფე­ნი­დან, წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის არ­ჩე­ვის წი­ნა­აღ­მდეგ გა­მო­დი­ო­და, რად­გან
ერო­ბის შე­თა­ვა­ზე­ბუ­ლი მო­დე­ლი კა­ტე­გო­რი­უ­ლად მი­უღ ­ ე­ბე­ლი იყო მათ­
თვის. აზ­ნა­ურ­თა და გლეხ­თა უმ­ცი­რე­სო­ბა ასე­ვე სკეპ­ტი­კუ­რად უყუ­რებ­და
ერო­ბის პერ­სპექ­ტი­ვას, თუმ­ცა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის არ­ჩე­ვა­ზე თა­ნახ­მა იყო
და პრო­ცეს­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას უჭერ­და მხარს. ამა­ვე პო­ზი­ცი­ას იზი­ა­რებ­და
„ინტელიგენტების“ ფე­ნაც. კრე­ბა ჩიხ­ში შე­ვი­და – უმ­რავ­ლე­სო­ბის წარ­მო­მად­
გე­ნე­ლი კარ­ლო ჩხე­ი­ძე ითხ­ოვ­და, რომ კრე­ბას წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი აერ­ჩია
და ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბულ პრობ­ლე­მა­თა სია პირ­და­პირ იმ­პე­რა­ტო­რი­სათ­ვის გა­
და­ე­ცა. სვი­მონ წე­რე­თე­ლი კრე­ბას მო­ა­გო­ნებ­და, რომ აქ სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­
რის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის ასარ­ჩე­ვად იყ­ვნენ შეკ­რე­ბი­ლი და არა მე­ფეს­თან
დე­პუ­ტა­ცი­ის გა­საგ­ზავ­ნად. კარ­პე მო­დე­ბა­ძე 1864 წლის დე­ბუ­ლე­ბის კრი­ტი­
კით გა­მო­ვი­და და კრე­ბას მო­უ­წო­და, არ და­თან­ხმე­ბო­და თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბის იმ მო­დელს, რომ­ლის კონ­ტრო­ლი მა­ინც ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტი­ის ხელ­ში რჩე­
ბო­და. მას და­ე­თან­ხმა კი­ტა აბა­ში­ძეც, რო­მელ­მაც სა­ზო­გა­დო­ე­ბას მო­ა­გო­ნა,
რომ 30 წე­ლი ერო­ბის მო­ლო­დინ­ში გა­ვი­და და სჯობ­და არა შეზღ­უ­დუ­ლი,
არა­მედ რე­ალ ­ უ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა მო­ეთხ­ო­ვათ და ამი­თაც არ დაკ­მა­
ყო­ფი­ლე­ბუ­ლიყ­ვნენ; მან კრე­ბას ქუ­თა­ის­ში შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი პრო­ექ­ტის გა­ზი­
ა­რე­ბა შეს­თა­ვა­ზა, რო­მე­ლიც სა­ნი­მუ­შოდ ჩან­და იმ დრო­ი­სათ­ვის არ­სე­ბულ
მო­დე­ლებ­ში. კრე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბამ გა­იზ­ ი­ა­რა ეს მო­საზ­რე­ბე­ბი და უნ­დობ­
ლო­ბა გა­მო­უცხ­ა­და თავ­მჯდო­მა­რეს – თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა წარ­მო­მად­გე­ნელს
– მარ­შალ ნეს­ტორ ხი­დირ­ბე­გაშ­ვილს. ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა
მო­ა­გო­ნეს დამ­სწრე­ებს, რომ, თუ ისი­ნი მარ­შალს გა­და­ა­ყე­ნებ­დნენ, გუ­ბერ­ნა­
ტო­რი არ და­ამ­ტკი­ცებ­და არ­ჩე­ულ წარ­მო­მად­გენ­ლებს (12 – წვრი­ლი მე­მა­

62 ერობა კავკასიაში; ქუთაისის საერობო სათათბიროს სხდომა, ისარა, ივერია № 165,

16.09.1905. გვ. 3.

61
მუ­ლე­ე­ბი­სა­გან და 4 – მსხვი­ლი მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, წო­დე­ბის გა­ნურ­ჩევ­ლად)
და თუ უმ­რავ­ლე­სო­ბა და­ტო­ვებ­და თათ­ბირს, დარ­ჩე­ნი­ლი უმ­ცი­რე­სო­ბა აირ­
ჩევ­და ამ წარ­მო­მად­გენ­ლებს. გაფ­რთხი­ლე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად უკ­მა­ყო­ფი­ლო
უმ­რავ­ლე­სო­ბამ კრე­ბა დე­მონ­სტრა­ცი­უ­ლად მი­ა­ტო­ვა.63 კრე­ბამ მოგ­ვი­ა­ნე­
ბით – 7 სექ­ტემ­ბრი­სათ­ვის კონ­სენ­სუ­სის მიღ­წე­ვა შეძ­ლო და სა­გუ­ბერ­ნიო
თათ­ბი­რი­სათ­ვის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად აირ­ჩი­ა: ფი­ლი­პე კირ­კი­ტა­ძე, კარ­ლო
ჩხე­იძ­ ე, ბე­სა­რი­ონ კა­პა­ნა­ძე, სერ­გო და­ლა­ქიშ­ვი­ლი, სერ­გო რო­ბა­ქი­ძე, ნი­კო
შეყ­რი­ლა­ძე, ნი­კი­ფო­რე მა­ჩი­ტა­ძე, რო­მა­ნოზ რო­ბა­ქი­ძე, ვა­ნო საყ­ვა­რე­ლი­ძე,
კი­ტა აბა­ში­ძე, სვი­მონ გი­ორ­გის ძე წე­რე­თე­ლი და იო­სებ გუნ­ცა­ძე.64
1-ლ სექ­ტემ­ბერს, რა­ჭის მაზ­რა­ში ჩა­ტარ­და წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა კრე­ბა
სა­მაზ­რო სა­თათ­ბი­როს ასარ­ჩე­ვად. სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­სა და მე­მა­მუ­
ლე­თა წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა აირ­ჩი­ეს: და­ნი­ელ რაზ­მა­ძე, ბე­სა­რი­ონ მუ­სე­ლი­ა­
ნი, ნეს­ტორ კე­რე­სე­ლი­ძე, სერ­გი ჯო­ხა­ძე, ივა­ნე ჯა­ფა­რი­ძე, კო­წია წუ­ლუ­კი­ძე,
ბე­სა­რი­ონ ბაქ­რა­ძე, ბი­ჭი­აშ­ვი­ლი, ხუ­გაშ­ვი­ლი და გა­ვა­შე­ლი. 8 სექ­ტემ­ბერს
გა­მარ­თულ სა­მაზ­რო სა­თათ­ბი­როს კრე­ბა­ზე წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა მი­იღ ­ ეს სა­
ერ­თო დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი სუ­ლის­კვე­თე­ბის პრო­ექ­ტი და სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბი­
სათ­ვის აირ­ჩი­ეს: ნეს­ტორ კე­რე­სე­ლი­ძე, და­თა ბაქ­რა­ძე, სერ­გი ჯო­ხა­ძე, ივა­ნე
ჯა­ფა­რი­ძე და კო­წია წუ­ლუ­კი­ძე, ხო­ლო მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­ში დე­ლე­გა­ტად
– და­ნი­ელ რაზ­მა­ძე.65
ოზურ­გეთ­ში, გუ­რი­ა­ში – გლეხ­თა მა­სობ­რი­ვი რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის
კე­რა­ში უფ­რო ცხა­დად იგ­რძნო­ბო­და სა­ე­რო­ბო პრო­ექ­ტე­ბის გან­ხილ­ვის აც­
დე­ნა მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის რე­ა­ლუ­რი მის­წრა­ფე­ბე­ბის და მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბე­ბის ხა­სი­
ა­თი­სა­გან. 28 აგ­ვის­ტოს ქა­ლა­ქის ბაღ­ში, რო­ტონ­და­ში, შე­იკ­რი­ბა ოზურ­გე­თის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა სა­მაზ­რო თათ­ბი­რი­სათ­ვის წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ასარ­ჩე­ვად.
თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა წი­ნამ­ძღოლ­მა ნი­კო თავ­დგი­რი­ძემ ხალხს მო­უ­წო­და, აქ­ტი­
უ­რად ჩაბ­მუ­ლიყ­ვნენ ერო­ბის პრო­ექ­ტის შე­მუ­შა­ვე­ბა­ში. მომ­დევ­ნო ორა­ტორ­
მა კი გა­ნაცხ­ა­და, რომ „კუდშეკვეცილი“ ერო­ბის მო­დე­ლი ვერ გა­მო­ხა­ტავ­და
თა­ნა­მედ­რო­ვე სა­ჭი­რო­ე­ბებს და ხალ­ხი, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა მხო­ლოდ თა­ვი­სუ­
ფა­ლი და სრუ­ლი უფ­ლე­ბით აღ­ჭურ­ვილ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბას და­უ­ჭერ­და
ხმას. კენ­ჭის­ყრის შე­დე­გად დამ­სწრე­ე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა ამ მო­საზ­რე­ბას მი­ემ­
ხრო და შე­სა­ბა­მი­სი რე­ზო­ლუ­ცი­ით და­ა­ვალ­დე­ბუ­ლა არ­ჩე­უ­ლი ქა­ლა­ქის 10
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი (მათ შო­რის 2 ქა­ლი) და 4 კან­დი­და­ტი, სა­ერ ­ ო­ბო თათ­
ბირ­ზე გა­ე­ტა­რე­ბი­ნათ მუ­შა­ობ­ ი­სას შემ­დე­გი პროგ­რა­მა:
„...ჩვენს გაგ­ზავ­ნილ წარ­მო­მად­გენ­ლებს ვა­ვა­ლებთ, მო­ითხ­ო­ვონ, რომ
და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბულ იქ­ნას ერო­ბა, რო­მე­ლიც იქ­ნე­ბა დამ­ყა­რე­ბუ­ლი
სა­ყო­ველ­თა­ო, პირ­და­პირ, თა­ნას­წორ და ფა­რულ კენ­ჭის ყრა­ზე, გა­ნურ­ჩევ­
ლად ეროვ­ნე­ბი­სა, სქე­სი­სა, სარ­წმუ­ნო­ე­ბი­სა, სიმ­დიდ­რე-­სიღ­არი­ბი­სა. არ უნ­
და ჰქო­დეს არა­ვი­თარ ცენზს მნიშ­ვნე­ლო­ბა და უპი­რა­ტე­სო­ბა. არ­ჩევ­ნებ­ში
მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის მი­ღე­ბა შე­უძ­ლია ყვე­ლას, ვი­საც კი ოცი წე­ლი შეს­რუ­ლე­

63 კორესპონდენცია. დ. ყვირილა. ივერია № 157, 04.09.1905, გვ. 4.

64 „შორაპნის მაზრის მცხოვრებნი...“, ცნობის ფურცელი № 2905, 10.09.1905, გვ. 3.
65 ერობის შემოღება. რაჭა, ცნობის ფურცელი № 2912, 10.09.1905. გვ. 2.

62
ბუ­ლი ექ­ნე­ბა. ერო­ბა უნ­და იქ­ნას სრუ­ლად და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ა-­პო­ლი­ცი­ის­ ა­გან, უნ­და იქ­ნას დამ­ყა­რე­ბუ­ლი ნამ­დვილ დე­მოკ­რა­ტი­ულ
სა­ფუძ­ველ­ზე და სრუ­ლი­ად თა­ვი­სუფ­ლათ ფარ­თო უფ­ლე­ბე­ბით, უნ­და გა­ნა­
გებ­დეს ყო­ველ­სვე საქ­მეს და პა­სუ­ხის მგე­ბე­ლი უნ­და იყოს მხო­ლოდ თა­ვის
ამომ­რჩევ­ლე­ბის წი­ნა­შე. თუ ამ­ნა­ირ ერო­ბის მო­ცე­მა­ზე უარს გვეტყ­ვი­ან, იმ
შემ­თხვე­ვა­ში წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი პირ­და­პირ უარს ამ­ბო­ბენ სხვა ტი­პის ერო­
ბის მი­ღე­ბა­ზენ.66
28 აგ­ვის­ტოს ოზურ­გეთ­ში სოფ­ლის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და მე­მა­მუ­ლე­ე­
ბი, დიდ­ძალ დამ­სწრე­ებ­თან ერ­თად შე­იკ­რიბ­ნენ არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის. „მსხვილი
მემამულეების“ წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად აირ­ჩი­ეს: ჯა­ბა ერის­თა­ვი, გრი­გოლ გუ­
გუ­ნა­ვა, ნი­კო გე­გე­ლა­იშ­ვი­ლი, მი­შა თუ­მა­ნიშ­ვი­ლი, ალექ­სან­დრე შა­რა­ში­ძე
და ერ­მი­ლე ნა­კა­ში­ძე. წვრი­ლი მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან: არ­სენ მა­მუ­ლა­იშ­ვი­ლი,
დი­მიტ­რი გო­გი­ტი­ძე, ლა­დი­კო ცეცხ­ლა­ძე, ისა­აკ სა­ბაშ­ვი­ლი, ალექ­სან­დრე
ხუნ­გი­ა, ირაკ­ლი კა­ლან­და­ძე, ნი­კო თა­ვა­მა­იშ­ვი­ლი, არ­სენ წით­ლი­ძე, გი­ორ­გი
ქი­ქო­ძე, ლე­ვან­ტი გო­გი­ბე­რი­ძე, მო­სე გო­გი­ტი­ძე და ილია მგა­ლობ­ლიშ­ვი­ლი.
ქა­ლაქ ოზურ­გე­თის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლად: სი­მონ გრი­აზ­ნო­ვი და გი­ორ­გი
ჭო­ღოშ­ვი­ლი.
სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან: გი­ორ­გი ცინ­ცა­ძე (ერ­კეთ­-სუ­რე­ბი), ილა­­რი­­ონ
კა­ლან­და­ძე (ბა­სი­ლე­თი-­ჯვარ­ცხმა), და­თი­კო ვა­ჩე­იშ­ვი­ლი (ა­კე­თი), თო­მა ლო­­მი­­­
ნა­ძე (ა­ცა­ნა), თე­დო­რე კიკ­ვა­ძე (შე­მოქ­მედ­-ლი­ხა­უ­რი), ირაკ­ლი დო­ლი­ძე (ფარ­­
ცხმა­-ა­მაღ­ლე­ბა), აბი­ბო კო­რი­ფა­­ძე (ნა­ნე­იშ­ვი­ლი-­ზე­მო­ხე­თი), სე­ვას­ტი მურ­ვა­ნი­ძე
(ხვარ­ბე­თი-­გუ­რი­ან­თა), გაბ­რი­ელ მეგ­რე­ლი­ძე (ას­კა­ნა), პრო­კო­ფი ფირ­ცხა­ლა­
იშ­ვი­ლი (ლან­ჩხუთ­-ნი­გო­ი­თი), გი­ორ­გი მურ­ვა­ნი­ძე (მი­ქელ­გაბ­რი­ე­ლი-­ჩოჩხ­ა­თი),
ნოე გო­გე­ლია (ჯუ­მა­თი-­ძი­მი­თი) და მა­ხა­რო­ბელ კვა­ჭა­ძე (ჯუ­რუყ­ვე­თი-­ჩი­ბა­თი).
სა­მაზ­რო სა­თათ­ბი­როს პირ­ვე­ლი კრე­ბა 31 აგ­ვის­ტოს და­იწყ­ო, მაგ­რამ კრე­
ბა ჩა­ი­შა­ლა ტფი­ლი­სი­დან მი­ღე­ბუ­ლი ტრა­გი­კუ­ლი ამ­ბის – ქა­ლა­ქის საბ­ჭო­ში
მო­ქა­ლა­ქე­თა დარ­ბე­ვი­სა და დახ­ვრტის ცნო­ბის მი­ღე­ბის გა­მო. სა­თათ­ბი­როს
მომ­დევ­ნო დღე­ებ­ში მუ­შა­ო­ბა აღარ გა­უგ­რძე­ლე­ბია გუ­რი­ა­ში გან­ვი­თა­რე­ბუ­
ლი რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოვ­ლე­ნე­ბის გა­მო.
28 აგვის­ტოს, ზუგ­დიდ­ში, მი­ურ ­ ა­ტის სასახ­ლე­ში და­იწყო ზუგ­დი­დის მაზ­
რის სა­ე­რო­ბო სა­თათ­ბი­როს სა­არ­ჩევ­ნო ყრი­ლო­ბა, რო­მელ­ზეც 36 წარ­მო­
მად­გე­ნე­ლი უნ­და აერ­ჩი­ათ. შეკ­რე­ბილ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბას რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი
მღელ­ვა­რე­ბის ფონ­ზე მა­ინც სკეპ­ტი­კუ­რი და­მო­კი­დებ­ულე­ბა ჰქონ­და ერო­
ბის პერ­სპექ­ტი­ვის მი­მართ; სოფ­ლე­ბის ნა­წილ­მა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც კი არ
გა­მო­აგ­ზავ­ნა. თავ­და­პირ­ვე­ლად ორა­ტორ­თა ნა­წილ­მა უმ­რავ­ლე­სო­ბა აი­ყო­
ლია მო­წო­დე­ბით, რომ ერო­ბის კამ­პა­ნია ამ­ჟა­მად დაგ­ვი­ა­ნე­ბუ­ლი და სა­თუო
იყო, რად­გან სა­ნამ რუ­სეთ­ში ერო­ბა მოქ­მე­დებ­და და კავ­კა­სია ითხ­ოვ­და,
მას ეს უფ­ლე­ბა არ მი­ა­ნი­ჭეს, ახ­ლან­დელ მდგო­მა­რეო­ბას კი ერო­ბის ძვე­ლი
მო­დე­ლი აღარ აკ­მა­ყო­ფი­ლებ­სო. შე­დე­გად, კრე­ბის დიდ­მა ნა­წილ­მა გან­ზე
გად­გო­მა და სხვა სა­ჭირ­ბო­რო­ტო სა­კითხ­ებ­ზე მსჯე­ლო­ბა არ­ჩი­ა, თუმ­ცა კა­მა­
თის შემ­დეგ მა­თი წარ­მო­მად­გენ­ლის ტ. გ. ჯგუ­ში­ას პი­რით გა­ნაცხ­ა­დეს, რომ

66 ერობის შემოღება. რაჭა, ცნობის ფურცელი № 2912, 10.09.1905. გვ. 2.

63
ერო­ბა მა­ინც სა­სურ­ვე­ლი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა იქ­ნე­ბო­და და მი­სი დე­ბუ­ლე­ბის შე­
მუ­შა­ვე­ბა­ში ჩა­ერ­თვე­ბოდ­ნენ, რად­გან ხალ­ხის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა ავალ­დე­
ბუ­ლებ­და, მა­თი ინ­ტე­რე­სი გა­მო­ეხ­ ა­ტათ და და­ეც­ვათ. ზუგ­დი­დის სა­მაზ­რო
თათ­ბი­რი 30 აგ­ვის­ტოს და­იწყ­ო; კრე­ბამ უა­რი თქვა, დაყ­რდნო­ბო­და 1864
წლის მო­დელს და ახა­ლი პრო­ექ­ტის შე­სა­მუ­შა­ვებ­ლად ათ­კა­ცი­ა­ნი კო­მი­სია
ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა, რო­მელ­შიც შე­ვიდ­ნენ: იო­ნა მე­უ­ნარ­გია (თავ­მჯდო­მა­რე), ტ.
ჯგუ­ში­ა, ვა­სილ ალ­ში­ბა­ი­ა, მე­ლი­ტონ გო­ბე­ჩი­ა, ნი­კო ბუ­კი­ა, ერას­ტო ქუ­თე­ლი­ა,
ან­ტონ თავ­ბე­რი­ძე, ლე­ვან აფა­ქი­ძე, ლე­ვან ჩი­ჩუა და ი. ა. პო­დო­ბე­დო­ვი (გა­
და­სა­ხად­თა ინ­სპექ­ტო­რი). კო­მი­სი­ამ სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლოდ „ქუთაის-ციმბირის“
პრო­ექ­ტი აი­ღო, გა­და­ა­მუ­შა­ვა და 1-ლ სექ­ტემ­ბერს სა­თათ­ბი­როს წა­რუდ­გი­ნა.
სა­ბო­ლო გან­ხილ­ვი­სას მე­ლი­ტონ გო­ბე­ჩი­ამ ითხ­ოვ­ ა, პრო­ექ­ტში და­ეზ­ უს­ტე­
ბი­ნათ, რომ სა­სურ­ვე­ლი იქ­ნე­ბო­და, მე­ოთხე სა­ფე­ხუ­რის ერო­ბას ტფი­ლი­სის,
ქუ­თა­ის­ ის გუ­ბერ­ნი­ებ­ ი და ზა­ქა­თა­ლის, სო­ხუ­მი­სა და ბა­თუ­მის ოლ­ქე­ბი მო­ეც­ვა
და კავ­კა­სი­ის ერე­ბი ეროვ­ნუ­ლი პრინ­ცი­პით თვით­მმარ­თველ ერ­თე­უ­ლე­ბად
და­ე­ყო. დი­დი კა­მა­თი­სა და თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა ნა­წი­ლის მხრი­დან წი­ნა­აღ­მდე­
გო­ბის მი­უხ­ ე­და­ვად, პრო­ექ­ტში ხმოს­ნო­ბის ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზი სა­ერ­თოდ გა­
უქ­მე­ბუ­ლად გა­მოცხ­ად­და. ქუ­თა­ი­სის სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე გა­საგ­ზავ­ნად აირ­
ჩი­ეს: იო­ნა მე­უ­ნარ­გია (ა­სე­ვე მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­ზე დე­ლე­გა­ტად), არე­ტა
დგე­ბუ­ა­ძე, პეტ­რე ან­ჩა­ბა­ძე, ტ. ჯგუ­ში­ა, ვა­სილ ალ­ში­ბა­ი­ა, მე­ლი­ტონ გო­ბე­ჩია
და ნი­კო­ლოზ ბუ­კი­ა.67
მა­ღა­ლი ინ­ტე­რე­სის, დის­კუ­სი­ე­ბის სიმ­ძაფ­რის, ყუ­რადღ­ე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­
ბი­სა და კარ­გი ორ­გა­ნი­ზე­ბის დამ­სა­ხუ­რე­ბით (მი­უ­ხე­და­ვად მხა­რე­ში რე­ვო­ლუ­
ცი­ურ
­ ი გა­მოს­ვლე­ბის ცხე­ლი ფა­ზის დად­გო­მი­სა) ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ამ მო­ა­
ხერ­ხა თათ­ბი­რის მე­ო­რე ეტაპ­ზე გა­დას­ვლაც:
20 სექ­ტემ­ბერს ქუ­თა­ის­ში ჩა­ტარ­და სა­გუ­ბერ­ნიო თათ­ბი­რი, რო­მელ­საც
გი­ორ­გი ზდა­ნო­ვი­ჩი თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და. თათ­ბირ­ზე შე­ა­ჯე­რეს მაზ­რე­ბი­დან
წარ­მოდ­გე­ნი­ლი პრო­ექ­ტე­ბი; წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლის სა­კითხ­ში შე­თან­
ხმდნენ, რომ იგი სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბით გან­საზღ­ვრუ­ლი­ყო, ხო­ლო მე­
ოთხე სა­ფე­ხუ­რის ერო­ბი­სათ­ვის კი გა­დაწყ­და, რომ სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბებს უნ­
და შე­ეკ­რათ კავ­ში­რი ერთ სა­ოლ­ქო ერო­ბად, სა­მაზ­რო (სა­თე­მო) ერო­ბე­ბი კი
ერთ – კავ­კა­სი­ის სა­გუ­ბერ­ნიო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბის ქვეშ გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლიყ­ვნენ.68
სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა დათ­ქმულ ვა­დებ­ში და­იწყო ტფი­ლი­სის
გუ­ბერ­ნი­ის უმე­ტეს ნა­წილ­ში. სა­კითხ­ის მი­მართ ყუ­რადღ­ე­ბა აქაც მა­ღა­ლი იყო.
ტფი­ლი­სის სა­მაზ­რო საბ­ჭოს თათ­ბი­რი სექ­ტემ­ბრის და­საწყ­ის­ში, 1-ლ, 2
და 8 სექ­ტემ­ბერს ამოქ­მედ­და.69 ტფი­ლი­სის თათ­ბი­რიც ძი­რი­თა­დად გაჟ­ღენ­

67 ერობის შემოღება. ქ. ზუგდიდი, ცნობის ფურცელი № 2905, 10.09.1905, გვ. 2-3.

68 ქუთაისის საერობო სათათბირო, ისარა, ივერია № 176, 28.09.1905. გვ. 4.
69 მაზრის მემამულეთა წარმომადგენლები: ი. ს. ჯაბადარი, ა. ი. ორბელიანი, მ. ზ.
ქანანოვი, ს. ს. ფერაძე, ე. ლ. ციციშვილი, ვ. დ. თულაშვილი, ს. მ. გულისაშვილი, დ. პ.
ეპიტაშვილი, ა. ა. ქალანთარი, ი. გ. ბარათაშვილი, დ. გ. ნახუცრიშვილი, ხ. ს. ზავრიევი,
ნ. ი. საგინაშვილი, მ. პ. ისარლიშვილი, ე. ი. სვიმონიშვილი, კ. მ. ენიკოლოფიანცი და
მ. ი. ჯამბაკურ-ორბელიანი. ტფილისის ქალაქის საბჭოს წარმომადგენლები: ქალაქის
თავი ვ. ნ. ჩერქეზიშვილი, ანტონ ფურცელაძე, ა. მ. არღუთინსკი-დოლგორუკოვი,
გიორგი თუმანოვი, ექიმი მ. ვესელოვზოროვი და ნ. ოსტროგორსკი; მათი კანდიდატები

64
თი­ლი იყო სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თო­ბის მოთხ­ოვ­ნის სუ­ლით
და კა­მა­თი ამ სა­კითხ­ის ირ­გვლივ ტრი­ა­ლებ­და. იდე­ის წი­ნა­აღ­მდე­გი იყო
ფე­რა­ძე, ხო­ლო მას ან­დრია ჭი­აბ­რიშ­ვი­ლი და გრი­გოლ რცხი­ლა­ძე იცავ­
დნენ და მის უპი­რა­ტე­სო­ბას ასა­ბუ­თებ­დნენ. მათ მხარ­დამ­ჭე­რად გა­მო­ვი­და
ქა­ნა­ნო­ვიც, რო­მელ­მაც ციფ­რე­ბით და­ა­სა­ბუ­თა, რომ 1864 წლის დე­ბუ­ლე­
ბის უც­ვლე­ლად გა­ზი­ა­რე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში, ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზის გა­მო, მაზ­რის
ამომ­რჩე­ველ­თა აბ­სო­ლუ­ტუ­რი უმ­რავ­ლე­სო­ბა ხმის გა­რე­შე დარ­ჩე­ბო­და.
კრე­ბა­ზე ასე­ვე დად­გა ენის სა­კითხ­იც – ჭი­აბ­რიშ­ვილ­მა და ვა­ლიშ­ვილ­მა დის­
კუ­სი­ის რუ­სულ­თან ერ­თად ქარ­თულ ენა­ზე წარ­მარ­თვაც მო­ითხ­ო­ვეს. თათ­
ბირ­ზე დი­სო­ნან­სი შე­ი­ტა­ნეს ჯა­ბა­დარ­მა და სა­ხელ­მწი­ფო მა­მუ­ლე­ბის წარ­
მო­მად­გე­ნელ­მა კუპ­ჩენ­კომ, რო­მელ­თაც კრე­ბას შე­ახ­სე­ნეს, რომ მათ 1864
წლის დე­ბუ­ლე­ბის გარ­შე­მო უნ­და ეტ­რი­ა­ლათ და არა ახა­ლი ჩა­მო­ე­ყა­ლი­
ბე­ბი­ნათ. კრე­ბა დე­ბუ­ლე­ბის მუხ­ლობ­რივ გან­ხილ­ვა­ზე გა­და­ერ­თო,70 თუმ­ცა
სა­ჭი­როდ ჩათ­ვა­ლა მა­ინც შე­ე­ტა­ნა მას­ში შეს­წო­რე­ბე­ბი – სა­არ­ჩევ­ნო ხმის
უფ­ლე­ბი­სა და წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლის სა­კითხ­ებ­ში.71 მომ­დევ­ნო სხდო­მებ­ზე
დის­კუ­სია უფ­რო გა­ფარ­თოვ­და და გან­ხილ­ვის სა­გა­ნი ერო­ბის სა­ფე­ხუ­რე­
ბი გახ­და; კერ­ძოდ, ზე­და – მე­ოთხე სა­ფე­ხუ­რი, სა­ოლ­ქო ერო­ბა. ქა­ნა­ნოვ­მა
წარ­მო­ად­გი­ნა მო­საზ­რე­ბა, რომ უმ­ჯო­ბე­სი იქ­ნე­ბო­და, კავ­კა­სი­ა­ში სა­გუ­ბერ­
ნი­ო­ე­ბი­სა და კი­დევ კავ­კა­სი­ის სა­ოლ­ქო ერო­ბის მოწყ­ო­ბი­სა, ქუ­თა­ი­სის და
ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ებს, ბა­თუ­მი­სა და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქებს, გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი
სა­ერ­ ო­ბო ერ­თე­უ­ლი შე­ედ­გი­ნათ; ანუ, რე­ა­ლუ­რად ეროვ­ნუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ის
პრინ­ცი­პით გა­მიჯ­ნუ­ლი­ყო ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სა­მი მთა­ვა­რი ერი – ქარ­თვე­ლე­
ბი, სომ­ხე­ბი და აზერ­ბა­ი­ჯა­ნე­ლე­ბი. ამ მო­საზ­რე­ბის (სო­ხუ­მის ოლ­ქის მი­მა­ტე­
ბით) პო­პუ­ლა­რი­ზა­ცი­ას პა­რა­ლე­ლუ­რად უკ­ვე ინ­ტენ­სი­ურ ­ ად ეწე­ო­და ნა­ცი­ო­
ნალ­ისტუ­რი მი­მარ­თუ­ლე­ბის პრე­საც. კრე­ბა­ზე ასე­ვე გაგ­რძელ­და კა­მა­თი
72

წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლის საზღ­ვრე­ბის შე­სა­ხებ და გა­მო­ით­ქვა მო­საზ­

რე­ბე­ბი, რომ ერო­ბის კულ­ტუ­რუ­ლი კომ­პე­ტენ­ცი­აც უფ­რო გა­მოკ­ვე­თი­ლი­ყო
და გა­ფარ­თო­ე­ბუ­ლი­ყო.73 19 სექ­ტემ­ბრი­სათ­ვის, ბო­ლო სხდო­მა­ზე კრე­ბამ
მი­ი­ღო დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი სუ­ლის­კვე­თე­ბით გაჟ­ღენ­თი­ლი დე­ბუ­ლე­ბის პრო­ექ­
ტი (რო­მე­ლიც მცი­რედ სა­ხეც­ვლი­ლი „ქუთაისურ-ციმბირული“ პრო­ექ­ტი იყო)
და სა­გუ­ბერ­ნიო სა­თათ­ბი­რო­ში წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად – ს. ს. ფე­რა­ძე, ს. ნ.
ვა­ლიშ­ვი­ლი, ნ. ო. ბე­რიშ­ვი­ლი, დ. ნა­ხუც­რიშ­ვი­ლი, გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი, დ. პ.
ეპი­ტაშ­ვი­ლი და ნ. ნ. ოს­ტრო­გორ­სკი და­ა­სა­ხე­ლა,74 ხო­ლო ა. ა. ქა­ლან­თა­რი

− ვ. ს. მიქელაძე, ა. ს. ბაბოვი და ფლორენსი. სოფლის წარმომადგენელთა სია ცალკე

არ გამოცხადებულა.
70 ერობის შემოღება კავკასიაში; ტფ. საბ. კრება, ივერია № 157, 04.09.1905, გვ. 4.
71 ერობის შემოღება; ტფილისის სამაზრო საბჭოს კრება, ცნობის ფურცელი № 2901,
04.09.1905, გვ. 3.
73 ერობა და ეროვნული საკითხი კავკასიაში, სპ. ივერია № 159, 07.09.1905. გვ.1.
73 ერობის შემოღება; ტფილისის მაზრის საერობო საბჭოს კრება, ცნობის ფურცელი №
2902, 06.09.1905, გვ. 3
74 „19 სექტემბერს, ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა საკრებულოში..“, ივერია №
168, 20.09.1905. გვ. 3.

65
და ბ. ალ­ტუ­ნი­ნი კან­დი­და­ტე­ბად. მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­სი კი ი. ს. ჯა­ბა­და­რი
და დ. ნა­ხუც­რიშ­ვი­ლი.75
27 აგ­ვის­ტოს და­იწყო სა­მაზ­რო საბ­ჭოს კრე­ბა თე­ლავ­ში, რო­მელ­საც წარ­
მო­მად­გენ­ლებ­თან და ად­გი­ლობ­რივ მო­ხე­ლე­ებ­თან – 50 ადა­მი­ა­ნის გარ­და
ბევ­რი მო­ქა­ლა­ქე და­ეს­წრო. კრე­ბას თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და მაზ­რის თა­ვა­დაზ­ნა­
ურ­თა წი­ნამ­ძღო­ლი ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლი, რო­მელ­მაც მი­სა­სალ­მე­ბელ სიტყ­ვა­ში
გა­ნაცხ­ა­და, თავს ბედ­ნი­ე­რად ვთვლი, რად­გან ამ­დე­ნი ხნის შემ­დეგ ერო­
ბის შე­მო­ღე­ბა გა­დაწყ­და, რის­თვი­საც ხალ­ხი უკ­ვე კარ­გა ხა­ნია მზად იყო­ო.
კრე­ბა საქ­მი­ა­ნად და და­ძა­ბუ­ლად მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და, სიტყ­ვის თა­ვი­სუფ­ლე­ბის
გა­რან­ტი­ის მოთხ­ოვ­ნე­ბის გარ­და, წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა დის­კუ­სია გა­მარ­თეს
კვო­ტე­ბის გა­ნა­წი­ლე­ბის სა­მარ­თლი­ა­ნო­ბა­ზე ქა­ლა­ქი­სა და სოფ­ლის წარ­მო­
მად­გე­ნელ­თა შო­რის (ქა­ლაქ თე­ლავს – 2, მე­მა­მუ­ლე­ებს – 16, სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბებს – 3276). კრე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა კრი­ტი­კო­სებს და­უ­სა­
ბუ­თეს, რომ ამ­გვა­რი ბა­ლან­სი იმი­სათ­ვის იყო, რომ სოფ­ლის ინ­ტე­რე­სე­ბი
არ და­ჩაგ­რუ­ლი­ყო. კრე­ბა ქარ­თულ­-რუ­სუ­ლად მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და, თუმ­ცა რე­
ა­ლუ­რად ქარ­თუ­ლის არ­მცოდ­ნე მხო­ლოდ მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბის სა­მი­ნის­ტროს
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი იყო, რო­მელ­საც ცალ­კე უთარ­გმნიდ­ნენ გა­მოს­ვლე­ბის
ში­ნა­არსს და ეს შე­ფერ­ხე­ბა დამ­სწრე­თა გა­ღი­ზი­ა­ნე­ბას იწ­ვევ­და. მსჯე­ლო­
ბი­სათ­ვის კრე­ბამ ციმ­ბი­რის ერო­ბის პრო­ექ­ტი აირ­ჩია და მის გა­და­მუ­შა­ვე­ბას
შე­უდ­გა. თათ­ბი­რის მუ­შა­ობ­ ა რამ­დე­ნი­მე დღის გან­მავ­ლო­ბა­ში გაგ­რძელ­და.
სა­ბო­ლო­ოდ, გა­დაწყ­და, რომ, რად­გან მუხ­ლობ­რივ და­მუ­შა­ვე­ბას და გან­
ხილ­ვას დი­დი დრო დას­ჭირ­დე­ბო­და, აერ­ჩი­ათ მცი­რე წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა
ჯგუ­ფი, რო­მე­ლიც პრო­ექტს შე­ი­მუ­შა­ვებ­და და სა­ერ­თო კრე­ბას წა­რუდ­გენ­და
დამ­ტკი­ცე­ბი­სათ­ვის. ჯგუფ­ში აირ­ჩი­ეს: ექ­ვთი­მე მი­ქე­ლა­ძე, დი­მიტ­რი ცის­კა­
რიშ­ვი­ლი, ჭავ­ჭა­ვა­ძე, ი. ზა­რა­ფიშ­ვი­ლი, მი­ხე­ილ ვერ­მი­შე­ვი, კო­ტე ყა­ზა­ხიშ­
ვი­ლი და ენოქ დან­დუ­რო­ვი.77 ჯგუფ­მა მცი­რე ხან­ში და­ა­მუ­შა­ვა დე­ბუ­ლე­ბის
მე­ტად პროგ­რე­სუ­ლი პრო­ექ­ტი, რო­მე­ლიც კრე­ბამ მო­ი­წო­ნა 38 ხმით ერ­თის
წი­ნა­აღ­მდეგ – მე­ტიც მას თან და­ურ­თო მი­მარ­თვა, რომ ერო­ბის გან­ხორ­ცი­
ე­ლე­ბის გა­რან­ტი დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის მოწ­ვე­ვა, ხო­ლო მა­ნამ­დე კი სა­ბა­
ზი­სო პო­ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა უნ­და გამ­ხდა­რი­ყო. კრე­ბამ
სა­გუ­ბერ­ნიო თათ­ბი­რი­სათ­ვის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად იგი­ვე შე­მად­გენ­ლო­ბა
აირ­ჩი­ა.78
29 აგ­ვის­ტოს სიღ­ნა­ღის მაზ­რა­ში აირ­ჩი­ეს წა­მო­მად­გე­ნელ­თა შე­მად­გენ­
ლო­ბა: 16 – სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი­დან, 4 – მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­დან, 2 – ქა­ლაქ
სიღ­ნა­ღი­დან. თათ­ბი­რის თავ­და­პირ­ვე­ლი სხდო­მე­ბი უინ­ტე­რე­სო გა­მოდ­გა,
წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ნაკ­ლე­ბი გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბუ­ლო­ბის გა­მო სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­
ებ­ში. კრე­ბის მუ­შა­ობ­ ა გა­მო­ა­ცოცხ­ლა მუ­შა­ო­ბა­ში ქა­ლაქ სიღ­ნა­ღის წარ­მო­

75 ტფ. სამაზრო კრება, ცნობის ფირცელი № 2912, 20.09.1905, გვ. 2.

76 „თელავი. 17 სექტემბერს სამაზრო საერობო საბჭოს...“ ცნობის ფურცელი № 2911,
18.09.1905. გვ. 3.
77 ერობის შემოღება; თელავი, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.
78 ერობის შემოღება; თელავი, ცნობის ფურცელი № 2902, 06.09.1905, გვ. 3

66
მად­გენ­ლის – ლა­დო დარ­ჩი­აშ­ვი­ლის დაგ­ვი­ა­ნე­ბულ­მა ჩაბ­მამ. მან კრე­ბას სა­
ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბის ქუ­თა­ი­სუ­რი პრო­ექ­ტი გა­აც­ნო და ურ­ჩი­ა, ან უც­ვლე­ლად
მი­ე­ღოთ, ან მცი­რედ გა­და­ე­მუ­შა­ვე­ბი­ნათ. კრე­ბამ პრო­ექ­ტის გა­და­სა­მუ­შა­ვებ­
ლად კო­მი­სია გა­მო­ყო: ლა­დო დარ­ჩი­აშ­ვი­ლის, დ. ქი­ტი­აშ­ვი­ლის, დი­მიტ­რი
გო­ნაშ­ვი­ლის, პ. გე­ლაშ­ვი­ლი­სა და თო­მა კევ­ლიშ­ვი­ლის შე­მად­გენ­ლო­ბით.79
7 სექ­ტემ­ბრის სხდო­მა­ზე, კრე­ბამ ძი­რი­თა­დად მო­იწ­ ო­ნა წარ­მოდ­გე­ნი­ლი
პრო­ექ­ტი, თუმ­ცა დი­დი დის­კუ­სია მოჰ­ყვა პრო­ექ­ტში გა­მოთ­ქმულ საპ­როგ­
რა­მო წი­ნა­და­დე­ბას, რომ ერო­ბის ეს პრო­ექ­ტი იმუ­შა­ვებ­და „ვიდრე კავკასია
მოიპოებდეს სრულს ავტონომიას“. ლა­დო დარ­ჩი­აშ­ვილ­სა და სხვა სო­ცი­
ალ­-დე­მოკ­რა­ტებს შო­რის დი­დი კა­მა­თი­სა და ორ­ჯერ კენ­ჭის­ყრის შე­დე­გად
აღ­ნიშ­ნუ­ლი წი­ნა­და­დე­ბა პრო­ექ­ტში და­ტო­ვეს. სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე წარ­მო­
მად­გე­ნლე­ბად აირ­ჩი­ეს: ლა­დო დარ­ჩი­აშ­ვი­ლი, სი­მონ (?) ახ­მე­ტე­ლაშ­ვი­ლი,
კო­ტე ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი და დი­მიტ­რი გო­ნაშ­ვი­ლი.80
თი­ა­ნე­თის მაზ­რა­ში სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რი და­იწყო 1-ლ სექ­ტემ­ბერს. კრე­
ბას ეს­წრე­ბო­და სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­თა – 16 და მე­მა­მუ­ლე­თა – 8 წარ­
მო­მად­გე­ნე­ლი. კრე­ბის თავ­მჯდო­მა­რის, მაზ­რის თა­ვა­დაზ­ნა­ურ­თა წი­ნამ­ძღო­
ლის ნ. ზ. ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლის მი­სა­სალ­მე­ბე­ლი, გან­მარ­ტე­ბი­თი სიტყ­ვის შემ­დეგ
კრე­ბას დ. ქა­და­გი­ძემ მი­მარ­თა:
„... მე ღრმად ვარ დარ­წმუ­ნე­ბუ­ლი, რომ თვი­თე­უ­ლი ჩვენ­გა­ნი გან­ცვიფ­
რე­ბით აძ­ლევს თა­ვის თავს კითხ­ვებს – რის­თვის შე­ვიკ­რი­ბე­ნით, რა უნ­და
გა­ვა­კე­თოთ და სხვა. მე ასე ვგრძნობ – ამ წუთ­ში ჩვენ, წარ­მო­მად­გენ­ლებს
და არ­ჩე­ულ ­ ებს, დი­დი, დი­დი მო­ვა­ლე­ო­ბა გვა­წევს. ამ შემ­თხვე­ვამ მო­მა­ვალ
ის­ტო­რი­ა­ში უნ­და უმ­თავ­რე­სი ად­გი­ლი და­იჭ­ ი­როს. ეხ­ლა უნ­და გა­და­ვათ­ვა­
ლი­ე­როთ დე­ბუ­ლე­ბა­ნი 1864 წლ., შე­ვუ­თან­ხმოთ ეხ­ლან­დელ დროს და
შემ­დეგ ჩვე­ნი ცხოვ­რე­ბა უკე­თეს კა­ლა­პოტ­ში ჩა­ვა­ყე­ნოთ. მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბა
ჩვენს ხელ­ში ვარ­დე­ბა, ასე რომ, ჩვენ თვი­თონ უნ­და გა­დავ­წყვი­ტოთ მო­მა­
ვა­ლი – ავიც და კარ­გიც. მა­შა­სა­და­მე, ნუ დავ­ზო­გავთ შრო­მას და კე­თი­ლად
და­ვაგ­ვირ­გვი­ნოთ ეს საქ­მე.“81
კრე­ბა ქარ­თულ ენა­ზე მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და. ქა­და­გი­ძის­ვე აქ­ტი­უ­რო­ბით მან
მე­ტად გა­ბე­დუ­ლი და პროგ­რე­სუ­ლი პრო­ექ­ტი წარ­მო­ად­გი­ნა, რო­მე­ლიც
გარ­და სა­ყო­ველ­თაო მოთხ­ოვ­ნე­ბის პა­კე­ტი­სა (წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­
ლი, სა­ყო­ველ­თაო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა, ცენ­ტრა­ლუ­რი ბი­უ­როკ­რა­ტი­ის­ ა­გან
გა­მიჯ­ვნა, სა­კა­ნონ­მდებ­ლო და ფი­ნან­სუ­რი გა­რან­ტი­ე­ბი), ქალ­თა თა­ნას­წო­რი
ხმის უფ­ლე­ბას, პროგ­რე­სუ­ლი გა­და­სა­ხა­დე­ბის შე­მო­ღე­ბას, პო­ლი­ცი­ის და­
ბა­ლი რგო­ლის ერო­ბი­სათ­ვის დაქ­ვემ­დე­ბა­რე­ბას და პრე­სი­სა და სიტყ­ვის
თა­ვი­სუფ­ლე­ბას მო­ითხ­ოვ­და. წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა სა­ჭი­როდ ცნეს, გას­ცნო­
ბოდ­ნენ სხვა მაზ­რე­ბის პრო­ექ­ტებს, მე­ტად­რე თე­ლა­ვის მაზ­რი­სას, რო­მელ­
თა­ნაც სა­სი­ცოცხ­ლოდ იყ­ვნენ და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი, თუმ­ცა თე­ლა­ვის პრო­ექ­ტის
გაც­ნო­ბა­ზე თავ­მჯდო­მა­რემ უა­რი თქვა. სა­გუ­ბერ­ნიო კრე­ბა­ზე წარ­მო­მად­გენ­

79 ერობის შემოღება. სიღნაღი, ცნობის ფურცელი № 2910, 17.09.1905, გვ. 2-3.

80 ერობა კავკასიაში; სიღნაღი, ივერია № 163, 13.09.1905. გვ.3-4.
81 ერობის შემოღება. თიანეთი, ცნობის ფურცელი № 2906, 11.09.1905, გვ. 3.

67
ლად აირ­ჩი­ეს: დ. ქა­და­გი­ძე, მ. ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლი, ვა­ნო წიკ­ლა­უ­რი და იო­სებ
ბო­ძაშ­ვი­ლი; მე­ფის­ნაც­ვლის საბ­ჭო­ში დე­ლე­გა­ტად – ალექ­სან­დრე ზა­ა­ლის
ძე ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლი.
ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რა­ში თათ­ბი­რი 9 სექ­ტემ­ბრი­სათ­ვის და­იწყ­ო.82
გო­რის მაზ­რა­ში თათ­ბი­რის პირ­ვე­ლი­ვე სხდო­მა ჩა­იშ­ ა­ლა, რად­გან წარ­
მო­მად­გენ­ლე­ბი არ გა­მოცხ­ად­დნენ83 მაზ­რა­ში არ­სე­ბუ­ლი მძი­მე მდგო­მა­რე­
ო­ბის გა­მო – რაც გლეხ­თა მოძ­რა­ობ­ ის ჩა­სახ­შო­ბად სა­დამ­სჯე­ლო რაზ­მე­ბის
გაგ­ზავ­ნას და მსხვილ, რე­აქ­ცი­ო­ნერ მე­მა­მუ­ლე­თა და გლეხ­თა და­პი­რის­პი­
რე­ბას მოჰ­ყვა.
სა­ერ­თო სუ­ლის­კვე­თე­ბი­სა­გან გა­მორ­ჩე­უ­ლი აღ­მოჩ­ნდა ახალ­ქა­ლა­ქის
სა­მაზ­რო თათ­ბი­რი, რო­მელ­საც 20 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ეს­წრე­ბო­და. მათ
1864 წლის მო­დე­ლი მო­ი­წო­ნეს, მცი­რე ცვლი­ლე­ბე­ბით და სა­ჭი­როდ ცნეს,
რო­გორც ქო­ნებ­რი­ვი, ასე­ვე გა­ნათ­ლე­ბის ცენ­ზის არ­სე­ბო­ბა. მათ მე­ფის­ნაც­
ვლის საბ­ჭო­ში წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბად აირ­ჩი­ეს84 გა­და­სა­ხად­თა ინ­სპექ­ტო­რი
კვა­ლი­აშ­ვი­ლი, ხო­ლო სა­გუ­ბერ­ნიო საბ­ჭო­სათ­ვის კი – ლო­მან­-ბეგ ფა­ლა­ვან­
დიშ­ვი­ლი, მე­ცა­ტუ­ლო­ვი, ტერ­-გრი­გო­რი­ა­ნი და ქა­ჩაზ­ნუ­ნი.
ბა­თუმ­ში, 31 აგ­ვის­ტოს85 სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბის გან­სა­ხილ­ვე­ლი სა­ოლ­ქო
საბ­ჭო და­კომ­პლექ­ტდა შემ­დე­გი შე­მად­გენ­ლო­ბით: ქა­ლა­ქის მო­უ­რა­ვი თა­
ვა­დი ი. ზ. ან­დრო­ნი­კაშ­ვი­ლი, გამ­გე­ო­ბის წევ­რე­ბი – გი­ორ­გი ჟუ­რუ­ლი, გრი­
გოლ ვოლ­სკი, ზი­ა-­ბეი აბა­ში­ძე, ისა­აკ ეფენ­დი ხალ­ვა­ში და ა. არუ­ტოვ­სკი.86
თათ­ბი­რის მე­ო­რე ეტა­პი გაგ­რძელ­და 11 ოქ­ტომ­ბერს, სა­დაც შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი
პრო­ექ­ტი დი­დად არ გა­მო­ირ­ჩე­ო­და სხვა მხა­რე­ე­ბის წი­ნა­და­დე­ბე­ბი­სა­გან და,
ანა­ლო­გი­უ­რად, მხარს უჭერ­და ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ერთ სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლად
გა­მო­ყო­ფას.87
სო­ხუ­მის ოლ­ქში სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რი პირ­ველ სექ­ტემ­ბერს და­იწყ­ო, არ­
ზა­ყან ემუხ­ვა­რის თავ­მჯდო­მა­რე­ო­ბით. პირ­ველ სხდო­მა­ზე წარ­მო­მად­გენ­
ლებ­მა ხმა­თა აბ­სო­ლუ­ტუ­რი უმ­რავ­ლე­სო­ბით უარ­ყვეს 1864 წლის დე­ბუ­ლე­
ბა და „ციმბირის პროექტს“ და­უ­ჭი­რეს მხა­რი.88 მომ­დევ­ნო სხდო­მა სო­ხუმ­ში
რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი მღელ­ვა­რე­ბის გა­მო აღარ გაგ­რძელ­და.
სა­მაზ­რო კრე­ბე­ბი ჩა­ი­შა­ლა სე­ნა­კის, ლეჩხ­უ­მის, ახალ­ცი­ხის, დუ­შე­თის
მაზ­რებ­სა და ზა­ქა­თა­ლის (?) ოლ­ქში, სა­დაც ნა­წილ­ში რე­ვო­ლუ­ცი­ურ­მა მღე­
ლვა­რე­ბამ პიკს მი­აღ­წია და სრუ­ლი­ად სხვა რე­ა­ლო­ბა შექ­მნა, ხო­ლო და­
ნარ­ჩე­ნი მხა­რე­ებ­ ი კი სა­ერ­თო რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის ჯაჭ­ვურ რე­აქ­ცი­ა­ში

82 ერობის შემოღება; ბორჩალოს მაზრაში, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.

83 „გორის მაზრის თავად-აზნაურთა წინამძღოლის მოადგილემ...“, ივერია № 171,
23.09.1905. გვ. 3.
84 ერობის შემოღება; ახალქალაქის მაზრაში..., ცნობის ფურცელი № 2915, 23.09.1905, გვ. 3.
85 ერობის შემოღება; ბათუმი, ცნობის ფურცელი № 2901, 04.09.1905, გვ. 3.
86 საერობო დაწესებულებათა...“, ივერია, № 157, 04.09.1905, გვ. 3.
87 საერობო რეფორმის მომზადება საქართველოში (1905-1917), კოჭლამაზაშვილი
რობერტ, მემატიანე, თბილისი, 2005 წ.
88 ერობის შემოღება, სოხუმი, ცნობის ფურცელი № 2914, 22.09.1905, გვ. 3.

68
ჩა­ებ­ნენ, რის შე­დე­გა­დაც სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რე­ბის აქ­ტუ­ა­ლო­ბა სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა­
ში სრუ­ლი­ად გაქ­რა და იგი თვი­სებ­რი­ვად სხვა მო­ცე­მუ­ლო­ბამ – რე­ვო­ლუ­ცი­
ურ­მა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბებ­მა ჩა­ა­ნაც­ვლა, რო­მელ­მაც სა­მაზ­რო თათ­ბი­რე­ბის
შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი ზო­მი­ე­რი პროექ­ტე­ბი პრე­სის ფურ­ცლებ­ზე გა­მოთ­ქმულ ფორ­
მა­ლურ აზ­რე­ბად აქ­ცია და პრაქ­ტი­კა­ში იდე­ა­ლუ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა სცა­და.

69
 რევოლუციური თვითმმართველობები -
4
„რესპუბლიკები“ საქართველოში 1905 წელს

„...ადამიანთა ყვე­ლა უბე­დუ­რე­ბა გა­მოწ­ვე­უ­ლია მხო­ლოდ იმით, რომ

ისი­ნი სხვე­ბი­სა­გან, ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სა­გან ელო­დე­ბი­ან დახ­მა­რე­ბას და
ცხოვ­რე­ბის მოწყ­ობ­ ას, ხო­ლო რო­ცა ხე­და­ვენ, რომ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სა­
გან შვე­ბას ვერ იღე­ბენ, მა­შინ იწყ­ებ­ ენ ხე­ლი­სუ­ფალ­თა გამ­ტყუ­ნე­ბას,
მათ წი­ნა­აღ­მდეგ ბრძო­ლას... სა­ჭი­როა ერ­თი რამ: ის, რა­საც აკე­თე­ბენ
ისი­ნი, გუ­რუ­ლე­ბი... მო­აწყ­ონ სა­კუ­თა­რი ცხოვ­რე­ბა ისე, რომ არ სჭირ­
დე­ბო­დეთ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა.“

ლევ ტოლ­სტო­ის წე­რი­ლი გუ­რუ­ლებს

გურიის რესპუბლიკა. გურიის გლეხთა მოძრაობა
1902-1906 წლებში, ირაკლი მახარაძე,
გამომცემლობა „აზრი“, თბილისი, 2016 წ. გვ. 92
ფოტო: გურიის “რესპუბლიკის” მეთაურები, რსდმპ გურიის კომიტეტის დაპატიმრებული
წევრები, სხვა პოლიტპატიმრებთან ერთად მეტეხის ციხის ეზოში.
მარცხნიდან; არჩილ (ჭოტი) ჯაფარიძე (?), ბენია ჩხიკვიშვილი. მარჯვნიდან - ფილიპე
მახარაძე, ისიდორე რამიშვილი
 1890-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, XX სა­უკ­ უ­ნის საწყ­ის­ ი წლე­ბი­სათ­ვის
სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი „დუღილის“ ზრდის ფონ­ზე კავ­კა­სი­ა­სა და სა­ქარ­თვე­ლო­
ში მკა­ფიო პროგ­რე­სი­ით იზ­რდე­ბო­და და გავ­ლე­ნას იკ­რებ­და მარ­ქსის­ტულ
მსოფ­ლმხედ­ვე­ლო­ბა­ზე და­ფუძ­ნე­ბუ­ლი, თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი სო­ცი­ალ­-დე­
მოკ­რა­ტი­უ­ლი ჯგუ­ფე­ბი, რომ­ლე­ბიც მა­ლე­ვე პარ­ტი­ულ ორ­გა­ნიზ­მად იქ­ცა და
სა­კუ­თა­რი ქსე­ლის გა­ფარ­თო­ე­ბა და­იწყო სამ­რეწ­ვე­ლო ცენ­ტრე­ბი­დან – კავ­
კა­სი­ის ქა­ლა­ქე­ბი­დან რე­გი­ონ­ ებ­ში.
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­ ი მოძ­რა­ობ­ ა, რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის „თვით­
მპყრობელობის“ პი­რო­ბებ­ში, გან­სა­კუთ­რე­ბით გა­ნა­პი­რა – არა­რუ­სულ სა­
ქარ­თვე­ლო­ში, ახერ­ხებ­და სო­ცი­ა­ლუ­რი სა­მარ­თლი­ა­ნო­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლის
იდე­ე­ბის გავ­რცე­ლე­ბას­თან ერ­თად მის­თვის ეროვ­ნუ­ლი ელ­ფე­რიც მი­ე­ცა,
რად­გან, მე­ფის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ი­სა და ბი­უ­როკ­რა­ტი­ის მმარ­თვე­ლო­ბა, გარ­
და იმი­სა, რომ სო­ცი­ა­ლუ­რად ჩაგ­რავ­და, ად­გი­ლობ­რივ – ეროვ­ნულ თა­ვი­
სე­ბუ­რე­ბებს უგუ­ლე­ბელ­ყოფ­და, არ უწყ­ობ­და ხელს და ხში­რად ზღუ­დავ­და
კი­დეც მო­სახ­ლე­ობ­ ის შე­საძ­ლებ­ლო­ბას, გა­ნათ­ლე­ბა მშობ­ლი­ურ ენა­ზე მი­ე­
ღო და ამა­ვე ენა­ზე ჰქო­ნო­და საქ­მის წარ­მო­ე­ბა ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე და
სა­სა­მარ­თლო­ში. ამის გა­მო თვით­მპყრობ­ლუ­რი რე­ჟი­მის ბი­უ­როკ­რა­ტი­ა, ერ­
თი მხრივ, ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი მჩაგ­ვრე­ლის როლ­შიც გა­მო­დი­ო­და და, მე­ო­რე
მხრივ, მო­სახ­ლე­ო­ბა უფ­რო და უფ­რო უცხ­ოვ­დე­ბო­და სა­ხე­ლი­სუფ­ლო ვერ­
ტი­კა­ლი­სა­გან. ამი­ტომ სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბის წა­მოწყ­ე­ბუ­ლი ემან­სი­პა­ტო­
რუ­ლი მოძ­რა­ო­ბა თა­ვი­დან­ვე შე­ი­ცავ­და ეროვ­ნუ­ლი მოძ­რა­ო­ბის ელ­ფერ­საც.
მე­ფის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ყო­ველ­თვის ცდი­ლობ­და, თა­ვი­სი მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე
მოძ­რა­ო­ბის ეს ელე­მენ­ტი უფ­რო გა­ე­ბუ­ქე­ბი­ნა და სო­ცი­ა­ლურ­-პო­ლი­ტი­კუ­რი
თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლა, ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტურ ამ­ბო­ხად და­ე­ხა­ტა.
ამ ფონ­ზე, სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი პარ­ტი­ის ლი­დე­რე­ბის მი­ერ სა­ერ­ ო­
ბო კამ­პა­ნი­ის მი­მართ გა­მოთ­ქმუ­ლი სკეპ­ტი­კუ­რი მო­საზ­რე­ბე­ბი და, გან­სა­კუთ­
რე­ბით, 1905 წლის სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რე­ბის მიმ­დი­ნა­რე­ო­ბი­სას გა­მოთ­ქმუ­ლი
რა­დი­კა­ლუ­რი პო­ზი­ცი­ებ­ ი და ხში­რად ბო­ი­კო­ტის ტაქ­ტი­კა, ერ­თი შე­ხედ­ვით
შე­იძ­ლე­ბა გაუ­გე­ბა­რი ჩან­დეს, რად­გან მოძ­რა­ო­ბა, რო­მე­ლიც დე­მოკ­რა­ტი­
უ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­სა და სა­ხელ­მწი­ფოს­თვის იბ­რძო­და, რა­ტომ იყო ად­გი­
ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მოთხ­ოვ­ნის კამ­პა­ნი­ი­სად­მი მტრუ­ლად გან­
წყო­ბი­ლი.
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მოძ­რა­ო­ბის ერო­ბის სა­კითხ­თან და­მო­კი­დე­ბუ­
ლე­ბის ყვე­ლა­ზე ცხა­დი დეკ­ლა­რა­ცია იყო 1898 წელს „კვალში“ და­ბეჭ­დი­ლი
ნოე ჟორ­და­ნი­ას სტა­ტი­ა, სა­დაც იგი მოკ­ლედ და მკა­ფი­ოდ გან­მარ­ტავ­და ნე­
გა­ტი­ურ­ ი გან­წყო­ბის სა­ფუძ­ველს: სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბის აზ­რით, „ცენზიანი“
ერო­ბა, სა­დაც სა­ე­რო­ბო საკ­რე­ბუ­ლო­ში თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო­ბას ნო­მი­ნა­ლუ­რად
მი­ცე­მუ­ლი ჰქონ­და რიცხ­ობ­რი­ვი უპი­რა­ტე­სო­ბა (1890 წლის მო­დე­ლით),
ვე­რაფ­რით იქ­ნე­ბო­და მი­სა­ღე­ბი დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მოძ­რა­ო­ბი­სათ­ვის. მას­ში

73
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­სი იმ­თა­ვით­ვე იყო დარ­ღვე­უ­ლი,
რად­გან ერო­ბა­ში მო­სახ­ლე­ო­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა შეზღ­უდ ­ უ­
ლი იყო. შე­სა­ბა­მი­სად, თუ­კი კავ­კა­სია ერო­ბის ამ მო­დელს მი­იღ ­ ებ­და, იგი
თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა თვით­შე­მოქ­მე­დე­ბის ორ­გა­ნოდ გა­და­იქ­ცე­ო­და და მე­ტიც
– ქო­ნებ­რი­ვი ცენ­ზის ზღვრუ­ლი ნორ­მის არ­სე­ბო­ბის გა­მო მათ­ში სა­ერ­თოდ
ვერ მოხ­ვდე­ბო­და ამ წარ­ჩი­ნე­ბუ­ლი წო­დე­ბის ის უმ­ცი­რე­სი ნა­წი­ლი, რო­მე­
ლიც დე­მოკ­რა­ტი­ულ სუ­ლის­კვე­თე­ბას იზი­არ ­ ებ­და. ამა­ვე დროს, ჟორ­და­ნია
შე­ნიშ­ნავ­და, რომ ასე­თი პროგ­ნო­ზის მი­უ­ხე­და­ვად, რო­გორც ში­და რუ­სეთ­ში,
დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში ეს შეზღ­უ­დუ­ლი ერო­ბაც კი ძა­ლა­უ­ნე­ბუ­რად მა­ინც
გა­მო­იწ­ვევ­და მაზ­რებ­ში ეკო­ნო­მი­კურ ცვლი­ლე­ბებს და კა­პი­ტა­ლიზ­მის გან­ვი­
თა­რე­ბას და­აჩ­ქა­რებ­და, რაც სწო­რედ ამ მსხვილ მი­წათ­მფლო­ბელ – წარ­ჩი­
ნე­ბულ წო­დე­ბას შე­ა­სუს­ტებ­და და ბურ­ჟუ­ა­ზი­ას – ახალ კლასს გა­აძ­ლი­ე­რებ­
და. ჟორ­და­ნია შე­ნიშ­ნავ­და, რომ ეს ინ­სტინ­ქტუ­რი ში­ში აწუ­ხებ­და ქარ­თუ­ლი
თა­ვა­დაზ­ნა­ურ
­ ო­ბის დიდ და „რეაქციულ“ ნა­წილს, რო­მე­ლიც გაშ­მა­გე­ბით
ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­და ყვე­ლა სა­ე­რო­ბო კამ­პა­ნი­ას.89
სა­ქარ­თვე­ლოს სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი მოძ­რა­ო­ბა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­
კითხ­ში მის ძი­რი­თად მა­მოძ­რა­ვე­ბელ ელე­მენ­ტად გლე­ხო­ბას გა­ნი­ხი­ლავ­და.
გლეხ­თა მა­სის მი­მართ პარ­ტი­ის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბამ და მას­თან თა­ნამ­შრომ­
ლო­ბამ მე­ტად სა­ინ­ტე­რე­სო და გარ­დამ­ტე­ხი პრო­ცე­სი გა­ია­ ­რა და დიდ­წი­
ლად გა­ნა­პი­რო­ბა შემ­დგომ­ში სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მოძ­რა­ო­ბის წარ­მა­
ტე­ბა და მა­სობ­რი­ო­ბა.
საწყ­ის ეტაპ­ზე მარ­ქსის­ტუ­ლი იდე­ო­ლო­გი­უ­რი დოქ­ტრი­ნის ორ­თო­დოქ­
სუ­ლი გა­გე­ბის გა­მო სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბი გლე­ხებს არ აღიქ­ვამ­დნენ მო­
კავ­ში­რედ – მა­თი „წვრილმესაკუთრული“ ბუ­ნე­ბის გა­მო, რი­თაც ისი­ნი უფ­რო
„რეაქციულ“ და ბურ­ჟუ­ა­ზი­ის მო­კავ­ში­რე ძა­ლად მი­აჩ­ნდათ. სა­ქარ­თვე­ლოს
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ლი­დე­რის, ნოე ჟორ­და­ნი­ას ხან­გრძლი­ვი
თე­ო­რი­ულ ­ ი პრო­პა­გან­დი­სა და პრაქ­ტი­კუ­ლი მოქ­მე­დე­ბის შე­დე­გად სა­ქარ­
თვე­ლოს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ამ შეძ­ლო ამ ფორ­მუ­ლის
დარ­ღვე­ვა. ახალ ხედ­ვას ორი საკ­ვან­ძო ელე­მენ­ტი და­ე­დო სა­ფუძ­ვლად:
პირ­ველ რიგ­ში, იმის გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბა, რომ სოფ­ლის მე­ურ­ნე გლე­ხე­ბიც სო­
ცი­ა­ლურ ჩაგ­ვრას გა­ნიც­დიდ­ნენ პრი­ვი­ლე­გი­რე­ბუ­ლი კლა­სი­სა და სა­ხელ­მწი­
ფო ბი­ურ ­ ოკ­რა­ტი­ი­სა­გან და მათ­შიც იღ­ვი­ძებ­და „კლასობრივი შეგნება“ და
მე­ო­რე, სა­ქარ­თვე­ლოს გლეხ­თა პრობ­ლე­მა არ­სე­ბი­თად გან­სხვავ­დე­ბო­და
რუ­სე­თის გლეხ­თა სა­კითხ­ი­სა­გან, მი­წათ­მფლო­ბე­ლო­ბის კულ­ტუ­რის გან­სხვა­
ვე­ბი­სა და 1864 წლის რე­ფორ­მის გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი მემ­კვიდ­რე­ო­ბის გა­მო.
1900-ი­ა­ნი წლე­ბის და­საწყ­ი­სი­სათ­ვის სა­ქარ­თვე­ლოს სოფ­ლებ­ში, აღ­მო­
სავ­ლეთ და და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში გლე­ხო­ბას რე­ა­ლუ­რად ქა­ღალ­დზე
არ­სე­ბუ­ლი უფ­ლე­ბე­ბის გარ­და რე­ფორ­მი­სა­გან არა­ფე­რი ჰქო­დათ მი­ღე­ბუ­
ლი. რუ­სე­თი­სა­გან გან­სხვა­ვე­ბით, ისი­ნი გა­თა­ვი­სუფ­ლდნენ მი­წის გა­ცი­ლე­ბით
მცი­რე ფარ­თო­ბით,90 რო­მე­ლიც ვერ უზ­რუნ­ველ­ყოფ­და ოჯა­ხის გა­მოკ­ვე­ბას

89 ორიოდე სიტყვა ერობაზე, ნ. ჟორდანია, კვალი № 7, 08.02.1898

90 რუსეთის დღევანდელი მდგომარეობა, წერილი პირველი, გ. თ-მ- . ივერია, № 4,

74
და ათ­წლე­ულ ­ ე­ბის გან­მავ­ლო­ბა­ში გლე­ხებს უწევ­დათ, ერ­თი მხრივ, მე­მა­მუ­
ლე­ე­ბი­სა­გან, მი­წის გა­მოს­ყიდ­ვა რომ­ლის ფას­საც სა­ხელ­მწი­ფო არ არე­გუ­
ლი­რებ­და და თან მათ­გან იჯა­რით და­მა­ტე­ბი­თი ფარ­თო­ბე­ბის აღე­ბა, რომ­
ლის პი­რო­ბე­ბიც კა­ბა­ლუ­რი იყო.91
იდე­ო­ლო­გი­ურ გარ­და­ტე­ხას სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ პარ­ტი­ა­ში ხე­ლი
შე­უწყო მათ­გან და­მო­უ­კი­დე­ბელ­მა პრო­ცეს­მაც – ქა­ლა­ქებ­ში, თბი­ლის­სა და
ბა­თუმ­ში დაწყ­ე­ბუ­ლი სა­გა­ფიც­ვო მოძ­რა­ო­ბი­სა და პრო­ტეს­ტე­ბის სა­პა­სუ­ხოდ,
მე­ფის რე­ჟი­მის მი­ერ გა­ტა­რე­ბუ­ლი რეპ­რე­სი­ებ­ ის შე­დე­გად, სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი
მოძ­რა­ო­ბის მო­ნა­წი­ლე მუ­შებს ქარ­ხნე­ბი­დან და წარ­მო­ე­ბე­ბი­დან მა­სობ­რი­
ვად ათა­ვი­სუფ­ლებ­დნენ და ასახ­ლებ­დნენ ქა­ლა­ქე­ბი­დან; ისი­ნი იძუ­ლე­ბუ­ლი
იყ­ვნენ, მშობ­ლი­ურ სოფ­ლებს დაბ­რუ­ნე­ბოდ­ნენ და სა­ნამ კვლავ შეძ­ლებ­
დნენ სა­მუ­შა­ო­ზე გას­ვლას, სო­ცი­ა­ლუ­რი და პო­ლი­ტი­კუ­რი ბრძო­ლის გა­მოც­
დი­ლე­ბა­სა და იდე­ო­ლო­გი­ას ამ მხა­რე­ებ­შიც ავ­რცე­ლებ­დნენ. მსგავ­სი ნა­კა­
დე­ბის მოძ­რა­ო­ბამ გა­ა­აქ­ტი­უ­რა სოფ­ლად პარ­ტი­უ­ლი ქსე­ლე­ბის გა­ჩე­ნა და
საპ­რო­ტეს­ტო მოძ­რა­ო­ბის დაწყ­ე­ბა, გან­სა­კუთ­რე­ბით, ქარ­თლში, იმე­რეთ­სა
და გუ­რი­აშ­ ი.
1902 წლი­დან მო­უ­სავ­ლი­ან­მა წლებ­მა და, ზო­გა­დად, იმ­პე­რი­ა­ში მიმ­დი­
ნა­რე კრი­ზი­სულ­მა პრო­ცე­სებ­მა, გან­სა­კუთ­რე­ბით და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­
ში, სტი­მუ­ლი მის­ცა გლეხ­თა სტი­ქი­ურ მღელ­ვა­რე­ბებს, რაც ად­გი­ლობ­რი­ვი,
სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი მოძ­რა­ო­ბის მო­ნა­წი­ლე და თა­ნამ­გრძნო­ბი ინ­ტე­ლი­გენ­ტე­ბის
დახ­მა­რე­ბით, სოფ­ლე­ბის შე­კავ­ში­რე­ბა­სა და მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი­სათ­ვის ბო­იკ­ ო­
ტის გა­მოცხ­ა­დე­ბა­ში გა­მო­ი­ხა­ტე­ბო­და. ამ დრო­სათ­ვის, მოძ­რა­ო­ბის მთა­ვა­
რი მი­მარ­თუ­ლე­ბა იყო პრო­პა­გან­დის­ტე­ბის (ე.წ. „მოქადაგეების“) მუშაობა,
რომლებიც ორგანიზებას უწევდნენ გლეხთა გამოსვლებს საეკლესიო
გადასახადის („დრამის ფული“) და „მემამულის ღალის“ წი­ნა­აღ­მდეგ.92
სოფ­ლად რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის სა­ნი­მუ­შო მო­დე­ლად მა­ლე­ვე იქ­ცა
გუ­რი­ა, სა­დაც საპ­რო­ტეს­ტო მუხტს და სო­ცი­ა­ლის­ტურ იდე­ო­ლო­გი­ას ბა­ზად
კი­დევ ერ­თი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი მო­მენ­ტი – მა­სობ­რი­ვი, თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი
სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის ქსე­ლი და პროგ­რე­სის­კენ სწრაფ­ვის კულ­ტი დახ­ვდა.
1903 წლი­სათ­ვის სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ბა­თო­მის კო­მი­ტე­ტი
იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და, გუ­რი­ი­დან მთა­ვა­რი პარ­ტი­ულ ­ ი ორ­გა­ნი­ზა­ტო­რე­ბი მი­
ეწ­ვია ინი­ცი­ატ
­ ი­ვის ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე გა­და­სა­ბა­რებ­ლად. 1903 წლის 15
ივ­ნისს ქარ­თველ­თა შო­რის წე­რა-­კითხ­ვის გა­მავ­რცე­ლე­ბე­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის
ბა­თუ­მის ქარ­თულ სკო­ლა­ში ჩა­ტა­რე­ბულ არა­ლე­გა­ლურ შეკ­რე­ბა­ზე და­ა­არ­
სეს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის „გურიის კომიტეტი“ და შე­ი­მუ­შა­ვეს
პარ­ტი­უ­ლი ქსე­ლის ორ­გა­ნი­ზე­ბის ის პრინ­ცი­პი,93 რო­მე­ლიც უნი­ვერ­სა­ლუ­რი
მო­დე­ლის სა­ხით გავ­რცელ­და მთელ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, სა­დაც კი პარ­ტი­ის

04.1881. შინაური მიმოხილვა, ლალი, მოამბე № 2, 02.1900. გვ. 65-76

91 საზოგადოებრივი მოძრაობა საქართველოში, 1821-1921 წ., გრიგოლ ურატაძე,
პარიზი, 1939 წ.
92 გლეხთა მოძრაობა გურიაში (პირადი მოგონებით და შთაბეჭდილებით), კავშირის
კომიტეტი, თბილისი, 1904 წ.
93 1905 წელი გურიაში, თ. ჟღენტი, გაზ. „ფუხარას“ გამოცემა, ბათომი, 1925 წ. გვ.13-14

75
გავ­ლე­ნა სწვდე­ბო­და და 1905 წლის რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი გა­მოს­ვლე­ბის დროს ეს
სის­ტე­მა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის რე­ვო­ლუ­ცი­ურ მო­დე­ლად იქ­ცა.
ამ სის­ტე­მით მაზ­რა იყო­ფო­და რა­იო ­ ­ნე­ბად, სა­დაც რამ­დე­ნი­მე სოფ­ლის
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა იყო გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი. სის­ტე­მის მოწყ­ო­ბის მო­დე­ლი ქვე­მო­დან
ზე­მოთ მი­ე­მარ­თე­ბო­და. კერ­ძოდ, ყო­ვე­ლი სო­ფე­ლი პი­რო­ბი­თად იყო­ფო­
და სა­ა­თის­თა­ვოდ, ათის­თა­ვე­ბი ირ­ჩევ­დნენ ასის­თავს, რო­მე­ლიც სოფ­ლის
წარ­მო­მად­გნე­ლად ით­ვლე­ბო­და. ისი­ნი – წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი (ა­სის­თა­ვე­ბი)
ერ­თი­ა­ნე­ბოდ­ნენ რა­ი­ონ­ ის დო­ნე­ზე და წარ­მო­ად­გენ­დნენ რა­იო ­ ­ნულ კო­მი­
ტეტს, რო­მელ­თა წარ­მო­მად­გე­ნე­ლიც შე­დი­ო­და უმაღ­ლეს რგოლ­ში – სა­მაზ­
რო კო­მი­ტეტ­ში.
ამ პრინ­ცი­პით იყო მოწყ­ობ­ ი­ლი „გურიის“ და „იმერეთ-სამეგრელოს“ კო­
მი­ტე­ტე­ბი,94 რო­მელ­თა ქსე­ლი თით­ქმის მთელ და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს
ფა­რავ­და, აფ­ხა­ზე­თის ჩათ­ვლით, სა­დაც „ბათომის კომიტეტის „სოხუმის
ჯგუფი“ მოქ­მე­დებ­და.
კონ­კრე­ტუ­ლად გუ­რი­ის შემ­თხვე­ვა­ში, მაზ­რა პირ­ვე­ლად და­ყო­ფი­ლი იყო
5 რა­ი­ო­ნად. შემ­დეგ რა­ი­ონ­თა რიცხ­ვი 7-მდე ავი­და. სა­მაზ­რო – ცენ­ტრა­ლურ
კო­მი­ტეტ­თან არ­სე­ბობ­და „პროფესიონალ მომუშავეთა“ (ორ­გა­ნი­ზა­ტორ­-
პრო­პა­გან­დის­ტთა) ბი­უ­რო.
რა­ი­ონს შე­ად­გენ­დნენ რა­ი­ო­ნის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი, ხა­ზი­ნა­და­რი და ორ­
გა­ნი­ზა­ტო­რი. წარ­მო­მად­გე­ნელს ევა­ლე­ბო­და წრე­ე­ბის ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბა,
ათის და ასის­თა­ვე­ბი­სა­გან „წრის ფუ­ლის“ ჩა­ბა­რე­ბა. ეს წარ­მო­ად­გენ­და კო­
მი­ტე­ტის მოქ­მე­დე­ბის ფი­ნან­სურ რე­სურსს, რომ­ლის გარ­და და­მა­ტე­ბით არ­
სე­ბობ­და კი­დევ შე­ი­ა­რა­ღე­ბის შე­სა­ძე­ნი ფონ­დი – ე.წ. „თოფის ფული“, რომ­
ლის მოკ­რე­ბა პროგ­რე­სუ­ლი გა­და­სა­ხა­დის პრინ­ცი­პით ხდე­ბო­და.
კო­მი­ტე­ტი აკონ­ტრო­ლებ­და „სახალხო მილიციის“ პრინციპით ჩამო­
ყალიბებულ “წითელ რაზმს“.
მოძ­რა­ო­ბის მა­სობ­რი­ო­ბი­სა და პო­პუ­ლა­რო­ბის გა­მო კო­მი­ტეტს მო­უხ­და,
პარ­ტი­ა­ში მი­ღე­ბი­სათ­ვის ბა­რი­ერ
­ ი და­ეწ­ ე­სე­ბი­ნა და ამი­სათ­ვის მათ და­მა­ტე­
ბით და­ა­არ­სეს – „დემოკრატიული წრე“, სა­დაც პარ­ტი­ის წევ­რო­ბი­სათ­ვის მო­
უმ­ზა­დე­ბელ ადა­მი­ა­ნებს იღებ­დნენ და ამ­ზა­დებ­დნენ.
1905 წლის 9 იან­ვრის მოვ­ლე­ნე­ბის შემ­დეგ მთე­ლი რუ­სე­თის იმ­პე­რი­
ის სამ­რეწ­ვე­ლო ზო­ნებ­ში დაწყ­ე­ბუ­ლ მა­სობ­რი­ვ სა­გა­ფიც­ვო მოძ­რა­ო­ბას­თან
ერ­თად სა­აშ­კა­რა­ო­ზე გა­მო­ვი­და და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში და, გან­სა­კუთ­
რე­ბით, გუ­რი­ა­ში უკ­ვე კარ­გად აწყ­ო­ბი­ლი და გა­მოც­დი­ლი ია­ტაკ­ქვე­შა წი­ნა­
აღ­მდე­გო­ბის ქსე­ლი და მან თან­და­თა­ნო­ბით ძა­ლა­უფ­ლე­ბა ფაქ­ტობ­რი­ვად
ხელ­ში აი­ღო.
პირ­ველ რიგ­ში, გუ­რი­ის მო­სახ­ლე­ობ­ ამ მე­ფის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის­ ა და სა­
სა­მარ­თლოს მა­სობ­რი­ვი ბო­ი­კო­ტით და შემ­დგომ უკ­ვე ფაქ­ტობ­რი­ვად, მათ­
თვის მოქ­მე­დე­ბის ბლო­კი­რე­ბის გზით რე­ა­ლუ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა მო­ი­
პო­ვა და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ი­სა და პო­ლი­ცი­ის მო­ხე­ლე­ე­ბი იძ­ლე­ბუ­ლი გა­ხა­და,
მხა­რე მი­ე­ტო­ვე­ბი­ნათ. მაზ­რა „გურიის კომიტეტის“ ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით სა­კუ­

94 მცირე მოგონებანი, სოსიპატრე (ჭიჭიკო) ასათიანი, კავკასიონი, XII, პარიზი, 1967 წ.

76
თა­რი საქ­მე­ე­ბის გაძღ­ოლ ­ ას შე­უდ­გა.
სა­სა­მარ­თლოს ფუნ­ქცია შე­ი­თავ­სა სა­სოფ­ლო ყრი­ლო­ბამ ან მის მა­გი­ერ
არ­ჩე­ულ­მა კო­მი­სი­ამ, ან, ზოგ­ჯერ – ათი­სა და ასის­თა­ვე­ბის თათ­ბირ­მა. დამ­
ნა­შა­ვე­ებს სჯიდ­ნენ იძუ­ლე­ბი­თი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი მუ­შა­ო­ბით ან ბო­ი­კო­ტით.
ამ დროს იყე­ნებ­დნენ სა­მე­დი­ა­ტო­რო სა­სა­მარ­თლო­ებ­საც. სა­სა­მარ­თლოს
სა­კითხ­ში კო­მი­ტეტ­მა მა­ლე­ვე შეძ­ლო ად­გი­ლობ­რივ გა­მოვ­ლე­ნი­ლი რი­გი
თვით­ნე­ბო­ბე­ბის შეზღ­უდ­ვა და, რო­გორც თა­ნა­მედ­რო­ვე­ე­ბი აღ­ნიშ­ნავ­დნენ,
მაზ­რა­ში კრი­მი­ნა­ლი მა­ლე­ვე მო­ის­პო და სა­ნი­მუ­შო წეს­რი­გი და მშვი­დო­ბი­ა­
ნო­ბა დამ­ყარ­და.
მაზ­რა­ში გაქ­რა წო­დებ­რი­ვი ურ­თი­ერ­თო­ბე­ბი. აირ­ჩი­ეს სა­სოფ­ლო კო­მი­
სი­ე­ბი – სა­სოფ­ლო გზე­ბი­სა და ხი­დე­ბის შე­სა­კე­თებ­ლად, სა­დაც ყვე­ლა წო­
დე­ბას ევა­ლე­ბო­და მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის მი­ღე­ბა.
სა­ინ­ტე­რე­სოა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი სუ­ლის­კვე­თე­ბის ერ­თი მო­მენ­ტიც.
მოძ­რა­ო­ბის ერ­თ-ერ­თი აქ­ტი­უ­რი მო­ნა­წი­ლე და ახალ­გაზ­რდა ორ­გა­ნი­ზა­
ტო­რი თენ­გიზ ჟღენ­ტი თა­ვის მო­გო­ნე­ბებ­ში აღ­ნიშ­ნავს: „...მოქადაგე არც
ჩვეულებრივ საუბარში, არც მიტინგზე და არც წერის დროს სიტყვა „გლეხს“
არ ხმარობდა. გურული გლეხი შეურაცხყოფილად იგრძნობდა თავს,
მისთვის რომ „გლეხი“ გეწოდებიათ. ამ დროს ხმარებაში იყო „მოქალაქე“
ან „ხალხი“.95
სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბი ერ­თი­ა­ნად ზრუ­ნავ­დნენ პო­ლიტ­გა­და­სახ­ლე­ბუ­
ლე­ბის ოჯა­ხებ­ზე.
მსგავ­სი მა­სობ­რი­ვი და­უ­მორ­ჩი­ლებ­ლო­ბის გა­მო მე­ფის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ
– კავ­კა­სი­ის სა­მეფ­სნაც­ვლომ – რამ­დენ­ჯერ­მე სცა­და სა­დამ­სჯე­ლო ექ­სპე­დი­
ცი­ის მოწყ­ობ­ ა, მაგ­რამ სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი აზ­რის ზე­წო­ლი­სა და მთე­ლი იმ­პე­
რი­ის კრი­ზი­სუ­ლი რყე­ვე­ბის გა­მო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­და, რა­დი­
კა­ლუ­რი ზო­მე­ბი არ მი­ე­ღო. 1905 წლის თე­ბერ­ვალ­ში გუ­რი­ა­ში „ვითარების
შესასწავლად“ სულ­თან კრიმ­-გი­რეი (ყი­რი­მის გი­რე­ი) მი­ავ­ლი­ნეს, რო­მელ­
საც უნ­და შე­მო­ევ­ლო გუ­რი­ის სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი და მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­
ბის გზით უნ­და გა­ერ­კვია პრ­ობლე­მე­ბის არ­სი.
1905 წლის 22 თე­ბერ­ვლი­დან 8 მარ­ტამ­დე კრიმ­-გი­რე­ის­თან შეხ­ვედ­რებ­
ზე გუ­რი­ის კო­მი­ტეტ­მა შე­სა­ბა­მი­სი ზო­მე­ბი მი­იღ
­ ო; სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი,
რომ­ლე­ბიც შეხ­ვედ­რა­ზე დე­ლე­გა­ცი­ებს აკომ­პლექ­ტებ­დნენ კრიმ­-გი­რე­ის­თან
მო­სა­ლა­პა­რა­კებ­ლად, აუ­ცი­ლებ­ლად მო­აქ­ცევ­დნენ ხოლ­მე მას­ში სო­ცი­ალ­
-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის გა­მოც­დილ პრო­პა­გან­დის­ტ-ორ­გა­ნი­ზა­ტორს.
სულ­თნის მი­სი­ას თან ახ­ლდნენ ქარ­თუ­ლი და კავ­კა­სი­ის რუ­სუ­ლი პრე­სის
კო­რეს­პონ­დენ­ტე­ბი, რომ­ლე­ბიც დე­ტა­ლურ რე­პორ­ტა­ჟებს გა­დას­ცემ­დნენ გა­
ზე­თებს, რის შე­დე­გა­დაც გუ­რი­ის გლეხ­თა მოთხ­ოვ­ნე­ბი მა­სობ­რი­ვად ვრცელ­
დე­ბო­და მე­დი­ა­ში და სხვა მხა­რე­ე­ბის მო­სახ­ლე­ო­ბის აღ­ტა­ცე­ბას იწ­ვევ­და.
საქ­ვეყ­ნოდ ცნო­ბი­ლი გახ­და კრიმ­-გი­რე­ის შეხ­ვედ­რა სო­ფელ ბახ­ვის სა­
ზო­გა­დო­ე­ბას­თან, სა­დაც მან კი­დევ ერ­თხელ მო­ის­მი­ნა გლეხ­თა მოთხ­ოვ­ნე­
ბი, რომ­ლე­ბიც შემ­დგომ­ში პუბ­ლი­ცის­ტთა მი­ერ გა­და­მუ­შა­ვე­ბი­სა და პო­პუ­ლა­

95 1905 წელი გურიაში, თ. ჟღენტი, გაზ. „ფუხარას“ გამოცემა, ბათომი, 1925 წ. გვ. 21

77
რი­ზა­ცი­ის გა­მო „ბახვის მანიფესტის“ სა­ხე­ლით გახ­და ცნო­ბი­ლი. რე­ა­ლუ­რად
გლეხ­თა მოთხ­ოვ­ნე­ბი ყვე­ლა კო­რეს­პონ­დენ­ტმა ზო­გა­დად ჩა­ი­ნიშ­ნა და მას
ერ­თი­ან­ ი ტექ­სტუ­რი სა­ხე არ ჰქო­ნი­ა, თუმ­ცა, სი­ნამ­დვი­ლე­ში, ეს მოთხ­ოვ­ნე­ბი
სხვა არა­ფე­რი იყო თუ არა სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის პროგ­რა­მის
გა­და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი ვერ­სი­ა, რო­მე­ლიც მა­სობ­რი­ვად იყო გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი და
დამ­კვიდ­რე­ბუ­ლი ზე­პი­რად და წე­რი­ლო­ბით რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის მო­
ნა­წი­ლე მხა­რე­ებ­ში. პროგ­რა­მის ძი­რი­თა­დი პუნ­ქტე­ბი იყო შემ­დე­გი:

პო­ლი­ტი­კურ მოთხ­ოვ­ნა­თა ნა­წილ­ში

1. ხალ­ხის თვით­მპყრო­ბე­ლო­ბა ე.ი. მთე­ლი უმაღ­ლე­სი სა­ხელ­მწი­ფო ძა­

ლა­უფ­ლე­ბის თა­ვის მოყ­რა კა­ნონ­მდე­ბე­ლი ყრი­ლო­ბის ხელ­ში, რო­მე­ლიც
შედ­გე­ნი­ლი იქ­ნე­ბა ხალ­ხის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი­სა­გან და რო­მე­ლიც შე­ად­
გენს ერთ პა­ლა­ტას...
3. ფარ­თო ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბა უნ­და მი­ეც ­ ეს
იმ ად­გი­ლებს, რომ­ლე­ბიც გან­სხვავ­დე­ბი­ან ად­გი­ლობ­რი­ვი ყო­ფა-­ცოვ­რე­ბი­სა
და მი­სი მო­სახ­ლე­ო­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბით სხვა ად­გი­ლე­ბი­სა­გან.
4. პი­როვ­ნე­ბი­სა და საცხ­ოვ­რე­ბე­ლი ბი­ნის ხელ­შე­უხ­ ებ­ლო­ბა.
5. სინ­დი­სის, სიტყ­ვის, ბეჭ­დვის, კრე­ბის, კავ­ში­რე­ბის და გა­ფიც­ვე­ბის გან­
საზღ­ვრუ­ლი თა­ვი­სუფ­ლე­ბა.
6. მი­მოს­ვლი­სა და წარ­მო­ე­ბა­თა თა­ვი­სუფ­ლე­ბა.
7. წო­დე­ბა­თა გა­უქ­მე­ბა და მო­ქა­ლა­ქე­თა სრუ­ლი სწო­რუფ­ლე­ბი­ა­ნო­ბა გა­
ნურ­ჩევ­ლად სქე­სი­სა, რე­ლი­გი­ი­სა, რა­სის და ეროვ­ნე­ბი­სა.
8. უფ­ლე­ბა უნ­და მი­ეც
­ ეს მო­სახ­ლე­ო­ბას, რომ სწავ­ლა-­გა­ნათ­ლე­ბა აწარ­
მო­ოს სა­კუ­თარ ენა­ზე. სა­ხელ­მწი­ფო და თვით­მმართ­ვე­ლო­ბე­ბის ორ­გა­ნო­ე­
ბის ხარ­ჯზე უნ­და აი­გოს ამი­სათ­ვის სა­ჭი­რო სკო­ლე­ბი. უფ­ლე­ბა უნ­და მი­ეც­ ეს
ყვე­ლა მო­ქა­ლა­ქეს, რომ თა­ვის ენა­ზე ილა­პა­რა­კოს კრე­ბებ­ზე, შე­მო­ღე­ბულ
იქ­ნეს დე­და­ე­ნა, რო­გორც სა­ხელ­მწი­ფო ენა, ყვე­ლა ად­გი­ლობ­რივ, სა­ზო­გა­
დო­ებ­რივ და სა­ხელ­მწი­ფო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბებ­ში.
9. ყო­ველ ეროვ­ნე­ბას უნ­და ჰქონ­დეს თვით­გა­მორ­კვე­ვის უფ­ლე­ბა.
10. ყვე­ლა პი­როვ­ნე­ბას უფ­ლე­ბა უნ­და ჰქონ­დეს, რომ სა­სა­მარ­თლო­ში
უჩივ­ლოს ყო­ველ ჩი­ნოვ­ნიკს სა­ჭი­რო­ე­ბის დროს.
11. შეც­ვლი­ლი იყოს მუდ­მი­ვი ჯა­რი მო­სახ­ლე­ო­ბის სა­ყო­ველ­თაო შე­ი­ა­
რა­ღე­ბის შე­მო­ღე­ბით.
12. მო­სა­მარ­თლე­თა არ­ჩე­ვა ხალხს უნ­და მი­ენ­დოს.
13. სკო­ლა გა­მო­ყო­ფი­ლი უნ­და იქ­ნეს სა­ხელ­მწი­ფო­სა და ეკ­ლე­სი­ის­ ა­გან.
14. უფა­სო და სა­ვალ­დე­ბუ­ლო სა­ერ­თო და პრო­ფე­სი­ო­ნა­ლუ­რი გა­ნათ­
ლე­ბის უფ­ლე­ბა უნ­და ჰქონ­დეს ორი­ვე სქე­სის ყო­ველ ბავშვს 16 წლამ­დე.96

96 რევოლიუციონური მოძრაობა შორპანის მაზრაში (1905 წ.), თენგიზ ჟღენტი,

სახელმწიფო გამომცემლობა, ტფილისი 1927 წ. გვ. 47-48.

78
 შრო­მი­თი უფ­ლე­ბე­ბის ნა­წილ­ში
1. 8-სა­ა­თი­ა­ნი სა­მუ­შაო დღე.
2. კვი­რა – დას­ვე­ნე­ბის დღედ.
3. „ზედმეტი“ სა­მუ­შა­ოს სრუ­ლი გა­უქ­მე­ბა.
4. ბავ­შვთა შრო­მის აკ­რძალ­ვა.
5. ქალ­თა შრო­მის აკ­რძალ­ვა.
8. სა­ხელ­მწი­ფო დაზღ­ვე­ვა მო­ხუ­ცე­ბი­სა და შრო­მის უნარ­და­კარ­გულ­თათ­
ვის, „კაპიტალისტების“ ხარ­ჯზე.
9. ნა­ტუ­რით ქი­რის გა­დახ­დის აკ­რძალ­ვა.
11. სა­ფაბ­რი­კო ინ­სპექ­ტო­რის შტა­ტის და­წე­სე­ბა სა­ხალ­ხო მე­ურ­ნე­ო­ბის
ყვე­ლა იმ დარ­გში სა­ზე­დამ­ხედ­ვე­ლოდ, სა­დაც და­ქი­რა­ვე­ბუ­ლი შრო­მა გა­მო­
ი­ყე­ნე­ბა. წარ­მო­ე­ბა­ში მუ­შა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მო­ნა­წი­ლე­ო­ბით ნა­მუ­შე­ვა­
რი პრო­დუქ­ცი­ის ფას­და­დე­ბის კო­მი­სი­ე­ბის შექ­მნა.
12. ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­ნო­ებ­თან მუ­შე­ბი­დან
ამორ­ჩე­ულ პირ­თა მი­ერ მუ­შე­ბის­თვის აშე­ნე­ბულ ბი­ნე­ბის სა­ნი­ტა­რი­უ­ლი
მდგო­მა­რე­ობის და­სა­ცა­ვად, კო­მი­სი­ე­ბის და­წე­სე­ბა...
15. სა­ხალ­ხო მე­ურ­ნე­ო­ბის დარ­გებ­ში მუ­შე­ბის და დამ­ქი­რა­ვებ­ლე­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბი­თი სა­სა­მარ­თლო­ებ­ ის და­წე­სე­ბა.
16. ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის­თვის შრო­მის ბირ­ჟე­ბის და­
არ­სე­ბის და­ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა.
გლეხ­თა სა­კითხ­ში
• საგ­ლე­ხო გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­უქ­მე­ბა.
• ყვე­ლა კა­ნო­ნის გა­უქ­მე­ბა, რო­მე­ლიც აბ­რკო­ლებს გლე­ხებს მი­წის სა­
კითხ­ში.
• გა­დახ­დი­ლი გა­და­სა­ხა­დე­ბის უკან დაბ­რუ­ნე­ბა გლე­ხე­ბის­თვის (მო­ნას­
ტრე­ბის და ეკ­ლე­სი­ის ქო­ნე­ბის კონ­ფის­კა­ცი­ით და სა­უფ­ლის­წუ­ლო,
სა­მე­ფო და „საკაბინეტო“ ქო­ნე­ბით); ამა­ვე ფუ­ლით კულ­ტუ­რუ­ლი
მიზ­ნე­ბი­სათ­ვის „სახალხო ფონდის“ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა.
• საგ­ლე­ხო კო­მი­ტე­ტე­ბის და­არ­სე­ბა.

ამ მიზ­ნე­ბის შე­სას­რუ­ლებ­ლად
• ბა­ტონ­ყმო­ბის გა­უქ­მე­ბი­სას სოფ­ლის­თვის ჩა­მორ­თმე­უ­ლი მი­წე­ბის
დაბ­რუ­ნე­ბა.
• დრო­ე­ბი­თი სარ­გებ­ლო­ბის მი­წე­ბის კავ­კა­სი­ის გლე­ხე­ბის­თვის გა­და­ცე­
მა მუდ­მი­ვი სარ­გებ­ლო­ბის­თვის.
• სა­სა­მარ­თლოს­თვის უფ­ლე­ბის მი­ცე­მა, შე­ამ­ცი­როს სა­ი­ჯა­რო გა­და­სა­
ხა­დე­ბი და, სა­ერ­თოდ, გა­ა­ა­უქ­მოს კა­ბა­ლუ­რი იჯა­რე­ბი.

თა­ნა­მედ­რო­ვე, რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის ორ­გა­ნი­ზა­ტორ­თა ცნო­ბით,

ეროვ­ნულ სა­კითხ­ში გუ­რია იცავ­და რუ­სე­თის სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი მუ­

79
შა­თა პარ­ტი­ის მე­ო­რე ყრი­ლო­ბის დად­გე­ნი­ლე­ბას – რუ­სე­თის ფარ­გლებ­ში
სა­ოლ­ქო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პრინ­ციპს.97
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის არა­სა­სურ­ვე­ლი რე­ზო­ნან­სის გა­მო კრიმ­-გი­
რე­ის მი­სია ვა­და­ზე ად­რე შე­ა­ჩე­რეს და იგი ტფი­ლის­ში გა­იწ­ვი­ეს. თა­ვად
„ლიბერალად“ ცნო­ბი­ლი სულ­თა­ნის შე­ფა­სე­ბი­თაც, „გურიის გლეხების
მოთხოვნებს საფრანგეთის რესპუბლიკაც კი ვერ დააკმაყოფილებდა“.
გუ­რი­ის მა­გა­ლით­მა მა­ლე­ვე მსგავ­სი ჯაჭ­ვუ­რი პრო­ცე­სე­ბი დაძ­რა მე­ზო­
ბელ – სე­ნა­კის, ზუგ­დი­დის, ქუ­თა­ი­სის, შო­რაპ­ნი­სა და ლეჩხ­უ­მის – მაზ­რებ­
ში, სა­დაც ად­გი­ლობ­რივ­მა კო­მი­ტე­ტებ­მა ნელ­-ნე­ლა და­იწყ­ეს ძა­ლა­უფ­ლე­ბის
კონ­სო­ლი­და­ცი­ა.
მა­გა­ლი­თად, სე­ნა­კის მაზ­რა­ში 1905 წლის იან­ვრი­დან გა­აქ­ტი­უ­რე­ბუ­ლი
მუ­შა­ო­ბის შემ­დეგ, ანა­ლო­გი­უ­რად ათის­თა­ვე­ბის, ასის­თა­ვე­ბი­სა და რა­ი­ო­ნუ­
ლი კო­მი­ტე­ტე­ბის ფორ­მი­რე­ბის გზით, სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა პარ­ტი­ამ
ფაქ­ტობ­რი­ვი კონ­ტრო­ლი და­ამ­ყა­რა მაზ­რა­ზე.98
ასე­ვე სა­ინ­ტე­რე­სო პრო­ცე­სი გან­ვი­თარ­და შო­რაპ­ნის მაზ­რის სამ­რეწ­ვე­
ლო ცენ­ტრში – ჭი­ა­თუ­რა­ში, სა­დაც 1905 წლი­სათ­ვის, მუ­შა­თა გა­ფიც­ვე­ბის
და პო­ლი­ტი­კუ­რი ბრძო­ლის შე­დე­გად, მრეწ­ვე­ლებ­მა ზურ­გი აქ­ცი­ეს ად­მი­ნის­
ტრა­ცი­ას და კო­მი­ტეტს უკავ­შირ­დე­ბოდ­ნენ მო­სა­ლა­პა­რა­კებ­ლად და პრობ­
ლე­მე­ბის გა­დას­წყვე­ტად.99
1905 წლის 17 ოქ­ტომ­ბრის „უმაღლესი მანიფესტის“ გა­მო­ცე­მის შემ­
დეგ, სა­დაც იმ­პე­რა­ტო­რი ნი­კო­ლოზ მე­ორ ­ ე სა­ბა­ზი­სო სა­მო­ქა­ლა­ქო და პო­
ლი­ტი­კუ­რი უფ­ლე­ბე­ბის დაც­ვის და წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თი ორ­გა­ნოს შექ­
მნის პი­რო­ბას დებ­და, სა­ქარ­თვე­ლოს თით­ქმის ყვე­ლა მხა­რე­ში „სახალხო
გადატრიალებების“ პრო­ცე­სი უფ­რო დაჩ­ქარ­და. მე­ფის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის გა­
რეკ­ვამ და ძა­ლა­უფ­ლე­ბის მით­ვი­სე­ბამ შე­უქ­ცე­ვა­დი სა­ხე მი­ი­ღო. გუ­რი­ა­ში კი,
რო­გორც შე­ნიშ­ნავ­დნენ, „17 ოქ­ტომ­ბრის მა­ნი­ფესტს არა­ვი­თა­რი გავ­ლე­ნა
არ მო­უხ­დე­ნია ხალ­ხზე და ეს იმი­ტომ, რომ გუ­რი­ამ ას­ჯერ მე­ტი უფ­ლე­ბე­ბი
მი­ი­ღო ბრძო­ლით, ვიდ­რე მა­ნი­ფეს­ტი იძ­ლე­ო­და“.
1905 წლის დე­კემ­ბე­რის შუა რიცხ­ვე­ბი­სათ­ვის რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბე­ბი დამ­ყარ­და სე­ნა­კის, ზუგ­დი­დის, ქუ­თა­ის­ ის, შო­რაპ­ნის და ლეჩხ­უ­
მის მაზ­რებ­ში და სო­ხუ­მის ოლ­ქში.
გუ­რი­ის მოძ­რა­ო­ბის სა­მარ­თლებ­რი­ვი ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლო­ბის პი­კად იქ­ცა
1905 წლის 18 დე­კემ­ბერს, ქა­ლაქ ოზურ­გე­თის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­
ჩევ­ნე­ბი. ოზურ­გე­თის ქა­ლა­ქის არ­ჩევ­ნე­ბი და­ინ­ იშ­ნა ოთხ­ფორ­მუ­ლი­ა­ნი – სა­
ყო­ველ­თა­ო, პირ­და­პი­რი, ფა­რუ­ლი და თა­ნას­წო­რი – სის­ტე­მით. არ­ჩევ­ნებ­ში
გა­ი­მარ­ჯვეს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­ ი პარ­ტი­ის კან­დი­და­ტებ­მა, რო­მელ­თაც
მი­ხე­ილ (მი­ხა­კო) ახა­ლა­ძე აირ­ჩი­ეს ოზურ­გე­თის ქა­ლა­ქის­თა­ვად. იგი ფაქ­
ტობ­რი­ვად მთელს რუ­სეთ­ში პირ­ველ, დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი გზით არ­ჩე­ულ სო­

97 1905 წელი გურიაში, თ. ჟღენტი, გაზ. „ფუხარას“ გამოცემა, ბათომი, 1925 წ. გვ. 48.
98 რევოლიუციონური მოძრაობა სამეგრელოში, 1905 წ., ჟღენტი თენგიზ, სახელგამი,
ტფილისი, 1929 წ. გვ.18
99 რევოლიუციონური მოძრაობა შორპანის მაზრაში (1905 წ.), ჟღენტი თენგიზ,
სახელმწიფო გამომცემლობა, ტფილისი 1927 წ. გვ.8-9

80
ცი­ალ­-დე­მოკ­რატ ქა­ლა­ქის­თა­ვად იქ­ცა – „ოზურგეთის სვე-­ბე­დი სავ­სე­ბით
ჩა­ბარ­და ხალხს, რო­მელ­მაც ქა­ლა­ქის საქ­მე­ე­ბი ნამ­დვილ თვით­მმარ­თვე­
ლო­ბის ნი­ა­დაგ­ზე მოაწყო“.100
დე­კემ­ბრის ბო­ლოს იმ­პე­რი­ის ცენ­ტრში შე­ი­არ­ღე­ბუ­ლი აჯან­ყე­ბის მარცხს
კავ­კა­სი­ა­ში მოჰ­ყვა რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის მე­თა­უ­რე­ბის მი­ერ მი­ღე­ბუ­ლი
გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა – ბრძო­ლის შე­ჩე­რე­ბის, შე­ია­ ­რა­ღე­ბუ­ლი წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის
მოხ­სნი­სა და ია­ტაკ­ქვე­შეთ­ში დაბ­რუ­ნე­ბის შე­სა­ხებ, რად­გან მარ­ტო კავ­კა­სი­ას
და სა­ქარ­თვე­ლოს მე­ფის რე­ჟი­მის სა­დამ­სჯე­ლო კამ­პა­ნი­ის­ ათ­ვის წი­ნა­აღ­მდე­
გო­ბა არ შე­ეძ­ლო.
1905 წლის დე­კემ­ბე­რის ბო­ლო­დან, 1906 წლის იან­ვარ­-თე­ბერ­ვალ­ში
მე­ფის რე­ჟი­მის სა­დამ­სჯე­ლო ოპე­რა­ცი­ებ­მა მარ­შით გა­ი­ა­რა წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის
კე­რე­ბი, ში­და ქარ­თლი და და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს დი­დი ნა­წი­ლი, სა­დაც
სას­ტი­კი რეპ­რე­სი­ე­ბით გა­უს­წორ­დნენ რე­ვო­ლუ­ცი­ურ ­ ი აქ­ტი­ვო­ბით გა­მორ­ჩე­
ულ სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბებს.
რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ობ­ ის მე­თა­უ­რე­ბის ნა­წი­ლის და­პა­ტიმ­რე­ბის შემ­
დეგ მე­ფის რე­ჟიმ­მა და­იწყო მა­თი სა­სა­მარ­თლო პორ­ცე­სე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის
კამ­პა­ნი­ა, სა­დაც და­ცინ­ვით, საქ­მე­ებს სა­ხე­ლად „რესპუბლიკები“ დაარქვა.
1906-1908 წლების განმავლობაში ჩატარდა „გურიის რეს­პუბ­ლიკის“,
„სენაკის რესპუბლიკის“, „ზუგდიდის რესპუბლიკის“, „სო­ხუმის რესპუბლიკის“,
„სამურზაყანოს რესპუბლიკის“, „ყვირილის რესპუბლიკის“, „სვანეთის
რესპუბლიკის“ და „რაჭა-ლეჩხუმის რეს­პუბლიკის“ სა­სა­მარ­თლო პრო­ცე­სე­
ბი. მსჯავ­რდე­ბულ­თა დი­დი ნა­წი­ლი სხვა­დას­ხვა ვა­დით გაგ­ზავ­ნეს კა­ტორ­ღა­
სა და გა­და­სახ­ლე­ბებ­ში.
სა­ქარ­თვე­ლოს „რესპუბლიკების“, გან­სა­კუთ­რე­ბით „გურიის რესპუბ­
ლიკის“ სა­ხე­ლი მთე­ლი რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის­ ათ­ვის და მის ფარ­გლებს გა­
რე­თაც თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლი­სა და გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლი დე­მოკ­რა­
ტი­ის სიმ­ბო­ლოდ იქ­ცა და სა­ზო­გა­დო­ე­ბა დიდ­ხანს იყო შთა­გო­ნე­ბუ­ლი ამ
მა­ნამ­დე უც­ნო­ბი მხა­რით, რო­მელ­მაც რე­ვო­ლუ­ცი­ის მო­ნა­წი­ლე­თა შე­ფა­სე­
ბით, „... მთე­ლი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში იგე­მა „დემოკრატიული რესპუბლიკა“
და სა­ხე­ლი გა­ით­ქვა არა მარ­ტო რუ­სეთ­ში, არა­მედ და­სავ­ლეთ ევ­რო­პა­ში­აც
კი… აქ თით­ქმის სრუ­ლად იყო გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლი (რა­საკ­ვირ­ვე­ლი­ა, პა­
ტა­რა სა­მაზ­რო სა­ზო­მით) ჩვე­ნი მა­შინ­დე­ლი ძი­რი­თა­დი დე­ბუ­ლე­ბა: მე­ფის
თვით­მპყრო­ბე­ლო­ბის მა­გი­ერ – ხალ­ხის თვით­მპყრო­ბე­ლო­ბა!“.101

100 1905 წელი გურიაში, თ. ჟღენტი, გაზ. „ფუხარას“ გამოცემა, ბათომი, 1925 წ. გვ. 22
101 1905 წელი საქართველოში, თ. კალანდაძე, სახელგამი, ტფილისი, 1926 წ. გვ.11; 29.

81
 5
სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის ინერ­ცი­უ­ლი პრო­ცე­სი
1906 წლი­დან 1917 წლამ­დე

„... მაგ­რამ რო­დემ­დის ამოქ­მე­დე­ბენ სამ­ხედ­რო წე­სებს, რო­დემ­დის

იქ­ნე­ბი­ან დამ­ყა­რე­ბუ­ლი მხო­ლოდ რეპ­რე­სი­ებ­ზე? სა­ეჭ­ვო ხომ ეხ­ლა
თვით მთავ­რო­ბის­თვი­საც აღარ არის, რომ რეპ­რე­სი­ე­ბით მხო­ლოდ
ძი­რი ეთხ­რე­ბა ხალ­ხის კე­თილ­დღე­ო­ბას და რომ სა­ბო­ლო­ოდ ხალ­
ხის და­მარ­ცხე­ბა ამ სა­შუ­ა­ლე­ბით შე­უძ­ლე­ბე­ლი­ა? – დი­ახ, ეს სა­ეჭ­ვო არ
არის, მაგ­რამ დეს­პო­ტიზ­მის პრინ­ცი­პი ყო­ველ­თვის ერ­თი და იგი­ვე­ა:
ჩემს შემ­დეგ თუნ­და ქვა-­ქვა­ზე­დაც ნუ­ღარ ყო­ფი­ლა­ო. მხო­ლოდ მა­
შინ, რო­დე­საც ძლე­ულ იქ­ნე­ბა სა­ერ­თოდ რუ­სე­თის რე­აქ­ცი­ა, მხო­ლოდ
მა­შინ დამ­ყარ­დე­ბა მტკი­ცედ ჩვენს ქვე­ყა­ნა­ში­აც სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბა, მა­ნამ­დე კი... ტყუ­ი­ლად გუ­ლის და­ი­მე­დე­ბა ისე­ვე ფუ­ჭად
ჩა­ივ­ლის, რო­გორც ფუ­ჭად ჩა­ი­ა­რა 1905 წლის სა­თათ­ბი­რო­ებ­მა.“

სა­ერ
­ ო­ბო რე­ფორ­მის მი­ვიწყ­ე­ბა, № 12, 08(21).10.1906
83
ფოტო: რუსეთის იმპერატორი, ნიკოლოზ მეორე და დიდი თავადი - ნიკოლოზ
ნიკოლოზის ძე რომანოვი. 1914 წელი.
ფოტო: მოსკოვის ფოტოგრაფიის სახლი.
 1905 წლის რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის მარ­ცხმა და მე­ფის ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბის მი­ერ წა­მოწყ­ე­ბულ­მა სა­დამ­სჯე­ლო აქ­ცი­ებ­მა – ე.წ. „შავმა რეაქციამ“,
რო­გორც თა­ნა­მედ­რო­ვე­ე­ბი შე­ნიშ­ნავ­დნენ, ჯო­ჯო­ხე­თი­სა­კენ გა­ის­ტუმ­რა ყო­
ველ­გვა­რი ოც­ნე­ბე­ბი ერო­ბის შე­სა­ხებ.
კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის სა­კითხ­ის კვლავ გა­აქ­ტი­ურ ­ ე­ბა გარ­კვე­ულ­წი­ლად ბი­
უ­როკ­რა­ტი­ულ­მა ვი­თა­რე­ბა­მაც გა­მო­იწ­ვი­ა: 1907 წლი­სათ­ვის უნ­და შედ­გე­ნი­
ლი­ყო სა­ე­რო­ბო ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის მო­რი­გი სამ­წლე­დი, ამი­ტომ, წე­სით, ამ
დრომ­დე უნ­და მო­ეს­წროთ ერო­ბის პრო­ექ­ტის დამ­ტკი­ცე­ბაც.102
1907 წლი­სათ­ვის სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭომ და­იწყო 1905 წელს და­მუ­შა­ვე­
ბუ­ლი მე­ფის­ნაც­ვლის მოხ­სე­ნე­ბა/­პრო­ექ­ტის გან­ხილ­ვა, თუმ­ცა ნა­წილ­-ნა­
წილ, ეტა­პობ­რი­ვად – ჯერ ტფი­ლის­ში უნი­ვერ­სი­ტე­ტის და­არ­სე­ბის სა­კითხ­ის
და­დე­ბი­თად გა­დაჭ­რას და სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­როს­თვის გა­და­სა­ცე­მად
მომ­ზა­დე­ბას შე­უდ­გა. ამ ნა­ბიჯს პრე­სა უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბით შეხ­ვდა,103 რად­გან,
კრი­ტი­კოს­თა აზ­რით, ისე­დაც პრობ­ლე­მუ­რი პრო­ექ­ტის და­ნა­წი­ლე­ბა და ბი­უ­
როკ­რა­ტი­ის ხელ­ში ჩა­ვარ­დნა მის უსას­რუ­ლოდ გა­ჭი­ა­ნუ­რე­ბას გა­მოიწ­ვევ­და.
თან უნი­ვერ­სი­ტე­ტის სა­კითხი ამ დრო­ი­სათ­ვის შე­და­რე­ბით მე­ორ ­ ე­ხა­რის­ხო­
ვა­ნი ჩან­და; ყვე­ლა­ზე მტკივნე­უ­ლი სა­კითხ­ებ­ ი – აგ­რა­რუ­ლი პრობ­ლე­მე­ბი,
გლეხ­თა დრო­ე­ბი­თი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბა და ერო­ბა იყო, ურომ­ლი­სო­დაც ად­გი­
ლობ­რივ სა­ზო­გა­დო­ე­ბას არა­ნა­ი­რი პროგ­რე­სის იმე­დი არ უნ­და ჰქო­ნო­და.
1907 წლის დე­კემ­ბერ­ში სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს სა­ფი­ნან­სო კო­მი­სი­ამ და­
დე­ბი­თი დას­კვნა შე­იმ­ უ­შა­ვა კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ზე.104 1908
წლი­სათ­ვის სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭო გეგ­მავ­და პრო­ექ­ტის სა­თათ­ბი­რო­სათ­ვის
წარ­დგე­ნას.105 1907 წელს სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­რომ წარ­დგე­ნი­ლი სა­ე­
რო­ბო ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვის მხო­ლოდ ერ­თი წე­ლი და­ამ­ტკი­ცა რე­ზო­ლუ­ცი­ით,
რომ ერო­ბის სას­წრა­ფოდ შე­მო­ღე­ბა იყო სა­ჭი­რო, რად­გან ერო­ბის გარ­
და ად­გი­ლობ­რი­ვი მე­ურ­ნე­ო­ბის საქ­მე­ე­ბის ვე­რა­ვინ მო­ა­წეს­რი­გებ­და. ერო­ბის
შე­მო­ღე­ბის დაჩ­ქა­რე­ბის მომ­ხრე­ე­ბი სწო­რედ მის არა­რ­სე­ბო­ბას თვლიდ­ნენ
იმის მი­ზე­ზად, რომ სო­ფე­ლი შე­უს­წავ­ლე­ლი იყო – არ არ­სე­ბობ­და სტა­ტის­
ტი­კა, მი­წი­სა და მე­ურ­ნე­ობ­ ე­ბის შე­სა­ხებ და გლე­ხო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბებ­ზე.106 ამ
პრობ­ლე­მის შე­სარ­ბი­ლებ­ლად ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ამ სცა­და პო­ზი­ტი­ურ ­ ი ნა­ბი­ჯის
გა­დად­გმა – 1906 წელს ჩა­მო­ყა­ლიბ­და „მიწის მომწყობი კომისიები“, სა­დაც
წევ­რე­ბად გლე­ხებს ირ­ჩევ­დნენ და რომ­ლებ­საც და­ვა­ლე­ბუ­ლი ჰქონ­დათ

102 საერობო რეფორმის მივიწყება, მეგობარი № 12, 08(21).10.1906.

103 „ჩვენი პეტერბურგელი კორესპონდენტი გვატყობინებს...“, ისარი № 178,
15.08.1907.
104 ერობა კავკასიაში, ისარი № 276, 14.12.1907.
105 „ამ დღეებში კვლავ წავიკითხეთ...“, ამირანი № 120. 28.07.1908.
106 უყურადღებოდ მიტოვებული, შრომა № 92.

85
ად­გი­ლობ­რი­ვი აგ­რა­რუ­ლი პრობ­ლე­მე­ბის შეს­წავ­ლა და კა­ნონ­პრო­ექ­ტე­ბის
მომ­ზა­დე­ბა.
ამ ვი­თა­რე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, 1908 წელს გა­ნახ­ლდა მცდე­ლო­ბა,
გაგ­რძე­ლე­ბუ­ლი­ყო სა­ერ ­ ო­ბო თათ­ბი­რე­ბი იმ მაზ­რებ­ში, სა­დაც 1905 წლის
მოვ­ლე­ნე­ბის გა­მო სა­თათ­ბი­რო­ე­ბის შეკ­რე­ბა ჩა­იშ­ ა­ლა.
1908 წლის სექ­ტემ­ბერ­ში, ტფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნა­ტო­რის, ლო­ზი­ნა-­ლო­ზინ­
სკის ინი­ცი­ა­ტი­ვით და ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ბით გო­რის მაზ­რა­ში ჩა­ტარ­და სა­ე­
რო­ბო თათ­ბი­რი. მიწ­ვე­ულ ­ ი იყო 30107 წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი;108 (მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი
– 11, სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბი – 11,109 სა­ხელ­მწი­ფო მო­ხე­ლე­ე­ბი – 8). თათ­
ბირ­ზე გლეხ­თა წარ­მო­მად­გე­ნელ­მა, რუ­სულ ენა­ზე შთამ­ბეჭ­და­ვი სიტყ­ვით მი­
მარ­თა გუ­ბერ­ნა­ტორს:
„...თქვენო აღ­მა­ტე­ბუ­ლე­ბავ! იმ თა­ვი­დან ამ თა­ვამ­დე ოთხი ძა­ლა, ოთხი
სტი­ქია იყო ცნო­ბი­ლი ქვეყ­ნი­ე­რო­ბა­ზე: მი­წა, წყა­ლი, ცეცხ­ლი და ტყე. ყვე­ლა­
ნი ამათ უწევ­დნენ ან­გა­რიშს, მაგ­რამ ივიწყ­ებ­დნენ მე­ხუ­თეს; ეს მე­ხუ­თე გახ­
ლავთ გლე­ხი. გთხოვთ, ერო­ბის საქ­მის შე­მო­ღე­ბის დროს არ და­ი­ვიწყ­ოთ
ეს მე­ხუ­თე, უდი­დე­სი და უპი­რა­ტე­სი ძა­ლა და მა­საც ად­გი­ლი მის­ცეთ ერო­ბის
საქ­მე­ში“.110
თათ­ბირ­მა ნამ­დვი­ლად არ გა­ით­ვა­ლი­ს­წი­ნა გლეხ­თა წარ­მო­მად­გენ­
ლე­ბის მი­ერ წა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი თხოვ­ნა თა­ნას­წო­რუფ­ლე­ბი­ა­ნო­ბის შე­სა­ხებ და
სა­მო­მავ­ლო ერო­ბა­ში მა­თი რიცხ­ვი თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა რიცხ­ვთან 7/4-თან
პრო­პორ­ცი­ით გან­საზღ­ვრა. თა­ვის მხრივ, თათ­ბირ­მა სა­სურ­ვე­ლად ცნო გა­
ნათ­ლე­ბის (რუ­სუ­ლად წე­რა-­კითხ­ვის­), და ქო­ნებ­რი­ვი (სა­ე­რო­ბო გა­დას­ახა­
დის – 3 მა­ნე­თის გა­დამ­ხდე­ლე­ბი გლე­ხო­ბი­დან, მე­მა­მუ­ლე­ე­ბი – არა­ნაკ­ლებ
1 თუმ­ნი­სა) ცენ­ზი. თათ­ბირ­მა სა­ჭი­როდ ცნო წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლის
მოწყ­ო­ბა, თუმ­ცა სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა უარ­ყო.111 წვრი­ლი სა­ე­რო­
ბო ერ­თე­უ­ლი­სათ­ვის და­ად­გი­ნეს მაზ­რის და­ყო­ფა 12 ნა­წი­ლად.112
ამა­ვე წელს კავ­კა­სი­ის სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბა გა­მო­ვი­და
ინი­ცი­ა­ტი­ვით, ჩა­ტა­რე­ბუ­ლი­ყო მე­ურ­ნე­თა სა­ერ­თო კრე­ბა, რო­მე­ლიც ერო­ბის

107 მემამულეები (თავადაზნაურობა): გორის მაზრის მარშალი – გ.ა. თუმანიშვილი,

გ.დ. ვეზირიშვილი, ი.ირ. ციციშვილი, ვ. იოს. ფავლენიშვილი, დ.დ. ციციშვილი, მ.
ირ. ციციშვილი, რ.ი. ერისთავი, დ.ლ. ამილახვარი, ზაქარია იოსების ძე მამაცაშვილი,
კ.მ. ელიოზიშვილი და მ.რ. ზაალიშვილი. გლეხებიდან: სვ. ნოზაძე და ვ.ა. ხმალაძე
(ბორჯომი), გ.ა. ბერძენიშვილი (თორტიზა), გ.ლ. გლურჯიძე (ბერშუეთი), ნ.პ.
მაჭარაშვილი (ვაყა), ვ.ს. ახალკაცი (ოსიაური), ს. ლომეროვი (მეტეხი), დ. ნადირაძე
(ქარელი), ა. იოს. გაგნიძე (ცხვინვალი), ნ.ა. კასრაძე (ხეითი), ა.ა. ტარუაშვილი
(საქაშეთი), მ. ბიკაშვილი (თარმანეული?). მოხელეები – მომრიგებელი შუამავლები:
ა.ვ. გლუხარევი, ნ.ა. მდივანი, გ.ნ. ერისთავი, გ.ნ. ვეზირიშვილი, გ. იორ. თარხან-
მოურავი, გ.დ. კვალიაშვილი, გ.რ. ერისთავი და კაპ. აბულოვი. ასევე მიწათმოქმედების
უწყებიდან – ნ.მ. დეგტერევსკი და ტფილისის სახაზინო პალატის გამგე ვ.თ.
ოსტროვსკი.
108 თათბირი ერობის შემოღების შესახებ, ამირანი № 159, 17.09.1908.
109 ერობის საქმე ჩვენში, იმედი № 7, 19.10.1908.
110 ერობის შემოღების შესახებ თათბირი, „ამ.“, სავაჭრო გზა № 15, 19.10.1908.
111 ერობის საქმე ჩვენში, იმედი № 7, 19.10.1908.
112 ერობის შემოღების შესახებ თათბირი, „ამ.“, სავაჭრო გზა № 15, 19.10.1908.

86
პრო­ექ­ტზე იმ­სჯე­ლებ­და.113
1909 წლის ივ­ლის­ში გა­მოქ­ვეყ­ნდა მე­ფის­ნაც­ვლის ცირ­კუ­ლა­რი, რომ­ლი­
თაც ცხად­დე­ბო­და ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა და პრო­ექ­ტიც იყო წარ­
მოდ­გე­ნი­ლი, თუმ­ცა ეს პრო­ექ­ტი სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭომ გა­ნი­ხი­ლა და მი­სი
გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა შე­უძ­ლებ­ლად ცნო „ხალხის უკულტურობისა და სიღარიბის
გამო“.114 მა­თი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბით, სა­კითხ­ის შე­სას­წავ­ლად კვლავ მა­სა­ლე­
ბის შეგ­რო­ვე­ბა და ანა­ლი­ზი იყო სა­ჭი­რო. ამ დას­კვნას სა­ზო­გა­დო­ე­ბა აღ­
შფო­თე­ბით შეხ­ვდა, რა­მაც, ეტყ­ო­ბა, და­აჩ­ქა­რა მო­რი­გი სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რის
ორ­გა­ნი­ზე­ბა.
1909 წლის ოქ­ტომ­ბერ­ში ტფი­ლის­ში გა­ი­მარ­თა სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რი; თათ­
ბი­რის მო­ნა­წი­ლე­ებ­მა მო­ი­წო­ნეს 1905 წლის პრინ­ცი­პე­ბი, მაგ­რამ მა­თი გან­ხორ­
ცი­ე­ლე­ბა შე­უძ­ლებ­ლად ცნეს და რუ­სეთ­ში არ­სე­ბულ – 1890 წლის მო­დელს
და­უ­ჭი­რეს მხა­რი. ეს თათ­ბი­რი გა­მო­ირ­ჩე­ო­და ერ­თი სა­ხა­სი­ა­თო ელე­მენ­ტით –
ამ დრო­ი­სათ­ვის კავ­კა­სი­ა­ში გამ­ძაფ­რე­ბუ­ლი და უკ­ვე აშ­კა­რად გა­მოკ­ვე­თი­ლი
ნა­ცი­ონ­ ა­ლის­ტუ­რი დი­ნე­ბე­ბის ფონ­ზე ყვე­ლა აც­ნო­ბი­ე­რებ­და, რომ ელე­მენ­ტა­
რუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბაც კი მო­მა­ვა­ლი ეროვ­ნუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
წი­ნა­მორ­ბე­დი შე­იძ­ლე­ბა გამ­ხდა­რი­ყო, ამი­ტომ თათ­ბი­რის მო­ნა­წი­ლე კავ­კა­
სი­ის ერ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლებს შო­რის გა­მო­იკ­ვე­თა დი­დი კონ­კუ­რენ­ცი­ის და
და­პი­რის­პი­რე­ბის სიმ­პტო­მე­ბი. კერ­ძოდ, სომ­ხუ­რი პო­ლი­ტი­კუ­რი წრე­ე­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლე­ბი ცდი­ლობ­დნენ, რომ მო­მა­ვა­ლი სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბა, ერ­თი მხრივ, ქა­ლა­ქის „სომხური ბურჟუაზიისათვის“ სა­სარ­გებ­ლო ყო­ფი­
ლი­ყო, ხო­ლო მე­ო­რე მხრივ, პრო­ვინ­ცი­ე­ბის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნის
სა­კითხი და­ეძ­რათ, რა­თა სო­მხუ­რი ეთ­ნო­სი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბებ­ში ყველ­გან
უმ­ცი­რე­სო­ბა­ში არ დარ­ჩე­ნი­ლი­ყო.
თათ­ბირ­მა სა­სურ­ვე­ლად ცნო მცი­რე სა­ერ ­ ო­ბო ერ­თე­უ­ლის შე­მო­ღე­ბა.115
მაგ­რამ ცხა­რე დის­კუ­სი­ის და კონ­სენ­სუ­სის მი­უ­ხე­და­ვად თათ­ბი­რის შე­დე­გე­ბის
გარ­დაქ­მნა სა­ერ ­ ო­ბო კა­ნონ­პრო­ექ­ტად აღარ გაგ­რძე­ლე­ბუ­ლა.
რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის ტრა­გი­კუ­ლი „ტრადიციის“ გა­სამ­ყა­რებ­ლად სა­ე­რო­
ბო სა­კითხ­ის გა­აქ­ტი­უ­რე­ბა კვლავ დი­დი სა­ერ­თა­შო­რი­სო კონ­ფლიქ­ტის
მომ­წი­ფე­ბის ფა­ზას და­ემ­თხვა. მცი­რე ძვრე­ბი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­
ში რე­ფორ­მის და­საჩ­ქა­რებ­ლად სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­რო­შიც გა­მოჩ­ნდა
– 1913-1914 წლებ­ში სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­რომ გან­სა­ხილ­ვე­ლად მი­ი­ღო
„ოქტიაბრისტთა“ ფრაქ­ცი­ის მი­ერ შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი116 ახა­ლი სა­თე­მო თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბის კა­ნონ­პრო­ექ­ტი, თუმ­ცა იგი რუ­სე­თის ში­და ერო­ბე­ბის წვრი­
ლი ერ­თე­ულ ­ ის სა­კითხ­ის მო­წეს­რი­გე­ბა­ზე იყო ორი­ენ­ტი­რე­ბუ­ლი და კავ­კა­სი­
ას მხედ­ვე­ლო­ბა­ში არ იღებ­და.117

113 სოფლის მეურნეთა კრება, ამირანი № 167, 26.09.1908.

114 ე. იოსელიანი, ძველი კითხვა ახალ პირობებში; ერობა ამიერ-კავკასიაში,
მოსავალი № 6, 01.08.1909.
115 ტფილისი, 18 ოტქომბერი… ქართველი ერი № 2, 18.10.1909.
116 რუსეთის ლიბერალური საზოგადოება... , მერცხალი № 93, 20.11.1913.
117 სათემო თვითმმართველობა და ჩვენი კანონმდებლობა, კოლხიდა № 29,
03.05.1914.

87
 1914 წელს პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომის დაწყ­ე­ბას მო­ყო­ლილ­მა კრი­ზი­სის
სიმ­პტო­მებ­მა იმ­პე­რი­ის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას და­ა­ნახ­ვა, რომ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის თვი­
თორ­გა­ნი­ზე­ბის სა­ხელ­მწი­ფო ინ­ტე­რე­სე­ბი­სათ­ვის დაშ­ვე­ბი­სა და გა­მო­ყე­ნე­ბის
გზას უნ­და დას­დგო­მო­და. ცენ­ტრმა ბო­ლოს და ბო­ლოს და­უშ­ვა ერო­ბა­თა
და ქა­ლა­ქე­ბის შე­კავ­ში­რე­ბა მწვა­ვე სა­სურ­სა­თო კრი­ზი­სის მოგ­ვა­რე­ბი­სა და
ზურ­გში ეკო­ნო­მი­კუ­რი სტა­ბი­ლუ­რო­­ბის შე­ტა­ნის, ასე­ვე ფრონ­ტის მხარ­და­სა­
ჭე­რი რე­სურ­სე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­ბის­თვი­საც.
კავ­კა­სი­ის მე­ფის­ნაც­ვლად და ფრონ­ტის სარ­დლად დი­დი მთავ­რის, ნი­
კო­ლოზ ნი­კო­ლო­ზის ძე რო­მა­ნო­ვის და­ნიშ­ვნას მა­ლე­ვე ამ სუ­ლის­კვე­თე­ბით
გა­ჯე­რე­ბუ­ლი კონ­კრე­ტუ­ლი ახა­ლი ნა­ბი­ჯე­ბი მოჰ­ყვა.
1915 წლის 8 ივ­ლი­სის მე­ფი­სნაც­ვლის ცირ­კუ­ლა­რით მოხ­და სოფ­ლის
სამ­მარ­თვე­ლო­ებ­ ის რე­ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ა, რო­მელ­საც, მი­სი­ვე თქმით, ერო­ბის შე­
მო­ღები­სათ­ვის უნ­და შე­ემ­ზა­დე­ბი­ნა ნი­ა­და­გი. პა­რა­ლე­ლუ­რად, სა­ხელ­მწი­ფო
სა­თათ­ბი­როს „ლიბერალურმა ფრთამ“ მათ დე­პუ­ტატს, მი­ხე­ილ პა­პა­ჯა­ნოვს
და­ა­ვა­ლა სა­მო­მავ­ლო სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბა­ზე მუ­შა­ო­ბა.118 ახა­ლი სის­ტე­მით
გა­უქ­მდა არ­სე­ბუ­ლი სა­სოფ­ლო ყრი­ლო­ბე­ბი და ყვე­ლა სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­
ე­ბის სოფ­ლე­ბი ცალ­-ცალ­კე ირ­ჩევ­დნენ „ოცისთავებს“, რომ­ლე­ბიც ად­გენ­
დნენ სოფ­ლის ყრი­ლო­ბას და ირ­ჩევ­დნენ მა­მა­სახ­ლი­სის თა­ნა­შემ­წეს, ხო­ლო
მათ­გან გაგ­ზავ­ნი­ლი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი ერ­თად ირ­ჩევ­დნენ სა­ზო­გა­დო­ე­ბის
მა­მა­სახ­ლისს.119 რამ­დე­ნი­მე სა­ზო­გა­დო­ებ­ ას ეძ­ლე­ოდ­ ა უფ­ლე­ბა, შე­კავ­ში­რე­
ბუ­ლი­ყო სა­ერ­თო პრობ­ლე­მე­ბის გა­და­საჭ­რე­ლად, თუმ­ცა ამ სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­
ბის მოქ­მე­დე­ბა­ზე ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბა ძვე­ლე­ბუ­რად მკაც­რი
რჩე­ბო­და.120 ქარ­თუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბა გა­ო­რე­ბუ­ლი გრძნო­ბით შეხ­ვდა ამ
ცვლი­ლე­ბას – მო­მა­ვა­ლი სა­ერ ­ ო­ბო თათ­ბი­რის ფონ­ზე ეს გარ­კვე­ულ იმე­დებს
აღ­ძრავ­და, თუმ­ცა პრინ­ცი­პუ­ლი გარ­და­ტე­ხის ელე­მენ­ტის არარ­სე­ბო­ბის გა­მო
მას სა­მარ­თლი­ა­ნად უწო­დეს „წვრილი საერობო ერთეულის სუროგატი“.121
1916 წლის 26 აპ­რილს ტფი­ლის­ში დი­დი ზარ­-ზე­ი­მით და­იწყო სა­ე­რო­ბო
თათ­ბი­რი, რო­მელ­საც 143 წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ეს­წრე­ბო­და (რუ­სი – 60, ქარ­
თვე­ლი – 38, სო­მე­ხი – 24, მუს­ლი­მი (ა­ზერ­ბა­იჯ­ ა­ნე­ლი) – 21), თუმ­ცა გლე­
ხე­ბის დე­ლე­გა­ტე­ბი თათ­ბირ­ზე არ და­უშ­ვი­ათ, რის გა­მოც მე­მარ­ცხე­ნე პრე­სა
თა­ვი­დან­ვე სას­ტი­კად აკ­რი­ტი­კებ­და ამ თათ­ბირს, რად­გან ერო­ბის სა­კითხ­ზე
მსჯე­ლო­ბა­ში „დემოკრატიის ხმა არ ისმოდა“ და მა­თი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი,
კარ­ლო ჩხე­ი­ძე, წი­ნას­წარ აცხ­ა­დებ­და, „ცენზიან“ ერო­ბას ჩვენ მხარს არ და­
ვუ­ჭერ­თო.122 ყრი­ლო­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად ისი­ნი სას­ტი­კად აკ­რი­ტი­კებ­დნენ
სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­რა­ლის­ტთა პარ­ტი­ას, რო­მელ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც და­
ე­თან­ხმნენ 1890 წლის მო­დელს, თუმ­ცა სა­გა­და­სა­ხა­დო ცენ­ზის მა­გი­ერ მი­წის

118 ერობა ჩვენში, ახალი კვალი № 11, 13.07.1915.

119 ახალი სასოფლო კანონი, თანამედროვე აზრი № 192, 24.10.1915.
120 ერობა. ერობის ისტორია კავკასიაში. ვ.ღ. ერთობა № 182, 28.08.1918.
121 ერობა საქართველოში, თედო ღლონტი, ტფილისი, 1915 წ. გვ. 90.
122 საერობო თათბირის გამო, კვალი № 20, 25.04.1916.

88
მფლო­ბე­ლო­ბის ცენ­ზის პრინ­ცი­პის დაც­ვას ცდი­ლობ­დნენ.123 ფე­დე­რა­ლის­
ტებს ამ კრი­ტი­კა­ზე სა­პა­სუ­ხოდ ის არ­გუ­მენ­ტი მოჰ­ქონ­დათ, „ან ყვე­ლა­ფე­რი,
ან არა­ფე­რის“ – პო­ლი­ტი­კა მი­უ­ღე­ბე­ლია და გა­მო­სა­ვა­ლი „ევოლუციურობის
პროცესის“ მი­ყო­ლა­ში მდგო­მა­რე­ობ­სო.124
ტფი­ლი­სის თათ­ბირ­ზე, დის­პუ­ტი­სას აშ­კა­რად ჩა­მო­ყა­ლიბ­და ორი მო­წი­
ნა­აღმ­დე­გე ბა­ნა­კი – ერ­თი მხრივ, ქარ­თუ­ლი მე­მარ­ჯვე­ნე პო­ლი­ტი­კუ­რი ძა­
ლე­ბი, რომ­ლე­ბიც აზერ­ბა­ი­ჯა­ნელ ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტურ ჯგუ­ფებს შე­უ­კავ­შირ­დნენ
და მტკი­ცედ ითხ­ოვ­დნენ 1890 წლის მო­დელს, ხო­ლო მათ სომ­ხუ­რი პო­ლი­
ტი­კუ­რი წრე­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და­უ­პი­რის­პირ­დნენ, რო­მელ­თათ­ვი­საც
ად­გი­ლობ­რივ ცენ­ზი­ან თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ში თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა და მე­მა­მუ­
ლე­თა ელე­მენ­ტის უპი­რა­ტე­სო­ბა არ მოს­წონ­დათ.125 მა­თი კონ­ტრპრო­ექ­ტი
შემ­დეგ პუნ­ქტებს ით­ვა­ლის­წი­ნებ­და:
• ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნა – ეთ­ნი­კუ­რი კონ­ფი­გუ­რა­ცი­ის გათ­ვა­
ლის­წი­ნე­ბით ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბის გა­მოჭ­რა.
• ერ­თი­ან­ ი – ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ერო­ბის შე­მო­ღე­ბა.
• დი­დი ქა­ლა­ქე­ბის ცალ­კე სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბად გა­მო­ყო­ფა.126
წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა აურ­ზა­უ­რი და უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა მოჰ­ყვა ერ­თა­დერ­თი
დე­ლე­გა­ტის – ვარ­თა­ნი­ან­ცის სიტყ­ვას, რო­მელ­მაც უცენ­ზო ერო­ბა და წვრი­ლი
ერ­თე­უ­ლის შე­მო­ღე­ბა მო­ითხ­ო­ვა, რა­მაც სა­ბო­ლო­ოდ და­ად ­ ას­ტუ­რა თათ­ბირ­
ზე მე­მარ­ჯვე­ნე ძალ­თა უპი­რა­ტე­სო­ბა, რაც გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა­შიც აი­სა­ხა.
ოთხი სექ­ცი­ის127 – ერო­ბის ტი­პის, სა­ცენ­ზო, სა­ბი­უ­ჯე­ტო და სა­ქა­ლა­ქო
სა­კითხ­ის სექ­ცი­ებ­ ის მუ­შა­ობ­ ის შე­დე­გად128 ხმის უმ­რავ­ლე­სო­ბით დად­გინ­და,
რომ მო­მა­ვალ ერო­ბას სა­ფუძ­ვლად 1890 წლის მო­დე­ლი უნ­და დას­დე­ბო­და
და მცი­რედ შეც­ვლი­ლი­ყო ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით.
თათ­ბირ­მა ცენ­ზის სა­ფუძ­ვლად კავ­კა­სი­ის პი­რო­ბებ­ზე გა­და­ან­გა­რი­შე­ბუ­ლი მი­
წის შემ­ცი­რე­ბუ­ლი ნორ­მა აღი­ა­რა, ძა­ლა­ში და­ტო­ვა არ­ჩევ­ნე­ბის „კურიების“
სის­ტე­მა და გა­და­მიჯ­ვნის ერ­თი­ან­ ი – ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სა­ე­რო­ბო ერ­თე­ულ
­ ის
და წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლის მოწყ­ო­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბა მო­ცე­მუ­ლი ეტა­პი­სათ­ვის
უარ­ყო.129
სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რის მი­ერ შე­ჯე­რე­ბუ­ლი სა­ბა­ზი­სო პრინ­ცი­პე­ბის შემ­დეგ
მი­სი კა­ნონ­პრო­ექ­ტად გარ­დაქ­მნის ჯე­რი დად­გა, რო­მელ­საც ბერ­ლინ­ში გა­

123 ფედერალიტები და საერობო თათბირი, ი. , კვალი № 22, 09.05.1916.

124 ან ყველაფერი ან არაფერი, გრ. გველესიანი, მეგობარი № 9, 11.10.1915.
125 ამიერ-კავკასიის ერობა და საერობო თათბირი, ახალი კვალი № 21, 02.05.1916.
126 ერობის საკითხი კავკასიაში, ეროვნული ინტერესები ერობაში. გრ. გველესიანი,
ჩვენი მეგობარი № 48, 30.04.1916.
127 ტიპის სექციის თავმჯდომარე – კოტე აფხაზი, საცენზო – დათა ნიჟარაძე, საბიუჯეტო
– გიორგი თუმანოვი, ამხანაგი -გიორგი ჟურული, საქალაქო – ალი მადრინ-ბეგ
თოფჩიბაში.
128 საერობო თათბირი (საკუთარ კორესპონდენტისაგან), ჩვენი მეგობარი № 47,
29.04.1916.
129 ახალი კვალი № 23, 16.05.1916. საერობო თათბირი (გაგრძელება), ჩვენი
მეგობარი № 59, 14.05.1916.

89
მო­მა­ვა­ლი ქარ­თუ­ლი ნა­ცი­ონ­ ა­ლუ­რი კო­მი­ტე­ტის გა­ზე­თი მძაფ­რი სარ­კაზ­
მით გა­მო­ეხ­მა­უ­რა და უც­ვლე­ლად გა­და­ბეჭ­და რუ­სუ­ლი გა­მო­ცე­მის „Новое
время“-ს პროგ­ნო­ზი კა­ნო­ნის პერ­სპექ­ტი­ვე­ბის შე­სა­ხებ:
„... კა­ნონ­-პრო­ექ­ტი­სა და მი­სი გან­მარ­ტე­ბის შედ­გე­ნას მო­უნ­დე­ბი­ან, მა­
შას­და­მე, მთე­ლი ზაფ­ხუ­ლი, მე­რე პრო­ექტს გა­უგ­ზავ­ნი­ან გუ­ბერ­ნა­ტო­რებს
(ვაი იმ თა­ვი­სუფ­ლე­ბას, რო­მე­ლიც გუ­ბერ­ნა­ტო­რე­ბის აზ­რზეა და­მო­კი­დე­ბუ­
ლი! რედ.) თა­ვი­ანთ აზ­რის წარ­მო­სად­გე­ნად. მო­ის­მე­ნენ მე­ფის მო­ად­გი­ლის
საბ­ჭო­ში. შე­მოდ­გო­მა­ზე გა­იგ­ზავ­ნე­ბა პეტ­როგ­რად­ში და, მა­შა­სა­და­მე, არა
ად­რე გვი­ა­ნი შე­მოდ­გო­მი­სა და­იწყ­ე­ბა პეტ­როგ­რა­დის ხა­ნა კა­ნონ­-პრო­ექ­ტი­
სა. სა­ნამ კა­ნონ­-პრო­ექტს სა­კა­ნონ­მდებ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ში შე­იტ ­ ა­ნენ, იგი
მი­ნის­ტრთა საბ­ჭომ უნ­და მო­ი­წო­ნოს. მა­შა­სა­და­მე, უპირ­ვე­ლეს ყო­ვილ­სა, უნ­
და და­ეგ­ზავ­ნოს მი­ნის­ტრებს მა­თი აზ­რის გა­სა­გე­ბად. უეჭ­ვე­ლი­ა, შე­ად­გე­ნენ
გან­სა­კუთ­რე­ბულ თათ­ბირს სხვა­დას­ხვა უწყ­ე­ბა­თა წა­რმო­მად­გენ­ლე­ბი­სა­გან.
ღმერ­თმა ჰქნას, ზამ­თარ­ში მუ­შა­ობ­ ა დას­რულ­დეს, 1917 წლის გა­ზაფ­ხულ­ზე
პრო­ექ­ტი მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს წა­რედ­გი­ნოს. ამ ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში მე­ოთხე
სა­თათ­ბი­როს ვა­და გა­უ­თავ­დე­ბა. კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ის
გან­ხილ­ვას შე­უდ­გე­ბა მე­ხუ­თე სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­რო, და ისიც, უეჭ­ვე­ლი­ა,
არა პირ­ველ­სა­ვე ხა­ნა­ში, მაგ­რამ სწო­რედ ამ დროს ვა­და გა­უ­თავ­დე­ბა სამ­-
წლი­ან სა­ე­რო­ბო ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვას. კავ­კა­სი­ის მთავ­რო­ბა იძუ­ლე­ბუ­ლი გახ­
დე­ბა, ახა­ლი ხარ­ჯთაღ­რიცხ­ვა შე­ად­გი­ნოს შემ­დე­გი სა­მი წლი­სათ­ვის, სა­თათ­
ბი­რო, უეჭ­ვე­ლი­ა, ამ ხარ­ჯთაღ­რცხვას საჩ­ქა­როდ და­ამ­ტკი­ცებს. იგი სა­ე­რო­ბო
თან­ხებს და­ატყ­ვე­ვებს 1920 წლამ­დე. აი, მა­შა­სა­და­მე, რა დრო­ი­სათ­ვის აპი­
რე­ბენ სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას კავ­კა­სი­ა­ში.“­130

130 მომავალი ერობა ჩვენში, ქართული გაზეთი № 9, 01.08.1916.

90
 ალტერნატიული რეალობა:
6
თვითმმართველობის და თვითორგანიზების
სამოქალაქო-საზოგადოებრივი ფორმები საქართველოში

„...ინტელიგენცია სო­ფელს გა­ურ­ბის – პა­ტა­რას შე­ის­წავ­ლი­ან რა­მეს

თუ არა მა­შინ­ვე ქა­ლაქ­ში გარ­ბი­ან, ვი­ღას რად უნ­და სო­ფე­ლი, არა
კად­რუ­ლო­ბენ სამ­შობ­ლო კე­რას­თან ნა­ყო­ფი­ერ შრო­მას... ეროვ­ნულ
საქ­მის ასა­ღორ­ძი­ნებ­ლად, სოფ­ლის ფეხ­ზე წა­მო­სა­ყე­ნებ­ლად სა­ჭი­
როა ინ­ტე­ლი­გენ­ცია სო­ფელს და­უბ­რუნ­დეს...“

კოს­ტა ამი­რა­ჯი­ბის ინ­ტერ­ვი­უ­დან, მოგ­ზა­უ­რო­ბა სოფ­ლად,

„სახალხო გაზეთი“, № 674, 14.08.1912
ფოტო: ქართველ საზოგადო მოღვაწეთა და გამომცემელთა ჯგუფი. 1915 წ.
სხედან, მარცხნიდან: ივანე როსტომაშვილი, ზაქარია ჭიჭინაძე, კოწია თავართქილაძე.
დგანან: იოსებ იმედაშვილი, მიხეილ გაჩეჩილაძე.
გიორგი ლეონიძის სახელობის ქართული ლიტერატურის მუზეუმი.
 სა­ქარ­თვე­ლო­ში სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის კამ­პა­ნი­ის პირ­ვე­ლი­ვე წა­რუ­მა­
ტებ­ლო­ბებ­მა და რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის ცენ­ტრა­ლუ­რი მმარ­თვე­ლო­ბის მხრი­
დან კავ­კა­სი­ა­ში ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის მტკივ­ნე­უ­ლი
სა­კითხ­ე­ბის და ქვე­მო­დან წა­მო­სუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი­სა­და­მი გულ­გრი­ლი და
შიშ­ნა­რე­ვი გან­წყო­ბის სტა­ბი­ლურ­მა სიმ­პტო­მებ­მა, აქ­ტი­ურ მო­ქა­ლა­ქე­ებ­სა და
ინ­ტე­რეს­თა ჯგუ­ფებს სა­კუ­თა­რი მხა­რის, ქვეყ­ნი­სა და სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის პროგ­
რე­სი­სათ­ვის ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი, არა­ფორ­მა­ლუ­რი და თვით­მოქ­მე­დე­ბა­ზე და­
ფუძ­ნე­ბუ­ლი პო­ლი­ტი­კის შე­მუ­შა­ვე­ბი­სა და პრაქ­ტი­კუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის წა­
მოწყ­ე­ბი­სა­კენ უბიძ­გა.
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის დაბ­ლოკ­ვამ და სა­
ზო­გა­დო­ე­ბის მეტ­-ნაკ­ლებ­მა მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლო­ბამ, უკ­ვე დაწყ­ე­ბუ­ლი სა­ე­რო­ბო
კამ­პა­ნი­ის და ზო­გა­დი – დე­მოკ­რა­ტი­ზა­ცი­ი­სა და გან­მა­ნათ­ლებ­ლო­ბის ასე­ვე
თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი პრო­ცე­სე­ბის ფონ­ზე, თა­ვის­თა­ვად გა­მო­იწ­ვია ის, რომ
– სა­მო­ქა­ლა­ქო-­სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ენერ­გია და ძა­ლის­ხმე­ვა, რაც ერო­ბის,
ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მი­ა­ნო­ბა­ში უნ­და და­ხარ­ჯუ­ლი­ყო, ერ­
თგვა­რი ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი რე­ა­ლო­ბის შექ­მნა­ზე გა­და­ერ­თო, რა­შიც – სა­თე­
მო, სა­სოფ­ლო ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის (კერ­ძო თუ ჯგუ­ფუ­რი) გან­ვი­თა­რე­ბა, შრო­მი­თი
გა­ერ­თი­ა­ნე­ბე­ბის, კერ­ძოდ, კო­მუ­ნე­ბი­სა და კო­ო­პე­რა­ტი­ვე­ბის ფორ­მი­რე­ბა­სა
და სხვა მსგავ­სი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის წა­მოწყ­ე­ბა­ში აი­სა­ხა.
რე­ა­ლუ­რად, ეს პრო­ცე­სი არ იყო სპონ­ტა­ნუ­რი და თვით­დი­ნე­ბა­ზე მიშ­
ვე­ბუ­ლი. ფრაგ­მენ­ტუ­ლო­ბის, არა­კო­ორ­დი­ნი­რე­ბუ­ლო­ბის და სხვა წვრი­ლი
ნაკ­ლო­ვა­ნე­ბე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად – თვით­მოქ­მე­დე­ბის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი კამ­პა­
ნია 1870-ი­ან წლებ­ში, სა­ჯა­რო დის­კუ­სი­ე­ბი­სა და პუბ­ლი­ცის­ტუ­რი პო­ლე­მი­
კის გზით, საკ­მა­ოდ მწყობ­რად და დე­ტა­ლუ­რად და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი, თა­ვი­სე­ბუ­რი
„ალტერნატიული საერობო გეგმის“ ნა­ბიჯ­-ნა­ბიჯ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბას წარ­მო­
ად­გენ­და, რო­მე­ლიც გა­რე­მო პი­რო­ბე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­
ში ფარ­თოვ­დე­ბო­და და იხ­ვე­წე­ბო­და.
ამ­გვა­რი „დღის წეს­რი­გის“ მკა­ფიო მა­გა­ლი­თად, ნი­კო­ლოზ შა­რო­ევ­ ის131
მი­ერ 1871 წელს წარ­მოდ­გე­ნი­ლი გეგ­მა შე­იძ­ლე­ბა მი­ვიჩ­ნი­ოთ. სა­ქარ­თვე­
ლო­ში შექ­მნი­ლი კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ობ­ ის და მი­სი სის­ტე­მუ­რი რე­ფორ­მი­
რე­ბის პო­ლი­ტი­კუ­რი ნე­ბის არარ­სე­ბო­ბის პი­რო­ბებ­ში, ასე­ვე პრი­ვი­ლე­გი­რე­
ბუ­ლი წო­დე­ბე­ბის უნი­ა­თო­ბის ფონ­ზე, იგი სა­ზო­გა­დო­ე­ბას მო­უ­წო­დებ­და, რომ
ახა­ლი ძა­ლით ცდი­ლი­ყო, წა­მო­ეწყო ისე­თი პრო­ექ­ტე­ბი – „...რაც ხალხს
პირ­-და-­პირ გა­მო­ად­გე­ბა, რაც იმას მოს­წმენდს უზო­მო ოფლს და ცრემლს
და გა­უმ­თე­ლებს და­სუს­ტე­ბი­სა­გან დამ­ჭკნარ ჯანს, ანუ, უბ­რა­ლო სიტყ­ვი­თა
ვსთქვა, რაც იმის ცხოვ­რე­ბას გა­ა­უმ­ჯო­ბე­სებს და გა­მო­იყ­ვანს ამ ეხ­ლან­დე­

131 ფსევდონიმი; პერსონალიის დაზუსტება ვერ ხერხდება.

95
ლი უხე­ი­რო მდგო­მა­რე­ო­ბიდ­გან“.132 მი­სი აზ­რით, დი­დი ცვლი­ლე­ბე­ბი­სათ­ვის
სა­ჭი­რო იყო, რომ სა­ზო­გა­დო­ე­ბას სა­კუ­თა­რი ძა­ლე­ბით და­ე­არ­სე­ბი­ნა და გა­
ნე­ვი­თა­რე­ბი­ნა:
• კერ­ძო სა­ბან­კო-­საკ­რე­დი­ტო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბი, რო­მე­ლიც გლე­ხო­
ბის­თვი­საც იქ­ნე­ბო­და ხელ­მი­საწ­ვდო­მი;
• სა­მე­ურ­ნეო სას­წავ­ლე­ბე­ლი და სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლე­ბი სოფ­ლებ­ში;
• თა­ნა­მედ­რო­ვე სა­მე­ურ­ნეო ცოდ­ნი­სა და ტექ­ნო­ლო­გი­ე­ბის გა­მავ­რცე­
ლე­ბე­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბა;
• კო­ოპ­ ე­რა­ტი­უ­ლი გა­ერ­თი­ა­ნე­ბე­ბი;
• ში­და-­სა­კო­მუ­ნი­კა­ციო გზე­ბის მომ­წყო­ბი გა­ერ­თი­ა­ნე­ბე­ბი.
შა­რო­ე­ვის პროგ­რა­მა, თა­ვის­თა­ვად იმ დრო­ის სა­ზო­გა­დო­ე­ბის პროგ­რე­
სუ­ლი ნა­წი­ლის გეგ­მი­სა და პრი­ორ ­ ი­ტე­ტე­ბის გა­მო­ხა­ტუ­ლე­ბა იყო და ამი­ტო­
მაც გა­საკ­ვი­რი არ არის, რო­დე­საც 1870-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან 1910-ი­ა­ნი წლე­ბის
ჩათ­ვლით, სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა­დას­ხვა მხა­რე­ებ­ში წა­მოწყ­ე­ბუ­ლი თვით­მოქ­
მე­დე­ბის ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი პუნ­ქტობ­რი­ვად მიჰ­ყვე­ბი­ან წარ­მოდ­გე­ნილ პროგ­რა­
მას.
ამ ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის ის­ტო­რი­ის ანა­ლი­ზი133 მკა­ფი­ოდ აჩ­ვე­ნებს თვით­მმარ­
თვე­ლო­ბის „ალტერნატიული პროექტის“ კომ­პლექ­სუ­რო­ბას და გან­ვი­თა­
რე­ბის ლო­გი­კას; კერ­ძოდ, ყვე­ლა ამ­გვა­რი ინი­ცი­ა­ტი­ვა არ იყო ცალ­მხრი­ვი,
მხო­ლოდ ერთ პრო­ფილ­ზე ორი­ენ­ტი­რე­ბუ­ლი და ცდი­ლობ­და, „გეგმის“ რამ­
დე­ნი­მე კომ­პო­ნენ­ტი აეთ­ვი­სე­ბი­ნა, მა­გა­ლი­თად, კო­ო­პე­რა­ტი­ულ სა­ზო­გა­დო­
ე­ბას კულ­ტუ­რუ­ლი გან­ვი­თა­რე­ბა და­ე­ფი­ნან­სე­ბი­ნა, კულ­ტუ­რულ და სა­მე­ურ­
ნეო ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ებს კი გა­ნათ­ლე­ბის გზით თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ნი­ა­და­გის
შემ­ზა­დე­ბა და­ეწყ­ოთ. მე­ორ ­ ე მხრივ, ყვე­ლა მსგავ­სი წა­მოწყ­ებ­ ის ინი­ცი­ა­ტო­
რე­ბი ცალ­კე­ულ ­ ი ადა­მი­ა­ნე­ბი – ენ­თუ­ზი­ას­ტე­ბი იყ­ვნენ, რომ­ლე­ბიც სა­ე­რო­ბო
მოღ­ვა­წე-­პრო­პა­გან­დის­ტე­ბის მსგავ­სად, მუდ­მი­ვად, ოღონდ პრაქტი­კუ­ლად
იყ­ვნენ ჩაბ­მუ­ლი გან­სა­კუთ­რე­ბით სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის
ხელ­შეწყ­ობ­ ის პრო­ცეს­ში; მა­თი და­უ­ღა­ლა­ვი შრო­მის და მონ­დო­მე­ბის შე­დე­
გად მა­ლე ერ­თი, კერ­ძო პი­რის ინი­ცი­ა­ტი­ვა – სა­თე­მო საქ­მედ ყა­ლიბ­დე­ბო­და
და მაქ­სი­მა­ლუ­რად ბევრ ადა­მი­ანს აერ­თი­ან­ ებ­და იდე­ის გარ­შე­მო.
თვით­მოქ­მე­დი სა­ზო­გა­დო­ებ­ ე­ბის წარ­მო­შო­ბის დი­ნა­მი­კა გვიჩ­ვე­ნებს, რომ
თავ­და­პირ­ვე­ლად, 1880-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან, სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო-­კულ­ტუ­რუ­ლი
და სა­მე­ურ­ნეო გა­ნათ­ლე­ბის ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი გან­ვი­თარ­და, რო­მელ­თაც გა­აღ­
რმა­ვეს გან­მა­ნათ­ლებ­ლო­ბის პრო­ცე­სი, რიგ მხა­რე­ებ­ში, შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას,

132 ორიოდე სიტყვა ჩვენს ახლანდელს საჭიროებაზედ; წერილი მეგობართან, ნიკ.

შაროევი. მნათობი, აპრილი, 1871 წელი.
133 პროექტი „თანამშრომლობა ძლიერი სოფლისთვის“ განხორციელდა ორ­
განიზაციების − „სათემო განვითარების ცენტრი“, საერთაშორისო ხელოვნების
ცენტრი − თბილისი, საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიისა და კულტურული
მემკვიდრეობის არასამთავრობო მონიტორინგის მიერ 2015-2016 წლებში ფონდ „ღია
საზოგადოება − საქართველოს“ მხარდაჭერით. პროექტის ფარგლებში მომზადდა
და გამოიცა ორტომეული პუბლიკაცია „ინიციატივა ცვლილებისათვის − თემის
თვითორგანიზებისა და თანამშრომლობის გამოცდილება საქართველოში, საბჭოთა
ოკუპაციამდე“. პუბლიკაცია აერთიანებს XIX-XX სს. თემის თვითორგანიზების ოც
სხვადასხვა მაგალითს.

96
„კულტურული რევოლუციაც“ კი გა­მო­იწ­ვი­ეს და სა­ფუძ­ვე­ლი მო­უმ­ზა­დეს პა­
რა­ლე­ლუ­რი – ეკო­ნო­მი­კუ­რი და სო­ცი­ალ ­ უ­რი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის და­შე­ნე­ბას.
მსგავ­სი წარ­მა­ტე­ბუ­ლი პრო­ექ­ტე­ბი­დან ერ­თ-ერ­თი მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი მა­გა­
ლი­თი წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკა­რის სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლა იყო.
1880-ი­ან­ ი წლე­ბი­დან სა­ქარ­თვე­ლო­ში ასე­ვე დიდ პრობ­ლე­მად იქ­ცა
რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის მი­ერ რე­აქ­ცი­უ­ლი კურ­სის აღე­ბას მო­ყო­ლი­ლი რუ­სი­ფი­
კა­ცი­ის პო­ლი­ტი­კა. რო­მე­ლიც გან­სა­კუთ­რე­ბით მტკივ­ნე­უ­ლი გახ­და სა­ხელ­
მწი­ფო სკო­ლებ­ში, სა­ი­და­ნაც გა­ნი­დევ­ნა მშობ­ლი­ურ ენა­ზე სწავ­ლე­ბა. უცხო
ენა­ზე დაწყ­ე­ბი­თი გა­ნათ­ლე­ბის მი­ღე­ბამ კი სა­ფუძ­ვე­ლი გა­მო­ა­ცა­ლა ზო­გა­დი
გა­ნათ­ლე­ბის პროგ­რა­მას და, მით უმე­ტეს, მას­ზე მიბ­მულ სხვა დის­ციპ­ლი­
ნებს. აქ­ტი­უ­რი მო­ქა­ლა­ქე­ებ­ ი და სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი მოძ­რა­ო­ბის ლი­დე­რე­ბი
აც­ნო­ბი­ე­რებ­დნენ, რომ სა­ხელ­მწი­ფო გა­ნათ­ლე­ბის სის­ტე­მა ქარ­თვე­ლი მო­
წა­ფე­ე­ბის­თვის ვერ შეძ­ლებ­და წარ­მა­ტე­ბუ­ლად სა­ბა­ზი­სო გა­ნათ­ლე­ბის და
უნა­რე­ბის გა­და­ცე­მას. ამა­ვე დროს სა­ხელ­მწი­ფო არ იყო და­ინ­ტე­რე­სე­ბუ­ლი,
სას­წავ­ლო პრო­ცე­სის ნა­წი­ლად პრაქ­ტი­კუ­ლი, ტექ­ნი­კუ­რი და სა­მე­ურ­ნეო საგ­
ნე­ბი გა­ე­ხა­და, რაც აგ­რა­რუ­ლი ქვეყ­ნის გან­ვით­რე­ბი­სათ­ვის სა­სი­ცოცხ­ლოდ
აუ­ცი­ლე­ბელ სა­კითხ­ად მი­იჩ­ნე­ო­და.
სა­ზო­გა­დო­ე­ბას პრობ­ლე­მის გა­დაჭ­რის გზად კერ­ძო ინი­ცი­ა­ტი­ვის სა­ფუძ­
ველ­ზე შექ­მნი­ლი სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლე­ბის მოწყ­ო­ბა მი­აჩ­ნდა. ერ­თ-ერ­თი ასე­
თი ყვე­ლა­ზე წარ­მა­ტე­ბუ­ლი სკო­ლა ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლის მი­ერ 1883
წელს გახ­სნი­ლი სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლა იყო სო­ფელ წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკარ­ში,
რო­მელ­მაც თა­ვი­სი არ­სე­ბო­ბით და მა­გა­ლი­თით არა­ერ­თი მსგავ­სი ინი­ცი­ა­ტი­
ვის გან­ვი­თა­რე­ბა გა­მო­იწ­ვი­ა.
სკო­ლის მოწყ­ობ­ ის ინი­ცია­ტო­რი – ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლი ად­რი­დან­ვე
გულ­შე­მატ­კივ­რობ­და ქვეყ­ნის კულ­ტუ­რულ გან­ვი­თა­რე­ბა­სა და და­ინ­ტე­რე­სე­
ბუ­ლი იყო გა­ნათ­ლე­ბის ხელ­მი­საწ­ვდო­მო­ბის პრობ­ლე­მე­ბით, გან­სა­კუთ­რე­
ბით სა­მე­ურ­ნეო ცოდ­ნის გავ­რცე­ლე­ბი­სა და ეკო­ნო­მი­კუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის
სა­კითხ­ე­ბით. 1864 წელს, საგ­ლე­ხო რე­ფორ­მის, ბა­ტონ­ყმო­ბის გა­უქ­მე­ბის
შემ­დეგ, ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვილ­მა გლე­ხებს უსას­ყიდ­ლოდ გა­დას­ცა მი­წე­
ბი და არ­წმუ­ნებ­და მათ და­ე­ტო­ვე­ბი­ნათ ძვე­ლი მი­წუ­რი სახ­ლე­ბი და ახა­ლი
ტი­პის ბი­ნე­ბი აე­შე­ნე­ბი­ნათ, რის­თვი­საც უფა­სოდ ეხ­მა­რე­ბო­და სამ­შე­ნებ­ლო
მა­სა­ლით. შე­დე­გად სო­ფე­ლი მა­ლე ახა­ლი, და­გეგ­მი­ლი ტი­პის და­სახ­ლე­ბად
გარ­და­იქ­მნა.
1880 წელს ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვილ­მა თა­ნა­მო­აზ­რე­ებ­თან ერ­თად და­ა­მუ­
შა­ვა პროგ­რა­მა სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლი­სათ­ვის, რომ­ლის და­არ­სე­ბა­საც სა­კუ­თა­
რი ხარ­ჯით აპი­რებ­და წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკარ­ში. პროგ­რა­მა სა­დის­კუ­სი­ოდ პრე­
სა­ში და­იბ­ ეჭ­და და კრი­ტი­კის გზით და­იხ­ვე­წა. ინი­ცი­ა­ტო­რებ­მა ისარ­გებ­ლეს
შემ­თხვე­ვით, რად­გან გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის მიმ­ღებ პი­რად იმ მო­მენ­ტის­თვის
დრო­ე­ბით მა­თი თა­ნა­მო­აზ­რე მუ­შა­ობ­და და სკო­ლის გახ­სნის უფ­ლე­ბა მი­ი­
ღეს. 1883 წლის 4 ივ­ნისს, ქარ­თუ­ლი სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის თან­დას­წრე­ბით, სკო­
ლა სა­ზე­ი­მოდ გა­იხ­სნა. მიმ­დე­ბა­რე სოფ­ლე­ბის გლე­ხო­ბაც დი­დი ინ­ტე­რე­სით
შეს­ცქე­რო­და ახა­ლი სკო­ლის და­არ­სე­ბის ზე­იმს, რო­მე­ლიც არაგ­ვის ხე­ო­ბა­ში

97
პირ­ვე­ლი სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა იყო.
ილი­ამ სკო­ლას სა­კუ­თა­რი მა­მუ­ლის 500 დე­სე­ტი­ნა გა­დას­ცა, რო­მე­ლიც
სა­უ­კე­თე­სო სა­ვარ­გუ­ლებს წარ­მო­ად­გენ­და და, ასე­ვე, ტყი­ან ნაკ­ვეთ­საც მო­ი­
ცავ­და. ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე აშენ­და სკო­ლის და სა­მას­წავ­ლებ­ლო ნა­წი­ლის, მოს­
წავ­ლე­თა პან­სი­ო­ნის, დი­რექ­ცი­ის და მას­წავ­ლე­ბელ­თა საცხ­ოვ­რებ­ლის და
სა­ხე­ლოს­ნო­ე­ბის შე­ნო­ბე­ბი. აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია რომ არ­ქი­ტექ­ტორ­-მშე­ნებ­ლებ­მა
სა­მუ­შაო უსას­ყიდ­ლოდ შე­ას­რუ­ლეს. სკო­ლის ასა­შე­ნებ­ლად კი სოფ­ლის
გლე­ხო­ბა მუ­შა­ობ­და. სკო­ლის მა­მულს უკ­ვე წი­ნას­წარ მომ­ზა­დე­ბუ­ლი ჰქონ­და
თა­ნა­მედ­რო­ვე ტი­პის მა­რა­ნი, ასე­ვე რამ­დე­ნი­მე წე­ლი­წად­ში გა­კეთ­და აუ­ზი,
რო­მე­ლიც სარ­წყავ ფუნ­ქცი­ას ას­რუ­ლებ­და. ყვე­ლა ამ სა­მუ­შა­ო­ზე ილია წი­ნამ­
ძღვრიშ­ვილ­მა 30 000 მა­ნე­თი და­ხარ­ჯა.
სკო­ლის მთლი­ან ხარჯს (მათ შო­რის პან­სი­ო­ნე­რი მოს­წავ­ლე­ე­ბის, რომ­
ლე­ბიც გლე­ხე­ბის ოჯა­ხე­ბი­დან იყ­ვნენ და უფა­სოდ სწავ­ლობ­დნენ) ილია წი­
ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლი ფა­რავ­და. პირ­ვე­ლი „რევიზიის“ შემ­დეგ სტუმ­რებ­მა შუ­ამ­
დგომ­ლო­ბა აღ­ძრეს ქარ­თველ­თა შო­რის წე­რა-­კითხ­ვის გა­მავ­რცე­ლე­ბე­ლი
სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წი­ნა­შე სკო­ლის სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ე­ბით მო­სა­მა­რა­გებ­ლად,
სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ მა­ლე სკო­ლას სა­კუ­თარ ბიბ­ლი­ო­თე­კა­ში არ­სე­ბუ­ლი ყვე­ლა
წიგ­ნის თი­თო ეგ­ზემ­პლა­რი გა­უგ­ზავ­ნა. ხო­ლო ია­კობ გო­გე­ბაშ­ვილ­მა სა­თა­ვა­
დაზ­ნა­უ­რო ბანკს სთხო­ვა, სკო­ლას ფი­ნან­სუ­რად დახ­მა­რე­ბო­და, რაც ილია
ჭავ­ჭა­ვა­ძის ძა­ლის­ხმე­ვით, და­დე­ბი­თად გა­დაწყ­და. ბან­კმა სკო­ლას ყო­ველ­
წლი­უ­რი სუბ­სი­დია და­უ­ნიშ­ნა 5 000 მა­ნე­თის ოდე­ნო­ბით.
სკო­ლის სას­წავ­ლო პროგ­რა­მა ჰარ­მო­ნი­უ­ლად იყო შერ­წყმუ­ლი პრაქ­
ტი­კუ­ლი, სა­მე­ურ­ნეო მე­ცა­დი­ნე­ობ­ ე­ბის კურ­სთან. ზაფ­ხუ­ლის სე­ზონ­ზე მოს­
წავ­ლე­ე­ბი სას­წავ­ლო დღეს იწყ­ებ­დნენ ექ­ვსის ნა­ხევ­რი­დან. დღის პირ­ველ
ნა­ხე­ვარ­ში თე­ო­რი­ულ მე­ცა­დი­ნე­ობ­ ა ჰ­ქონ­დათ, შეს­ვე­ნე­ბის შემ­დეგ კი დარ­
გე­ბის მი­ხედ­ვით მუ­შა­ობ­დნენ ნაკ­ვე­თებ­სა და სა­ხე­ლოს­ნო­ებ­ში. თი­თო­ე­ულ
მოს­წავ­ლეს გა­მო­ყო­ფი­ლი ჰქონ­და სა­კუ­თა­რი სას­წავ­ლო-­საც­დე­ლი ნაკ­ვე­თი,
რო­მელ­ზე­დაც წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში მუ­შა­ობ­და, პრაქ­ტი­კულ უნარ­-ჩვე­ვებს
იძენ­და და ცდი­ლობ­და, სა­უ­კე­თე­სო მო­სა­ვა­ლი მო­ე­წი­ა. ზამ­თრის სე­ზონ­ზე
სას­წავ­ლო დრო და პრაქ­ტი­კუ­ლი მე­ცა­დი­ნე­ობ­ ა სე­ზო­ნის შე­სა­ბა­მი­სად იყო
მოწყ­ო­ბი­ლი. სკო­ლას ჰქონ­და სა­ნერ­გე სად­გუ­რი. აქ გა­მოყ­ვა­ნი­ლი ათა­სო­
ბით ნერ­გი მიმ­დე­ბა­რე სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ო­ბას ურიგ­დე­ბო­და (წე­ლი­წად­ში
6 000 ნამ­ყე­ნი). მუ­შა­ობ­და სა­ფუტ­კრე, სა­აბ­რე­შუ­მე, ხე­ხი­ლის ბა­ღი, ბოს­ტნე­ბი
და საყ­ვა­ვი­ლე. მოს­წავ­ლე­თა პირ­ველ­მა გა­მოშ­ვე­ბამ აით­ვი­სა სკო­ლის სა­ვე­
ნა­ხე ნაკ­ვე­თე­ბი და ად­გი­ლობ­რი­ვი და ამე­რი­კულ­-ევ­რო­პუ­ლი ვა­ზის ჯი­შე­ბი
გა­ა­შე­ნა (ქარ­თუ­ლი – რქა­წი­თე­ლი, მწვა­ნე და თავ­კვე­რი. ევ­რო­პუ­ლი – სე­მი­
ლი­ო­ნი, კა­ბერ­ნე-­სე­მი­ლი­ონ­ ი, თეთ­რი და შა­ვი მუს­კა­ტი, თეთ­რი და წი­თე­ლი
პი­ნო, პედ­რო და სხვა). სკო­ლამ მო­სა­ვა­ლი მი­ი­ღო1­890-ი­ა­ნი წლე­ბის და­
საწყ­ის­ში და სა­კუ­თა­რი ღვი­ნო­ებ­ ის წარ­მო­ე­ბა და­იწყ­ო, წე­ლი­წად­ში მო­სა­ვა­
ლი 48 000 ლიტრს აღ­წევ­და.
სკო­ლის ამოქ­მე­დე­ბის და წარ­მა­ტე­ბუ­ლი მუ­შა­ობ­ ის შემ­დეგ, 1886 წელს
ილია ჭავ­ჭა­ვა­ძემ სა­ზო­გა­დო­ებ­ ას პრე­სით მო­უ­წო­და წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკა­რის

98
სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლის დახ­მა­რე­ბი­სა­კენ, რა­საც და­დე­ბი­თი გა­მოხ­მა­უ­რე­ბა მოჰ­
ყვა და სხვა­დას­ხვა პი­რის შე­წი­რუ­ლო­ბებ­მა სკო­ლი­სათ­ვის 12 682 მა­ნე­თი
შე­ად­გი­ნა.
მხარ­და­ჭე­რის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი კამ­პა­ნია გაგ­რძელ­და შემ­დგომ წლებ­
ში­აც – 1889 წელს სკო­ლას მძი­მე პე­რი­ო­დი და­უდ­გა, რო­დე­საც ზამ­თარ­ში
მო­ულ­ ოდ­ნე­ლად, ხან­ძა­რი გაჩ­ნდა, დი­რექ­ცი­ი­სა და მას­წავ­ლებ­ლე­ბის კორ­
პუ­სი გა­ა­ნად­გუ­რა. ქარ­თულ­მა და სომ­ხურ­მა ტფი­ლი­სურ­მა პრე­სამ და­იწყო
ფარ­თო კამ­პა­ნია სკო­ლის აღ­დგე­ნი­სა და გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის შე­მო­წი­რუ­
ლო­ბე­ბის შე­საგ­რო­ვებ­ლად, რო­მელ­მაც წე­ლი­წად­ზე მეტ ხანს გას­ტა­ნა, მთე­
ლი კავ­კა­სია მო­იც­ვა და რე­გი­ონ­ ის საზღ­ვრებ­საც გას­ცდა. სხვა­დას­ხვა და­
ბა­ში, სო­ფელ­სა და ქა­ლაქ­ში იმარ­თე­ბო­და თე­ატ­რა­ლუ­რი წარ­მოდ­გე­ნე­ბი,
მუ­სი­კა­ლუ­რი და ლი­ტე­რა­ტუ­რუ­ლი სა­ღა­მო­ე­ბი, შეგ­რო­ვი­ლ თან­ხას სკო­ლას
უგ­ზავ­ნიდ­ნენ; მა­გა­ლი­თად, სკო­ლას გა­უგ­ზავ­ნეს შე­მო­წი­რუ­ლო­ბა ჩრდი­ლო­
ეთ კავ­კა­სი­იდ
­ ან, ხუ­მელ­გა­ში მცხოვ­რე­ბი ქარ­თვე­ლე­ბი­სა­გან, ზა­ქა­თა­ლი­დან,
„გურიის ამხანაგობის“ მუ­სი­კა­ლუ­რი ორ­კეს­ტრის მი­ერ გა­მარ­თუ­ლი კონ­ცერ­
ტი­დან და ა.შ. შეგ­რო­ვილ­მა დახ­მა­რე­ბამ სკო­ლას სა­შუ­ა­ლე­ბა მის­ცა, სწრა­
ფად აღედ­გი­ნა დამ­წვა­რი კორ­პუ­სი და სწავ­ლა სრუ­ლი დატ­ვირ­თვით გა­ეგ­
რძე­ლე­ბი­ნა.
სკო­ლამ პირ­ვე­ლი ნა­კა­დი 1889 წელს გა­მო­უშ­ვა. რამ­დე­ნი­მე მოს­წავ­ლემ
მა­შინ­ვე შეძ­ლო სწავ­ლის გაგ­რძე­ლე­ბა რუ­სე­თის იმ­პე­რი­ის სა­უ­კე­თე­სო აგ­რო­
ნო­მი­ულ სას­წავ­ლე­ბელ­ში, ყი­რიმ­ში, ნი­კი­ტის სა­ბა­ღოს­ნო სკო­ლა­ში. სკო­ლამ
მცი­რე ხან­ში შეძ­ლო, მო­ე­ზი­და მოს­წავ­ლე­ე­ბი სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა­დას­ხვა
მხა­რი­დან. 1883 წლი­დან 1913 წლამ­დე მან 623 მოს­წავ­ლე მო­ამ­ზა­და.
სკო­ლის სა­ხე­ლოს­ნო­ე­ბი და ლა­ბო­რა­ტო­რია დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში ივ­
სე­ბო­და ახა­ლი ტექ­ნი­კით. ვი­თარ­დე­ბო­და სას­კო­ლო ბიბ­ლი­ოთ ­ ე­კა, სა­დაც
პე­და­გო­გე­ბის­თვის 3447 წიგ­ნი იყო და­ცუ­ლი, მოს­წავ­ლე­თათ­ვის კი – 655.
სკო­ლას­თან მოწყ­ო­ბი­ლი იყო მუ­ზე­უ­მი, სა­დაც სხვა­დას­ხვა თვალ­სა­ჩი­ნო­ე­ბა
იყო და­ცუ­ლი, რო­მე­ლიც სას­წავ­ლო პრო­ცეს­ში გა­მო­იყ­ ე­ნე­ბო­და.
ამა­ვე დროს წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკა­რის სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლა გახ­და გა­მოც­დი­
ლე­ბის გა­ზი­ა­რე­ბის კე­რა სა­ქარ­თვე­ლო­ში შემ­დგომ წლებ­ში დაწყ­ებ­ უ­ლი სა­
მე­ურ­ნეო გა­ნათ­ლე­ბის ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბი­სათ­ვის. ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლი ჩა­დი­
ო­და ახ­ლად და­არ­სე­ბულ მე­ურ­ნე­ო­ბებ­ში, აკ­ვირ­დე­ბო­და მათ გან­ვი­თა­რე­ბას
და სა­კუ­თა­რი გა­მოც­დი­ლე­ბით სა­სარ­გებ­ლო რჩე­ვებს უზი­ა­რებ­და.
მსგავ­სი კე­რე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, წი­ნამ­ძღვრი­ან­თკა­რის სკო­
ლა 1921 წლამ­დე სტა­ბი­ლუ­რად მუ­შა­ობ­და და შემ­დგომ­ში წარ­მა­ტე­ბუ­ლი
აგ­რო­ნო­მე­ბი­სა და მე­ურ­ნე­ებ­ ის მთე­ლი თა­ო­ბე­ბი აღ­ზარ­და. სკო­ლა იმ­დე­ნად
მიმ­ზიდ­ვე­ლი იყო მი­სი გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი ბა­ზით, რომ იქ ხში­რად სა­მე­ურ­ნეო
სკო­ლის პე­და­გო­გე­ბიც კი გა­დი­ოდ­ნენ პრაქ­ტი­კას. ილია წი­ნამ­ძღვრიშ­ვი­ლი
ღრმად მო­ხუ­ცე­ბუ­ლიც არ წყვეტ­და სკო­ლა­ზე ზრუნ­ვას.
ანა­ლო­გი­უ­რი, თუმ­ცა უფ­რო ფარ­თო პრო­ფი­ლის და უაღ­რე­სად წარ­მა­
ტე­ბუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვა გუ­რი­ის სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კის მოქ­მე­დე­ბას უკავ­შირ­
დე­ბა, რო­მელ­მაც ძი­რე­უ­ლი ცვლი­ლე­ბე­ბი გა­მო­იწ­ვია მხა­რე­ში და შე­უქ­ცე­ვა­

99
დი პროგ­რე­სის საწყ­ი­სი გახ­და.
გუ­რი­ა­ში, სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო ინი­ცი­ატ­ ი­ვის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა და ბიბ­ლი­
ო­თე­კე­ბის ქსე­ლის აწყ­ობ­ ა სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი იდე­ებ­ ის მქო­ნე ენ­თუ­
ზი­ას­ტე­ბის ჯგუფ­მა (მას­წავ­ლებ­ლე­ბი: ისი­დო­რე რა­მიშ­ვი­ლი, არ­სენ წით­ლი­ძე
და ლავ­რენ­ტი წუ­ლა­ძე) და­იწყ­ო. მათ სჯე­რო­დათ, გა­ნათ­ლე­ბის ხელ­მი­საწ­
ვდო­მო­ბით სხვა, უფ­რო მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი პრობ­ლე­მე­ბიც გა­და­იჭ­რე­ბო­და და
კარ­გად ინ­ფორ­მი­რე­ბუ­ლი მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი უკე­თე­სად შეძ­ლებ­დნენ მო­ბი­ლი­ზე­
ბას, და სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ­-პო­ლი­ტი­კურ ცხოვ­რე­ბა­ში ჩარ­თვა­საც და სა­კუ­თა­რი
უფ­ლე­ბე­ბის­თვის ბრძო­ლა­საც. გუ­რი­ის სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კის ინი­ცი­ა­ტი­ვა
1890-ი­ან წლებ­ში გაჩ­ნდა. ორ­გა­ნი­ზა­ტო­რებ­მა თავ­და­პირ­ვე­ლად შე­მო­წი­რუ­
ლო­ბე­ბის შეგ­რო­ვე­ბა და­იწყ­ეს და ინ­ფორ­მა­ცია პრე­სის მეშ­ვე­ო­ბით გა­ავ­რცე­
ლეს. ასე­ვე, აწყ­ობ­დნენ სპე­ცი­ა­ლურ კულ­ტუ­რულ ღო­ნის­ძი­ე­ბებს თან­ხე­ბის
მო­ბი­ლი­ზე­ბის მიზ­ნით, სოფ­ლებ­ში მარ­თავ­დნენ თე­ატ­რა­ლურ წარ­მოდ­გე­
ნებს და ასე ეტა­პობ­რი­ვად აგ­რო­ვებ­დნენ რე­სურ­სებს ბიბ­ლი­ო­თე­კი­სათ­ვის.
ღო­ნის­ძი­ე­ბებ­ზე და­უღ ­ ა­ლა­ვად ესა­უბ­რე­ბოდ­ნენ დამ­სწრე­ებს გა­ნათ­ლე­ბის
მნიშ­ვნე­ლო­ბა­ზე. ინი­ცი­ა­ტი­ვას მარ­თლაც ბევ­რი მხარ­დამ­ჭე­რი გა­მო­უჩ­ნდა,
რო­გორც თა­ვად­-აზ­ნა­ურ­თა ისე მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი­სა და გლე­ხე­ბის მხრი­დან.
ხან­გრძლი­ვი დის­კუ­სი­ის შემ­დეგ გუ­რი­ის პირ­ვე­ლი სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კა
გა­იხ­სნა სო­ფელ აკეთ­ში, დის­კუ­სი­ის მთა­ვარ თე­მას კი ის წარ­მო­ად­გენ­და, რომ
ბიბ­ლი­ო­თე­კა მაქ­სი­მა­ლუ­რად ხელ­მი­საწ­ვდო­მი ყო­ფი­ლი­ყო სოფ­ლე­ბის მაცხ­
ოვ­რებ­ლე­ბი­სათ­ვის. მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ სო­ფე­ლი აკე­თი ამ მხრივ სრუ­
ლი­ად შე­სა­ბა­მი­სი ად­გი­ლი არ იყო, ბიბ­ლი­ო­თე­კის გახ­სნა მა­ინც გა­დაწყ­და,
რად­გან ერ­თ-ერ­თი ინი­ცი­ა­ტო­რი, არ­სენ წით­ლი­ძე, სწო­რედ აკე­თის სკო­ლა­ში
მუ­შა­ობ­და. ბიბ­ლი­ო­თე­კას კი მუდ­მი­ვად ესა­ჭი­რო­ე­ბო­და მეთ­ვალ­ყუ­რე­ო­ბა.
შე­ნო­ბა ბიბ­ლი­ოთ ­ ე­კი­სათ­ვის გლე­ხი ნი­კო ქუ­რი­ძი­სა­გან შე­იძ­ ი­ნეს. აღ­სა­
ნიშ­ნა­ვი­ა, რომ, რო­დე­საც გამ­ყიდ­ველ­მა ინი­ცი­ა­ტი­ვის შე­სა­ხებ შე­იტყ­ო, სახ­
ლი ნა­ხე­ვარ ფა­სად გა­ყი­და. მრა­ვალ­მა გა­მომ­ცემ­ლო­ბამ (დე­და­ქა­ლაქ­ში)
უფა­სოდ გა­დას­ცა წიგ­ნე­ბი აკე­თის ბიბ­ლი­ო­თე­კას. შე­მო­წი­რუ­ლო­ბებს იღებ­
დნენ კერ­ძო პი­რე­ბიც. 1893 წლის 22 აგ­ვის­ტოს სა­ზე­იმ­ ოდ გა­იხ­სნა გუ­რი­ის
სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კა. აღ­სა­ნიშ­ნა­ვი­ა, რომ გახ­სნას მაზ­რის ად­მი­ნის­ტრა­
ცი­ის არ­ცერ­თი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი არ ეს­წრე­ბო­და. ეს ფაქ­ტი გა­მო­ხა­ტავ­და,
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ზო­გად, ცივ და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბას მსგავ­სი სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ­-
სა­მო­ქა­ლა­ქო ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის მი­მართ.
მი­უ­ხე­და­ვად დაბ­რკო­ლე­ბე­ბი­სა (ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის მხრი­დან, ფი­ნან­სუ­რი
უზ­რუნ­ველ­ყო­ფი­სა თუ სხვა მო­ტი­ვე­ბის გა­მო) ბიბ­ლი­ო­თე­კამ თა­ვი­სი არ­სე­
ბო­ბის მან­ძილ­ზე მნიშ­ვნე­ლო­ვან შე­დე­გებს მი­აღ­წი­ა. ინი­ცი­ა­ტო­რე­ბი­სათ­ვის კი
იმ­დე­ნად აქ­ტუ­ა­ლუ­რი იყო გა­ნათ­ლე­ბის ხელ­მი­საწ­ვდო­მო­ბა და, ზო­გა­დად,
მო­სახ­ლე­ო­ბის გა­ნათ­ლე­ბა­ზე ზრუნ­ვა, რომ გა­დაწყ­ვი­ტეს, თა­ვად შე­მო­ევ­
ლოთ სო­ფ­ლე­ბი და გლე­ხე­ბამ­დე წიგ­ნე­ბი მი­ე­ტა­ნათ. ბიბ­ლი­ო­თე­კის და­არ­
სე­ბის მო­ნა­წი­ლე სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი ზა­ქა­რია ჩი­ჩუა სა­ინ­ტე­რე­სოდ აღ­წერს
ბიბ­ლი­ო­თე­კის მი­ერ მოკ­ლე დრო­ში გა­მოწ­ვე­ულ სო­ცი­ა­ლურ ცვლი­ლე­ბებს:
„... ერთ მშვე­ნი­ერ დღეს, პაპ­ნა­ქე­ბა სიცხ­ის დროს, ხვირ­ჯი­ნის ორ­თა­ვე

100
თვლე­ბი სხვა­დას­ხვა წიგ­ნე­ბით გა­იმ­სო, თქვენს უმორ­ჩი­ლეს მო­ნას აჰ­კი­დეს
და სო­ფელ­-სო­ფელ წიგ­ნე­ბის და­სა­რი­გებ­ლად აა­ღო­ღეს. ვიტყ­ვით და თქვენ
კი სატ­რა­ბა­ხოდ ნუ ჩა­მო­მარ­თმევთ, რომ ხვირ­ჯინ აკი­დე­ბულს სო­ფელ­-სო­
ფელ ორ­ღო­ბე­ებ­შუა მი­მა­ვალს თა­ვი მოგ­ვწონ­და, ვი­ნა­იდ ­ ან სხვი­სი გო­ნე­ბის
ნა­წარ­მო­ე­ბი და ცოდ­ნა დაგ­ვქონ­და და თა­ნაც ამ ცოდ­ნას ვა­რი­გებ­დით, ამ
კუთხ­ის და იმ კუთხ­ის ამ­ბებს ვგე­ბუ­ლობ­დით, ვის რა წიგ­ნი აინ­ტე­რე­სებ­და
და ეხა­ლი­სე­ბო­და ვტყო­ბი­ლობ­დით და სა­ცა კი მი­ვი­დო­დით თუ­თი­ყუ­ში­ვით
გა­ვი­ძა­ხო­დით: წიგ­ნე­ბი იკითხ­ეთ, ცოდ­ნა შე­ი­ძი­ნეთ და ჩვენს ხვირ­ჯინს მოვ­
ხსნი­დით თავს, ამო­ვი­ღებ­დით წიგნს და გუ­ლუხვ მას­პინ­ძელს უნ­დო­და თუ
არ უნ­დო­და, ხმა მაღ­ლათ უკითხ­ავ­დით: „ვინ დას­თვა­ლოს ზღვა­ში ქვი­შა და
ან ცა­ზე ვარ­სკვლა­ვე­ბი“ ... და ა. შ. ... მე­ტად კარ­გი სა­ნა­ხა­ვი იყო, დღე­საც
სა­სი­ა­მოვ­ნო მო­სა­გო­ნა­რი­ა, რომ მე­ტად­რე კვი­რა­-უქ­მე­ებ­ში და საქ­მის დღე­
ებ­ში­აც სა­ღა­მო­ო­ბით ქალ­-ვაჟ­ნი და და­სა­რის­ტი­ა­ნე­ბუ­ლი გლე­ხე­ბი ბიბ­ლი­ო­
თე­კის გვა­რი­ან მოგ­რძო მა­გი­დის ირ­გვლივ ის­ხდენ და ხმა­მაღ­ლათ წიგ­ნის,
თუ გა­ზე­თის მკითხ­ველს გულ­მოდ­გი­ნეთ, ბე­ჯი­თად და სა­სო­ე­ბით ყურს უგ­
დებ­დნენ. ასე გე­გო­ნე­ბო­დათ, ღრმათ მორ­წმუ­ნე­ნი საყ­დარ­ში თავ­მოყ­რი­ლან
და სუ­ლის სა­ო­ხათ მქა­და­გებ­ლის სიტყ­ვებს ის­მე­ნე­ნო“.
არ­სე­ბო­ბის პირ­ველ წლებ­ში­ვე, ბიბ­ლი­ო­თე­კის ეფექ­ტი­ა­ნო­ბა ცხა­დი გახ­
და. სა­ი­ლუს­ტრა­ცი­ოდ, პრე­სა­ში გაშ­ლი­ლი დის­კუ­სი­ის ფონ­ზე, რამ­დე­ნად
მი­ზან­შე­წო­ნი­ლი იყო გუ­რი­ის სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ო­თე­კის აკეთ­ში გახ­სნა, საქ­
მის მო­თა­ვე­ე­ბი დრო­გა­მოშ­ვე­ბით ათავ­სებ­დნენ ბიბ­ლი­ო­თე­კის მუ­შა­ო­ბის სტა­
ტის­ტი­კურ ცნო­ბებს, რო­მელ­თა თა­ნახ­მა­დაც, მა­გა­ლი­თად, 1895 წელს, ორი
თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში, ბიბ­ლი­ოთ ­ ე­კით 21 სოფ­ლი­დან 315 ადა­მი­ან­მა ისარ­
გებ­ლა, მომ­დევ­ნო ორ თვე­ში კი 200-მა მკითხ­ველ­მა 600-მდე ერ­თე­უ­ლი
გა­ი­ტა­ნა წა­სა­კითხ­ად. გა­მოქ­ვეყ­ნე­ბუ­ლი ან­გა­რი­შე­ბის მი­ხედ­ვით, მომ­ხმა­რე­
ბელ­თა რიცხ­ვი სტა­ბი­ლუ­რი იყო, და­ფარ­ვის ზო­ნა კი თა­ნაბ­რად სწვდე­ბო­და
გუ­რი­ის ყვე­ლა მხა­რეს, უფ­რო მე­ტიც, ბა­თუ­მი­და­ნაც კი გა­იტ ­ ა­ნეს წიგ­ნი წა­სა­
კითხ­ად. ამა­ვე დროს, კო­ლექ­ტი­უ­რი კითხ­ვის გა­მო, მკითხ­ველ­თა რე­ა­ლუ­რი
რიცხ­ვი 10-ჯე­რაც აღე­მა­ტე­ბო­და ფიქ­სი­რე­ბულ მომ­ხმა­რებ­ლებს. მომ­დევ­ნო
წლებ­ში თა­ვი იჩი­ნა სხვა სა­ხის პრობ­ლე­მებ­მა: ერ­თი მხრივ, პრე­სა­ში გაშ­
ლი­ლი ხსე­ნე­ბუ­ლი დის­კუ­სი­ის კვალ­დაკ­ვალ, და­მა­არ­სებ­ლებ­მა მო­წი­ნა­აღ­
მდე­გე­ებს მო­უ­წო­დეს, რომ, თუ­კი ისი­ნი უკ­მა­ყო­ფი­ლო­ნი იყ­ვნენ სა­ხალ­ხო
ბიბ­ლი­ო­თე­კის სი­შო­რით და ეს აწუ­ხებ­დათ, თვი­თონ­ვე ეთა­ვათ სა­კუ­თარ
სოფ­ლებ­სა და და­ბებ­ში სამ­კითხ­ვე­ლო­ე­ბის გახ­სნა. ამ არ­გუ­მენ­ტმა და გუ­
რი­ის, აკე­თის სა­ხალ­ხო ბიბ­ლი­ოთ ­ ე­კის პირ­ვე­ლი წლე­ბის წარ­მა­ტე­ბამ, ერ­თი
მხრივ, მა­გა­ლი­თი მის­ცა სხვა ენ­თუ­ზი­ას­ტებს, ხო­ლო, მე­ო­რე მხრივ, ობი­ექ­
ტუ­რი მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბა გა­ა­ჩი­ნა სოფ­ლებ­ში ლი­ტე­რა­ტუ­რის გავ­რცე­ლე­ბა­ზე,
რა­საც აკე­თის ბიბ­ლი­ო­თე­კა უკ­ვე ვე­ღარ აუ­დი­ო­და და მა­ლე­ვე გუ­რი­ის სოფ­
ლე­ბი სამ­კითხ­ვე­ლო­ე­ბის ქსე­ლით და­ი­ფა­რა; შე­საბ­მი­სად, აკეთ­ში გახ­სნი­ლი
„გურიის სახალხო ბიბლიოთეკა“ იქ­ცა იმ წყა­როდ, რო­მელ­მაც შე­უქ­ცე­ვა­დი
გა­ხა­და გა­ნათ­ლე­ბის გავ­რცე­ლე­ბა გუ­რი­ა­ში და, თა­მა­მად შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას,
კულ­ტუ­რულ რე­ვო­ლუ­ცი­ას და­უ­დო სა­ფუძ­ვე­ლი.

101
 მსგავ­სი, უკ­ვე კომ­ბი­ნი­რე­ბუ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის 1890-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან უკ­ვე
სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ყო­ველ­დღი­უ­რო­ბის ნა­წი­ლი და ერ­თგვა­რი მო­დაც კი გახ­და,
რა­საც პრე­სის აქ­ტი­უ­რი მხარ­და­ჭე­რა და სის­ტე­მა­ტუ­რი პრო­პაგა­ნდა უმაგ­
რებ­და ზურგს; ქარ­თუ­ლე­ნო­ვა­ნი გა­მო­ცე­მე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა და გავ­რცე­ლე­
ბა ნელ­-ნე­ლა შე­საძ­ლე­ბელს ხდი­და, სხვა­დას­ხვა რე­გი­ო­ნე­ბი ერ­თმა­ნეთ­თან
და­ე­კავ­ში­რე­ბი­ნა და სა­უკ­ ე­თე­სო გა­მოც­დი­ლე­ბის გა­ზი­ა­რე­ბი­სათ­ვის შე­ეწყო ხე­
ლი; ამ პე­რი­ო­დი­დან იქ­მნე­ბო­და და აქ­ტი­უ­რად მუ­შა­ობ­და სხვა­დას­ხვა ფორ­
მის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი, კავ­ში­რე­ბი, ასო­ცი­ა­ცი­ე­ბი. პრო­ცე­სებ­ში
მე­ტად და მე­ტად აქ­ტი­უ­რად ერ­თვე­ბო­და სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ო­ბაც; ხში­რად
სოფ­ლის თე­მი თა­ვად იწყ­ებ­და კულ­ტუ­რულ­-სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო ინი­ცი­ა­ტი­
ვებს (სამ­კითხ­ვე­ლოს, სკო­ლის და­არ­სე­ბა, თე­ატ­რის მშე­ნებ­ლო­ბა, ქვეყ­ნის
მას­შტა­ბით სხვა­დას­ხვა კულ­ტუ­რულ­-სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო და საქ­ველ­მოქ­მე­
დო ინი­ცი­ა­ტი­ვის მხარ­და­ჭე­რა) და მარ­თავ­და კამ­პა­ნი­ას მა­ტე­რი­ა­ლურ­-ფი­
ნან­სუ­რი რე­სურ­სე­ბის მო­ბი­ლი­ზე­ბის მიზ­ნით.
სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და კულ­ტუ­რუ­ლი ცხოვ­რე­ბის ასე­თი გა­მო­ცოცხ­ლე­ბის
კარ­გი მა­გა­ლი­თი გახ­და ქი­ზი­ყი; მე-19 სა­უ­კუ­ნის მი­წუ­რულს სამ­კითხ­ვე­ლოს
გახ­სნის იდეა წა­რმო­იშ­ვა სიღ­ნა­ღის მაზ­რის სო­ფელ ქვე­მო მაჩხ­ა­ან­შიც134,
სა­დაც ქვე­მო მაჩხ­ა­ან­ ის ახალ­გაზ­რდო­ბამ საქ­ველ­მოქ­მე­დო წარ­მოდ­გე­ნე­ბის
გა­მარ­თვის გზით ქარ­თუ­ლი სამ­კითხ­ვე­ლოს და­არ­სე­ბა მო­ა­ხერ­ხა. ამა­ვე სო­
ფელ­ში, ად­გი­ლობ­რი­ვი ინი­ცი­ატ ­ ი­ვით და დი­დი სა­ზო­გა­დობ­რი­ვი კამ­პა­ნი­ის
შე­დე­გად მო­სახ­ლე­ო­ბამ იმ დრო­ი­სათ­ვის მე­ტად თა­ნა­მედ­რო­ვე და მას­შტა­
ბუ­რი სა­ხალ­ხო თე­ატ­რის აშე­ნე­ბა და ამოქ­მე­დე­ბა შეძ­ლო.
თუმ­ცა არ­სე­ბობ­და პი­რუ­კუ გა­მო­ცდ­ილე­ბაც, რო­დე­საც ქვე­ყა­ნა­ში შექ­
მნი­ლი მცი­რეხ­ნი­ა­ნი, ხელ­საყ­რე­ლი სი­ტუ­ა­ცი­ი­სას წა­მოწყ­ე­ბულ­მა სუფ­თად
სა­მე­ურ­ნეო და სო­ცი­ა­ლურ­მა ინი­ცი­ა­ტი­ვამ, უმოკ­ლეს დრო­ში კულ­ტუ­რუ­ლი
ძვრე­ბიც მო­ი­ტა­ნა თან და უნი­კა­ლუ­რი გა­მოც­დი­ლე­ბა შექ­მნა სოფ­ლის აბ­სო­
ლუ­ტუ­რი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კუთხ­ით. ეს მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი ეპი­ზო­დი სო­
ფელ გულ­გუ­ლას კო­მუ­ნის ის­ტო­რი­ას უკავ­შირ­დე­ბა.
ლევ ტოლ­სტო­ის ფი­ლო­სო­ფი­უ­რი შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბის მიმ­დე­ვარ­მა, სოფ­
ლის მკვიდ­რმა ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვილ­მა სო­ფელ გულ­გუ­ლა­ში (თე­ლა­ვის მაზ­
რა) „ტოლსტოველთა“ მსგავ­სი კო­მუ­ნის შექ­მნა გა­დაწყ­ვი­ტა მე­ო­ცე სა­უკ­ უ­ნის
და­საწყ­ის­ში და მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ ძა­ლი­ან მცი­რე ხანს იარ­სე­ბა, თა­ნა­
მედ­რო­ვე სა­ზო­გა­დო­ე­ბის დი­დი ყუ­რადღ­ე­ბა და სიმ­პა­თია და­იმ­სა­ხუ­რა. 1862
წელს და­ბა­დე­ბუ­ლი ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვი­ლი სო­ფელ გულ­გუ­ლა­ში გახ­და
სოფ­ლის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის სა­ჭი­რო საქ­მის ინი­ცი­ა­ტო­რი და მოგ­ვი­ა­ნე­ბით
კო­მუ­ნის სუ­ლის ჩამ­დგმე­ლი. 1890-ი­ან წლებ­ში, სოფ­ლის მძი­მე ეკო­ნო­მი­კუ­
რი მდგო­მა­რე­ო­ბის გა­მოს­წო­რე­ბის მიზ­ნით, თა­ნა­სოფ­ლე­ლე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­
ბით, მან წა­მო­აყ­ ე­ნა სა­ერ­თო-­სა­სოფ­ლო მა­რა­ნი-­სარ­და­ფის შექ­მნის იდე­ა, სა­
დაც გლე­ხე­ბი და­აგ­რო­ვებ­დნენ ზედ­მე­ტი მო­სავ­ლი­სა­გან და­ყე­ნე­ბულ ღვი­ნოს
და მი­სი რე­ალ ­ ი­ზა­ცი­ის შემ­დეგ მი­ღე­ბულ ფულს შე­ნა­ტა­ნის პრო­პორ­ცი­ულ ­ ად

134 „სოფელი ქვემო მაჩხაანი − ქიზიყის კულტურულ-ეკონომიკური ცენტრი“,

თამარ სიხარულიძე, ინიციატივა ცვლილებისათვის − თემის თვითორგანიზებისა და
თანამშრომლობის გამოცდილება საქართველოში საბჭოთა ოკუპაციამდე, 2015 წ. გვ 49.

102
გა­ი­ნა­წი­ლებ­დნენ, ან სა­ერ­თო საქ­მის გან­ვი­თა­რე­ბას მო­ახ­მარ­დნენ. მარ­ნის
მშე­ნებ­ლო­ბი­სათ­ვის სა­ჭი­რო თან­ხე­ბის მი­სა­ღე­ბად მან მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბის სა­
მი­ნის­ტროს მი­მარ­თა, მი­სი შუ­ამ­დგომ­ლო­ბა უპა­სუ­ხოდ დარ­ჩა და ღვი­ნის
„კომუნალური მეურნეობის“ შექ­მნის იდეა ჩა­ი­შა­ლა.
ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა არა­თუ ხელს უწყ­ობ­და, ხში­რად საკ­მაო
დაბ­რკო­ლე­ბებს უქ­მნი­და ნე­ბის­მი­ე­რი თვით­მოქ­მე­დი ჯგუ­ფის ინი­ცი­ა­ტი­ვას,
და­მო­უკ­ ი­დებ­ლად ემოქ­მე­დათ თე­მის კე­თილ­დღე­ობ­ ი­სათ­ვის. ხე­ლი­სუფ­ლე­
ბა ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვილს ავიწ­რო­ებ­და აქ­ტი­უ­რი სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო მუ­შა­ო­
ბის, მი­სი ავ­ტო­რი­ტე­ტი­სა და თა­ვი­სუ­ფა­ლი აზ­როვ­ნე­ბის გა­მოც. მი­უ­ხე­და­ვად
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მხრი­დან შექ­მნი­ლი დაბ­რკო­ლე­ბე­ბი­სა, იგი მა­ინც არ წყვეტ­
და გლე­ხე­ბის სა­მე­ურ­ნეო გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის იდე­ის და­მუ­შა­ვე­ბას, რაც მო­ა­ხერ­ხა
კი­დეც 1905 წელს, რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბის დროს. გარ­კვე­უ­ლი ფა­რუ­
ლი მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შა­ოე­ ­ბის ჩა­ტა­რე­ბის შემ­დეგ, 1906 წელს სო­ფელ
გულ­გუ­ლა­ში ჩა­ტარ­და სოფ­ლის ყრი­ლო­ბა, სა­დაც ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვილ­მა
დამ­სწრე სა­ზო­გა­დო­ე­ბას კო­მუ­ნის და­არ­სე­ბა ამ­ცნო და გლე­ხებს მო­უწ­ ო­და
შე­ერ­თე­ბოდ­ნენ ამ წა­მოწყ­ე­ბას:
„... ხომ ხე­დავთ, რომ ჩვენ­თვის არა­ვინ ზრუ­ნავს, ჩვენ თვი­თონ ვიზ­რუ­
ნოთ ჩვე­ნი თა­ვის­თვის. სი­ღა­რი­ბის და გა­ჭირ­ვე­ბის წა­მა­ლი მე ძა­ლი­ან ბევ­რი
ვე­ძე­ბე, მაგ­რამ ვე­რა ვი­პო­ვე რა, გარ­და ერ­თო­ბი­სა, გარ­და ძმო­ბი­სა, გარ­და
ამ­ხა­ნა­გო­ბი­სა. ცალ­-ცალ­კე რომ ვიყ­ვნეთ, ჩვენ გა­ჭირ­ვე­ბას, ჩვენ და­ბე­ჩა­ვე­
ბას ვერ მო­ვუვ­ლით, რად­გან ჩვე­ნი გა­ჭირ­ვე­ბა დი­დი­ა, და ერ­თმა­ნე­თის­გან
გა­ცალ­კე­ვე­ბუ­ლებს ძა­ლა არ შეგ­ვწევს. ყვე­ლას ერ­თად – კი ძა­ლი­ან გაგ­ვი­
ად­ვილ­დე­ბა ჩვე­ნი ჭრი­ლო­ბე­ბის მოვ­ლა, რო­გორც ერთ კა­მეჩ­თან ერ­თად
მე­ო­რე­საც უბამთ ხოლ­მე უღელ­ში და ისი­ნი ერ­თად ეწე­ვი­ან ჭა­პანს, ისე ჩვენც
უნ­და მო­ვიქ­ცეთ.“
მან დამ­სწრე გლე­ხებს ქო­ნე­ბის გა­ერ­თი­ა­ნე­ბი­სა­კენ და ერ­თობ­ლი­ვი შრო­
მი­სა­კენ მო­უ­წო­და. მარ­თლაც დამ­სწრე 190 კომ­ლი­დან 70 ოჯახ­მა მა­შინ­ვე
გა­ნაცხ­ა­და თან­ხმო­ბა. ასე და­იწყო მუ­შა­ო­ბა გულ­გუ­ლის კო­მუ­ნამ, რო­მელ­საც
„ერთობა და ძმობა“ ეწო­დე­ბო­და. ერ­თობ­ლი­ვი ფი­ზი­კუ­რი შრო­მა, მე­ვე­ნა­
ხე­ო­ბა და ხორ­ბლის წარ­მო­ე­ბა, მე­ფუტ­კრე­ო­ბა, მე­აბ­რე­შუ­მე­ო­ბა, ხელ­საქ­მე
– ფარ­და­გე­ბის, ხა­ლი­ჩე­ბის და წინ­დე­ბის ქსო­ვა, მე­სა­ქონ­ლე­ო­ბა-­მეფ­რინ­ვე­
ლე­ო­ბა – ეს იყო კო­მუ­ნის საქ­მი­ან­ ო­ბა. სა­ღა­მო­ო­ბით ტარ­დე­ბო­და კო­მუ­ნის
კრე­ბე­ბი, ასე­ვე გარ­კვე­უ­ლი პე­რი­ოდ­ უ­ლო­ბით წევ­რთა სა­ერ­თო კრე­ბე­ბი. კო­
მუ­ნის წარ­მა­ტე­ბა უცხო პი­რებ­საც იზი­დავ­და, რომ­ლე­ბიც ამ გა­მოც­დი­ლე­ბის
გა­საც­ნო­ბად მთე­ლი სა­ქარ­თვე­ლო­დან ჩა­მო­დი­ოდ­ნენ და ასე­ვე ად­გი­ლობ­
რი­ვი, აქამ­დე ეჭ­ვით გან­მსჭვა­ლუ­ლი გლე­ხე­ბიც და­არ­წმუ­ნა გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის
სის­წო­რე­ში. კო­მუ­ნის ფარ­გლებ­ში არა მხო­ლოდ სა­მე­ურ­ნე­ო, რა­მედ კულ­
ტუ­რულ­-სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო პროგ­რა­მაც მუ­შა­ობ­და – ყვე­ლა დამ­კვირ­ვე­ბე­
ლი აღ­ნიშ­ნავ­და, რამ­დე­ნად სწრა­ფად მო­ის­პო სო­ფელ­ში სა­ყო­ფაცხ­ოვ­რე­ბო
კრი­მი­ნა­ლი, ლო­თო­ბა და რო­გორ გა­აქ­ტი­ურ­დნენ კო­მუ­ნის წევ­რი ქა­ლე­ბი,
რო­მელ­თაც ცალ­კე შრო­მი­თი ჯგუ­ფი ჰქონ­დათ ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი და ძა­ლი­
ან ცდი­ლობ­დნენ, სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის წა­მოწყ­ებ­ ას. კო­მუ­ნარ­

103
თა რიცხ­ვი მა­ლე 120 კომ­ლამ­დე გა­ი­ზარ­და. მათ მო­ა­ხერ­ხეს მი­წის და­მა­ტე­
ბი­თი ფარ­თო­ბე­ბის იჯა­რით აღე­ბა და საქ­მი­ა­ნო­ბის გა­ფარ­თო­ე­ბა.
კო­მუ­ნის იდე­ას და საქ­მი­ა­ნო­ბას არა მხო­ლოდ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა უყუ­რებ­
და ეჭ­ვის თვა­ლით და მტრუ­ლად. კო­მუ­ნის წარ­მა­ტე­ბა სა­ხი­ფა­თოდ მი­აჩ­ნდა
სოფ­ლის შეძ­ლე­ბულ გლე­ხო­ბა­საც, რო­მელ­თაც სა­კუ­თა­რი დი­დი მა­მუ­ლე­ბი
ჰქონ­დათ და რომ­ლე­ბიც და­ქი­რა­ვე­ბულ შრო­მას იყე­ნებ­დნენ; მტრუ­ლი გან­
წყო­ბე­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად, 1906 წლის პო­ლი­ტი­კუ­რი ვი­თა­რე­ბაც და­ემ­ ა­ტა –
რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მოძ­რა­ო­ბა და­მარ­ცხდა და ე.წ. „შავი რეაქციის“ ხა­ნამ მაზ­რის
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ას თა­ვი­სუფ­ლად მოქ­მე­დე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბა და­უბ­რუ­ნა., რო­მე­
ლიც აქამ­დე პა­სი­უ­რად, მაგ­რამ ეჭ­ვის თვა­ლით უყუ­რებ­და უკონ­ტრო­ლო სა­
მე­ურ­ნეო და პო­ლი­ტი­კურ წარ­მო­ნაქმნს და ინი­ცი­ა­ტო­რის – ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­
ვი­ლის მო­წო­დე­ბებს, რომ გლე­ხებს თა­ვად ეზ­რუ­ნათ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
გან­ვი­თა­რე­ბა­ზე. მაზ­რის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ამ „პრობლემის“ მო­საგ­ვა­რებ­ლად
თა­ნა­სოფ­ლე­ლებ­სა და კო­მუ­ნის წევ­რებს შო­რის არ­სე­ბუ­ლი და­ძა­ბუ­ლო­ბა
გა­მო­იყ­ ე­ნა და მხა­რე­ე­ბი ერ­თმა­ნეთს მე­ტად და­უ­პი­რის­პი­რა. გან­ხეთ­ქი­ლე­ბა
ფი­ზი­კურ და­პი­რის­პი­რე­ბამ­დეც მი­ვი­და, ივა­ნე კო­ლე­ლიშ­ვი­ლი და­ა­პა­ტიმ­რეს,
ხო­ლო კო­მუ­ნა დაშ­ლი­ლად გა­მო­აცხ­ა­დეს.
მსგავ­სი კარ­დი­ნა­ლუ­რი ცვლი­ლე­ბე­ბის წარ­მა­ტე­ბუ­ლი, თუმ­ცა უფ­რო ხან­
გრძლი­ვი და კომ­პლექ­სუ­რი მა­გა­ლი­თი სო­ფელ ავ­ლე­ვის მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ას
უკავ­შირ­დე­ბა, რომ­ლის ინი­ცი­ა­ტო­რიც კონ­სტან­ტი­ნე (კოს­ტა) ამი­რა­ჯი­ბი იყო.
მან ახალ­გაზ­რდო­ბი­დან­ვე გა­დაწყ­ვი­ტა, საზღ­ვარ­გა­რეთ მი­ღე­ბუ­ლი ცოდ­ნა
და გა­მოც­დი­ლე­ბა თა­ვის სო­ფელ­ში გა­მო­ე­ყე­ნე­ბი­ნა. იგი სამ­შობ­ლო­ში დაბ­
რუნ­და და სოფ­ლის მო­დერ­ნი­ზა­ცი­ის რთულ გზას და­ად­გა.
ამი­რა­ჯი­ბის მთა­ვა­რი მი­ზა­ნი იყო ქარ­თლში მე­ურ­ნე­ო­ბე­ბის გა­ნახ­ლე­ბა
გლე­ხებს შო­რის თა­ნა­მედ­რო­ვე ტექ­ნო­ლო­გი­ე­ბი­სა და სა­მე­ურ­ნეო მიდ­გო­მე­
ბის პო­პუ­ლა­რი­ზა­ცია და სხვ. მრა­ვა­ლი წე­ლი დას­ჭირ­და ინი­ცი­ა­ტორს მიზ­ნის
მი­საღ­წე­ვად; შეხ­ვდა ბევ­რი დაბ­რკო­ლე­ბა, უწევ­და თავ­და­პირ­ვე­ლი მიდ­გო­
მე­ბის გა­და­ფა­სე­ბა და საქ­მის ხე­ლახ­ლა დაწყ­ე­ბა. შე­იქ­მნა თა­ნა­მედ­რო­ვე სა­
სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო ტექ­ნი­კის პარ­კი, რა­საც მომ­დევ­ნო ნა­ბი­ჯე­ბიც მოჰ­ყვა:
სა­მე­ურ­ნეო ამ­ხა­ნა­გო­ბის და­ფუძ­ნე­ბა, რა­მაც სოფ­ლის მცხოვ­რებ­თა შე­მო­სავ­
ლე­ბი გა­ზარ­და; სო­ფელ­ში ქსე­ნო­ნის, სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლი­სა და
სა­ხე­ლო­ბო კურ­სე­ბის გახ­სნა, სა­დაც სწავ­ლა ძი­რი­თა­დად ქარ­თულ ენა­ზე
მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და; სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლის პან­სი­ო­ნის მოწყ­ო­ბა, სა­დაც ცხოვ­რობ­
და 200-მდე მოს­წავ­ლე მთე­ლი სა­ქარ­თვე­ლო­დან; სა­ხე­ლოს­ნო­ებ­ ის გან­ვი­
თა­რე­ბით გაჩ­ნდა შე­მო­სა­ვა­ლი სხვა იდე­ე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­სათ­ვის და სა­
გან­მა­ნათ­ლებ­ლო წრე­ებ­ ი­სა თუ სკო­ლის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბი­სათ­ვის.
შემ­დეგ დღის წეს­რიგ­ში თა­ვი­სუ­ფა­ლი დრო­ის პრობ­ლე­მა დად­გა: კერ­
ძოდ, თუ რო­გორ უნ­და მოხ­მა­რე­ბო­და იგი მოს­წავ­ლე­თა სუ­ლი­ერ გან­ვი­თა­
რე­ბას. შე­დე­გად, გა­იხ­სნა მუ­სი­კა­ლუ­რი წრე, შე­იქ­მნა ავ­ლე­ვის სა­სოფ­ლო-­სა­
მე­ურ­ნეო სკო­ლის ორ­კეს­ტრი, იმარ­თე­ბო­და კონ­ცერ­ტე­ბი, რა­მაც თით­ქმის
მთე­ლი სო­ფე­ლი მი­ი­ზი­და და ჩარ­თო სოფ­ლის კულ­ტუ­რულ ცხოვ­რე­ბა­ში;
მოგ­ვი­ა­ნე­ბით ეკ­რან­ზე დი­ა­ფილ­მებ­საც უშ­ვებ­დნენ, სკო­ლა­ში თე­ატ­რა­ლუ­რი

104
სცე­ნაც მო­ეწყო და დრა­მა­ტუ­ლი წრეც ამუ­შავ­და.
1915 წლი­სათ­ვის ავ­ლე­ვი საჩ­ვე­ნე­ბელ ევ­რო­პუ­ლი ტი­პის სო­ფელს წარ­
მო­ად­გენ­და. სო­ფელ­ში მოქ­მე­დებ­და სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო და საკ­რე­დი­ტო
ამ­ხა­ნა­გო­ბა, კო­ო­პე­რა­ტი­ვი, ელექ­ტრო­სად­გუ­რი, რო­მე­ლიც ელექ­ტრო­ე­ნერ­
გი­ით ამა­რა­გებ­და სკო­ლას, სა­ხე­ლოს­ნო­ებს, სა­ხერხ და ხორ­ბლის სა­ლეწ
მან­ქა­ნებს, სო­ფელ­სა და წის­ქვილს. სა­მე­ურ­ნეო ამ­ხა­ნა­გო­ბას მოწყ­ო­ბი­ლი
ჰქონ­და მან­ქა­ნა­-ი­ა­რა­ღე­ბის საც­დე­ლი სად­გუ­რი, საც­დე­ლი მინ­დვრე­ბი ნა­თე­
სე­ბი­სათ­ვის, ხე­ხი­ლის ბა­ღი, სა­ფუტ­კრე, ქი­მი­უ­რი ლა­ბო­რა­ტო­რი­ა, ცხენ­თსა­
შე­ნი და ეტ­ლე­ბის სად­გუ­რი.
ჩა­მოთ­ვლი­ლი კონ­კრე­ტუ­ლი მა­გა­ლი­თე­ბის მსგავ­სი – ეკო­ნო­მი­კუ­რი
ცვლი­ლე­ბე­ბის და გან­ვი­თა­რე­ბის გზით გრძლვა­დი­ა­ნი მწყობ­რი და ევო­
ლუ­ცი­ურ ­ ი გან­ვი­თა­რე­ბის სცე­ნა­რი უფ­რო და უფ­რო პო­პუ­ლა­რუ­ლი გახ­და
1900-ი­ან­ ი წლე­ბის და­საწყ­ი­სი­სათ­ვის, რა­საც სა­ქარ­თვე­ლო­ში კო­ო­პე­რა­ცი­
უ­ლი მოძ­რა­ო­ბის ბუ­მი და ნახ­ტო­მი­სე­ბუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბა მოჰ­ყვა. ამ დარ­
გის პერ­სპექ­ტი­ვას ზურგს უმაგ­რებ­და წი­ნა ათ­წლე­უ­ლე­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბაც,
რო­მე­ლიც ცხა­დად აჩ­ვე­ნებ­და, რომ სა­ქარ­თვე­ლოს დი­დი ნა­წი­ლის სოფ­
ლის მე­ურ­ნე­ო­ბის წარ­მო­ე­ბას შე­ეძ­ლო, არა თუ ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ჭი­რო­ე­
ბე­ბი და­ეკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბი­ნა, არა­მედ დი­დი კა­პი­ტა­ლის დაგ­რო­ვე­ბაც მო­ეტ ­ ა­ნა
და კომ­პლექ­სუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბის სა­ფუძ­ვე­ლი გამ­ხდა­რი­ყო. ამის – მრა­ვალ­
პრო­ფი­ლი­ან­ ი გან­ვი­თა­რე­ბი­სა და წარ­მა­ტე­ბუ­ლი კო­ო­პე­რა­ტი­ვის – ნა­თე­ლი
მა­გა­ლი­თი ქუ­თა­ი­სის გუ­ბერ­ნი­ის პირ­ველ მე­აბ­რე­შუ­მე­თა ამ­ხა­ნა­გო­ბას, მის
ინი­ცი­ა­ტორს – ნეს­ტორ წე­რე­თელს და სო­ფელ კუ­ხი­სა და გუ­ბის გა­ნვი­თა­რე­
ბას უკავ­შირ­დე­ბო­და.
ნეს­ტორ წე­რე­თელ­მა ლა­მის ოც­წლი­ან­ ი თავ­და­უ­ზო­გა­ვი მუ­შა­ო­ბით მო­ა­
ხერ­ხა ხო­ნის მიმ­დე­ბა­რე სა­სოფ­ლო თე­მე­ბის – კუ­ხის და გუ­ბის გა­მო­ცოცხ­
ლე­ბა და პო­ზი­ტი­უ­რი სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ცვლი­ლე­ბე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა სოფ­
ლის დო­ნე­ზე. აღ­ნიშ­ნულ­მა მრა­ვალ­პრო­ფი­ლი­ან­მა მუ­შა­ო­ბამ რე­გი­ონ­ში
საკ­მა­ოდ დი­დი ეკო­ნო­მი­კუ­რი და სო­ცი­ა­ლუ­რი ძვრე­ბი გა­მო­იწ­ვი­ა. ნეს­ტორ
წე­რე­თე­ლი თა­ვად სო­ფელ გუბ­ში და­ი­ბა­და და გა­ნათ­ლე­ბის მი­ღე­ბის შემ­
დეგ სა­კუ­თა­რი სოფ­ლის გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლა და­იწყ­ო. 1883 წელს
გახ­სნა ვაჟ­თა სას­წავ­ლე­ბე­ლი, სა­დაც თვი­თონ იყო მას­წავ­ლე­ბე­ლი. გარ­და
სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბი­სა, იგი ზრუ­ნავ­და სოფ­ლად კულ­ტუ­რულ­
-სო­ცი­ა­ლუ­რი ცხოვ­რე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა­ზე. აწყ­ობ­და თე­ატ­რა­ლურ დად­გმებს,
ბეჭ­დავ­და სტა­ტი­ებს ქარ­თულ პრე­სა­ში ხო­ნის თე­მის პრობ­ლე­მე­ბის შე­სა­ხებ,
მათ შო­რის, ბევრს წერ­და სა­მე­ურ­ნეო გა­ერ­თი­ა­ნე­ბე­ბის და ამ­ხა­ნა­გო­ბე­ბის
სა­კითხ­ებ­ზე და მათ მნიშ­ვნე­ლო­ბა­ზე. 1883 წელ­სვე ხონ­ში გახ­სნა წიგ­ნის მა­
ღა­ზი­ა. რე­გი­ო­ნებ­ში ქარ­თუ­ლი წიგ­ნე­ბი და ქარ­თუ­ლე­ნო­ვა­ნი პრე­სა ხში­რად
ხელ­მი­უწ­ვდო­მე­ლი იყო; წიგ­ნის მა­ღა­ზია კი სწო­რედ ქარ­თუ­ლე­ნო­ვა­ნი ლი­
ტე­რა­ტუ­რით მა­რაგ­დე­ბო­და. მი­სი­ვე ინი­ცი­ა­ტი­ვით სო­ფელ გუბ­ში გა­იხ­სნა სა­
სოფ­ლო სკო­ლა; სა­კუ­თარ სახ­ლში კი ჰო­მე­ო­პა­თი­ურ აფ­თი­აქს ამუ­შა­ვებ­და.
იმი­სათ­ვის რომ სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბა სა­თა­ნა­დოდ გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი­ყო
და მო­სახ­ლე­ო­ბის შრო­მას შე­სა­ბა­მი­სი მო­გე­ბა მო­ე­ტა­ნა, სოფ­ლებს სარ­წყა­

105
ვი არ­ხის გაყ­ვა­ნა ესა­ჭი­რო­ებ­ ო­დათ. თვი­თონ თე­მი და ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ამ
თვალ­საზ­რით საკ­მა­ოდ პა­სი­უ­რი იყო. ინი­ცი­ა­ტი­ვა ნეს­ტორ წე­რე­თელ­მა თა­
ვის თავ­ზე აი­ღო და მრა­ვალ­წლი­ა­ნი მუ­შა­ო­ბის შე­დე­გად (რო­მელ­საც თან
მრა­ვა­ლი დაბ­რკო­ლე­ბა ახ­ლდა) სოფ­ლად 78 კი­ლო­მეტ­რის სიგ­რძის ცხე­
ნის­წყა­ლის არ­ხი გა­იჭ­რა, რო­მე­ლიც 25 000 მო­სახ­ლის 12 000 დე­სე­ტი­ნა
ფარ­თობს რწყავ­და.
ნეს­ტორ წე­რეთ­ლის ძა­ლის­ხმე­ვით სოფ­ლებ­ში ამოქ­მედ­და სკო­ლის საც­
დე­ლი მე­ურ­ნე­ო­ბა; და­იწყო ფუტ­კრის მო­შე­ნე­ბა: მე­ფუტ­კრე­ო­ბა მან ჯერ თვი­
თონ შე­ის­წავ­ლა და ამ პრო­ცეს­ში შემ­დეგ მოს­წავ­ლე­ე­ბიც ჩარ­თო. სას­წავ­ლო
პრო­ცე­სი პრაქ­ტი­კულ გაკ­ვე­თი­ლებს ეფუძ­ნე­ბო­და და მა­ლე სკო­ლას­თან სა­
ფუტ­კრე მე­ურ­ნე­ო­ბაც ამოქ­მედ­და.
მოგ­ვი­ა­ნე­ბით მან სოფ­ლად სა­სოფ­ლო ბან­კის (სოფ­ლის შემ­ნახ­ველ­-გამ­
სეს­ხე­ბე­ლი ამ­ხა­ნა­გო­ბა) და­არ­სე­ბაც გა­დაწყ­ვი­ტა. საწყ­ის­ ი კა­პი­ტა­ლი მე­წი­ლე­
ე­ბის, სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ო­ბის შე­ნა­ტა­ნე­ბით იქ­მნე­ბო­და; მე­წი­ლე­ე­ბი სესხს
შე­ღა­ვა­თით იღებ­დნენ და, გარ­და ამი­სა, ბან­კი­დან შე­ნა­ტა­ნის შე­სა­ბა­მი­სი
სარ­გე­ბე­ლიც ერ­გე­ბო­დათ. ბან­კმა ლა­მის 10 წე­ლი სტა­ბი­ლუ­რად იმუ­შა­ვა,
რის შე­დე­გად, ამ­ხა­ნა­გო­ბის წევ­რთა რიცხ­ვი 27-დან 400-მდე გა­იზ­ არ­და. აღ­
ნიშ­ნულ­მა ბან­კმა 20 წელ­ზე მეტ ხანს იარ­სე­ბა.
წლე­ბის მან­ძილ­ზე ეტა­პობ­რი­ვად გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბულ მრა­ვალ­მხრივ საქ­
მი­ა­ნო­ბას 1895 წელს, მე­აბ­რე­შუ­მე­თა სა­მე­ურ­ნეო გა­ერ­თი­ა­ნე­ბის „ქუთაისის
გუბერნიის მეაბრეშუმეთა პირველი ამხანაგობის“ და­ფუძ­ნე­ბაც მოჰ­ყვა. ამ­ხა­
ნა­გო­ბის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი თავ­და­პირ­ვე­ლად სულ 24 მო­ქა­ლა­ქე იყო. წევ­რთა
რა­ო­დე­ნო­ბა ერ­თი წლის მან­ძილ­ზე 400-მდე გა­იზ­ არ­და. დად­გე­ნი­ლი პაი 10
მა­ნეთს შე­ად­გენ­და. ამ­ხა­ნა­გო­ბის საქ­მი­ან­ ო­ბა­ში აქ­ტი­უ­რად მო­ნა­წი­ლე­ობ­დნენ
ქა­ლე­ბი.
„...დიდს აღ­ტა­ცე­ბა­ში მო­გიყ­ვანთ აგ­რეთ­ვე აბ­რე­შუ­მის ქარ­ხა­ნა­ში მო­
მუ­შა­ვე სოფ­ლის გო­გო­ე­ბი, რო­მელ­ნიც ქსო­ვის შე­სას­წავ­ლად და­ია­ ­რე­ბი­ან
ქარ­ხა­ნა­ში და რო­მელ­თაც ცო­ტა­ო­დე­ნად კი­დეც შე­უს­წავ­ლი­ათ ქსო­ვის საქ­
მე, რის­თვი­საც ყო­ველ დღი­უ­რი გა­სამ­რჯე­ლო ფა­სიც ეძ­ლე­ვათ ქარ­ხნი­დამ.
ასე მაღ­ლა დგას ჩვე­ნი სოფ­ლის გლე­ხის გო­ნე­ბა, რომ მას შე­უძ­ლი­ან, ყვე­
ლა­ფე­რი მა­ლე და გა­უ­ჭირ­ვებ­ლად შე­ით­ვი­სოს, თუ მას თქვენს მა­გა­ლითს
და­ა­ნახ­ვებთ, საქ­მეს აჩ­ვე­ნებთ და არა ცა­რი­ე­ლის სიტყ­ვე­ბით გა­მო­უ­ჭე­დავთ
ყუ­რებს...“135
გა­ერ­თი­ა­ნე­ბას სო­ფელ კუხ­ში გა­მარ­თუ­ლი ჰქონ­და აბ­რე­შუ­მის პარ­კის
საშ­რო­ბი სარ­და­ფი, ძაფ­სახ­ვე­ვი და­ნად­გა­რე­ბი. პრო­დუქ­ცია ევ­რო­პის (მარ­
სე­ლი, ლი­ო­ნი) ბა­ზარ­ზეც გა­დი­ო­და და საკ­მა­ოდ კარ­გი რე­პუ­ტა­ცი­აც შე­ი­ძი­ნა.
1900 წელს ამ­ხა­ნა­გო­ბის ნა­წარ­მმა პა­რი­ზის სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­სოფ­ლო-­სა­
მე­ურ­ნეო გა­მო­ფე­ნა­ზე ბრინ­ჯა­ოს მე­და­ლი მო­ი­პო­ვა, ხო­ლო 1901 წელს კავ­
კა­სი­ის სა­ი­უ­ბი­ლეო გა­მო­ფე­ნა­ზე ოქ­როს მე­და­ლი და­იმ­სა­ხუ­რა. 1903 წლი­
სათ­ვის ამ­ხა­ნა­გო­ბას 2000-მდე წევ­რი ჰყავ­და და წლი­უ­რი ბრუნ­ვა 3 000 000
მა­ნეთს შე­ად­გენ­და. ნეს­ტორ წე­რე­თე­ლი უშუ­ა­ლოდ ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­და

135 კორესპონდენცია. ს. კუხი. ივანე გორდაძე, „ივერია“ № 45, 27.02.1896.

106
ტო­ნო­ბით აბ­რე­შუ­მის პარ­კის ექ­სპორტს ევ­რო­პა­ში, მარ­სე­ლი­სა და ლი­ო­ნის
ბაზ­რებ­ზე.
1910-ი­ან­ ი წლე­ბის დამ­დეგს კო­ო­პე­რა­ცი­ულ­მა მოძ­რა­ო­ბამ ფარ­თო და
მა­სობ­რი­ვი სა­ხე მი­ი­ღო. კო­პე­რა­ტი­ვე­ბი არ­სდე­ბო­და თით­ქმის ყვე­ლა რე­გი­
ონ­ში; იწყ­ე­ბო­და სამ­ზა­დი­სი მათ ერ­თი­ან ქსე­ლად ჩა­მო­სა­ყა­ლი­ბებ­ლად და
ვი­თარ­დე­ბო­და დარ­გობ­რი­ვი პრე­სა – გა­მო­დი­ო­და სპე­ცი­ა­ლუ­რი პე­რი­ო­დუ­
ლი გა­მო­ცე­მა, ჟურ­ნა­ლი „კოოპერაცია“, რო­მე­ლის მეშ­ვე­ო­ბი­თაც მკითხ­ვე­
ლი ეც­ნო­ბო­და ევ­რო­პუ­ლი ქვეყ­ნე­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბა­სა და მიღ­წე­ვებს კო­ო­
პე­რა­ტი­ვე­ბის მუ­შა­ო­ბის სფე­რო­ში.136
გან­ვი­თა­რე­ბის ამ ეტა­პი­სათ­ვის, უკ­ვე შე­საძ­ლე­ბე­ლი გახ­და, სა­მე­ურ­ნე­ო­
-ე­კო­ნო­მი­კურ პროგ­რეს­ზე მზრუნ­ვე­ლი და სა­ერ­თო-­მა­კო­ორ­დი­ნი­რე­ბე­ლი
სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბაც. ამ ამო­ცა­ნის სა­კუ­თარ თავ­ზე აღე­ბა ვერ
შეძ­ლო კავ­კა­სი­ის სა­იმ­პე­რიო სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ, რო­მე­
ლიც 1850-ი­ა­ნი წლე­ბი­დან არ­სე­ბობ­და იმი­სათ­ვის, რომ სა­მე­ურ­ნეო ცოდ­ნა
გა­ევ­რცე­ლე­ბი­ნა სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში; რე­ა­ლუ­რად კი, სა­ზო­გა­დო­ე­ბა ჩა­კე­ტილ,
ბი­უ­როკ­რა­ტი­ულ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბად ჩა­მო­ყა­ლიბ­და, რო­მელ­საც, რო­გორც
თა­ნა­მედ­რო­ვე­ე­ბი აღ­ნიშ­ნა­ვენ, არ ჰქონ­და მჭიდ­რო კონ­ტაქ­ტი მიზ­ნობ­რივ
ჯგუფ­თან – სოფ­ლის მო­სახ­ლე­ო­ბას­თან.
ამ სი­ტუ­ა­ცი­აშ­ ი, აუ­ცი­ლე­ბე­ლი გახ­და ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი ინი­ცი­ა­ტი­ვის გან­
ვი­თა­რე­ბა. შე­დე­გად, 1910 წელს შე­იქ­მნა ქარ­თუ­ლი სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა. მი­სი დამ­ფუძ­ნებ­ლე­ბი და წევ­რე­ბი იყ­ვნენ, რო­გორც პრაქ­ტი­
კო­სი მე­ურ­ნე­ე­ბი, ასე­ვე თე­ორ ­ ე­ტი­კო­სე­ბი და გან­მა­ნათ­ლებ­ლე­ბი, რომ­ლე­ბიც
კარ­გად აც­ნო­ბი­ე­რებ­დნენ სა­მე­ურ­ნეო ცოდ­ნის გავ­რცე­ლე­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ბას.
შექ­მნის მო­მენ­ტში სა­ზო­გა­დო­ებ­ ას 88 წევ­რი ჰყავ­და, ორი წლის შემ­დეგ კი
უკ­ვე 222.
დაბ­რკო­ლე­ბე­ბის (რო­გორც პო­ლი­ტი­კუ­რი, ასე­ვე ლო­კა­ლუ­რი) მი­უ­ხე­და­
ვად, ინი­ცი­ა­ტო­რე­ბი ცდი­ლობ­დნენ, ბო­ლომ­დე მი­ეყ­ვა­ნათ დაწყ­ე­ბუ­ლი საქ­მე
სა­ქარ­თვე­ლოს სხვა­დას­ხვა სო­ფელ­ში. მათ არა­ერ­თი წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბის გა­
და­ლახ­ვა და მძი­მე შრო­მა უწევ­დათ. მუ­შა­ობ­დნენ სა­კუ­თარ მე­ურ­ნე­ობ­ ებ­ში
და ამით მა­გა­ლითს აძ­ლევ­დნენ სოფ­ლის მცხოვ­რებ­ლებს, წარ­მარ­თავ­დნენ
და­მა­ტე­ბით სა­გან­მა­ნათ­ლებ­ლო საქ­მი­ა­ნო­ბას გლე­ხე­ბი­სათ­ვის. სა­ზო­გა­დო­ე­
ბა გან­სა­კუთ­რე­ბით აქ­ტი­უ­რად ქარ­თლში და კა­ხეთ­ში მუ­შა­ობ­და, ქარ­თლში
– მე­ხი­ლე­ო­ბის, ხო­ლო კა­ხეთ­ში – მეღ­ვი­ნე­ო­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის თვალ­საზ­
რი­სით. 1912 წლი­სათ­ვის სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ მო­ა­ხერ­ხა ქარ­თლში და კა­ხეთ­ში
აგ­რო­ნო­მე­ბის მი­მაგ­რე­ბა, რის­თვი­საც ისარ­გებ­ლეს 1914 წლი­დან რე­გი­ო­ნებ­
ში (მაზ­რებ­ში) მოქ­მე­დი სა­ერ ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის კად­რე­ბით, რომ­ლე­ბიც
მრა­ვალ­ჯერ და­პი­რე­ბუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის შე­მო­ღე­ბამ­დე, ფორ­მა­ლუ­
რად მო­სამ­ზა­დე­ბელ სა­მუ­შა­ოე­ ბს ას­რუ­ლებ­დნენ და სა­ერ ­ ო­ბო ხარ­ჯი­დან ფი­
ნან­სდე­ბოდ­ნენ.
სა­ზო­გა­დო­ე­ბას ჰყავ­და მმარ­თვე­ლი საბ­ჭო და სხვა­დას­ხვა დარ­გობ­რი­ვი

136 დიანა კაკაშვილი, „მეცხვარეთა ამხანაგობა − მწყემსი“, „ინიციატივა

ცვლილებისათვის − თემის თვითორგანიზებისა და თანამშრომლობის გამოცდილება
საქართველოში, საბჭოთა ოკუპაციამდე, 2015 წ., გვ. 85

107
სექ­ცი­ა: კო­ო­პე­რა­ტი­უ­ლი, სა­სოფ­ლო-­სა­მე­ურ­ნეო კულ­ტუ­რე­ბის, მე­სა­ქონ­ლე­
ო­ბი­სა და ტექ­ნი­კუ­რი. სა­ზო­გა­დო­ე­ბა გა­მოს­ცემ­და სა­კუ­თარ ჟურ­ნალს და სი­
ახ­ლე­ე­ბი­თა და პრაქ­ტი­კუ­ლი რჩე­ვე­ბით ამა­რა­გებ­და მკითხ­ველ მე­ურ­ნე­ებს.
სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბა, გარ­და წევ­რე­ბის მი­ერ გა­წე­უ­ლი პრაქ­ტი­კუ­ლი
საქ­მი­ა­ნო­ბი­სა, თე­მა­ტუ­რი გა­ზე­თე­ბი­სა და სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო­ე­ბი­სა, თა­ვა­დაც
ყი­დუ­ლობ­და და აწყ­ობ­და საც­დელ­-საჩ­ვე­ნე­ბელ მე­ურ­ნე­ობ­ ებს. ცოდ­ნის მი­
ღე­ბას სოფ­ლად მცხოვ­რე­ბი გლე­ხე­ბი სწო­რედ ამ ნაკ­ვე­თებ­სა და მათ­თან
არ­სე­ბულ სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლებ­ში ახერ­ხებ­დნენ. რამ­დე­ნა­დაც სა­სოფ­ლო-­სა­
მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა თა­ვად ვერ გას­წვდე­ბო­და სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლე­ბის და­
ფუძ­ნე­ბა­სა და შე­ნახ­ვას, იგი სხვა­დას­ხვა სა­ხით, მათ შო­რის სა­თა­ვა­დაზ­ნა­ურ ­ ო
ბან­კთან შუ­ამ­დგომ­ლო­ბით უჭერ­და მხარს კერ­ძო ინი­ცი­ა­ტი­ვით არ­სე­ბუ­ლი
სა­მე­ურ­ნეო სკო­ლე­ბის არ­სე­ბო­ბა­სა და გან­ვი­თა­რე­ბას. დარ­გის გან­ვი­თა­რე­ბი­
სათ­ვის კო­ო­პე­რა­ცია ინ­ტე­რეს­თა ჯგუ­ფებს შო­რის საკ­მა­ოდ ინ­ტენ­სი­უ­რი იყო.
ეს ყო­ვე­ლი­ვე, 1870-ი­ან წლებ­ში გა­მო­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი „ალტერნატიული
გეგმის“ უკ­ვე პრაქ­ტი­კუ­ლი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა, ერ­თი მხრივ, სა­მოქ­მე­დო კე­
რებ­ში არა­ფორ­მა­ლუ­რი თვით­მმარ­თვე­ლი, მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი და აქ­ტი­უ­რი
მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის გამ­რავ­ლე­ბას, ეკო­ნო­მი­კუ­რი, კულ­ტუ­რულ და სო­ცი­ა­ლურ
პროგ­რესს გა­ნა­პი­რო­ბებ­და, მე­ორ ­ ე მხრივ კი სა­შუ­ა­ლე­ბას აძ­ლევ­და სა­ე­
რო­ბო აქ­ტი­ვის­ტებ­სა და პრო­პა­გან­დის­ტებს, ამ მა­გა­ლი­თებ­ზე დაყ­რდნო­ბით
მუ­დამ და­ე­სა­ბუ­თე­ბი­ნათ და შე­ეხ­სე­ნე­ბი­ნათ ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­
სათ­ვის, რომ სა­ზო­გა­დო­ე­ბა არა­თუ მზად იყო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის,
არა­მედ ფაქ­ტობ­რი­ვად უკ­ვე თა­ვად უძღ­ვე­ბო­და სა­კუ­თარ ცხოვ­რე­ბას:
„ამაში არ არ­სე­ბობს აღა­რა­ვი­თა­რი ეჭ­ვი, რომ ჩვე­ნი სოფ­ლის მთე­ლი სა­
მე­ურ­ნეო და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი ცხოვ­რე­ბა მედ­გრად მო­ითხ­ოვს ერო­ბას. თუ
რამ­დე­ნად მედ­გა­რია ეს მოთხ­ოვ­ნი­ლე­ბა სჩანს იქი­და­ნაც, რომ სა­ზო­გა­დო­ე­ბა
ვე­ღარ კმა­ყო­ფილ­დე­ბა არ­სე­ბულ და­წე­სე­ბუ­ლე­ბით და თვი­თონ ჰქმნის ისეთ
კერ­ძო ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ებს, რო­მელ­ნიც, თუმ­ცა ფერ­მკთა­ლად, მაგ­რამ მა­ინც ძალ­
-ღო­ნის მი­ხედ­ვით ას­რუ­ლე­ბენ ერო­ბის ფუნ­ქცი­ებს. აი­ღეთ ყვე­ლა ჩვე­ნი კერ­
ძო სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ნი, სას­კო­ლო თუ სხვა სა­კულ­ტუ­რო, აი­ღეთ ჩვე­ნი სა­სოფ­
ლო-­სა­მე­ურ­ნეო სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ნი, რო­მელ­თა უმ­თავ­რე­სი არე­ნა სო­ფე­ლი­ა,
მი­აქ­ცი­ეთ ყუ­რადღ­ე­ბა მათ სკო­ლებს, მათ საც­დელ მინ­დვრებს, მათ ინ­სტრუქ­
ტო­რებს, აი­ღეთ აგ­რედ­ვე წვრი­ლი საკ­რე­დი­ტო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ნი, მა­თის პა­ტა­
რა სეს­ხით; და­სას­რულ, აი­ღეთ მთავ­რო­ბის მოღ­ვა­წე­ო­ბა, რო­მე­ლიც იძუ­ლე­
ბუ­ლია ჩა­ე­რი­ოს საქ­მე­ში სხვად­სხვა კო­მი­სი­ებ­ ით, რომ სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბა
მო­აწ­ ეს­რი­გოს და, და­სა­რულ, იმა­ვე მთავ­რო­ბი­სა­გან გა­მარ­თუ­ლი „სიეზდები“,
რო­მელ­თაც აზ­რა­და აქვთ სა­მე­ურ­ნეო და სამ­რეწ­ვე­ლო დარ­გის მო­წეს­რი­გე­ბა.
გა­ნა ეს იმას არ ამ­ტკი­ცებს, რომ ერო­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა მომ­წიფ­და.“137
მე-19 სა­უკ­ უ­ნის მი­წუ­რუ­ლი­სა და მე-20 სა­უკ­ უ­ნის და­საწყ­ის­ ის ზე­მოთ მოყ­
ვა­ნი­ლი მა­გა­ლი­თე­ბი კარ­გად აჩ­ვე­ნებს, თუ რამ­დე­ნად მრა­ვალ­მხრი­ვი და
კომ­პლექ­სუ­რი სა­მუ­შა­ოს გა­წე­ვა უხ­დე­ბო­დათ იმ ადა­მი­ა­ნებ­სა და ინ­ტე­რეს­თა
ჯგუ­ფებს, რომ­ლე­ბიც სოფ­ლი­სა და თე­მის სო­ცი­ა­ლურ­-ე­კო­ნო­მი­კურ გან­ვი­

137 „ერობის მოლოდინში“, ა – ი., „კლდე“ № 10, 18.11.1912, გვ. 1-3.

108
თა­რე­ბას ცდი­ლობ­დნენ; სწო­რედ ეს კომ­პლექ­სუ­რო­ბა და დარ­გობ­რი­ვი გა­
დაკ­ვე­თა წარ­მო­ად­გენ­და ერ­თგვარ ნი­შანს იმი­სა, თუ რო­გო­რი უნ­და ყო­ფი­
ლი­ყო ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბი და რამ­დე­ნად
ხელ­საყ­რელ ნი­ა­დაგს იპო­ვი­და იგი, რომ იმ­პე­რი­ის ცენ­ტრა­ლურ ხე­ლი­სუფ­
ლე­ბას, თუნ­დაც შეზღ­უ­დუ­ლი სა­ხით, და­ეშ­ვა კავ­კა­სი­ა­სა და სა­ქარ­თვე­ლო­ში.

109
 II კარი
ცვლილებების ქარი
 რევოლუციის შემდგომი რეფორმის პროექტები
1
1917 წელი

„თვითმართველობა ერ­თათ ერ­თი ფორ­მაა ხალ­ხის მარ­თვე­ლო­ბის,

ად­გი­ლობ­რივ ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბის. იგი იმა­ვე დროს
სა­ფუძ­ვე­ლი­ა, რო­მელ­ზე­დაც შენ­დე­ბა დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი წეს­-წყო­ბი­ლე­
ბა. თა­ვი­სუ­ფალ რუ­სეთ­ში იგი უნ­და გახ­დეს ერ­თათ ერთ წარ­მო­მად­
გენ­ლათ ცენ­ტრა­ლურ მთავ­რო­ბის, მის ხელ­ში უნ­და მო­იყ­ ა­როს თა­ვი
ყვე­ლა ფუნ­ქცი­ებ­მა, რო­მელ­ნიც ძვე­ლი რე­ჟი­მის დროს სხვა და სხვა
ბი­ურ
­ ოკ­რა­ტი­ულ უწყ­ე­ბებს შო­რის იყო გა­ნა­წი­ლე­ბუ­ლი­.“

ძვე­ლი ნაშ­თე­ბი, ერ­თო­ბა № 37, 02.05.1917 წ.

ფოტო: ჯარისკაცთა და მოქალაქეთა მიტინგი, 1917 წელი.
საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა, ეროვნული ფოტომატიანე,
გიორგი ვასაძის კოლექცია.
 1917 წლის დად­გო­მას პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომით გა­დაღ­ლი­ლი სა­ზო­
გა­დო­ე­ბა ავი წი­ნათ­გრძნო­ბით შეხ­ვდა; ეკო­ნო­მი­კუ­რი კრი­ზი­სი, სოფ­ლე­ბის
დაც­ლა ფრონ­ტზე გაწ­ვე­უ­ლი შრო­მი­სუ­ნა­რი­ა­ნი მა­მა­კა­ცე­ბი­სა­გან და მე­ურ­ნე­
ო­ბის და­ცე­მა, შიმ­ში­ლის აჩ­რდი­ლის გა­მო­ჩე­ნის საფ­რთხეს თვალ­სა­ჩი­ნოს
ხდი­და. რე­ა­ლო­ბას აც­დე­ნი­ლი ცა­რის­ტუ­ლი რე­ჟი­მი კი უკ­ვე უკა­ნას­კნე­ლი ძა­
ლე­ბით ცდი­ლობ­და ვი­თა­რე­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბას – მი­ნის­ტრე­ბი ელ­ვის სის­წრა­
ფით იც­ვლე­ბოდ­ნენ; რე­ფორ­მე­ბის გა­ტა­რე­ბის ნაც­ვლად კი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა,
„ზურგში“ პატ­რი­ო­ტუ­ლი მო­ტი­ვე­ბით და­რაზ­მუ­ლი და თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი
ქსე­ლე­ბის – სა­ე­რო­ბო და ქა­ლაქ­თა კავ­ში­რე­ბის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის მოქ­მე­დე­
ბა­შიც საფ­რთხეს ხე­დავ­და და მა­თი შეზღ­უდ­ვი­სათ­ვის სინ­ჯავ­და ნი­ა­დაგს.138
ამას­თან, კავ­კა­სი­ა­ში მზად­დე­ბო­და ად­მინ­ისტრა­ცი­უ­ლი ცვლი­ლე­ბა – სა­მე­
ფის­ნაც­ვლოს გა­უქ­მე­ბა და სა­გე­ნე­რალ­გუ­ბერ­ნა­ტო­როს შე­მო­ღე­ბა.139
ამ ფონ­ზე ილუ­ზი­ე­ბი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის რე­ფორ­მის იდე­ის წარ­მა­ტე­
ბის შე­სა­ხებ ცო­ტა ვინ­მეს თუ ჰქონ­და; ამის მი­უ­ხე­და­ვად სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი
ინ­ტე­რე­სის ფო­კუს­ში მა­ინც მკა­ფი­ოდ იყო მოქ­ცე­უ­ლი 1916 წლის სა­ე­რო­ბო
თათ­ბი­რის უკა­ნას­კნე­ლი ეტა­პის პე­რი­პე­ტი­ე­ბი: მე­სა­მე და უკა­ნას­კნე­ლი მცდე­
ლო­ბა, რომ კავ­კა­სი­ას ნა­ნატ­რი ერო­ბა მი­ე­ღო; ამ პრო­ექტს ჯერ კი­დევ დი­დი
ბი­ურ
­ ოკ­რა­ტი­ულ­ ი ლა­ბი­რინ­თე­ბის გავ­ლა ელო­და წინ:
მე­ფის­ნაც­ვლის მი­ერ ცხა­დად გა­მო­ხა­ტუ­ლი პო­ზი­ცი­ით, რომ კავ­კა­სი­ის
ერო­ბის საქ­მე სა­ბო­ლო­ოდ – და­დე­ბი­თად – უნ­და გა­დაწყ­ვე­ტი­ლი­ყო, პეტ­
როგ­რად­ში გაგ­ზავ­ნი­ლი პრო­ექ­ტი სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბით
გან­სა­ხილ­ვე­ლად გა­და­ე­ცა უწყ­ე­ბა­თა­შო­რის კო­მი­სი­ას, რო­მელ­საც მე­ფის­ნაც­
ვლის რწმუ­ნე­ბუ­ლი, სე­ნა­ტო­რი მი­ლი­უ­ტი­ნი თავ­მჯდო­მა­რე­ობ­და. ამ წი­ნას­წა­
რი გან­ხილ­ვის შე­დე­გად პრო­ექ­ტი კვლავ მი­ნის­ტრთა საბ­ჭოს უნ­და დაბ­რუ­ნე­
ბო­და,140 რო­მე­ლიც მო­წო­ნე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში მას სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­როს
(დუ­მას) გა­დას­ცემ­და ან ხე­ლახ­ლა და­აბ­რუ­ნებ­და გან­სა­ხილ­ვე­ლად.141 თე­
ბერ­ვლის და­საწყ­ის­ში უწყ­ებ­ ა­თა­შო­რი­სი საბ­ჭო პრო­ექ­ტის გან­ხილ­ვას ნე­ლი
ტემ­პით შე­უდ­გა142 – ძი­რი­თა­დი დე­ბუ­ლე­ბე­ბი კა­მათს არ იწ­ვევ­და,143 თუმ­ცა
ნა­თე­ლი იყო, რომ პრო­ცე­სი გა­ჭი­ა­ნურ­დე­ბო­და მე­ო­რე­ხა­რის­ხო­ვან სა­კითხ­
ებ­ზე აზ­რთა სხვა­დას­ხვა­ო­ბის გა­მო. მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ საბ­ჭომ მე­ფის­

138 საზოგადოებრივი ორგანიზაციების წინააღმდეგ, თანამედროვე აზრი № 8,

11.01.1917. ირონიულია, რომ თავად სტატიაც სასტიკად არის ცენზორის მიერ
დაჩეხილი.
139 რეფორმა კავკასიაში, თანამედროვე აზრი № 16, 20.01.1917
140 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 10, 13.01.1917.
141 საერობო პროექტის ბედი, თანამედროვე აზრი № 10, 13.01.1917.
142 ერობა კავკასიაში, თანამედროვე აზრი № 31, 08.02.1917.
143 თათბირი კავკასიის ერობაზე, საქართველო, № 34, 14.02.1917.

115
ნაც­ვლის თხოვ­ნის გა­მო წი­ნას­წარ და­ი­ჭი­რა თა­და­რი­გი და გა­ნაცხ­ა­და, რომ
გა­და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი პრო­ექ­ტი სა­კა­ნონ­მდებ­ლო პა­ლა­ტას გა­და­ე­ცე­მო­და გან­სა­
ხილ­ვე­ლად,144 პრო­ცე­სი ნე­ლა მი­ი­წევ­და წინ – მომ­დევ­ნო სხდო­მებ­ზე, უფ­რო
საკ­ვან­ძო სა­კითხ­ე­ბი, კერ­ძოდ, ერო­ბის ფი­ნან­სუ­რი კომ­პე­ტენ­ცი­ებ­ ი იქ­ცა სა­კა­
მა­თოდ.145 საბ­ჭოს უკა­ნას­კნე­ლი – მერ­ვე სხდო­მა პეტ­როგ­რად­ში 1917 წლის
თე­ბერ­ვლის ბო­ლო კვი­რა­ში გა­ი­მარ­თა, სა­დაც სა­ინ­ტე­რე­სო, სიმ­პტო­მა­ტუ­
რი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა მი­იღ ­ ეს: ერ­თი მხრივ, სა­მაზ­რო ერო­ბებს იუ­რი­დი­უ­ლი
დახ­მა­რე­ბის მოწყ­ო­ბის უფ­ლე­ბა მის­ცეს და, ამა­ვე დროს, მთე­ლი სა­ე­რო­ბო
მუ­შა­ო­ბის და სა­კან­ცე­ლა­რიო საქ­მის რუ­სულ ენა­ზე წარ­მო­ებ­ ის მოთხ­ოვ­ნა
შე­მო­იტ­ ა­ნეს (ად­გი­ლობ­რი­ვი ენე­ბის დაშ­ვე­ბით, და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ რუ­სუ­ლად
თარ­გმნის პი­რო­ბით).146
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში პრო­ცე­სის მი­მართ დო­მი­ნი­რებ­და რამ­დე­ნი­მე ტი­პის
სკეპ­ტი­კუ­რი პო­ზი­ცი­ა, რო­მელ­თაც სხვა­დას­ხვა პო­ლი­ტი­კუ­რი პარ­ტი­ე­ბი ახ­
მო­ვა­ნებ­დნენ სა­კუ­თა­რი იდე­ო­ლო­გი­ურ ­ ი თვალ­თა­ხედ­ვი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე.
ყვე­ლა­ზე მარ­ტი­ვი პე­სი­მის­ტუ­რი გან­წყო­ბის სა­ფუძ­ველს კრი­ტი­კოს­თა ნა­წი­
ლი პრო­ცე­სუ­ა­ლურ ნორ­მებ­ში ხე­დავ­და – მე­ფის­ნაც­ვლის ხათ­რით დაჩ­ქა­
რე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, უწყ­ე­ბა­თა­შო­რის საბ­ჭოს დრო­უ­ლა­დაც რომ და­ემ­თავ­
რე­ბი­ნა პრო­ექ­ტის გა­და­მუ­შა­ვე­ბა, იგი სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭოს­გან (რო­მელ­საც
და­ცინ­ვით „რეფორმათა სავანეს“, ანუ გან­სას­ვე­ნე­ბელს ეძახ­დნენ) უნ­და გა­
დას­ცე­მო­და სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­ბი­როს, რო­მე­ლის დღის წეს­რიგ­შიც იდ­გა
მსოფ­ლიო ომ­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი მძი­მე და ფუნ­და­მენ­ტუ­რი სა­კითხ­ე­ბი და
გა­ზაფ­ხუ­ლის სე­სი­ა­ზე კავ­კა­სი­ის ერო­ბი­სათ­ვის დრო ფი­ზი­კუ­რად არ დარ­ჩე­
ბო­და, ზაფ­ხუ­ლის­თვის კი დუ­მას უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბის ვა­და უმ­თავ­რდე­ბო­და
და ძნე­ლი სათ­ქმე­ლი იყო, მას მოქ­მე­დე­ბის დროს გა­უ­ხან­გრძლი­ვებ­დნენ თუ
ახა­ლი არ­ჩევ­ნე­ბი და­ინ­ იშ­ნე­ბო­და.147
ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი მი­მარ­თუ­ლე­ბის ჯგუ­ფე­ბი პე­სი­მიზ­მის სა­ბაბს ხე­დავ­დნენ
მე­ფის ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მხრი­დან მი­კერ­ძო­ე­ბა­ში სომ­ხუ­რი „ბურჟუაზიული და
ლიბერალური“ პო­ლი­ტი­კუ­რი წრე­ე­ბის მი­მართ, რომ­ლე­ბიც, სა­ერ ­ ო­ბო თათ­
ბი­რი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი, რე­ფორ­მის უმ­რავ­ლე­სო­ბის მი­ერ შე­თან­ხმე­ბუ­ლი
მო­დე­ლის მთა­ვა­რი და შე­ურ ­ ი­გე­ბე­ლი ოპო­ნენ­ტე­ბი იყ­ვნენ.148 სომ­ხურ პო­
ლიტი­კურ ინ­ტე­რეს­თა ჯგუ­ფე­ბის ხედ­ვა ეფუძ­ნე­ბო­და შიშს, რომ სომ­ხუ­რი მო­
სახ­ლე­ო­ბა სა­მო­მავ­ლო სა­გუ­ბერ­ნიო და სა­მაზ­რო ერო­ბა­ში უმ­ცი­რე­სო­ბა­ში
აღ­მოჩ­ნდე­ბო­და მა­თი არა­კომ­პაქ­ტუ­რო­ბის გა­მო. შე­სა­ბა­მი­სად, მა­თი პროგ­
რა­მის მთა­ვა­რი კომ­პო­ნენ­ტე­ბი უმ­რავ­ლე­სო­ბის მი­ერ არ­ჩე­ულ ­ ი – რუ­სე­თის
ერო­ბის 1890 წლის მო­დე­ლის წო­დებ­რი­ვი და ცენ­ზის უარ­ყო­ფა და სა­ყო­
ველ­თაო არ­ჩე­ვი­თო­ბა (დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პრინ­ცი­პი), იყო კავ­კა­სი­ის მხა­რის

144 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 38, 17.02.1917.

145 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 40, 19.02.1917; კავკასიის ერობის
გარშემო, თანამედროვე აზრი № 42, 22.02.1917
146 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 44, 24.02.1917.
147 საერობო პროექტის ბედი, თანამედროვე აზრი № 17, 21.01.1917.
148 კავკასიის ერობა, საქართველო № 40, 21.02.1917.

116
ახა­ლი ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნა,149 იმი­სათ­ვის რომ სომ­ხუ­რი მო­სახ­
ლე­ო­ბის ბა­ლან­სი და­ცუ­ლი ყო­ფი­ლი­ყო. ისი­ნი, ასე­ვე, და­მა­ტე­ბით ცდი­ლობ­
დნენ, სა­მაზ­რო ერო­ბა შე­ეც­ვა­ლათ „საუბნოთი“ (ან „სააგრონომოთი“), რო­
მე­ლიც მო­სახ­ლე­ო­ბის ეთ­ნოგ­რა­ფი­უ­ლი მა­ხა­სი­ა­თებ­ლის ფორ­მა­ზე იქ­ნე­ბო­და
მორ­გე­ბუ­ლი და მათ გა­მიჯ­ნავ­და – მა­გა­ლი­თად, ერ­თი და იმა­ვე მაზ­რის
ბა­რის მო­სახ­ლე მე­სა­ქონ­ლე-­მომ­თა­ბა­რე აზერ­ბა­ი­ჯა­ნე­ლებს და მთი­ა­ნი რე­
გი­ო­ნის მე­ურ­ნე სომ­ხებს. მსგავ­სი კარ­დი­ნა­ლუ­რი აც­დე­ნე­ბის გა­მო პრო­ცე­სი
ჩიხ­ში შე­ვი­და. ოპო­ნენ­ტე­ბი „საუბნო“ ერო­ბას ფან­ტას­ტი­კის სფე­როს მი­ა­კუთ­
ვნებ­დნენ. მარ­თა­ლი­ა, მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე ბა­ნა­კის ნა­წი­ლი­სათ­ვის გა­და­მიჯ­ვნაც
არ ჩან­და პრინ­ცი­პუ­ლად მი­უ­ღე­ბელ მოთხ­ოვ­ნად, მაგ­რამ მა­თი უარ­ყო­ფი­თი
პო­ზი­ცია ეფუძ­ნე­ბო­და ხედ­ვას, რომ­ლის თა­ნახ­მა­დაც ამ ძა­ლებ­მა 1890 წლის
ჩა­მორ­ჩე­ნილ მო­დელს მხა­რი და­უ­ჭი­რეს რე­ფორ­მის დაჩ­ქა­რე­ბის სა­ბა­ბით,
რომ სა­ბო­ლო­ოდ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და­ნერ­გვის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა მი­ე­
ღოთ, თუნ­დაც ძალ­ზე შეზღ­უ­დუ­ლი, გა­და­მიჯ­ვნა კი იქ­ნე­ბო­და ხან­გრძლი­ვი
და რთუ­ლი პრო­ცე­სი, რო­მე­ლიც ერო­ბის სა­კითხს კვლავ გა­ურ­კვევლ მო­მა­
ვალ­ში გა­და­ა­ნაც­ვლებ­და.
სო­ცი­ალ­ ის­ტუ­რი ბა­ნა­კის ერო­ბის სა­კითხ­ის ხედ­ვა პრინ­ცი­პუ­ლი და რა­
ცი­ო­ნა­ლუ­რი ჩან­და; ერ­თი მხრივ, ისი­ნი აკ­რი­ტი­კებ­დნენ კონ­კუ­რენტ ქარ­
თულ, ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ელ­ფე­რის პარ­ტი­ებს, რომ­ლებ­მაც, მა­თი მო­საზ­რე­
ბით, არა კომ­პრო­მი­სის, არა­მედ რე­ა­ლუ­რი ში­ნა­გა­ნი მის­წრა­ფე­ბე­ბის გა­მო
გაც­ვა­ლეს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პრინ­ცი­პე­ბი წო­დებ­რი­ვად
პრი­ვი­ლე­გი­რე­ბულ 1890 წლის ერო­ბის მო­დელ­ზე და ვერ აც­ნო­ბი­ე­რებ­დნენ,
რომ, მი­უხ­ ე­და­ვად მო­კავ­ში­რე­ე­ბის პოვ­ნი­სა აზერ­ბა­ი­ჯა­ნე­ლებ­სა და ჩრდი­
ლო­კავ­კა­სი­ელ ­ ებს შო­რის და სა­ე­რო­ბო თათ­ბირ­ზე უმ­რავ­ლე­სო­ბით გა­მოს­
ვლი­სა, მა­თი პო­ზი­ცია ვერ იყო უფ­რო სიმ­პა­თი­უ­რი, ვიდ­რე მო­წი­ნა­აღ­მდე­გე
– სომ­ხუ­რი ძა­ლე­ბის პრო­ექ­ტი, რო­მელ­საც მი­ემ­ხრო ცენ­ტრის ლი­ბე­რა­ლუ­
რი სა­ზო­გა­დო­ე­ბაც, რად­გან სომ­ხუ­რი მო­დე­ლი დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი პრინ­ცი­
პის აფი­ში­რე­ბას ახ­დენ­და, „უმრავლესობისა“ კი დის­კრი­მი­ნა­ცი­ულ­-წო­დებ­
რივს. ამა­ვე დროს ნათ­ლად ჩან­და, რომ უმაღ­ლე­სი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­სათ­ვის
გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის მი­ღე­ბის მო­ტი­ვი მთე­ლი ნა­ხე­ვა­რი სა­უკ­ უ­ნის მან­ძილ­ზე
არა­სო­დეს ყო­ფი­ლა მო­სახ­ლე­ობ­ ის რე­ა­ლუ­რი გან­წყო­ბა და მზა­ო­ბა თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის და მას მხო­ლოდ პო­ლი­ტი­კუ­რი მი­ზან­შე­წო­ნი­ლო­ბა
გა­ნა­პი­რო­ბებ­და. კავ­კა­სი­ის შემ­თხვე­ვა­ში კი მსგავ­სი – ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ან­
ტა­გო­ნიზ­მის დე­მონ­სტრი­რე­ბა ცა­რის­ტულ რე­ჟიმს კარგ სა­ილ ­ უს­ტრა­ციო მა­
სა­ლას აძ­ლევ­და რე­ფორ­მის გა­და­დე­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბის და­სა­სა­ბუ­თებ­ლად.150
უწყ­ე­ბა­თა­შო­რის საბ­ჭოს მუ­შა­ო­ბა ჯერ არ ჰქონ­და დას­რუ­ლე­ბუ­ლი, იმი­
სათ­ვის, რომ სა­ხელ­მწი­ფო საბ­ჭო­სათ­ვის მი­ემ­ არ­თა და სა­ხელ­მწი­ფო სა­თათ­
ბი­როს­თან პრო­ექ­ტის გა­დაგ­ზავ­ნის თა­და­რი­გი და­ეჭ­ ი­რა, რო­დე­საც გამ­წვა­
ვე­ბუ­ლი კრი­ზი­სის გა­მო იმ­პე­რა­ტორ­მა 26 თე­ბერ­ვალს ახ­ლად შეკ­რე­ბი­ლი

149 ნ. ნიკოლაძის წერილი „რუსკაია ვოლიას“ 33-ე ნომერში, ერობა კავკასიაში,

საქართველო № 32, 10.02.1917 კავკასიის ერობა, თანამედროვე აზრი № 44,
24.02.1917.
150 კარლო ჩხეიძე, ერობა კავკასიაში, თანამედროვე აზრი № 41, 21.02.1917

117
დუ­მა და­ითხ­ო­ვა. პეტ­როგ­რად­ში მღელ­ვა­რე­ბა უკ­ვე გარ­ნი­ზონს მო­ე­დო,
რომ­ლის მო­თოკ­ვაც სა­პო­ლი­ციო რე­ჟიმ­მა ვერ შეძ­ლო. 27 თე­ბერ­ვალს დუ­
მამ ძა­ლა­უფ­ლე­ბა ხელ­ში აი­ღო – შექ­მნა დრო­ე­ბი­თი აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­
მი­ტე­ტი და იმ­პე­რა­ტორს ულ­ტი­მა­ტუ­მი წა­უ­ყე­ნა. რო­მა­ნო­ვე­ბის მმარ­თვე­ლო­
ბამ არ­სე­ბო­ბა შეწყ­ვი­ტა და რუ­სეთ­მა ახალ ერა­ში შე­ა­ბი­ჯა.
პირ­ველ მარტს, ტფი­ლის­ში გა­ზეთ „თანამედროვე აზრის“ რე­დაქ­ცი­ა­ში
მოს­კო­ვი­დან სას­წრა­ფო დე­პე­შა მო­ვი­და,151 რო­მე­ლიც მე­ორ ­ ე დღეს­ვე უკ­ვე
ლე­გენ­დად გა­და­იქ­ცა: Мтавробадзе скончался. Оповестите всех. Ган.152
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ­მა პარ­ტი­ამ მა­შინ­ვე და­იწყო სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო
მუ­შა­ო­ბა – მე­ფის რე­ჟი­მის და­ცე­მის შე­სა­ხებ ინ­ფორ­მა­ცი­ის გავ­რცე­ლე­ბა და
დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის მხარ­დამ­ჭე­რი ძა­ლე­ბის კო­ორ­დი­ნა­ცი­ა. 2 მარ­ტი­დან
ტფი­ლის­ში და­იწყო მა­სობ­რი­ვი სა­ზე­ი­მო დე­მონ­სტრა­ცი­ე­ბი. 3 მარტს მე­ტე­ხის
ცი­ხი­დან პო­ლი­ტი­კუ­რი პა­ტიმ­რე­ბი გა­ა­თა­ვი­სუფ­ლეს.
დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად, პეტ­როგ­რად­ში ჩა­მო­ყა­ლიბ­
და მუ­შა­თა და ჯა­რის­კაც­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭო, რო­მე­ლიც ფაქ­ტობ­რი­ვად
რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი მა­სის და მე­მარ­ცხე­ნე პო­ლი­ტი­კუ­რი პარ­ტი­ე­ბის ინ­ტე­რე­სე­ბის
გა­მომ­ხატ­ველ ორ­გა­ნოდ იქ­ცა, გან­სხვა­ვე­ბით დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბი­სა­გან,
სა­დაც ცენ­ტრის­ტე­ბი და ლი­ბე­რა­ლე­ბი ჭარ­ბობ­დნენ. ამ დრო­ი­დან და­იწყო ე.
წ. „ორხელისუფლებიანობის“ ერა.
ამ ფაქ­ტო­რის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, და, ასე­ვე, კავ­კა­სი­ის და ტფი­ლი­სის
სპე­ცი­ფი­კუ­რი მდგო­მა­რე­ო­ბის გა­მო, სა­დაც ყვე­ლა­ზე ძლი­ე­რი და მა­სობ­რი­ვი
პარ­ტი­უ­ლი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის ქსე­ლი სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­ულ („მენშევიკების“
ფრაქ­ცი­ა) პარ­ტი­ას ჰქონ­და, 4 მარტს, კავ­კა­სი­ის მე­ფის­ნაც­ვალ­მა და ფრონ­
ტის სარ­დალ­მა, დიდ­მა მთა­ვარ­მა ნი­კო­ლოზ ნი­კო­ლო­ზის ძემ სა­სახ­ლე­ში
მი­ი­ღო სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ლი­დე­რე­ბი – ნოე ჟორ­და­ნია და
ნოე რა­მიშ­ვი­ლი და მათ ან­გა­რი­ში ჩა­ა­ბა­რა პეტ­როგ­რად­სა და კავ­კა­სი­ა­ში
არ­სე­ბუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის, მი­სი, რო­გორც ფრონ­ტის სარ­დლის, გეგ­მე­ბის
შე­სა­ხებ და კმა­ყო­ფი­ლე­ბა გა­მოთ­ქვა სა­ზოგა­დო­ებ­რი­ვი წეს­რი­გის დაც­ვის გა­
მო.153 მო­ქა­ლა­ქე­ებ­მა ეს ძა­ლა­უფ­ლე­ბის ფორ­მა­ლუ­რად გა­და­ცე­მის ჟეს­ტად
აღიქ­ვეს.
პა­რა­ლე­ლუ­რად, პირ­ველ­სავე დღე­ებ­ში ჩა­მო­ყა­ლიბ­და მუ­შა­თა დე­პუ­
ტა­ტე­ბის საბ­ჭოს სა­არ­ჩევ­ნო, სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო კო­მი­სი­ა, რო­მელ­მაც უხელ­
მძღვა­ნე­ლა დე­ლე­გატ­თა არ­ჩე­ვის პრო­ცესს მუ­შა­თა ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი­დან154
და უკ­ვე 4 მარ­ტი­სათ­ვის მუ­შა­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭო შე­იკ­რი­ბა და აირ­ჩია

151 ვასო წულაძე, პატარა ამბები, კავკასიონი XII, პარიზი, 1967 წ.

152 მთავრობაძე გარდაიცვალა. შეატყობინეთ ყველას. გან (გოგიტა ფაღავას
ფსევდონიმი). სამხედრო ცენ­ზურისათვის გვერდის ასავლელად მოსკოვში მყოფმა
ვიქტორ ნოზაძემ და გოგიტა ფაღავამ ასე მოახერხეს რევოლუციის შესახებ
ინფორმაციის გადაცემა თბილისში სოციალ-დემოკრატიული გაზეთის რედაქციისათვის.
153 სოც.-დემოკ. პარტიის წარმომადგენლები ნამესტნიკთან, თანამედროვე აზრი № 52,
05.03.1917
154 ნოე ჟორდანია, ჩემი წარსული, „სარანგი“, თბილისი, 1990 წ.

118
აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტი,155 ამა­ვე დღეს შედ­გა მუ­შა­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­
ჭოს, ქა­ლა­ქის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის დე­პუ­ტატ­თა და პო­ლი­ტი­კურ პარ­ტი­ა­თა
წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის კრე­ბა, სა­დაც ჩა­მო­ყა­ლიბ­და გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი ორ­გა­ნო
– აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტი, რო­მელ­საც ად­გი­ლობ­რი­ვი მარ­თვა-­გამ­გე­ო­
ბა უნ­და გა­ნე­ხორ­ცი­ე­ლე­ბი­ნა.156 მან თა­ვი კავ­კა­სი­ის დრო­ე­ბით მმარ­თვე­ლად
გა­მო­აცხ­ა­და და მი­მარ­თა დრო­ებ­ ით მთავ­რო­ბას, იგი ეც­ნო უფ­ლე­ბა­მო­სი­
ლად ად­გი­ლობ­რივ საქ­მე­ებ­ში. აღ­მას­კომ­მა აირ­ჩია სა­მი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი
კო­მი­სა­რი, რომ­ლე­ბიც პა­რა­ლე­ლუ­რად თავ­მჯდო­მა­რე­ე­ბად ით­ვლე­ბოდ­ნენ:
ნოე ჟორ­და­ნი­ა, ალექ­სან­დრე ხა­ტი­სო­ვი და ოფი­ცე­რი პო­პო­ვი.157 მუ­შა­თა
საბ­ჭომ მა­ლე­ვე და­ამ­ყა­რა კავ­ში­რი და და­იწყო ზე­გავ­ლე­ნის მო­პო­ვე­ბა ტფი­
ლის­ში ორ­გა­ნი­ზე­ბულ ჯა­რის­კაც­თა საბ­ჭო­ზე, ამა­ვე დროს პარ­ტი­ე­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლებს და­ა­ვა­ლა, და­ეწყ­ოთ სოფ­ლად ემის­რე­ბის დაგ­ზავ­ნა ახა­ლი
დრო­ებ­ ი­თი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ორ­გა­ნო­ე­ბის ჩა­მო­სა­ყა­ლი­ბებ­ლად.158 გან­სა­
კუთ­რე­ბუ­ლი ყუ­რადღ­ებ­ ა გა­მახ­ვილ­და აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს სოფ­
ლებ­ზე. გა­დაწყ­და სპე­ცი­ალ ­ უ­რი – „მოწინავე მუშებისაგან“ და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­
ლი – ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის შექ­მნა ამ მიზ­ნის გან­სა­ხორ­ცი­ე­ლებ­ლად.159
მი­უ­ხე­და­ვად სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის („მენშევიკების“ ფრთის)
კონ­სტრუქ­ცი­ულ ­ ი გან­წყო­ბი­სა160 დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის მი­მართ, ამ უკა­ნას­
კნელ­მა არ ჩათ­ვა­ლა სა­ჭი­როდ, კავ­კა­სი­ა­ში უკ­ვე თვი­თორ­გა­ნი­ზე­ბულ ად­გი­
ლობ­რი­ვი დრო­ე­ბით მმარ­თვე­ლო­ბას დაყ­რდნო­ბო­და. მან კავ­კა­სი­ის გან­
სა­კუთ­რე­ბუ­ლი კო­მი­ტე­ტი – ე.წ. „ოზაკომი“ (Озаком – Особый Закавказский
Комитет) ჩა­მო­ა­ყა­ლი­ბა, ამი­ერ­კავ­კა­სი­ა­ში გავ­ლე­ნის მქო­ნე 4 პარ­ტი­ის – სო­
ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტე­ბის, მუ­სა­ვა­თის, დაშ­ნაკ­ცუ­ტი­უ­ნის და სო­ცი­ა­ლის­ტ-ფე­დე­
რა­ლის­ტთა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მიწ­ვე­ვით, სა­თა­ვე­ში კი კონ­სტი­ტუ­ცი­ურ­-
დე­მოკ­რა­ტი­ულ ­ ი პარ­ტი­ის წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი ვა­სილ ხარ­ლა­მო­ვი ჩა­უყ­ ე­ნა.
მომ­დევ­ნო თვე­ე­ბის კრი­ზი­სის ფონ­ზე „ოზაკომმა“ ფიქ­ტი­ურ ­ ი ორ­გა­ნოს სა­ხე
მი­ი­ღო, რო­მელ­საც და­მო­უ­კი­დებ­ლად არ ჰქონ­და რე­სურ­სი და ავ­ტო­რი­ტე­ტი
მმარ­თვე­ლო­ბის­თვის და იძუ­ლე­ბუ­ლი იყო, გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის აღ­სრუ­ლე­ბის­
თვის მუ­შა­თა და ჯა­რის­კაც­თა საბ­ჭოს აღ­მას­კო­მი­სათ­ვის მი­ე­მარ­თა,161 რო­მე­
ლიც ძა­ლა­უფ­ლე­ბის ფაქ­ტობ­რივ მფლო­ბე­ლად დარ­ჩა.
სოფ­ლად ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის დრო­ე­ბი­თი ორ­გა­ნო­ე­ბის
მოწყ­ო­ბა წა­რი­მარ­თა შემ­დე­გი პრინ­ცი­პით: მაზ­რე­ბი და­ი­ყო რა­ი­ო­ნე­ბად, სა­
დაც რამ­დე­ნი­მე სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა ერ­თი­ან­დე­ბო­და. სა­რა­იო ­ ­ნო ყრი­
ლო­ბა­ზე მო­სახ­ლე­ო­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი – რწმუ­ნე­ბუ­ლე­ბი ირ­ჩევ­დნენ
რა­ი­ო­ნის საბ­ჭოს, ის, თა­ვის მხრივ, – აღ­მას­რუ­ლე­ბელ კო­მი­ტეტ­სა და კო­მი­

155 მუშათა დეპუტატების საბჭო, თანამედროვე აზრი № 53, 07.03.1917

156 ქალაქის აღმასრულებელი კომიტეტი, თანამედროვე აზრი № 53, 07.03.1917
157 ქალაქის აღმასრულებელ კომიტეტში, თანამედროვე აზრი № 55, 09.03.1917
158 მუშათა დეპუტატების საბჭოში, თანამედროვე აზრი № 56, 10.03.1917
159 მუშათა დეპუტატების საბჭოში, თანამედროვე აზრი № 59, 14.03.1917
160 სოც. დემოკრატების კრება, თანამედროვე აზრი № 59, 14.03.1917
161 ნოე ჟორდანია, ჩემი წარსული, „სარანგი“, თბილისი, 1990 წ.

119
სარს, სა­რა­ი­ო­ნო საბ­ჭოს წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი კი ერ­თად ირ­ჩევ­დნენ მაზ­რის
აღ­მას­კომ­სა და სა­მაზ­რო კო­მი­სარს.162 სა­მაზ­რო კო­მის­რე­ბის ხელ­ში მო­იყ­ ა­რა
თა­ვი დრო­ე­ბით­მა ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ულ­მა მარ­თვა-­გამ­გე­ო­ბამ, სა­სა­მარ­თლო
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა კი დრო­ებ­ ით მო­სა­მარ­თლე­ებს გა­და­ე­ცათ, რომ­ლე­ბიც იუს­
ტი­ცი­ის მი­ნისტრს უნ­და და­ემ­ტკი­ცე­ბი­ნა სა­მაზ­რო კო­მის­რე­ბის წარ­დგე­ნით.163
ამა­ვე დროს და­იწყო მზა­დე­ბა გლეხ­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის ყრი­ლო­ბის ჩა­სა­ტა­
რებ­ლად; 20 მა­ისს ჩა­ტარ­და მუ­შა­თა და გლეხ­თა დე­ლე­გა­ტე­ბის164 ყრი­ლო­
ბა, რო­მელ­ზეც ვერ შეძ­ლეს დას­წრე­ბა კავ­კა­სი­ის ყვე­ლა მხა­რის წარ­მო­მად­
გენ­ლებ­მა და ამი­ტომ, უკ­ვე 19 ივ­ნი­სი­სათ­ვის, შე­სა­ბა­მი­სი სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო
მუ­შა­ო­ბის შემ­დეგ მე­ო­რედ ჩა­ტარ­და ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის გლეხ­თა სრუ­ლი ყრი­
ლო­ბა.165 ყრი­ლო­ბა ერთ კვი­რა­ზე მეტ ხანს გაგ­რძელ­და – მი­სი მთა­ვა­რი
გან­სა­ხილ­ვე­ლი სა­კითხ­ე­ბი იყო მი­წის რე­ფორ­მის სა­მო­მავ­ლო პრინ­ცი­პე­ბი,
ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის მოწყ­ო­ბა და ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი სა­კითხ­ის
გა­დაჭ­რა, რომ­ლე­ბიც აი­სა­ხა ყრი­ლო­ბის დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბი­სად­მი მი­მარ­
თვა­ში, სა­დაც ყრი­ლო­ბა მი­ე­სალ­მე­ბო­და დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის მოწ­ვე­ვის
გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას და კრე­ბი­სა­გან მო­ითხ­ოვ­და ამ სა­კითხ­ე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტის
წა­მო­ყე­ნე­ბას. ყრი­ლო­ბამ აირ­ჩია დე­პუ­ტა­ტე­ბი, რომ­ლე­ბიც შე­უ­ერ­თდნენ მუ­
შა­თა და ჯა­რის­კაც­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭოს შე­მად­გენ­ლო­ბას, შე­ავ­სეს და
გარ­დაქ­მნეს ის მუ­შა­თა, ჯა­რის­კაც­თა და გლეხ­თა დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭოდ.166
მი­უ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ ყო­ფი­ლი იმ­პე­რი­ის ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე ანარ­ქი­ის
დაწყ­ე­ბის, ეკო­ნო­მი­კუ­რი კრი­ზი­სის გამ­წვა­ვე­ბი­სა და პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო
ომი­დან უმ­ტკივ­ნე­უ­ლოდ გა­მო­თიშ­ვის სა­კითხ­ის ჩიხ­ში შეს­ვლას მო­ყო­ლი­ლი
მზარ­დი უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბის თავ­მოყ­რა მძი­მე პერ­სპექ­ტი­ვებს უქად­და გარ­და­მა­
ვალ პე­რი­ოდ­ში მყოფ ქვე­ყა­ნას, დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის მოწ­ვე­ვის იმე­დე­ბი,
რო­მე­ლიც ყვე­ლა სა­ჭირ­ბო­რო­ტო სა­კითხს კონ­სენ­სუ­სით გა­დაწყ­ვეტ­და, ჯერ
კი­დევ კა­ლა­პოტ­ში აყე­ნებ­და პრო­ცესს. დრო­ებ­ ი­თი მთავ­რო­ბა და პო­ლი­ტი­
კუ­რი ძა­ლე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბი­თი ორ­გა­ნო­ე­ბი აგ­რძე­ლებ­დნენ მუ­შა­ო­ბას
ფუნ­და­მენ­ტუ­რი რე­ფორ­მე­ბი­სათ­ვის პირ­ვე­ლი ნა­ბი­ჯე­ბის გა­და­სად­გმე­ლად.
სა­სი­ცოცხ­ლოდ აუ­ცი­ლე­ბე­ლი რე­ფორ­მე­ბის სი­ა­ში, გან­სა­კუთ­რე­ბით კავ­
კა­სი­ა­ში, ერ­თ-ერთ მო­წი­ნა­ვე ად­გილ­ზე იდ­გა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სა­კითხ­ი.
„ბიუროკრატ მთავრობაძის“ მი­ერ ათ­წლე­უ­ლე­ბის მან­ძილ­ზე დაბ­ლო­კი­ლი
ერო­ბის სა­კითხ­ზე მუ­შა­ობ­ ა რე­ვო­ლუ­ცი­ის მო­ნა­პოვ­რის – სა­ყო­ველ­თაო არ­
ჩევ­ნე­ბის უფ­ლე­ბის, ერ­თა თვით­გა­მორ­კვე­ვის და დე­მოკ­რა­ტი­ის გა­რან­ტი­ე­
ბის ფონ­ზე, ერ­თი მხრივ, ეი­ფო­რი­ულ გან­წყო­ბას ქმნი­და,167 მაგ­რამ, ამა­ვე
დროს, წამ­ყვა­ნი პო­ლი­ტი­კუ­რი ძა­ლე­ბი აც­ნო­ბი­ე­რებ­დნენ, თუ რა სა­პა­სუ­

162 რევოლიუცია პროვინციაში, ერთობა № 61. 02.06.1917

163 ადგილობრივ დაწესებულებათა გარდაქმნა, ერთობა № 12. 29.03.1917
164 მუშათა და გლეხთა სიეზდი, ერთობა № 47. 16.05.1917
165 გლეხთა ყრილობა, ერთობა № 72. 14.06.1917
166 ვენე აღათიაშვილი, ამიერ კავკასიის გლეხთა დელეგატების სიეზდი, ერთობა
№ 83. 28.06.1917
167 ძველი ნაშთები, ერთობა № 37, 02.05.1917

120
ხის­მგებ­ლო იყო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის დო­ნე­ზე მა­თი გავ­ლე­ნის სა­არ­ჩევ­ნო
გზით ასახ­ვა168 და გა­ზაფ­ხუ­ლი­დან­ვე პო­ლი­ტი­კუ­რი ჭი­დი­ლის არე­ნად სა­ქა­
ლა­ქო არ­ჩევ­ნებ­სა და სა­მო­მავ­ლო სა­ერ ­ ო­ბო არ­ჩევ­ნებს მი­იჩ­ნევ­დნენ დიდ
რე­პე­ტი­ცი­ად დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის.
გა­ნახ­ლე­ბუ­ლი – თა­ვი­სუ­ფა­ლი და დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ერო­ბის ჩა­მო­ყა­
ლი­ბე­ბის ინი­ცი­ა­ტი­ვის დაძ­ვრის პრო­ცე­სი „ოზაკომის“ სა­შუ­ა­ლე­ბით და­იწყ­ო:
1917 წლის 13 ივ­ნისს ნოე რა­მიშ­ვილ­მა „ოზაკომის“ სა­თათ­ბი­როს წა­რუდ­
გი­ნა მოხ­სე­ნე­ბა კავ­კა­სი­ა­ში ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის შე­სა­ხებ, რის შე­დე­გა­დაც
სა­თათ­ბი­რომ და­ად­გი­ნა, რომ კავ­კა­სი­ა­ში სა­ჭი­რო იყო რუ­სეთ­ში არ­ჩე­უ­ლი
ერო­ბის მო­დე­ლის შე­მო­ღე­ბა, რო­მე­ლიც „ოთხფორმულიანი“ (პირ­და­პი­რი,
სა­ყო­ველ­თა­ო, თა­ნას­წო­რი და ფა­რუ­ლი) კენ­ჭის­ყრით იქ­ნე­ბო­და არ­ჩე­უ­
ლი. ასე­ვე, აუ­ცი­ლებ­ლად ჩა­ით­ვა­ლა წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლის შე­მო­
ღე­ბაც.169 „ოზაკომის“ მი­მარ­თვის შემ­დეგ დრო­ებ­ ით­მა მთავ­რო­ბამ ში­ნა­გან
საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის პი­რით მზად­ყოფ­ნა გა­მოთ­ქვა ერო­ბის რე­ფორ­მის და­უ­
ყოვ­ნებ­ლივ გან­ხორ­ცი­ელ ­ ე­ბის შე­სა­ხებ და აც­ნო­ბა, რომ და­იწყო მოქ­მე­დე­ბა
პრო­ექ­ტის შე­სა­მუ­შა­ვებ­ლად;170 ამი­სათ­ვის ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს­თან
ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბულ სპე­ცი­ა­ლუ­რად შექ­მნილ სა­გან­გე­ბო სა­თათ­ბი­როს სა­თა­ვე­
ში ჩა­უდ­გა ბო­რის ვე­სე­ლოვ­სკი და „ოზაკომის“ წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი მი­იწ­ვია
სა­თა­ნამ­შრომ­ლოდ.171 სა­თათ­ბი­რომ ამ ფორ­მა­ტი­სათ­ვის გა­მო­ყო კო­მი­სი­ა,
სა­დაც მი­იწ­ვი­ეს პო­ლი­ტი­კუ­რი, ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი და ად­გი­ლობ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­
ცი­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბიც. მა­თი უმე­ტე­სო­ბა პეტ­როგ­რად­ში იმ­ყო­ფე­ბო­და
სა­გან­გე­ბო თათ­ბირ­ზე დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბის წე­სის შე­სა­მუ­შა­
ვებ­ლად. კო­მი­სი­ამ შე­მად­გენ­ლო­ბა­ში შე­იყ­ვა­ნა დარ­გის სპე­ცი­ა­ლის­ტე­ბიც. ივ­
ლის­-აგ­ვის­ტოს გან­მავ­ლო­ბა­ში სა­თათ­ბი­რომ და­ა­მუ­შა­ვა ერო­ბის ძი­რი­თა­დი
დე­ბუ­ლე­ბე­ბი, რო­მე­ლიც გან­სა­ხილ­ვე­ლად და ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­ბის მი­
ხედ­ვით გარ­და­საქ­მნე­ლად „ოზაკომს“ გად­მო­უგ­ზავ­ნა:
„...1. ად­გი­ლობ­რი­ვი ცხოვ­რე­ბის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ხა­სი­ა­თის საქ­მე­ე­ბი
და მა­თი მარ­თვა-­გამ­გე­ობ­ ა ერო­ბა­თა ხელ­ში რჩე­ბა, რო­მე­ლიც ამ სფე­რო­ში
მოქ­მე­დობს და­მო­უ­კი­დებ­ლათ.
2. ერო­ბა­თა უფ­ლე­ბა და მო­ვა­ლე­ო­ბა გა­ნი­საზღ­ვრე­ბა იმ წე­სე­ბით, რომ­
ლის თა­ნახ­მად ში­და გუ­ბერ­ნი­ებ­ში არ­სე­ბუ­ლი ერო­ბა­ნი მოქ­მე­დე­ბენ.
3. ერო­ბა­თა კომ­პე­ტენ­ცია გა­ფარ­თო­ვე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბა ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­
რო­ბე­ბის მი­ხედ­ვით (მაგ. წყლის საქ­მე­თა გამ­გებ­ლო­ბა).
4. ერო­ბა იქ­ნე­ბა სა­გუ­ბერ­ნიო ან სა­ოლ­ქო, სა­მაზ­რო და სა­სოფ­ლო.
5. სა­გუ­ბერ­ნიო და სა­მაზ­რო ერო­ბა­ნი არ­სდე­ბი­ან ახალ ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ
საზღ­ვრებ­ში (ი. სა­გან­გე­ბო აზ­რი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნის შე­სა­ხებ).
6. წვრილ სა­ე­რო­ბო ერ­თე­ულს სა­ფუძ­ვლათ და­ე­დე­ბა ერ­თი ეროვ­ნე­ბით
და­სახ­ლე­ბუ­ლი ოლ­ქი, რამ­დე­ნა­თაც ეს შე­საძ­ლე­ბე­ლი იქ­ნე­ბა. მცხოვ­რებ­თა

168 დემოკრატიული თვითმმართველობა, ერთობა № 14, 31.03.1917

169 ერობა კავკასიაში, ერთობა № 71, 13.06.1917
170 ერობა კავკასიაში, ერთობა № 83, 28.06.1917
171 ერობა კავკასიაში, ერთობა № 87, 04.07.1917

121
რიცხ­ვი უნ­და აღ­წევ­დეს 10-დან 15 ათა­სამ­დე. სა­სურ­ვე­ლია არ­სე­ბუ­ლი სოფ­
ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­თა არ და­ყო­ფა.
7. წვრილ სა­ერ ­ ო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბათ ტე­რი­ტო­რი­ის და­ნა­წი­ლე­ბა და აგ­
რეთ­ვე სხვა წი­ნას­წა­რი მუ­შა­ო­ბის მო­სამ­ზა­დებ­ლათ მაზ­რა­ში ერო­ბის შე­მო­
ღე­ბის შე­სა­ხებ – ყო­ველ მაზ­რა­ში სდგე­ბა სა­გან­გე­ბო კო­მი­სი­ა. სა­კითხ­ის სა­
ბო­ლოო გა­დაჭ­რა სა­სოფ­ლო ერო­ბა­თა შე­სა­ხებ ენ­დო­ბა სა­ე­რო­ბო კრე­ბებს.
8. ერო­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი ხდე­ბა პრო­პორ­ცი­ო­ნა­ლუ­რი ხმის მი­ცე­მის სის­ტე­
მით, ხმის მი­ცე­მა უნ­და მოხ­დეს წე­რი­ლო­ბით. ამ წე­სით­ვე ხდე­ბა არ­ჩევ­ნე­ბი
სა­სოფ­ლო ერო­ბი­სა. იმ ად­გი­ლებ­ში, სა­დაც მომ­თა­ბა­რე ხალ­ხი ცხოვ­რობს,
არ­ჩევ­ნე­ბი ხდე­ბა იმ ალა­გას, სა­დაც ეს ხალ­ხი არ­ჩევ­ნე­ბის დროს იქ­ნე­ბა და­
ბი­ნა­ვე­ბუ­ლი.
9. რა­თა ერო­ბის აღ­მას­რუ­ლე­ბელ ორ­გა­ნო­ში უზ­რუნ­ველ ყო­ფი­ლი იქ­ნას
სხვა­დას­ხვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი, პო­ლი­ტი­კუ­რი თუ ეროვ­ნუ­ლი ჯგუ­ფე­ბის წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბა, და­საშ­ვე­ბია უმ­ცი­რე­სო­ბის სურ­ვი­ლის თა­ნახ­მად, პრო­პორ­
ცი­ო­ნა­ლუ­რი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა, უკე­თუ ეს უმ­ცი­რე­სო­ბა ხუთ კაც­ზე ნაკ­ლე­ბი
არ არის.
10. იმი­ერ კავ­კა­სი­ის ყვე­ლა სა­გუ­ბერ­ნიო ქა­ლა­ქე­ბი გა­მო­ყო­ფილ იქ­ნან
და­მო­უ­კი­დე­ბელ სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბათ, რო­მელ­თაც მი­ენ­ ი­ჭე­ბა სა­მაზ­რო
ერო­ბა­თა უფ­ლე­ბა­ნი. ყვე­ლა სა­მაზ­რო ქა­ლა­ქე­ბი და აგ­რეთ­ვე მაზ­რა­ში მდე­
ბა­რე ქა­ლა­ქე­ბი, თუნ­დაც ამ უკა­ნას­კნე­ლებ­ში დიდ­-ძა­ლი მცხოვ­რებ­ნი ცხოვ­
რობ­დენ, სა­მაზ­რო ერ­თე­უ­ლე­ბათ არ გა­მო­იყ­ ო­ფი­ან, ვი­ნა­იდ ­ ან ასე­თი საშ­
ვა­ლე­ბით შე­საძ­ლოა ქა­ლაქ­თა და მაზ­რის მცხოვ­რებ­თა შო­რის არ­სე­ბუ­ლი
ეკო­ნო­მი­ურ ­ ი და სა­მე­ურ­ნეო კავ­ში­რი და­ირ­ღვეს.
11. ბა­ქოს სამ­რეწ­ვე­ლო რა­ი­ონ­ ი და­მო­უ­კი­დე­ბელ სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლად
არ გა­მო­იყ­ ო­ფა და არც შე­იძ­ლე­ბა ქა­ლაქ ბა­ქოს შე­უ­ერ­თდენ ეს რა­იო ­ ­ნე­ბი,
ვი­ნა­იდ
­ ან, ასეთ შემ­თხვე­ვა­ში კითხ­ვა და­ის­მე­ბო­და ამ რა­იო ­ ნ­ში სა­ქა­ლა­ქო
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის შე­მო­ღე­ბის შე­სა­ხებ, რა­იც ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის საქ­მეს
გა­ა­ჭი­ა­ნუ­რებ­და. ამას­თან, მუდ­მი­ვი მიჯ­ნის უქონ­ლო­ბა სა­წარ­მო­ვო რა­ი­ო­ნე­ბი­
სა და მაზ­რი­სა­გან და მაზ­რის ფი­ნან­სი­უ­რი ხელ­მოკ­ლე­ო­ბა სა­წარ­მო­ვო რა­ი­
ო­ნე­ბის გა­მოკ­ლე­ბით, გვი­კარ­ნა­ხებს სა­წარ­მო­ვო რა­იო ­ ­ნე­ბის და­მო­უ­კი­დე­ბელ
სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბათ არ გა­მო­ყოფ­ვას...“ 172

კო­მი­სი­ის მუ­შა­ობ­ ი­სას ახა­ლი სიმ­წვა­ვით იფეთ­ქა მე­სა­მე სა­ე­რო­ბო თათ­

ბი­რის ნა­ან­დერ­ძევ­მა „გადამიჯვნის“ სა­კითხ­მა: სომ­ხურ­მა პო­ლი­ტი­კურ­მა
და სა­ზო­გა­დო­ებ­რივ­მა წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა კა­ტე­გო­რი­უ­ლად მო­ითხ­ო­ვეს
ერო­ბის შე­მო­ღე­ბამ­დე ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი საზღ­ვრე­ბის შეც­ვლა – სა­ე­რო­
ბო არ­ჩევ­ნე­ბის პრინ­ცი­პის ცვლი­ლე­ბამ მათ პო­ზი­ცი­ას დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლო­ბის
ელე­მენ­ტი მო­ა­ცი­ლა და აშ­კა­რად გა­ა­შიშ­ვლა ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი ან­ტა­გო­ნიზ­მი
– რო­გორც არ­სე­ბუ­ლი ფაქ­ტი ამი­ერ­კავ­კა­სი­ა­ში. კერ­ძოდ, სომ­ხუ­რი წარ­მო­
მად­გენ­ლო­ბა მო­ითხ­ოვ­და, გა­და­მიჯ­ნუ­ლი­ყო ერევ­ნის და ელი­სა­ვე­ტო­პო­ლის
გუ­ბერ­ნი­ე­ბი, სა­დაც ცალ­-ცალ­კე სომ­ხუ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბა უმ­ცი­რე­სო­ბა­ში იყო
აზერ­ბა­ი­ჯა­ნულ­თან შე­და­რე­ბით, ხო­ლო საზღ­ვრე­ბის შეც­ვლის შემ­თხვე­ვა­ში

172 ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 148, 17.09.1917

122
და, ასე­ვე, ყარ­სის გუ­ბერ­ნი­ი­დან სომ­ხუ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბით დო­მი­ნი­რე­ბუ­ლი
რამ­დე­ნი­მე მაზ­რის ერევ­ნის გუ­ბერ­ნი­ა­ზე მი­მა­ტე­ბით, ასე­ვე ტფი­ლი­სის გუ­
ბერ­ნი­ის ახალ­ქა­ლა­ქი­სა და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რე­ბის და­მა­ტე­ბით იქ­მნე­ბო­და
ორი ახა­ლი გუ­ბერ­ნია – ერევ­ნი­სა და გან­ძა­კის, სა­დაც უმ­რავ­ლე­სო­ბას სომ­
ხუ­რი მო­სახ­ლე­ო­ბა წარ­მო­ად­გენ­და. შე­სა­ბა­მი­სად, ამ პრო­ექ­ტით სამ­ხრეთ
კავ­კა­სი­ის სა­მი მთა­ვა­რი ერი მეტ­-ნაკ­ლე­ბად ისაზღ­ვრე­ბო­და კომ­პაქ­ტუ­რი
გან­სახ­ლე­ბის მი­ხედ­ვით: ქარ­თვე­ლე­ბით დო­მი­ნი­რე­ბუ­ლი რჩე­ბო­და ტფი­ლი­
სის გუ­ბერ­ნია ორი მაზ­რის გა­მოკ­ლე­ბით და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქით, ქუ­თა­ი­სის
გუ­ბერ­ნი­ა, ბა­თო­მის ოლ­ქით და ყარ­სის გუ­ბერ­ნი­ის ორი „ნაშთი“ მაზ­რით,
ხო­ლო სამ­ხრეთ აღ­მო­სავ­ლე­თით კი ელი­სა­ვე­ტო­პო­ლის გუ­ბერ­ნი­ის ნაშ­თი
და ბა­ქოს გუ­ბერ­ნი­ა, სა­დაც აზერ­ბა­ი­ჯა­ნუ­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბა იყო უმ­რავ­ლე­
სო­ბა­ში.173 დი­დი კა­მა­თის მი­უ­ხე­და­ვად გა­და­მიჯ­ვნის ეს პრო­ექ­ტი სა­თათ­ბი­
როს მცი­რე კო­მი­სი­ამ ასე­ვე მი­ი­ღო და „ოზაკომს“ გა­და­უგ­ზავ­ნა გან­სა­ხილ­
ვე­ლად.174
გა­და­მიჯ­ვნის სა­წი­ნა­აღ­მდე­გო არ­გუ­მენ­ტე­ბი დი­დად პრინ­ცი­პუ­ლი არ
იყო. იგი გა­მომ­დი­ნა­რე­ობ­და ნა­ცი­ო­ნა­ლის­ტუ­რი ხედ­ვი­დან, რომ­ლის­თვი­საც
მი­უ­ღე­ბე­ლი იყო ახა­ლი ხე­ლოვ­ნუ­რი საზღ­ვრე­ბის შექ­მნა მხო­ლოდ ერ­თი
სუ­ბი­ექ­ტის სა­სარ­გებ­ლოდ. ერო­ბის რე­ფორ­მის პრო­ცეს­ში ჩარ­თულ მხა­რე­
თა უმე­ტე­სო­ბა აც­ნო­ბი­ე­რებ­და, რომ ხან­გრძლი­ვი დის­კუ­სი­ის გაგ­რძე­ლე­ბა
გა­და­მიჯ­ვნის სა­კითხ­ზე პრო­ცე­სის პა­რა­ლი­ზე­ბას გა­მო­იწ­ვევ­და.175 გა­და­მიჯ­
ვნის წი­ნა­აღ­მდეგ ორი ძი­რი­თა­დი კონ­ტრარ­გუ­მენ­ტი გა­მო­ით­ქვა: პირ­ველ
რიგ­ში, ეჭ­ვის ქვეშ დად­გა სტა­ტის­ტი­კუ­რი მო­ნა­ცე­მე­ბი176 რო­მე­ლიც გუ­ბერ­
ნი­ებ­ ის მო­სახ­ლე­ო­ბას აღ­წერ­და, რად­გან პირ­ვე­ლი მსოფ­ლიო ომის გა­მო
ცვლი­ლე­ბე­ბი აშ­კა­რა იყო, ასე­ვე ცა­რიზ­მის ნა­ცი­ონ­ ა­ლუ­რი პო­ლი­ტი­კის გა­მო
ეროვ­ნე­ბა­თა და­ხა­სი­ა­თე­ბა სპე­ცი­ფი­კუ­რად ხდე­ბო­და და მე­ო­რე – საზღ­ვრე­
ბის დად­გე­ნა და გამ­ჯვნა ძა­ლი­ან რთუ­ლი და საფ­რთხი­ლო საქ­მე იყო და
აუ­ცი­ლებ­ლად ად­გი­ლობ­რი­ვი მო­სახ­ლე­ობ­ ის მჭიდ­რო მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ას მო­
ითხ­ოვ­და და არა საქ­მის „პეტროგრადის კაბინეტებში გადაწყვეტას“, რი­სი
მო­ხერ­ხე­ბაც სწო­რედ რომ ერო­ბის გა­რე­შე რთუ­ლი ჩან­და.177
„ოზაკომმა“ გა­ით­ვა­ლის­წი­ნა აღ­ნიშ­ნუ­ლი არ­გუ­მენ­ტე­ბი და მტკივ­ნე­
უ­ლი კომ­პრო­მი­სის გა­მო­ნახ­ვას შე­ე­ცა­და; 14-15 ოქ­ტომ­ბერს ტფი­ლის­ში
„ოზაკომის“ წევ­რის, აკა­კი ჩხენ­კე­ლის ინი­ცი­ა­ტი­ვით და თავ­მჯდო­მა­რე­ო­ბით
გა­ი­მარ­თა სა­ე­რო­ბო თათ­ბი­რი, სა­დაც დე­ბუ­ლე­ბის რამ­დე­ნი­მე პრო­ექ­ტი გა­
ნი­ხი­ლეს. რო­გორც მო­სა­ლოდ­ნე­ლი იყო, ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ერ­თა წარ­მო­მად­
გენ­ლებს შო­რის კონ­სენ­სუ­სი ვერ შედ­გა. უმ­რავ­ლე­სო­ბამ მო­ი­წო­ნა ნოე რა­
მიშ­ვი­ლის პრო­ექ­ტი და და­ამ­ტკი­ცა შე­სა­ბა­მი­სი რე­ზო­ლუ­ცი­ა:

173 საგუბერნიო და სამაზრო გადამიჯვნის შესახებ ამიერ-კავკასიაში, ერთობა № 120,

11.08.1917
174 ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 148, 17.09.1917
175 გ.ვ. (გრიგოლ ვეშაპელი), კავკასიის გადამიჯვნა და ერობა, საქართველო № 205,
19(2).09.1917
176 ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 148, 17.09.1917
177 ამიერ-კავკასიის ერობა, ერთობა № 169, 13.10.1917

123
 1. დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის დეკ­რე­ტით მთელ ამი­ერ­კავ­კა­სი­ა­ზე და­უ­ყოვ­
ნებ­ლივ უნ­და გავ­რცელ­დეს ერო­ბის სა­ერ­თო დე­ბუ­ლე­ბა­ნი (მომ­ხრე
– 32, წი­ნა­აღ­მდე­გი – 2, თა­ვი შე­იკ­ ა­ვა – 4)
2. ამა­ვე დეკ­რე­ტით და­ე­ვა­ლოს ამი­ერ კავ­კა­სი­ის სა­გან­გე­ბო კო­მი­ტეტს,
და­უყ­ ოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ი­ღოს ერო­ბა იმ გუ­ბერ­ნი­ებ­სა და ოლ­ქებ­ში, სა­
დაც სა­ჭი­რო არ არის ად­მინის­ტრა­ტი­ულ ­ ი გა­და­მიჯ­ვნა (მომ­ხრე – 30,
თა­ვი შე­ი­კა­ვა – 9)
3. დეკ­რეტ­ში უნ­და იყოს აღ­ნიშ­ნუ­ლი, რომ სა­დაო გუ­ბერ­ნი­ებ­სა და ოლ­
ქებ­ში ერო­ბის შე­მო­სა­ღე­ბათ სა­ჭი­როა წი­ნას­წა­რი ად­მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი
გა­და­მიჯ­ვნა; სა­დაო გუ­ბერ­ნი­ე­ბათ და მაზ­რე­ბათ ით­ვლე­ბა: ერევ­ნის
გუ­ბერ­ნია სავ­სე­ბით, გან­ჯის გუ­ბერ­ნია არე­ში­სა და ნუ­ხის მაზ­რე­ბის
გა­მოკ­ლე­ბით, ყარ­სის ოლ­ქი­დან მხო­ლოდ ყარ­სი­სა და ყა­გიზ­მა­ნის
რა­ი­ო­ნე­ბი (округъ), თფი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ი­დან ბორ­ჩა­ლოს და ახალ
ქა­ლა­ქის მაზ­რე­ბი (მომ­ხრე – 32, წი­ნა­აღ­მდე­გი – 2)
4. და­მა­ტე­ბა (კო­ტე აფ­ხა­ზის ინი­ცი­ა­ტი­ვით. მომ­ხრე – 36, წი­ნა­აღ­მდე­გი
– 5): იმა­ვე დეკ­რე­ტით და­ე­ვა­ლოს ამი­ერ­-კავ­კა­სი­ის სა­გან­გე­ბო კო­მი­
ტეტს, ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ გა­და­მიჯ­ვნის შე­სა­ხებ დეკ­რე­ტის გა­მო­ცე­მის
შემ­დეგ ერ­თი თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში გა­დას­ჭრას სა­დაო ოლ­ქებ­ში ად­
მი­ნის­ტრა­ტი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნის სა­კითხი და შე­მო­ი­ღოს ამ ოლ­ქებ­ში
ერო­ბა.
მთლი­ან­ ად რე­ზო­ლუ­ცია 27 ხმით 9-ის წი­ნა­აღ­მდეგ მი­იღ ­ ეს. დაშ­ნაკ­ცუ­ტი­
უ­ნის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა თა­ვი­ან­თი პრო­ექ­ტის წა­მო­ყე­ნე­ბის შემ­დეგ, რო­დე­
საც მან ვერ მო­ი­პო­ვა მხარ­და­ჭე­რა, თათ­ბი­რი დე­მონ­სტრა­ცი­ულ ­ ად და­ტო­ვეს.
თათ­ბირ­მა გა­დაწყ­ვი­ტა, ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი გა­და­მიჯ­ვნი­სათ­ვის ჩა­მო­ეყ­ ა­ლი­­
ბე­ბი­ნა კო­მი­სი­ა, სა­დაც სა­მი­ვე ერის პარ­ტი­ე­ბის მი­ერ დე­ლე­გი­რე­ბუ­ლი ხუთ­-
ხუ­თი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი შე­ვი­დო­და.178
„ოზაკომმა“ ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს აც­ნო­ბა გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა,
რა­ზეც მის­გან თან­ხმო­ბა მი­ი­ღო.179
თათ­ბი­რის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბამ კი­დევ უფ­რო გა­აღ­რმა­ვა ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი
ან­ტა­გო­ნიზ­მი და და­ძა­ბუ­ლო­ბა ერ­თა შო­რის. პრე­სა­ში მწვა­ვე დის­კუ­სი­ის პა­
რა­ლე­ლუ­რად180 აშ­კა­რა გახ­და, რომ გა­და­მიჯ­ვნის კო­მი­სი­აც ქა­ღალ­დზე­ვე
და­ას­რუ­ლებ­და არ­სე­ბო­ბას, რად­გან პრო­ცე­სით უკ­მა­ყო­ფი­ლო სომ­ხურ­მა
მხა­რემ სცა­და, და­ებ­ლო­კა კო­მი­ი­სის წევ­რო­ბის ქარ­თვე­ლი კან­დი­და­ტე­ბი
ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ი­დან, რა­მაც მდგო­მა­რე­ობ­ ა უა­რე­სად და­
ამ­ძი­მა.
ამ პე­რი­პე­ტი­ებ­ ის კვალ­დაკ­ვალ, ტრან­სფორ­მა­ცი­ას გა­ნიც­დი­და წამ­ყვა­ნი
– სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ტაქ­ტი­კაც, რო­მე­ლიც მუ­დამ კომ­პრო­
მი­სის ძი­ე­ბა­ში იყო და მე-20 სა­უ­კუ­ნის და­საწყ­ი­სი­დან­ვე აც­ნო­ბი­ე­რებ­და, თუ

178 ერობა ამიერ კავკასიაში, ერთობა № 172, 17.10.1917

179 ერობა კავკასიაში, პეტროგრადი. ერთობა № 170, 14.10.1917
180 ა. ერზინკიანი, ერობის საკითხი და დაშნაკცაკანები, ერთობა № 181, 27.11.1917 –
№ 185, 01.11.1917

124
რამ­დე­ნად შე­უქ­ცე­ვა­დი იყო და რა მძი­მე რე­ა­ლო­ბას შექ­მნი­და ამი­ერ­კავ­კა­
სი­ა­ში ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი ან­ტა­გო­ნიზ­მის გაძ­ლი­ე­რე­ბა. თე­ბერ­ვლის რე­ვო­ლუ­ცი­ის
მომ­დევ­ნო უახ­ლო­ეს დღე­ებ­ში სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რატ­თა ლი­დერს, ნოე ჟორ­
და­ნი­ას კავ­კა­სი­ის სა­მო­მავ­ლო ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი და ეროვ­ნუ­ლი მოწყ­ო­
ბის სა­კუ­თა­რი პრო­ექ­ტი ჰქონ­და, სა­დაც გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი იყო სა­მი ერის
მი­ერ თა­ნაბ­რად ათ­ვი­სე­ბუ­ლი სივ­რცე­ე­ბის პრობ­ლე­მა და დი­დი ქა­ლა­ქე­ბი­
სა, რო­მელ­თაც ცალ­კე, თა­ვი­სუ­ფალ ერ­თე­უ­ლე­ბად გა­ნი­ხი­ლავ­და.181 მი­უ­
ხე­და­ვად პარ­ტი­ის შიგ­ნით დის­კუ­სი­ის დროს ამ პრო­ექ­ტის უარ­ყო­ფი­სა, ნოე
ჟორ­და­ნი­ამ ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის მუ­შა­თა და გლეხ­თა დე­ლე­გა­ტე­ბის მა­ი­სის ყრი­
ლო­ბა­ზე პრო­ექ­ტის გა­და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი ვერ­სია წა­ი­კითხა მოხ­სე­ნე­ბის სა­ხით,
რო­მელ­შიც შემ­დე­გი მო­საზ­რე­ბა იყო გა­მოკ­ვე­თი­ლი: რე­ვო­ლუ­ცი­ის წამ­ყვა­
ნი ძა­ლი­სათ­ვის – მუ­შე­ბი, გლე­ხე­ბი­სა და პრო­ლე­ტა­რი­ა­ტი­სათ­ვის სა­სი­ცოცხ­
ლოდ აუ­ცი­ლე­ბე­ლი იყო ეროვ­ნუ­ლი კულ­ტუ­რის გან­ვი­თა­რე­ბა, და სა­კუ­თარ
ენა­სა და წეს­-ჩვე­უ­ლე­ბებ­ზე და­ფუძ­ნე­ბა, რის­თვი­საც ფარ­თო ად­გი­ლობ­რი­
ვი თვით­მმარ­ვე­ლო­ბა იყო აუ­ცი­ლე­ბე­ლი. მი­სი აზ­რით, რად­გან ამი­ერ­კავ­
კა­სი­აშ­ ი სა­მი ერი იყო დო­მი­ნან­ტი – ქარ­თვე­ლე­ბი, სომ­ხე­ბი და „თათრები“
(აზერბაიჯანელები), უნ­და შექ­მნი­ლი­ყო სა­მი ეროვ­ნუ­ლი (ე­როვ­ნულ­-ტე­რი­
ტო­რი­უ­ლი) თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა, ხო­ლო იმ ზო­ნებ­ში, სა­დაც ეს ერე­ბი შე­
რე­უ­ლი იყ­ვნენ, შე­სა­ბა­მი­სად შე­რე­უ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა „ეროვნული
კულ­ტუ­რუ­ლი კავ­ში­რე­ბი“ უნ­და ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი­ყო. ეროვ­ნუ­ლი თვით­
მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის კომ­პე­ტენ­ცია კი ცენ­ტრა­ლუ­რი მთავ­რო­ბის გა­დაწყ­ვე­
ტი­ლე­ბე­ბის ად­გილ­ზე გან­ხორ­ცი­ელ ­ ე­ბა და ად­გი­ლობ­რი­ვი კულ­ტუ­რუ­ლი,
სა­მე­ურ­ნე­ო, ვაჭ­რო­ბა-­მრეწ­ვე­ლო­ბის, სა­სა­მარ­თლოს და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის
გაძღ­ო­ლა იქ­ნე­ბო­და.182
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ეს სიფ­რთხი­ლე და სა­კითხ­ი­სად­მი
არა­ერ­თგვა­რო­ვა­ნი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა გა­მო­ხა­ტუ­ლი იყო პარ­ტი­ის სა­არ­ჩევ­
ნო პლატ­ფორ­მა­შიც (რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის­თვის); ასე­ვე ერ­თი­ა­ნი,
პარ­ტი­ის ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ის დო­კუ­მენ­ტებ­შიც ეროვ­ნუ­ლი სა­კითხი
საკ­მა­ოდ ფრთხი­ლად გა­ნი­ხი­ლე­ბო­და; არ იყო წარ­მოდ­გე­ნი­ლი ეროვ­ნუ­
ლი სა­კითხ­ის გა­დაწყ­ვე­ტის კონ­კრე­ტუ­ლი ფორ­მუ­ლა და მხო­ლოდ ერ­თა
თვით­გა­მორ­კვე­ვის უფ­ლე­ბას და ფარ­თო ად­გი­ლობ­რივ თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბას უჭერ­და მხარს. თუმ­ცა ასე­ვე ხაზ­გას­მუ­ლი იყო ნა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი ან­ტა­გო­
ნიზ­მის პრობ­ლე­მა და რუ­სე­თის სა­ხელ­მწი­ფოს ერ­თი­ა­ნო­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბის
სურ­ვი­ლი.183 ამა­ვე დროს სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პრე­სა კიცხ­ავ­და დრო­ე­
ბით მთავ­რო­ბას,184 რომ­ლის ხის­ტმა და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბამ ფი­ნე­თის სე­იმ­ ის და
უკ­რა­ინ­ ის რა­დის მი­მართ მდგო­მა­რე­ო­ბა უფ­რო გა­არ­თუ­ლა.

181 ვასო წულაძე, მოგონებანი, კავკასიონი XIII, პარიზი, 1968 წ.

182 ეროვნული საკითხი, ერთობა № 70, 13.06.1917
183 დამფუძნებელ კრების საარჩევნო პლატფორმა (რ.ს.დ.მ.პ. საორგანიზაციო
კომიტეტის მიერ შემუშავებული), ერთობა № 154, 24.09.1917, № 155, 26.09.1917.
რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიის ამიერ-კავკასიის ორგანიზაციათა
საოლქო კომიტეტის საარჩევნო პლატფორმა, ერთობა № 117, 22.10.1917.
184 დროებითი მთავრობა და დამორჩილებული ერები, ერთობა № 118, 09.08.1917

125
 ეროვ­ნუ­ლი სა­კითხ­ის ხედ­ვა­ში ტრან­სფორ­მა­ცი­ის ერ­თ-ერ­თი გა­მო­ხა­ტუ­
ლე­ბა სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის ჩარ­თუ­ლო­ბა იყო აპ­რილ­ში და­არ­
სე­ბულ სა­ქარ­თვე­ლოს ინ­ტერ­პარ­ტი­ულ საბ­ჭო­ში, რო­მე­ლიც ქარ­თუ­ლი პარ­
ტი­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბით, სა­კო­ორ­დი­ნა­ციო ორ­გა­ნოს წარ­მო­ად­გენ­და
სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რატ­თა საგ­რძნო­ბი უმ­რავ­ლე­სო­ბით. რუ­სე­თის პო­ლი­ტი­კურ
ცენ­ტრში გან­ვი­თა­რე­ბულ­მა მოვ­ლე­ნებ­მა სექ­ტემ­ბრი­დან ინ­ტერ­პარ­ტი­ულ
საბ­ჭოს და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა და ავ­ტო­რი­ტე­ტი გა­უმ­ყა­რა.
1917 წლის 25 ოქ­ტომ­ბრის (7 ნო­ემ­ბრის) ბოლ­შე­ვი­კუ­რი გა­დატ­რი­ა­ლე­
ბის შემ­დეგ ვი­თა­რე­ბა რა­დი­კა­ლუ­რად შე­იც­ვა­ლა და ყვე­ლა კომ­პრო­მი­სუ­ლი
გა­დაწყ­ვე­ტის გზა უკი­დუ­რე­სად შე­იზღ­უ­და. გაქ­რა გა­ნახ­ლე­ბუ­ლი ერ­თი­ა­ნი სა­
ხელ­მწი­ფოს რწმე­ნა, უკა­ნას­კნე­ლი იმე­დე­ბი რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის
ამა­რა დარ­ჩა, მსოფ­ლიო ომის ფრონ­ტებ­ზე მა­სობ­რი­ვი დე­ზერ­ტი­რო­ბის გა­
მო ფრონ­ტი გა­ირ­ღვა და ში­და პრობ­ლე­მე­ბის და­მა­ტე­ბით სა­გა­რეო ინ­ტერ­
ვენ­ცი­ის საფ­რთხე რე­ა­ლუ­რი გახ­და.
11 ნო­ემ­ბერს, ტფი­ლის­ში, ევ­გე­ნი გე­გეჭ­კო­რის თავ­მჯდო­მა­რე­ო­ბით შედ­გა
თათ­ბი­რი – რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის, პო­ლი­ტი­კუ­რი პარ­ტი­ე­ბის, ამი­
ერ­კავ­კა­სი­ის ერ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის, სამ­ხედ­რო მა­ღალ­ჩი­ნოს­ნე­ბის და
უცხო სა­ხელ­მწი­ფო­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის დას­წრე­ბით, რო­მელ­საც უნ­და
ემ­სჯე­ლა კავ­კა­სი­ის მმარ­თვე­ლო­ბის მოწყ­ო­ბის სა­კითხ­ზე.185 კა­მა­თის შემ­დეგ
თათ­ბირ­მა გა­დაწყ­ვი­ტა, არ ეც­ნო ბოლ­შე­ვი­კუ­რი გა­დატ­რი­ა­ლე­ბის გზით შედ­
გე­ნი­ლი საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა და კავ­კა­სი­იდ ­ ან არ­ჩე­უ­ლი დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი
კრე­ბის დე­პუ­ტატ­თა შე­მად­გენ­ლო­ბით მო­ეწყო ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის დრო­ე­ბი­თი
მთავ­რო­ბა. 15 ნო­ემ­ბრი­დან ამოქ­მედ­და „ამიერკავკასიის კომისარიატი“,
რო­მელ­მაც მზა­დე­ბა და­იწყო ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­ი­მის მო­საწ­ვე­ვად. პა­რა­ლე­
ლუ­რად კო­მი­სა­რი­ატ­მა მაზ­რებ­ში უც­ვლე­ლად და­ტო­ვა უკ­ვე ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­
ლი დრო­ე­ბი­თი მმარ­თვე­ლო­ბის სის­ტე­მა, სა­მაზ­რო კო­მის­რე­ბის და კო­მი­ტე­
ტე­ბის სა­ხით.186
22 ნო­ემ­ბერს, ტფი­ლის­ში და­იწყო საქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი ყრი­ლო­
ბა, სა­დაც დე­ლე­გა­ტე­ბად მიწ­ვე­ულ­ ი იყ­ვნენ მუ­შა­თა, ჯა­რის­კაც­თა და გლეხ­თა
დე­პუ­ტა­ტე­ბის საბ­ჭოს წევ­რე­ბი, ქა­ლა­ქე­ბის საბ­ჭო­ე­ბის წევ­რე­ბი, პო­ლი­ტი­კურ
პარ­ტი­ა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი, სა­თა­ვა­დაზ­ნა­უ­რო საკ­რე­ბუ­ლოს წევ­რე­ბი, სა­
მაზ­რო კო­მი­ტე­ტე­ბის წევ­რე­ბი, სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის დე­ლე­გა­
ტე­ბი, ერ­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი და ა. შ. ეროვ­ნულ­მა საბ­ჭომ დეკ­ლა­რა­ცი­ის
სა­ხით კვლავ ერ­თი­ან რუ­სეთ­ზე ორი­ენ­ტა­ცია აღი­ა­რა, თუმ­ცა აღ­ნიშ­ნა, რომ
დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის დე­პუ­ტა­ტე­ბი­სათ­ვის პროგ­რა­მად სა­ქარ­თვე­ლოს
სრულ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბას ითხ­ოვ­და, სა­კუ­თა­რი სა­კა­ნონ­მდებ­ლო კრე­ბით.
ყრი­ლო­ბა სა­ჭი­როდ ცნობ­და გა­და­მიჯ­ვნას ურ­თი­ერ­თთან­ხმო­ბის ნი­ა­დაგ­ზე
და უმ­ცი­რე­სო­ბე­ბის დაც­ვის გა­რან­ტი­ებს, ასე­ვე აცხ­ა­დებ­და, რომ რუ­სე­თის
დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის დაბ­რკო­ლე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში უფ­ლე­ბას იტო­ვებ­და,

185 თათბირი ამიერ კავკასიაში მმართველობის მოწყობის შესახებ, № 195, 12.11.1917

186 ამიერ კავკასიის ადგილობრივ მთავრობის ორგანიზაცია, საქართველო № 224,
12(25).11.1917, № 225, 13(26).11.1917

126
მო­ეწ­ვია კავ­კა­სი­ის ან ცალ­კე ერე­ბის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბა, მა­ნამ­დე კი
ეროვ­ნუ­ლი სა­კითხ­ის დაც­ვი­სათ­ვის ეროვ­ნულ საბ­ჭოს და­ა­კომ­პლექ­ტებ­და.187
ეროვ­ნულ საბ­ჭო­ში სა­ე­რო­ბო სექ­ცი­აც ჩა­მო­ყა­ლიბ­და.
პა­რა­ლე­ლუ­რად, ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ატ­მა 27 ნო­ემ­ბერს გა­მოს­ცა
დეკ­რე­ტი ამი­ერ­კავ­კა­სი­აშ­ ი ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის შე­სა­ხებ:
„1) სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის შე­მო­ღე­ბის დე­ბუ­ლე­ბა ვრცელ­დე­ბა
მთელ ამი­ერ კავ­კა­სი­ა­ზე.
2) იმ გუ­ბერ­ნი­ებ­ში, ოლ­ქებ­ში და მაზ­რებ­ში, სა­დაც ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ გა­
დამ­ჯვნის სა­კითხი არ აღიძ­ვრე­ბა, შე­იძ­ლე­ბა და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბულ
იქ­ნას ერო­ბა.
შე­ნიშ­ვნა: ამ მხრით ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ საზღ­ვრე­ბის შე­სა­ხებ უნ­და ჩა­ით­
ვა­ლოს: ბა­ქოს, ქუ­თა­ი­სის და შა­ვი ზღვის და ბა­თუ­მის გუ­ბერ­ნი­ა, და­ღეს­ტნის
ოლ­ქი და სო­ხუ­მის და ზა­ქა­თა­ლას მხა­რე. თფი­ლი­სის, სიღ­ნა­ღის, თე­ლა­ვის,
თი­ო­ნე­თის, დუ­შე­თის, გო­რის და ახალ­ცი­ხის მაზ­რე­ბი, არე­ში და ნუ­ხის მაზ­რა
გან­ჯის გუ­ბერ­ნი­ა­ში. ყარ­სის ოლ­ქის, ადა­გა­ნის და ოლ­თის მხა­რე.
3) ამ დეკ­რე­ტის გა­მო­ცე­მის დღი­დან ერ­თი თვის გან­მავ­ლო­ბა­ში ამი­ერ
კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ა­ტი სწყვეტს ად­მი­ნის­ტრა­ტი­ულ გა­და­მიჯ­ვნის სა­დაო სა­
კითხ­ებს და წი­ნას­წარ ამის ნე­ბას იღებს ქარ­თველ­თა, სო­მეხ­თა და მუ­სულ­
მან­თა ნა­ცი­ო­ნა­ლურ საბ­ჭო­ე­ბი­დან და და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­იღ ­ ებს იქ ერო­ბას.
შე­ნიშ­ვნა: სა­და­ოთ აღი­არ ­ ე­ბუ­ლია ერევ­ნის გუ­ბერ­ნი­ა, გან­ჯის, ყა­ზა­ხის, ჯე­
ვან­ში­რის, შუ­შის, ზან­გე­ზუ­რის და ჯა­რი­ა­გი­ნის მაზ­რე­ბი, ყარ­სის და ყა­გიზ­მა­ნის
მხა­რე და ახალ­ცი­ხის და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რე­ბი... “188
გა­და­მიჯ­ვნის და­საწყ­ებ­ ად გა­დაწყ­და კო­მი­სი­ის შედ­გე­ნა, სა­მი ერის სამ­-სა­
მი წარ­მო­მად­გენ­ლის სა­ხით.189
თა­ვის მხრივ, სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ­მა საბ­ჭომ, ერო­ბის შე­სა­ხებ შემ­
დე­გი რე­ზო­ლუ­ცია მი­ი­ღო:
„... 1) ერო­ბა ერ­თი უდი­დე­სი და აუც­ლე­ბე­ლი სა­ჭი­რო­ე­ბა­თა­გა­ნია ჩვე­ნი
სოფ­ლი­სა.
2) რომ ამ სა­ჭი­რო­ე­ბამ თა­ვი იჩი­ნა გან­სა­კუთ­რე­ბით აწინ­დე­ლი ომის
დროს, რო­მელ­მაც გა­მო­იწ­ვია რუ­სეთ­ში და ჩვენ­შიც ნორ­მა­ლურ ეკო­ნო­მი­ურ
ცხოვ­რე­ბის რა­დი­კა­ლუ­რი დარ­ღვე­ვა და სხვა­თა შო­რის უკი­დუ­რე­სი სა­სურ­
სა­თო კრი­ზი­სი.
3) რომ ერო­ბის შე­მო­უ­ღებ­ლო­ბა დი­დათ აფერ­ხებს ჩვე­ნი ქვეყ­ნის წინ­
სვლას და გან­ვი­თა­რე­ბას, სა­ჭი­რო­და სცნო:
1. და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბულ იქ­მნას სა­ქარ­თვლო­ში სამ სარ­თუ­ლი­ა­­ნი
ერო­ბა:
ა. მცი­რე სა­ე­რო­ბო ტე­რი­ტო­რიული ერ­თე­უ­ლი, ად­გი­ლობ­რი­ვი პი­რო­ბე­
ბის მი­ხედ­ვით.
ბ. სა­მაზ­რო და

187 საქართველოს თვითმმართველობა, ერთობა № 204, 25.11.1917

188 დეკრეტი ამიერ კავკასიაში ერობის შემოღების შესახებ, ერთობა № 206, 28.11.1917
189 ერობის შემოღების გარშემო, ერთობა № 206, 28.11.1917

127
 გ. სა­გუ­ბერ­ნი­ო, ანუ სა­ოლ­ქო.
2. ერო­ბა შე­მო­ღე­ბულ უნ­და იქ­მნას სა­ყო­ველ­თაო (გა­ნურ­ჩევ­ლად სქე­
სი­სა), პირ­და­პირ, თა­ნას­წორ, ფა­რულ და პრო­პორ­ცი­ო­ნა­ლურ სა­არ­ჩევ­ნო
უფ­ლე­ბა­ზე.
3. ერო­ბას უნ­და მი­ე­ნი­ჭოს არა მარ­ტო სა­მე­ურ­ნეო ფუნ­ქცი­ე­ბი, არა­მედ
სა­ხელ­მწი­ფო მარ­თვე­ლო­ბის უფ­ლე­ბე­ბიც ად­გი­ლობ­რივ სა­ჭი­რო­ე­ბა­თა და­
საკ­მა­ყო­ფი­ლებ­ლად, – კერ­ძოდ, თვით­-და­ბეგ­ვრი­სა და სა­ვალ­დე­ბუ­ლო
დად­გე­ნი­ლე­ბა­თა გა­მო­ცე­მის უფ­ლე­ბა.
4. სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­თა დად­გე­ნი­ლე­ბის გა­სა­ჩივ­რე­ბა ფორ­მა­ლუ­
რი კა­ნო­ნი­ე­რე­ბის მხრივ შე­უძ­ლი­ან სა­სა­მარ­თლო­ში ყო­ველს მო­ქა­ლა­ქეს და
იუ­რი­დი­ულ პი­როვ­ნე­ბას, უმაღ­ლე­სი მეთ­ვალ­ყუ­რე­ო­ბა ფორ­მა­ლუ­რი კა­ნო­ნი­
ე­რე­ბის ფარ­გლებ­ში მოქ­მე­დე­ბი­სა ეკუთ­ვნის მთავ­რო­ბის ად­გი­ლობ­რივ კო­
მი­სართ, რო­მე­ლიც გა­ა­სა­ჩივ­რებს სა­სა­მარ­თლო­ში.
5. ერო­ბის და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბა­ზე ზრახ­ვა და მი­სი გან­ხორ­ცი­ე­ლე­
ბა, ზე­მო აღ­ნიშ­ნულ პი­რო­ბა­თა დაც­ვით, მი­ენ­დოს სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნულ
საბ­ჭოს.
6. და­უ­ყოვ­ნებ­ლი მი­ღე­ბულ იქ­ნას ზო­მე­ბი რა­თა თბი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ის
7 უდა­ვო მაზ­რა­ში და­უ­ყოვ­ნებ­ლივ შე­მო­ღე­ბულ იქ­მნას ერო­ბა და სა­და­ვო
მაზ­რე­ბის გა­მო არ შე­ჩერ­დეს არც სა­გუ­ბერ­ნიო სა­ე­რო­ბო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­თა
შე­მო­ღე­ბა თბი­ლი­სის გუ­ბერ­ნი­ა­ში, არც სა­მაზ­რო და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­თა ახალ­ქა­
ლა­ქის მაზ­რა­ში­.“190
დად­გე­ნი­ლე­ბის და დეკ­რე­ტის თა­ნახ­მად, მაზ­რებ­ში სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­
ბი­სათ­ვის მო­სამ­ზა­დე­ბე­ლი სა­მუ­შა­ოე­ ­ბის და­საწყ­ე­ბად მოქ­მე­დე­ბას შე­უდ­გნენ.
პა­რა­ლე­ლუ­რად ახ­ლოვ­დე­ბო­და რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის გახ­სნის
დღე, რო­მელ­საც სიცხ­ა­დე უნ­და შე­ეტ ­ ა­ნა ბუნ­დო­ვან მო­მა­ვალ­ში.
1918 წლის 8 იან­ვარს ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ატ­მა და­ამ­ტკი­ცა დრო­ე­
ბი­თი სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბა.191 არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის ფორ­მა­ლუ­რად ყვე­ლა­ფე­რი
მზად იყო.

190 ეროვნული ყრილობის რეზოლუციები, 7. ერობა, ერთობა № 207, 29.11.1917

191 ერობის გარშემო, ერთობა № 6, 10.01.1918

128
 კა­რი III
რეს­პუბ­ლი­კა –
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა
უბ­რა­ლო ჯა­მი
 1
პო­ლი­ტი­კუ­რი ტურ­ბუ­ლენ­ტო­ბა – 1918 წე­ლი;
სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის დი­ნა­მი­კა
სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში

„...ჩვენი წეს­წყო­ბი­ლე­ბა დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი­ა, დე­მოკ­რა­ტია კი ორ ძა­ლას

ეყ­რდნო­ბა ქა­ლაქს და სო­ფელს – გაძ­ლი­ე­რე­ბა სოფ­ლის და ქა­ლა­ქის
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­თა, აი, ჩვე­ნი მთავ­რო­ბის საზ­რუ­ნა­ვი საქ­მე. სა­დაც
ეს თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ნი ძლი­ერ­ნი არ არი­ან, იქ დე­მოკ­რა­ტია სუს­
ტი­ა. მაგ., ამე­რი­კა­ში კო­მუ­ნა ყვე­ლა­ფე­რი­ა, იქ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ნი
ყვე­ლა­ზე უფ­რო ძლი­ე­რი­ა. საფ­რან­გეთ­ში, რო­გორც ბურ­ჟუ­ა­ზი­ულ დე­
მოკ­რა­ტი­ულ სა­ხელ­მწი­ფო­ში, სა­ში­ნე­ლი ცენ­ტრა­ლიზ­მია გან­ვი­თა­რე­
ბუ­ლი. ყვე­ლა დემ. ქვეყ­ნებ­ში არის მიდ­რე­კი­ლე­ბა ამე­რი­კის კო­მუ­ნი­სა­
კენ და სცდი­ლო­ბენ და­ახ­ლო­ვე­ბით მა­გის­თა­ნა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის
შექ­მნას. არა დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ქვეყ­ნე­ბი კი საფ­რან­გე­თის ცენ­ტრა­ლიზ­
მის­კენ მი­ის­წრაფ­ვი­ან.­“

ნოე რა­მიშ­ვი­ლის სიტყ­ვა სა­ქარ­თვე­ლოს

ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის მე­ო­რე ყრი­ლო­ბა­ზე;
ერ­თო­ბა № 213; 20.09.1919
133
ფოტო: ნოე ჟორდანია (ცენტრში) ფრონტზე, 1918 წლის გაზაფხული.
საქართველოს ეროვნული არქივი, კინო-ფოტო-ფონო დოკუმენტების ცენტრალური
სახელმწიფო არქივი.
 Караул устал192 – 1918 წლის 5 იან­ვარს, პირ­ველ და უკა­ნას­კნელ სხდო­
მა­ზე, ანარ­ქის­ტი მატ­რო­სის, ჟე­ლეზ­ნი­ა­კო­ვის „რკინის არგუმენტმა“ წერ­ტი­ლი
და­უს­ვა რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის არ­სე­ბო­ბას და თან მი­ა­ყო­ლა თით­
ქმის მთე­ლი წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში ნა­ფე­რე­ბი იმე­დე­ბი, რომ სრუ­ლი­ად რუ­
სე­თის კა­ნო­ნი­ე­რი წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი გა­დაწყ­ვეტ­დნენ ყვე­ლა იმ მტკივ­ნე­ულ
და სამ­კვდრო-­სა­სი­ცოცხ­ლო პრობ­ლე­მას, რო­მელ­თა რიცხ­ვიც თე­ბერ­ვლის
შემ­დგომ გა­ნუხ­რე­ლად იზ­რდე­ბო­და.
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის პო­ლი­ტი­კუ­რი ელი­ტის უმ­რავ­ლე­სო­ბის მი­ერ გა­მო­ჩე­ნი­
ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი ალ­ღოს სის­წო­რე და­დას­ტურ­და – ბოლ­შე­ვი­კუ­რი დიქ­ტა­
ტუ­რის პი­რო­ბებ­ში რუ­სე­თის ერ­თი­ა­ნო­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბი­სა და სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­
რი­ვი მოწყ­ო­ბის სა­მარ­თლებ­რი­ვი გზით გა­დაწყ­ვე­ტის გეგ­მა დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი
კრე­ბის იდე­ას­თან ერ­თად გა­ურ­კვე­ვე­ლი, უი­მე­დო ვა­დით გა­და­იდ ­ ო. ამი­ერ­
კავ­კა­სი­ის პო­ლი­ტი­კურ ძა­ლებს უფ­რო მკაც­რი რე­ა­ლო­ბი­სათ­ვის თვა­ლის
გას­წო­რე­ბა და მხო­ლოდ სა­კუ­თარ ძა­ლებ­ზე დაყ­რდნო­ბის გარ­და­უ­ვალ და
არა­სა­სი­ა­მოვ­ნო სა­ჭი­რო­ე­ბას­თან გამ­კვლა­ვე­ბა­ზე მო­უ­წი­ათ ფიქ­რი, რის­თვი­
საც ძალ­თა კონ­სო­ლი­და­ცია იყო აუ­ცი­ლე­ბე­ლი.
კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ობ­ ის შეგ­რძნე­ბას რამ­დე­ნი­მე ფაქ­ტო­რი გა­ნა­პი­
რო­ბებ­და; რე­ვო­ლუ­ცი­ის წყა­როს – ყო­ფი­ლი იმ­პე­რი­ის მო­სახ­ლე­ობ­ ის სა­მი
ძი­რი­თა­დი პრობ­ლე­მის – ომის, მი­წი­სა და ეროვ­ნუ­ლი თვით­გა­მორ­კვე­ვის
სა­კითხ­ის მო­წეს­რი­გე­ბი­სათ­ვის რე­ა­ლუ­რი ნა­ბი­ჯე­ბი არ გა­დად­გმუ­ლა. მო­
სახ­ლე­ო­ბის ძი­რი­თა­დი ნა­წი­ლი, გლე­ხო­ბა, უკ­ვე ფეთ­ქე­ბად­სა­ში­ში მა­სა იყო
– მა­თი ოჯა­ხის წევ­რე­ბი კვლავ მსოფ­ლიო ომის ფრ­ონტზე იღუ­პე­ბოდ­ნენ,
შიმ­ში­ლო­ბა ძლი­ერ­დე­ბო­და, მი­წით და ქვეყ­ნის ბუ­ნებ­რი­ვი რე­სურ­სე­ბით
სარ­გებ­ლო­ბის ახა­ლი პრინ­ცი­პი გა­ურ­კვე­ვე­ლი იყო, ძვე­ლი კი აღარ მოქ­
მე­დებ­და. ეს ვი­თა­რე­ბა ნა­ყო­ფი­ერ ნი­ა­დაგს ქმნი­და იმი­სათ­ვის, რომ გლეხ­
თა მა­სას ზურ­გი შე­ექ­ცია ახა­ლი დრო­ებ­ ით აღ­ძრუ­ლი იმე­დე­ბი­სათ­ვის და
„რევოლუციის მონაპოვარი“ ეჭ­ვქვეშ და­ე­ყე­ნე­ბი­ნა, რე­აქ­ცი­ულ ­ ი ძა­ლე­ბი­სათ­
ვის მოქ­მე­დე­ბის თა­ვი­სუფ­ლე­ბის მი­ცე­მით ან სა­კუთ­რივ ანარ­ქი­ულ ­ ი გა­მოს­
ვლე­ბით. 193

ამ ფონ­ზე, გა­ცი­ლე­ბით რთუ­ლი იყო კავ­კა­სი­ის, რო­გორც ფრონ­ტის­პი­რა

რე­გი­ო­ნის, მდგო­მა­რე­ო­ბა; ჩა­მოთ­ვლილ პრობ­ლე­მებს ამ­წვა­ვებ­და ეროვ­ნუ­
ლი ან­ტა­გო­ნიზ­მიც, რომ­ლის რე­გუ­ლი­რე­ბის მცდე­ლო­ბე­ბიც გარ­და­მა­ვალ პე­
რი­ოდ­ში ჩიხ­ში შე­ვი­და. ფრონ­ტზე დე­ზერ­ტი­რო­ბა უკ­ვე მა­სობ­რივ სა­ხეს იღებ­

192 „ყარაული დაიღალა“ (რუს.). პეტროგრადის თავრიდის სასახლის (რომელშიც

სრულიად რუსეთის დამფუძნებელი კრება იყო განთავსებული) დამცველი
ბოლშევიკური რაზმის უფროსის ლეგენდარული სიტყვები, რომლითაც მან აიძულა
კრების თავმჯდომარე, სხდომა დაესრულებინა.
193 ნოე ჟორდანიას სიტყვა წარმოთქმული სეიმის 15 თებერვლის სხდომაზე, ერთობა
№ 40, 18.02.1918.

135
და და გარ­და ფრონ­ტის გა­შიშ­ვლე­ბი­სა და ოს­მა­ლე­თის არ­მი­ის­ ათ­ვის გზის
გახ­სნი­სა, დაბ­რუ­ნე­ბუ­ლი ჯა­რის ნა­წი­ლე­ბის ანარ­ქი­უ­ლი გა­მოს­ვლე­ბი ჯერ
კი­დევ შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბულ, მაგ­რამ მყი­ფე პო­ლი­ტი­კურ სტა­ბი­ლუ­რო­ბას ემუქ­რე­
ბო­და.
ამ მდგო­მა­რე­ობ­ ი­დან გა­მოს­ვლი­სათ­ვის შე­მუ­შა­ვე­ბულ გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას
– ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის­თვის შექ­მნი­ლი­ყო ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­
ნო და მას და­მო­უ­კი­დებ­ლად ემუ­შა­ვა ყვე­ლა პრობ­ლე­მის გა­და­საწყ­ვე­ტად,
თა­ვი­სი არ­გუ­მენ­ტე­ბი ჰქონ­და, თუმ­ცა კრი­ტი­კაც პო­ლი­ტი­კუ­რი სპექ­ტრის
უკი­დუ­რე­სი მე­მარ­ცხე­ნე და მე­მარ­ჯვე­ნე ფრთე­ბი­დან მწვა­ვე იყო. ინი­ცი­ა­ტო­
რებს, ყვე­ლა­ზე გავ­ლე­ნი­ან კავ­კა­სი­ურ პარ­ტი­ებს (სოციალ-დემოკრატები
(„მენშევიკები“), „დაშნაკცუტიუნი“ და „მუსავათი“) პო­ლი­ტი­კუ­რი ნა­ბი­ჯის სის­
წო­რის მთა­ვარ არ­გუ­მენ­ტად ის ჰქონ­დათ, რომ ამ დრომ­დე ამი­ერ­კავ­კა­სი­
ა­ში მოქ­მე­დი დრო­ე­ბი­თი მმარ­თვე­ლო­ბის არც ერ­თი ორ­გა­ნო და ახა­ლი
ინ­სტი­ტუ­ცი­ე­ბი არ იყო მო­სახ­ლე­ო­ბის სრუ­ლუფ­ლე­ბი­ა­ნი წარ­მო­მად­გე­ნე­ლი
– მუ­შა­თა, გლეხ­თა და ჯა­რის­კაც­თა საბ­ჭო­ე­ბი კლა­სობ­რი­ვი იყო, ეროვ­ნუ­
ლი საბ­ჭო­ე­ბი კი ნა­ცი­ო­ნა­ლურ ინ­ტერ­ესებს გა­მო­ხა­ტავ­დნენ და არც ესე­ნი
იყ­ვნენ სა­ყო­ველ­თაო არ­ჩევ­ნე­ბის გზით და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­ლი. არ­სე­ბულ პო­
ლიტ­იკურ კრი­ზისს კი სწო­რედ სა­ყო­ველ­თაო არ­ჩევ­ნე­ბის გზით ჩა­მო­ყა­ლი­
ბე­ბუ­ლი, მო­სახ­ლე­ო­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბის ნდო­ბით აღ­ჭურ­ვი­ლი დე­პუ­ტა­ტე­ბის
ერ­თო­ბა სჭირ­დე­ბო­და,194 რო­მე­ლიც სა­კა­ნონ­მდებ­ლო და მმარ­თვე­ლო­ბით
ფუნ­ქცი­ებს აი­ღებ­და. მე­ო­რე მხრივ, ეს ერ­თო­ბა ვერ მო­ეწყ­ო­ბო­და ცალ­-ცალ­
კე კავ­კა­სი­ის ერე­ბის­თვის, რად­გა­ნაც მთა­ვა­რი კითხ­ვა სწო­რედ იყო ეროვ­ნუ­
ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­ბის „გამოჭრა“, რომ­ლებ­ზე­დაც შემ­დეგ შე­საძ­ლე­ბე­ლი იქ­ნე­
ბო­და ეროვ­ნუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა.
ამ სა­ფუძ­ველ­ზე რუ­სე­თის და­მფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის კავ­კა­სი­ის საარ­ჩევ­ნო
ოლ­ქი­დან არ­ჩე­ულ­მა დე­პუ­ტა­ტებ­მა სა­ორ­გა­ნი­ზა­ციო სა­მუ­შა­ო­ე­ბის შემ­დეგ
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­ი­მის და­კომ­პლექ­ტე­ბის პრინ­ცი­პე­ბი და სე­იმ­ ის რეგ­ლა­მენ­
ტი გან­საზღ­ვრეს. ოლ­ქის ამომ­რჩე­ველ­თა რა­ოდ ­ ე­ნო­ბი­დან სა­არ­ჩევ­ნო მეტ­
რის გა­და­ან­გა­რი­შე­ბის შემ­დეგ მათ რიცხვს პარ­ტი­ულ ­ ი სი­ე­ბი­დან და­ე­მა­ტა
მომ­დევ­ნო ნომ­რე­ბი და 1918 წლის 10 თე­ბერ­ვლი­დან სე­ი­მი მუ­შა­ო­ბას შე­უდ­
გა 155 დე­პუ­ტა­ტის შე­მად­გენ­ლო­ბით.195 მან 12 მარ­ტის­თვის ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის
კო­მი­სა­რი­ა­ტის ფუნ­ქცი­ე­ბი ამო­წუ­რუ­ლად ცნო და და­ა­კომ­პლექ­ტა ამი­ერ­კავ­
კა­სი­ის მთავ­რო­ბა.196
მიუ­ხე­და­ვად იმი­სა, რომ სე­ი­მი­სა და ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის მთავ­რო­ბის ძი­რი­
თა­დი ამო­ცა­ნა იყო ოს­მა­ლეთ­თან მოშ­ლი­ლი ფრონ­ტის გა­მაგ­რე­ბა და სა­
ზა­ვო მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბის გზით მხა­რის უსაფ­რთხო­ე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა, იგი
პა­რა­ლე­ლუ­რად შე­უდ­გა სხვა ფუნ­და­მენ­ტუ­რი რე­ფორ­მე­ბი­სათ­ვის პირ­ვე­ლი
ქმე­დი­თი ნა­ბი­ჯე­ბის გა­დად­გმას – შე­ი­მუ­შა­ვა მი­წის რე­ფორ­მის პრო­ექ­ტი,197

194 დამფუძნებელი კრება თუ სეიმი, ერთობა № 16, 21.01.1918

195 სეიმი, ერთობა № 31, 08.02.1918
196 მთავრობის შედგენა, ერთობა № 58, 13.03.1918
197 მიწის საკითხი, ერთობა № 51, 04.03.1918

136
გა­ნა­ახ­ლა მუ­შა­ო­ბა გა­და­მიჯ­ვნის­თვის და გა­ნაგ­რძო კო­მი­სა­რი­ა­ტის მი­ერ გა­
და­ბა­რე­ბუ­ლი სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის ცხოვ­რე­ბა­ში გა­ტა­რე­ბა. სე­იმ­ში და­არ­სდა
ად­გი­ლობ­რი­ვი მმარ­თვე­ლო­ბი­სა და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის კო­მი­სი­ა.
1918 წლის 18 თე­ბერ­ვალს და­არ­სდა ერო­ბის შე­მომ­ღე­ბი ინ­სტრუქ­ტო­
რის სამ­დივ­ნო (კან­ცე­ლა­რი­ა)198 ჯერ კი­დევ მოქ­მედ ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­
სა­რი­ატ­თან, რო­მელ­მაც და­იწყო სა­მაზ­რო სა­ერ ­ ო­ბო კო­მი­სი­ე­ბის მოწყ­ო­ბა
– სა­მაზ­რო აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი კო­მი­ტე­ტე­ბის შე­მად­გენ­ლო­ბე­ბი­დან, მაზ­რე­ბის
სხვა რე­ვო­ლუ­ცი­უ­რი და სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ციე­ბი­დან და მა­თი მო­
მა­რა­გე­ბა, რო­გორც სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო დო­კუ­მენ­ტე­ბით (სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­
ბა (1918 წლის 25 იან­ვა­რი), დე­ბუ­ლე­ბის ამოქ­მე­დე­ბის ინ­სტრუქ­ცი­ე­ბით (1918
წლის 29 იან­ვა­რი), სა­არ­ჩევ­ნო დე­ბუ­ლე­ბი­თა და ინ­სტრუქ­ცი­ებ­ ით (1918 წლის
24 იან­ვა­რი), ასე­ვე სა­ერ ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის დაგ­ზავ­ნით პრო­ცე­სის კო­
ორ­დი­ნა­ცი­ი­სათ­ვის. მთა­ვარ სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რად და­ინ­ იშ­ნა ვიქ­ტორ
199

თევ­ზა­ი­ა, მის თა­ნა­შემ­წედ კი ტი­ტე მარ­გვე­ლაშ­ვი­ლი. 20 თე­ბერ­ვალს ამი­ერ­

კავ­კა­სი­ის ში­ნა­გან საქ­მე­თა კო­მი­სარ აკა­კი ჩხენ­კე­ლის ინი­ცი­ა­ტი­ვით მოხ­და
ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის შეკ­რე­ბა და სა­მოქ­მე­დო გეგ­მის შე­მუ­შა­ვე­ბა.200
რად­გან სა­ე­რო­ბო რე­ფორ­მის გა­ტა­რე­ბა კავ­კა­სი­ა­ში ნუ­ლი­დან იწყ­ე­ბო­და
და არ იყო გა­მოკ­ვე­თი­ლი არც წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბის მო­ხა­ზუ­
ლო­ბა (მხა­რე­ე­ბის სპე­ცი­ფი­კი­სა და არას­ტან­დარ­ტუ­ლო­ბის გა­მო), რო­მე­ლიც
სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბებს უნ­და დაყ­რდნო­ბო­და და არც სა­გუ­ბერ­ნიო თუ სამ­
ხა­რეო ერო­ბის შე­მო­ღე­ბის სა­კითხ­ი, გა­დაწყ­და, რომ პირ­ველ ეტაპ­ზე ჩა­ტა­
რე­ბუ­ლი­ყო სა­მაზ­რო ერო­ბე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბი, ხო­ლო შემ­დგომ კი სა­გუ­ბერ­ნიო
(სამ­ხა­რე­ო) და წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბი­სა. თუმ­ცა იყო გა­მო­ნაკ­ლი­
სე­ბიც; მა­გა­ლი­თად, სე­ნა­კის მაზ­რის აღ­მას­კომ­მა მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რის
სამ­დივ­ნოს ორ­გა­ნი­ზე­ბამ­დე და­იწყო მზა­დე­ბა სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის,
სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის ყრი­ლო­ბებ­ზე და გა­მო­კითხ­ვებ­ზე გან­საზღ­ვრა
წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბის სა­არ­ჩევ­ნო საზღ­ვრე­ბი და გა­დაწყ­ვი­ტა, რომ სა­მაზ­
რო და წვრი­ლი ერ­თე­უ­ლე­ბის არ­ჩევ­ნე­ბიც ერ­თდრო­უ­ლად ჩა­ეტ ­ ა­რე­ბი­ნა.201
სა­ე­რო­ბო კო­მი­სი­ებ­ ი მო­ეწყო სე­ნა­კის, ქუ­თა­ის­ ის, გო­რის, ტფი­ლი­სის და
თე­ლა­ვის მაზ­რებ­ში.202 აპ­რი­ლი­სათ­ვის უკ­ვე კო­მი­სი­ე­ბი ყველ­გან ამოქ­მედ­და
(ბა­თუ­მის ოლ­ქშიც), გარ­და სო­ხუ­მის და ზა­ქა­თა­ლის ოლ­ქე­ბი­სა.203 გან­სა­კუთ­
რე­ბით აქ­ტი­ურ ­ ი მუ­შა­ო­ბა გა­ჩაღ­და და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, სა­დაც სა­
ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და პარ­ტი­უ­ლი ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი უკ­ვე მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი იყ­ვნენ
რე­ფორ­მი­სათ­ვის.
სა­ერ
­ ო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბი ფაქ­ტობ­რი­ვად ჩა­შა­ლა კა­ტას­ტრო­ფულ­მა სა­გა­რეო
გარ­თუ­ლე­ბამ, რო­მელ­მაც მთლი­ან­ ად მხა­რის დე ფაქ­ტო და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა

198 ერობა (მოხსენება ერობის შესახებ), საქართველოს რესპუბლიკა, № 22, 29.01.1919

199 ერობის გარშემო, ერთობა № 58, 14.03.1918
200 Организация самоуправления, Кавказский город № 5-6, 15.07.1918, ст. 38.
201 ერობის გარშემო (წერილი სენაკის მაზრიდან), ანდრო, ერთობა № 16, 21.01.1918
202 ერობის გარშემო, ერთობა № 67, 23.03.1918
203 ერობა (მოხსენება ერობის შესახებ), საქართველოს რესპუბლიკა, № 22, 29.01.1919

137
და­ა­ყე­ნა კითხ­ვის ნიშ­ნის ქვეშ. ოს­მა­ლეთ­მა ისარ­გებ­ლა ფრონ­ტის გა­შიშ­ვლე­
ბით და იან­ვრის და­საწყ­ის­ში ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ა­ტი­სა­გან სა­ზა­ვო მო­
ლა­პა­რა­კე­ბე­ბის დაწყ­ე­ბა ითხ­ოვ­ ა, რა­ზეც კო­მი­სა­რი­ატ­მა უპა­სუ­ხა, რომ მას ეს
უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბა მხო­ლოდ რუ­სე­თის დამ­ფუძ­ნე­ბე­ლი კრე­ბის ამუ­შა­ვე­ბის
შემ­დეგ მი­ე­ცე­მო­და. კრე­ბის გა­რეკ­ვის შემ­დეგ ოს­მა­ლეთ­მა კვლავ მი­მარ­თა
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის კო­მი­სა­რი­ატს, ჩარ­თუ­ლი­ყო გერ­მა­ნი­ა­სა და ბოლ­შე­ვი­კურ
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას­თან ბრეს­ტ-ლი­ტოვ­სკში მიმ­დი­ნა­რე სე­პა­რა­ტი­ულ სა­ზა­ვო
მო­ლა­პა­რა­კე­ბებ­ში, რა­ზე­დაც კვლავ უა­რი მი­იღ ­ ო, რად­გან ამი­ერ­კავ­კა­სია
არ ცნობ­და ბოლ­შე­ვი­კუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის ლე­გი­ტი­მუ­რო­ბას. მას შემ­დეგ,
რაც ოს­მა­ლეთ­მა ბრეს­ტ-ლი­ტოვ­სკის ზა­ვით ბოლ­შე­ვი­კე­ბი­სა­გან მი­იღ ­ ო ყარ­
სის, არ­და­გა­ნის (არ­ტა­ა­ნის) და ბა­თუ­მის მხა­რე­ე­ბი, მან ელ­ვი­სე­ბუ­რი მა­სი­
რე­ბუ­ლი შე­ტე­ვით და­იწყო ამ მი­მარ­თუ­ლე­ბით ფრონ­ტის გარ­ღვე­ვა. ამი­ერ­
კავ­კა­სი­ის სე­იმს ამ დროს უკ­ვე შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი ჰქონ­და სა­ზა­ვო პი­რო­ბე­ბი და
და­კომ­პლექ­ტე­ბუ­ლი იყო დე­ლე­გა­ცი­აც, რო­მელ­საც ეს პი­რო­ბე­ბი უნ­და და­
ეც­ვა ოს­მა­ლეთ­თან მო­ლა­პა­რა­კე­ბებ­ზე. პი­რო­ბე­ბი მაქ­სი­მა­ლის­ტუ­რი და მო­
ცე­მულ მო­მენ­ტში უკ­ვე უნი­ა­და­გო იყო, ომამ­დე­ლი – 1914 წლის საზღ­ვრის
შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბა და „ოსმალეთის სომხეთისთვის“ ავ­ტო­ნო­მი­უ­რო­ბის გა­რან­ტი­ა.
შე­ტე­ვის პა­რა­ლე­ლუ­რად ოსმალეთი და­ჟი­ნე­ბით მო­ითხ­ოვ­და, ერ­თი მხრივ,
ბრეს­ტ-ლი­ტოვ­სკის ზა­ვის პი­რო­ბე­ბის ცნო­ბას და და­კა­ვე­ბუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ე­
ბის და­დას­ტუ­რე­ბას, მე­ორ ­ ე მხრივ კი ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის დე­ლე­გა­ცი­ის­ ა­გან მო­
ითხ­ოვ­და სა­კუ­თა­რი – და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი – სტა­ტუ­სით მო­ნა­წი­ლე­ო­ბას სა­ზა­ვო
მო­ლა­პა­რა­კე­ბებ­ში. აპ­რი­ლის და­საწყ­ის­ში ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ეროვ­ნუ­ლი სა­ჯა­
რი­სო შე­ნა­ერ­თე­ბის და მო­ხა­ლი­სე­ებ­ ის წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბამ ოს­მალ­თა არ­მი­ის
შე­ტე­ვა მცი­რე ხნით შე­ა­ჩე­რა გუ­რი­ის საზღ­ვარ­ზე, მეს­ხეთ­ში და ერევ­ნის მი­
სად­გო­მებ­თან.
1918 წლის 22 აპ­რილს ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­იმ­მა, ახა­ლი – ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის
ფე­დე­რა­ცი­უ­ლი, დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის და­ფუძ­ნე­ბა ამ­ცნო სა­ზო­გა­
დო­ე­ბას, აირ­ჩია ახა­ლი მთავ­რო­ბა და სა­ზა­ვო მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი გა­ნა­ახ­ლა
ოს­მა­ლეთ­თან. ამ­ჯე­რად ოს­მა­ლეთ­მა ისარ­გებ­ლა ხელ­საყ­რე­ლი ვი­თა­რე­ბით
და ახ­ლად და­არ­სე­ბულ სა­ხელ­მწი­ფოს ახა­ლი, ბრეს­ტ-ლი­ტოვ­სკის ზა­ვი­სა­
გან გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი პი­რო­ბე­ბი წა­უ­ყე­ნა – უკ­ვე ახალ­ცი­ხის, ახალ­ქა­ლა­ქის,
ერევ­ნის მაზ­რის დი­დი ნა­წი­ლი და ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის რკი­ნიგ­ზის კონ­ტრო­ლი
მო­ითხ­ო­ვა. მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი ჩიხ­ში შე­ვი­და, ერ­თი მხრივ, ოს­მა­ლე­თის კა­
ტე­გო­რი­უ­ლო­ბის და ასე­ვე ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის ერ­თა შო­რის პო­ზი­ცი­ე­ბის აც­
დე­ნის გა­მო. აზერ­ბა­ი­ჯა­ნუ­ლი მხა­რე ოს­მა­ლო­ფი­ლუ­რი გან­წყო­ბე­ბის გა­მო
აქ­ტი­ურ
­ ად არ ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­და ულ­ტი­მა­ტუ­მის პი­რო­ბებს და ანე­ლებ­და
დე­ლე­გა­ცი­ის შიგ­ნით ერ­თი­ა­ნი პო­ზი­ცი­ის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბის პრო­ცესს. მო­ლა­პა­
რა­კე­ბე­ბის პა­რა­ლე­ლუ­რად, სა­ქარ­თვე­ლო­ში ბოლ­შე­ვი­კუ­რი პარ­ტი­ის ორ­გა­
ნი­ზა­ცი­ე­ბი ამოქ­მედ­დნენ, რომ­ლებ­მაც გა­მო­ი­ყე­ნეს კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­
ბა და მზარ­დი უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა რე­გი­ო­ნებ­ში რე­ფორ­მე­ბის დაგ­ვი­ა­ნე­ბის გა­მო
და და­იწყ­ეს შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი გა­მოს­ვლე­ბი ძა­ლა­უფ­ლე­ბის ხელ­ში ჩა­საგ­დე­
ბად. ოს­მა­ლეთ­მა მომ­დევ­ნო სტრა­ტე­გი­უ­ლი სამ­ხედ­რო წინ­სვლა და­იწყო

138
სამ­ხრე­თით, კვლავ გა­არ­ღვია ფრონ­ტი, გა­ვი­და აზერ­ბა­იჯ­ ა­ნის ტე­რი­ტო­რი­
ა­ზე და სამ­ხრე­თი­დან და­ე­მუქ­რა თბი­ლისს. ბა­თუმ­ში ჩიხ­ში შე­სულ მო­ლა­პა­
რა­კე­ბებ­ში გარ­და­ტე­ხა შე­ი­ტა­ნა ოს­მა­ლე­თის უარ­მა გერ­მა­ნუ­ლი სარ­დლო­ბის
წარ­მო­მად­გე­ნე­ლის – ოტო ფონ­ ლო­სო­ვი­სად­მი, ყო­ფი­ლი­ყო შუ­ა­მა­ვა­ლი
მო­ლა­პა­რა­კე­ბებ­ზე. ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის დე­ლე­გა­ცი­ის ქარ­თველ­მა წარ­მო­მად­
გენ­ლებ­მა სა­ი­დუმ­ლო მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბი წა­მო­იწყ­ეს უშუ­ა­ლოდ ლო­სოვ­თან,
რო­მელ­მაც გა­მოთ­ქვა მზად­ყოფ­ნა, გერ­მა­ნია გამ­ხდა­რი­ყო გა­რან­ტი ოს­მა­
ლე­თის სამ­ხედ­რო წინ­სვლის შე­ჩე­რე­ბი­სა და ზა­ვის მიღ­წე­ვა­ში, თუმ­ცა ამი­
ერ­კავ­კა­სი­ის ფე­დე­რა­ცი­ის დე­ლე­გა­ცი­ის შე­უ­თან­ხმებ­ლო­ბის გა­მო ამას ვერ
შეძ­ლებ­და, თუ­კი ცალ­კე, ახა­ლი სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­თან
არ და­ი­ჭერ­და საქ­მეს.
1918 წლის 26 მა­ისს, თბი­ლის­ში ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის სე­ი­მის ბო­ლო სხდო­
მა­ზე, სე­ი­მის ფრაქ­ცი­ებ­ ის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა და პრე­ზი­დი­უმ­მა ამი­ერ­კავ­კა­
სი­ის ფე­დე­რა­ცი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის და­სას­რუ­ლი და­ა­დას­ტუ­რა. იმა­ვე დღეს,
იმა­ვე დარ­ბაზ­ში, 5 სა­ათ­სა და 10 წუთ­ზე სა­ქარ­თვე­ლოს ეროვ­ნუ­ლი საბ­
ჭოს თავ­მჯდო­მა­რემ, ნოე ჟორ­და­ნი­ამ, სა­ქარ­თვე­ლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბის
დეკ­ლა­რა­ცია წა­ი­კითხ­ა. მან სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის
და­ბა­დე­ბა ამ­ცნო სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ას, ხო­ლო მის­მა დე­ლე­გა­
ცი­ამ ფოთ­ში სას­წრა­ფოდ გა­ა­ფორ­მა ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბე­ბი გერ­მა­ნი­ის სამ­ხედ­
რო წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბას­თან, რის შე­დე­გა­დაც გერ­მა­ნი­ის დიპ­ლო­მა­ტი­უ­რი
ზე­წო­ლით ოს­მალ­თა არ­მი­ის შე­ტე­ვა სა­ქარ­თვე­ლოს მი­მარ­თუ­ლე­ბით შეწყ­
და. პა­რა­ლე­ლუ­რად, ახ­ლად და­ბა­დე­ბუ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის გან­კარ­გუ­ლე­ბა­ში
გა­და­სულ­მა სა­ხალ­ხო გვარ­დი­ის და ეროვ­ნუ­ლი ჯა­რის ნა­წი­ლებ­მა შეძ­ლეს
რე­გი­ო­ნებ­ში ბოლ­შე­ვი­კუ­რი გა­მოს­ვლე­ბის აღ­კვე­თა.
სა­ქარ­თვე­ლოს დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კა და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი სა­გა­
რეო პო­ლი­ტი­კუ­რი მოქ­მე­დე­ბე­ბი­სა და სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რი­ვი ინ­სტი­ტუ­ტე­ბის
მშე­ნებ­ლო­ბის ახალ ერა­ში გა­და­ვი­და.
და­მო­უკ­ ი­დებ­ლო­ბის გა­მოცხ­ა­დე­ბით შექ­მნილ­მა ახალ­მა რე­ა­ლო­ბამ ჩა­
ვარ­დნი­ლი სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­კითხს და­მა­ტე­ბი­თი აქ­ტუ­ა­ლო­ბა შეს­ძი­ნა.
ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის დაშ­ლამ, ომით და ში­და ანარ­ქი­ით გა­მოწ­ვე­ულ­მა კრი­ზის­მა
თვალ­ნათ­ლივ აჩ­ვე­ნა სოფ­ლად რე­ფორ­მე­ბის დაჩ­ქა­რე­ბის სა­სი­ცოცხ­ლო აუ­
ცი­ლებ­ლო­ბა.
დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რეს­პუბ­ლი­კის და­ფუძ­ნე­ბამ თა­ვი­სი კო­რექ­ტი­ვე­ბი შე­ი­
ტა­ნა ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის რე­ფორ­მის სა­კითხ­ში; პირ­ველ
რიგ­ში, ცხა­დი გახ­და, რომ გა­და­მიჯ­ვნის პრობ­ლე­მა დღის წეს­რი­გი­დან მო­იხ­
სნა. ახალ­გაზ­რდა რეს­პუბ­ლი­კას მძი­მე სა­ერ­თა­შო­რი­სო პი­რო­ბებ­ში უწევ­და
თა­ვი­სი ეროვ­ნუ­ლი საზღ­ვრე­ბის დაც­ვა და და­კა­ნო­ნე­ბა, მაგ­რამ რეს­პუბ­ლი­
კის ტე­რი­ტო­რია მა­ინც არ იყო მო­ნო­ეთ­ნი­კუ­რი, ამი­ტომ სხვა ერე­ბის გან­
ვი­თა­რე­ბის უფ­ლე­ბე­ბის გა­რან­ტი­ე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბა კვლავ აქ­ტუ­ა­ლურ
თე­მად რჩე­ბო­და. მე­ორ ­ ე მხრივ, სა­ზო­გა­დო­ებ­ ა­სა და პო­ლი­ტი­კურ სპექ­
ტრში გა­მო­იკ­ვე­თა მზად­ყოფ­ნა, დაწყ­ე­ბუ­ლი­ყო ყო­ფი­ლი ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის
სა­ხელ­მწი­ფო სტრუქ­ტუ­რე­ბი­სა და ძვე­ლი კავ­კა­სი­ის ბი­უ­როკ­რა­ტი­უ­ლი და­

139
წე­სე­ბუ­ლე­ბის ლიკ­ვი­და­ცია და ახა­ლი რეს­პუბ­ლი­კის მაქ­სი­მა­ლუ­რად რა­ცი­
ო­ნა­ლუ­რი სა­ხელ­მწი­ფო აპა­რა­ტის მოწყ­ო­ბა,204 რის მთა­ვა­რი რე­ცეპ­ტიც იყო
დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცია და უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის
დე­ლე­გი­რე­ბა.205
დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა – ერო­ბა კი, რო­მე­ლიც, რო­გორც
ად­გი­ლობ­რი­ვი წარ­მო­მად­გენ­ლო­ბა, ყვე­ლა­ზე გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბო­და
სოფ­ლის სა­ჭი­რო­ე­ბებ­ში, უპი­რო­ბოდ მი­იჩ­ნე­ო­და იმ ორ­გა­ნოდ, რო­მელ­საც
ექ­ნე­ბო­და გა­დამ­წყვე­ტი ხმა და ავ­ტო­რი­ტე­ტი რე­გი­ო­ნებ­ში მტკივ­ნე­უ­ლი რე­
ფორ­მე­ბის გა­სა­ტა­რებ­ლად.
1918 წლის 28 ივ­ნისს, სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბამ ში­
ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნისტრს და­ა­ვა­ლა, მაქ­სი­მა­ლუ­რად და­ეჩ­ქა­რე­ბი­ნა ერო­ბე­
ბის მოწყ­ო­ბის საქ­მე.206 გა­ნახ­ლდა სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის მუ­შა­ო­ბა და
დაშ­ლი­ლი სა­მაზ­რო კო­მი­სი­ებ­ ის ხე­ლახ­ლა ორ­გა­ნი­ზე­ბა. პა­რა­ლე­ლუ­რად
პრე­სა­ში გა­ჩაღ­და კამ­პა­ნია სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ბის პო­პუ­ლა­
რი­ზა­ცი­ის­ ა და ახა­ლი ერო­ბის სა­ბა­ზი­სო პრინ­ცი­პე­ბის გან­მარ­ტე­ბი­სათ­ვის. სა­
არ­ჩევ­ნო პრო­ცესს კვლავ ერო­ბის მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რი – ამ­ჯე­რად უკ­ვე
ტი­ტე მარ­გვე­ლაშ­ვი­ლი – ხელ­მძღვა­ნე­ლობ­და, ხო­ლო ყო­ფი­ლი მთა­ვა­რი
ინ­სტრუქ­ტო­რი – ვიქ­ტორ თევ­ზაია – პრო­ცესს პარ­ლა­მენ­ტის თვით­მმარ­თვე­
ლო­ბის კო­მი­სი­ი­დან ადევ­ნებ­და თვალ­-ყურს.
სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის დე­ბუ­ლე­ბა, რო­მე­ლიც ამი­ერ­კავ­კა­სი­ის
კო­მი­სა­რი­ატ­მა და­ამ­ტკი­ცა 1918 წლის იან­ვარ­ში, და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი სა­ქარ­
თვე­ლოს პი­რო­ბებ­შიც მცი­რე­დი კო­რექ­ტი­ვე­ბით და­დას­ტურ­და მო­მა­ვა­ლი
ერო­ბის სა­ფუძ­ვლად. ეს რე­ა­ლუ­რად 1905 წელს შე­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი „ციმბირის
ერობის პროექტი“ იყო207 – ტომ­სკის უნი­ვერ­სი­ტე­ტის პრო­ფე­სო­რე­ბის, იუ­
რის­ტე­ბი­სა და სა­ე­რო­ბო საქ­მის სპე­ცი­ა­ლის­ტე­ბის მი­ერ მომ­ზა­დე­ბუ­ლი, რაც
„რეაქციის“ პერიოდში „თაროზე“ დარ­ჩა. 1917 წლის თე­ბერ­ვლის რე­ვო­ლუ­
ცი­ის შემ­დეგ, დრო­ე­ბი­თი მთავ­რო­ბის კო­მი­სი­ამ ეს მო­დე­ლი აი­ღო სრუ­ლი­ად
რუ­სე­თის სა­ე­რო­ბო დე­ბუ­ლე­ბი­სათ­ვის; კო­მი­სი­ა­ში მუ­შა­ობ­დნენ208 ძვე­ლი სა­
ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­ებ­ ი – პრო­ფე­სო­რი ან­დრეი ავი­ნო­ვი, ბო­რის ვე­სე­ლოვ­სკი,
დი­მიტ­რი პრო­ტო­პო­პო­ვი და თა­ვა­დი გი­ორ­გი ლვო­ვი.
დე­ბუ­ლე­ბით,209 ერო­ბა ტო­ვებ­და იმ­პე­რი­ის დრო­ინ­დე­ლი სტე­რე­ო­ტი­პუ­
ლი – სა­მე­ურ­ნე­ო-­კულ­ტუ­რუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ჩარ­ჩოს და სრულ­ფა­
სო­ვა­ნი ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ხდე­ბო­და, სა­კუ­თა­რი პო­ლი­ტი­კუ­რი,
ეკო­ნო­მი­კუ­რი უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბით და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ულ ­ ი აპა­რა­ტით.
გან­საზღ­ვრუ­ლი იყო ერო­ბის შემ­დე­გი სა­ფე­ხუ­რე­ბი:
• სა­გუ­ბერ­ნიო (ან სამ­ხა­რე­ო)

204 მართვა-გამგეობის რეორგანიზაცია, ერთობა № 111, 01.06.1918

205 სახელმწიფო დაწესებულებანი და მომავალი ერობა, ერთობა № 127, 21.06.1918
206 ერობა, ერთობა № 133, 29.06.1918
207 ერობა კავკასიაში, ნაზაროვი დიმიტრი, ქუთაისი, 1918 წ.
208 Организация земства в Закавказье, Туманов Г.М., Тифлис, 1918
209 Временное положение о земских учреждениях в Закавказье, Тифлис, 1918..

140
 • სა­მაზ­რო (ან სა­ოლ­ქო)
• წვრი­ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­ულ ­ ი (სოფ­ლის სა­ზო­გა­დო­ე­ბა)
ერო­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ე­ბის სპექ­ტრი საკ­მა­ოდ ფარ­თო იყო – მმარ­თვე­ლო­
ბი­თი, სა­მე­ურ­ნე­ო, ინ­ფრას­ტრუქ­ტუ­რუ­ლი, კულ­ტუ­რუ­ლი და სო­ცი­ა­ლუ­რი:
• ად­გი­ლობ­რი­ვი გა­და­სა­ხა­დე­ბის და­წე­სე­ბა და მოკ­რე­ბა. სა­ხელ­მწი­ფო
გა­და­სა­ხა­დე­ბის მოკ­რე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• ად­გი­ლობ­რი­ვი უძ­რა­ვი ქო­ნე­ბის, სა­კუთ­რე­ბის და კა­პი­ტა­ლის მარ­
თვა;
• სა­სურ­სა­თო მო­მა­რა­გე­ბის საქ­მე, პირ­ვე­ლა­დი მოხ­მა­რე­ბის საგ­ნე­ბით
მო­მა­რა­გე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა. კო­ო­პე­რა­ცი­ის წა­ხა­ლი­სე­ბა;
• ყვე­ლა სა­ხის სატ­რან­სპორ­ტო კო­მუ­ნი­კა­ცი­ე­ბის, გზე­ბის მარ­თვა და
გან­ვი­თა­რე­ბა;
• კო­მუ­ნი­კა­ცი­ე­ბის – ფოს­ტა-­ტე­ლეგ­რა­ფის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• გა­რე­მოს დაც­ვა – ბუ­ნებ­რი­ვი რე­სურ­სე­ბის მარ­თვა და სტი­ქი­ურ უბე­
დუ­რე­ბებ­თან ბრძო­ლა;
• სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• გან­სახ­ლე­ბა, საცხ­ოვ­რე­ბე­ლი გა­რე­მოს გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბა;
• შრო­მის დაც­ვა. შრო­მის ბირ­ჟის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა და ა. შ.; სო­ცი­ა­ლუ­რი
დახ­მა­რე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა;
• იუ­რი­დი­უ­ლი და­ხმა­რე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• დაზღ­ვე­ვი­სა და ჯან­დაც­ვის სის­ტე­მის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ობ­ ის და ვაჭ­რო­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა;
• ვე­ტე­რი­ნა­რუ­ლი და­ხმა­რე­ბის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• წვრი­ლი კრე­დი­ტის და შემ­ნახ­ველ­-გამ­სეს­ხე­ბე­ლი სა­ზო­გა­დო­ე­ბე­ბის
მოწყ­ო­ბა;
• სა­მაზ­რო სტა­ტის­ტი­კის წარ­მო­ე­ბა;
• უსაფ­რთხო­ე­ბის დაც­ვა და წეს­რი­გის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• სამ­ხედ­რო­ვალ­დე­ბულ­თა მო­ბი­ლი­ზა­ცი­ის უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა;
• სხვა გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი კა­ნო­ნით გა­და­ცე­მუ­ლი უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბი.
ერო­ბას მი­ე­ცა ასე­ვე ად­გი­ლობ­რი­ვი ქო­ნე­ბის­თვის ფას­და­დე­ბი­სა და გას­
ხვი­სე­ბის უფ­ლე­ბა; ვალ­დე­ბუ­ლე­ბე­ბის და­წე­სე­ბის, ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბე­ბის და­დე­
ბის, სა­სა­მარ­თლო­ში სა­მო­ქა­ლა­ქო მხა­რედ გა­მოს­ვლის და სხვა ერო­ბებ­თან
და იუ­რი­დი­ულ პი­რებ­თან ურ­თი­ერ­თო­ბის დამ­ყა­რე­ბის უფ­ლე­ბა. ერო­ბის საქ­
მი­ა­ნო­ბა­ზე ფორ­მა­ლუ­რი ზე­დამ­ხედ­ვე­ლო­ბის ფუნ­ქცია მაზ­რის და გუ­ბერ­ნი­ის
კო­მი­სარს და­ე­კის­რა (სა­ნამ ეს უკა­ნას­კნე­ლი ას­რუ­ლებ­და დრო­ე­ბი­თი ად­მი­
ნის­ტრა­ტო­რის უფ­ლე­ბას). ერო­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის გა­სა­ჩივ­რე­ბა ნე­ბის­მი­
ერ მო­ქა­ლა­ქეს შე­ეძ­ლო სა­სა­მარ­თლო­ში. ერო­ბის ბი­უ­ჯე­ტის წყა­როს წარ­
მო­ად­გენ­და ად­გი­ლობ­რი­ვი ქო­ნე­ბის, სა­ვაჭ­რო, სა­ბა­ჟო გა­და­სა­ხა­დე­ბი და
ცალ­კე სა­ე­რო­ბო გა­და­სა­ხა­დე­ბი.
სა­არ­ჩევ­ნო დე­ბუ­ლე­ბის მი­ხედ­ვით, „ოთხფორმულიანი“ – სა­ყო­ველ­­თა­ო,
თა­ნას­წო­რი, პირ­და­პი­რი და ფა­რუ­ლი – არ­ჩევ­ნე­ბის გზით, პრო­პორ­­ცი­ულ ­ ი
სი­ე­ბით აირ­ჩე­ოდ­ნენ სა­სოფ­ლო სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის ერო­ბის ხმოს­­ნე­ბი. სა­მაზ­რო

141
დო­ნე­ზე ანა­ლო­გი­უ­რად არ­ჩე­უ­ლი ხმოს­ნე­ბი კი შემ­დგომ სა­კუ­თა­რი შე­მად­გე­
ნობ­ლი­დან აირ­ჩევ­დნენ სა­გუ­ბერ­ნიო (სამ­ხა­რე­ო) ერო­ბის ხმოს­ნებს. სა­სოფ­
ლო, სა­მაზ­რო და სა­გუ­ბერ­ნიო ერო­ბა­თა ხმოს­ნე­ბი სა­კუ­თარ ყრი­ლო­ბებ­ზე
აირ­ჩევ­დნენ ხმო­სან­თა საბ­ჭოს თავ­მჯდო­მა­რეს, მის ამ­ხა­ნაგ­სა და მდი­ვანს (1
წლის ვა­დით), ასე­ვე აკომ­პლექ­ტებ­დნენ აღ­მას­რუ­ლე­ბელ ორ­გა­ნოს – გამ­
გე­ო­ბას, რომ­ლის თავ­მჯდო­მა­რეს და წევ­რებს სა­კუ­თა­რი შე­მად­გენ­ლო­ბი­დან
ირ­ჩევ­დნენ ან გა­რე­შე პი­რებს იწ­ვევ­დნენ ხოლ­მე. ხმო­სან­თა საბ­ჭო აუ­ცი­ლებ­
ლად უნ­და შეკ­რე­ბი­ლი­ყო წე­ლი­წად­ში ერ­თხელ მა­ინც, არა უგ­ვი­ა­ნეს ნო­ემ­
ბრი­სა.
პირ­ვე­ლი ცვლი­ლე­ბა, რო­მე­ლიც დე­ბუ­ლე­ბამ გა­ნი­ცა­და, გახ­და სა­გუ­ბერ­
ნი­ო ერო­ბის სა­ფე­ხუ­რის გა­მო­რიცხ­ვა, რად­გან სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის
სივ­რცი­სათ­ვის ეს უკ­ვე ჩა­ით­ვა­ლა ზედ­მეტ რგო­ლად, რო­მე­ლიც ფუნ­ქცი­ა­
თა გა­ო­რე­ბას გა­მო­იწ­ვევ­და.210 მე­ორ ­ ე მხრივ, წვრი­ლი სა­ერ ­ ო­ბო ერ­თე­უ­ლის
არ­ჩევ­ნე­ბის გა­და­ვა­დე­ბის ფორ­მა­ლუ­რი სა­ბა­ბის უკან უფ­რო ფუნ­და­მენ­ტუ­რი
პრობ­ლე­მა იდ­გა, ვიდ­რე კრი­ზი­სულ პი­რო­ბებ­ში ქვე­და სა­ფე­ხურ­ზე სა­არ­ჩევ­
ნო პრო­ცე­სის ორ­გა­ნი­ზე­ბი­სათ­ვის ავ­ტო­რი­ტე­ტუ­ლი ორ­გა­ნო­ე­ბის არარ­სე­
ბო­ბა. რე­ა­ლუ­რად პრობ­ლე­მა, რომ­ლის­თვი­საც ვერც ერ­თი მი­მარ­თუ­ლე­
ბის პრე­სა ვერ ახერ­ხებ­და თვა­ლი აე­რი­დე­ბი­ნა და მიჩ­ქმა­ლა, იყო სა­ე­რო­ბო
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­ნო­ე­ბის პირ­ვე­ლი ეტა­პის გან­ვი­თა­რე­ბის­თვის
აუ­ცი­ლე­ბელ ელე­მენ­ტის – სოფ­ლე­ბის დო­ნე­ზე გა­მოც­დი­ლი, აქ­ტი­უ­რი და
მო­ბი­ლი­ზე­ბუ­ლი ინ­ტე­ლი­გენ­ტუ­რი ძა­ლე­ბის – სიმ­წი­რე. მა­თი რა­ოდ ­ ე­ნო­ბა ამ
დრო­ი­სათ­ვის მაზ­რის დო­ნი­სათ­ვის საკ­მა­რი­სი იყო, მაგ­რამ და­მა­ტე­ბით, ზე­
და – სამ­ხა­რეო ერო­ბის სა­ფე­ხუ­რის შე­მო­ღე­ბა ისე­დაც შეზღ­უდ ­ უ­ლი ძა­ლე­ბის
და­ფან­ტვას და და­სუს­ტე­ბას გა­მო­ი­წვევდა.
ნა­ხე­ვარ­სა­უ­კუ­ნო­ვა­ნი გა­მოც­დი­ლე­ბით და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი დე­ბუ­ლე­ბის ძი­რი­
თა­დი ნა­წი­ლის მი­მართ სა­ზო­გა­დო­ებ­ ი­სა და პო­ლი­ტი­კუ­რი სპექ­ტრის მხრი­
დან არ ყო­ფი­ლა ფუნ­და­მენ­ტუ­რი კრი­ტი­კა და უკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბა, თუმ­ცა წარ­
მოდ­გე­ნი­ლი მო­დე­ლით გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი ბა­ნა­კე­ბი მა­ინც არ
იყ­ვნენ ბო­ლომ­დე კმა­ყო­ფი­ლი.
კრი­ტი­კოს­თა ლი­ბე­რა­ლუ­რი ნა­წი­ლი, მათ შო­რის ძვე­ლი სა­ე­რო­ბო მოღ­
ვა­წე­ე­ბი (მა­გა­ლი­თად, გი­ორ­გი თუ­მა­ნო­ვი) სკეპ­ტი­კუ­რად იყ­ვნენ გან­წყო­ბი­ლი
მი­სი ერ­თი პრინ­ცი­პუ­ლი მა­ხა­სი­ა­თებ­ლის, კერ­ძოდ, ხმო­სან­თა არ­ჩე­ვის წე­
სის – ხმო­სან­თა სი­ე­ბის პარ­ტი­უ­ლი ნიშ­ნით წარ­დგე­ნის შე­საძ­ლებ­ლო­ბი­სა და
პრო­პორ­ცი­ულ ­ ი არ­ჩევ­ნე­ბის მი­მართ211. მა­თი არ­გუ­მენ­ტი იყო შემ­დე­გი: ერო­
ბა პირ­ველ რიგ­ში საქ­მი­ა­ნი – სა­მე­ურ­ნეო და კულ­ტუ­რუ­ლი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბა­ა.
მას­ში თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის სპე­ცი­ა­ლის­ტებ­მა და ამ სფე­როს პრაქ­ტი­კულ­მა
ენ­თუ­ზი­ას­ტმა მოღ­ვა­წე­ებ­მა უნ­და იმუ­შა­ონ. პარ­ტი­უ­ლი პრინ­ცი­პით შედ­გე­ნი­
ლი სი­ებ­ ის დაშ­ვე­ბა კი ერო­ბის არ­ჩევ­ნებს პარ­ტი­ულ ­ ი ჭი­დი­ლის არე­ნად გა­
და­აქ­ცევს და, შემ­დე­გად, იგი მუ­დამ კონ­ფრონ­ტა­ცი­ის სივ­რცე იქ­ნე­ბა და არა

210 სახელმწიფო დაწესებულებანი და მომავალი ერობა, ლაშხაური ვ., ერთობა

№ 142, 10.067.1918
211 ერობა კავკასიაში, ნაზაროვი დიმიტრი, ქუთაისი, 1918 წ.; Организация земства в
Закавказье, Туманов Г.М., Тифлис, 1918

142
თა­ნამ­შრომ­ლო­ბი­სა. ამა­ვე დროს, პარ­ტი­უ­ლო­ბის გა­მო, ერო­ბის შე­მად­გენ­
ლო­ბა­ში მოხ­ვდე­ბი­ან არას­პე­ცი­ა­ლის­ტე­ბი, რომ­ლე­ბიც ვერ შეძ­ლე­ბენ სა­მე­
ურ­ნეო საქ­მე­ე­ბის გაძღ­ოლ ­ ას. ძველ მოღ­ვა­წე­თა და ლი­ბე­რა­ლუ­რად გან­
წყო­ბილ ძალ­თა მხრი­დან ერო­ბა­ში „პარტიების“ კრი­ტი­კა ერ­თი შე­ხედ­ვით
საკ­მაო სა­ფუძ­ველს აჩენ­და სკეპ­ტი­ციზ­მი­სათ­ვის, რად­გან მათ მსჯე­ლო­ბას
ზურგს უმაგ­რებ­და რუ­სე­თის პირ­ვე­ლი ერო­ბის გა­მოც­დი­ლე­ბა, რო­მელ­შიც
„პარლამენტარიზმის“ ვნე­ბა კონ­ტრპრო­დუქ­ტი­უ­ლად მი­იჩ­ნე­ო­და, თუმ­ცა, შე­
იძ­ლე­ბა ით­ქვას, რომ ისი­ნი ნაკ­ლებ ყუ­რადღ­ე­ბას უთ­მობ­დნენ, ან მე­ტის­მე­
ტად ფრთხი­ლად უყუ­რებ­დნენ ახალ რე­ა­ლო­ბას – სა­დაც ერო­ბა გა­მო­ვი­და
ვიწ­რო სა­მე­ურ­ნეო ჩარ­ჩო­დან და გახ­და სრულ­ფა­სო­ვა­ნი ად­გი­ლობ­რი­ვი
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა, რო­მელ­საც პო­ლი­ტი­კუ­რი ფუნ­ქცი­ე­ბიც და­ეკ­ ის­რა, აქ
კი პარ­ტი­უ­ლი თა­ნა­მო­ნა­წი­ლე­ობ­ ის გა­მო­რიცხ­ვა შე­უძ­ლე­ბე­ლი იყო. მარ­თა­
ლი­ა, სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პრე­საც შე­ნიშ­ნავ­და, რომ მო­ცე­მულ მძი­მე
ვი­თა­რე­ბა­ში ფარ­თო ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და­ნერ­გვას და
ად­გი­ლობ­რივ „პარლამენტებს“ შე­საძ­ლო­ა, რეს­პუბ­ლი­კის ერ­თი­ა­ნო­ბის შეგ­
რძნე­ბა და ქვეყ­ნის პარ­ლა­მენ­ტის ფუნ­ქცი­ებ­ ის გა­ო­რე­ბა გა­მო­ეწ­ვი­ა, მაგ­რამ
ისი­ნი იმედს ამ­ყა­რებ­დნენ პო­ლი­ტი­კურ ძალ­თა შეგ­ნე­ბა­სა და კა­ნო­ნი­ერ ჩარ­
ჩო­ზე, რო­მე­ლიც ცენ­ტრი­სა და მხა­რე­ე­ბის უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბებს გა­მიჯ­ნავ­და
და ად­გი­ლობ­რი­ვი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა სწო­რედ ად­გი­ლობ­რი­ვი საქ­მე­ე­ბის მოგ­
ვა­რე­ბა­ზე მო­ახ­დენ­და კონ­ცენ­ტრი­რე­ბას.212
უკი­დუ­რე­სი მე­მარ­ცხე­ნე ბა­ნა­კი­დან, რო­მელ­საც ბოლ­შე­ვი­კე­ბი წარ­მო­ად­
გენ­დნენ, სა­ე­რო­ბო სა­კითხ­ებ­ზე დის­კუ­სი­ა­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა არ და­ფიქ­სი­რე­ბუ­
ლა. ისი­ნი ოფი­ცი­ა­ლუ­რად არ ცნობ­დნენ ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­
ბის დე­მოკ­რა­ტი­ულ მო­დელ­თან მა­თი ინ­ტე­რე­სე­ბის თან­ხვედ­რას.
მე­მარ­ჯვე­ნე-­ნა­ცი­ონ­ ა­ლის­ტუ­რი ბა­ნა­კი­დან 1918 წლის ზაფ­ხუ­ლი­სათ­ვის
მხო­ლოდ ტექ­ნი­კუ­რი ხა­სი­ა­თის კრი­ტი­კა ის­მო­და, რომ­ლის მი­ხედ­ვი­თაც გა­
და­ტა­ნი­ლი და ჯერ კი­დევ მწვა­ვედ მიმ­დი­ნა­რე კრი­ზი­სუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის
გა­მო სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ჩა­ტა­რე­ბა არა­ხელ­საყ­რე­ლი და ნა­ად­რე­ვი იყო
და უნ­და გა­და­ე­დოთ.213 ამ მო­საზ­რე­ბის კონ­ტრარ­გუ­მენ­ტი კი ის იყო, რომ
სწო­რედ ერო­ბებს უნ­და და­ერ ­ ე­გუ­ლი­რე­ბი­ნათ ამ კრი­ზი­სის ყვე­ლა­ზე მწვა­ვე
დი­ნე­ბე­ბი რე­გი­ო­ნებ­ში – მი­წის სა­კუთ­რე­ბი­სა და სურ­სა­თის პრობ­ლე­მის, ად­
გი­ლობ­რი­ვი სა­სა­მარ­თლოს და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ეფექ­ტი­ა­ნად მუ­შა­ო­ბის სა­
კითხ­ე­ბის გა­დაწყ­ვე­ტით. ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რატ კრი­ტი­კოს­თა ნა­წი­ლი კი უახ­
ლოვ­დე­ბო­და ლი­ბე­რა­ლუ­რი კრი­ტი­კის ძი­რი­თად პუნქტს – „პარტიულობის“
არა­სა­სურ­ვე­ლო­ბას ად­გი­ლობ­რივ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ში. ისი­ნი ხელ­ზე იხ­
ვევ­დნენ მმარ­თვე­ლი სო­ცი­ალ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი პარ­ტი­ის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბას,
ჩაბ­მუ­ლი­ყო სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნებ­ში (სა­დაც მი­სი გა­მარ­ჯვე­ბის შან­სი მა­ღა­ლი
იყო) და ემუ­შა­ვათ რე­გი­ო­ნე­ბის სა­ერ­თო ეკო­ნო­მი­კუ­რი გან­ვი­თა­რე­ბი­სათ­
ვის და არა რე­გი­ონ­ ებ­ში გარ­კვე­უ­ლი კლა­სე­ბის ინ­ტე­რე­სე­ბის და­სა­ცა­ვად
(რო­გორც ნა­ცი­ონ­ ა­ლის­ტი კრი­ტი­კო­სე­ბი წარ­მო­სა­ხავ­დნენ სო­ცი­ა­ლის­ტუ­რი

212 ერობა და ჩვენი ტაქტიკა, ერთობა № 142, 10.07.1918

213 ეროვნული საბჭო, საქართველო № 155, 08.08.1918

143
იდე­ო­ლო­გი­ის ფორ­მუ­ლას). ეს ეწი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­და სო­ცი­ა­ლის­ტურ იდე­ო­
ლო­გი­ას, ამ პარ­ტი­ის უპ­რინ­ცი­პო­ბას გა­მო­ხა­ტავ­და და, შე­სა­ბა­მი­სად, ისი­ნი
ამომ­რჩევ­ლე­ბის­თვის სან­დო ძა­ლად არ უნ­და ჩათ­ვლი­ლიყ­ვნენ. ამას­თა­ნა­
ვე, ეროვ­ნულ­-დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი კრი­ტი­კა სკეპ­ტი­კუ­რად აფა­სებ­და სო­ცი­ალ­-
დე­მოკ­რატ­თა კომ­პე­ტენ­ცი­ას თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის და ეკო­ნო­მი­კურ­-სა­მე­ურ­
ნეო სა­კითხ­ებ­ში.214
პრინ­ცი­პუ­ლი გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, სა­მაზ­რო კო­მი­სი­ებ­მა მუ­შა­
ო­ბა გა­აძ­ლი­ე­რეს სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ჩა­სა­ტა­რებ­ლად, რომ­ლის პირ­ვე­ლი
ეტა­პი ივ­ლის­-სექ­ტემ­ბერ­ში მიმ­დი­ნა­რე­ობ­და, ძი­რი­თა­დად და­სავ­ლეთ სა­ქარ­
თვე­ლოს მაზ­რებ­სა და აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს ცენ­ტრა­ლურ ზო­ნა­ში.
მე­მარ­ჯვე­ნე კრი­ტი­კის სა­ფუძ­ვლი­ა­ნო­ბა არ­ჩევ­ნე­ბის პრო­ცეს­მა და­ა­დას­ტუ­რა;
რიგ მაზ­რებ­ში სრუ­ლად ან ცალ­კე­ულ სა­არ­ჩევ­ნო ოლ­ქებ­ში არ­ჩევ­ნე­ბი რამ­
დენ­ჯერ­მე გა­და­ა­ვა­დეს. სა­ბო­ლო­ოდ სა­არ­ჩევ­ნო პრო­ცე­სი, სა­გა­რეო გარ­თუ­
ლე­ბე­ბის და პო­ზი­ტი­უ­რი შე­მობ­რუ­ნე­ბე­ბის ფონ­ზე, რის შე­დე­გა­დაც ერო­ბის
რე­ფორ­მის გა­ტა­რე­ბა გა­ნა­პი­რა მაზ­რებ­შიც გახ­და შე­საძ­ლე­ბე­ლი, რაც მა­ნამ­
დე არ კონ­ტროლ­დე­ბო­და სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მი­ერ, 1919 წლის
გან­მავ­ლო­ბა­შიც გაგ­რძელ­და.
პა­რა­ლე­ლუ­რად ცენ­ტრა­ლურ­მა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ და­იწყო მზა­დე­ბა სა­
ე­რო­ბო მშე­ნებ­ლო­ბის ძალ­თა მო­ბი­ლი­ზე­ბი­სათ­ვის: 1918 წლის 30 ივ­ნისს
თბი­ლის­ში, კავ­კა­სი­ის ქა­ლაქ­თა კავ­ში­რის ინი­ცი­ა­ტი­ვით, ქალ­თა მე­სა­მე გიმ­
ნა­ზი­ა­ში გა­იხ­სნა სპე­ცი­ა­ლუ­რი (ფა­სი­ა­ნი, 20 მა­ნე­თის ღი­რე­ბუ­ლე­ბის) კურ­სე­ბი
ქა­ლა­ქე­ბის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სა და ერო­ბე­ბის მოღ­ვა­წე­თათ­ვის (უწყ­ე­ბე­ბის
მი­ერ მივ­ლე­ნი­ლი მსმე­ნე­ლე­ბი­სათ­ვის კურ­სე­ბი უფა­სო იყო. ში­ნა­გან საქ­მე­
თა სა­მი­ნის­ტრომ კურ­სე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბა 1 800 მა­ნე­თით და­ა­ფი­ნან­სა). მას­ზე
ჩა­ე­წე­რა 42 მსმე­ნე­ლი,215 აქე­დან მხო­ლოდ 15 იყო გა­მოგ­ზავ­ნი­ლი პრო­ვინ­
ცი­ე­ბი­დან (მათ შო­რის ყვე­ლა­ზე მე­ტი – სამ­ტრე­დი­ი­დან) კურ­სე­ბი 15 დღის
გან­მავ­ლო­ბა­ში (98 სა­ლექ­ციო სა­ა­თი) გრძელ­დე­ბო­და. თბი­ლის­ში თავ­მოყ­
რი­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სა და სხვა­დას­ხვა მო­მიჯ­ნა­ვე დარ­გის სა­უ­კე­თე­სო
სპე­ცი­ა­ლის­ტე­ბი (ნი­კო ელი­ავ­ ა, პ. მ. არ­ღუ­თინ­სკი, ეზერ­სკი, ა. კა­ლი­უჟ­ნი, ი.
ჟორ­და­ნი­ა, აზა­ტი­ა­ნი, დარ­მა­ნი, ია­ნო­ვი­ჩი, ბა­კუ­ნი­ნი, გეპ­შტე­ი­ნი, სმირ­ნო­ვი
და სხვ.) მსმე­ნე­ლებს უკითხ­ავ­დნენ ლექ­ცი­ებს სპე­ცი­ა­ლუ­რად და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი
პროგ­რა­მის მი­ხედ­ვით, რომ­ლის თე­მა­ტი­კაც კარ­გი ილუს­ტრა­ციაა ახ­ლად
და­ბა­დე­ბუ­ლი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის ამო­ცა­ნე­ბის სიმ­ძი­მის აღ­საქ­მე­ლად და
მი­სი ფარ­თო კომ­პე­ტენ­ცი­ის წარ­მო­სად­გე­ნად:

I გან­ყო­ფი­ლე­ბა – (10 სა­ათ

­ ი)
სა­ზო­გა­დო დე­ბუ­ლე­ბე­ბი სა­ქა­ლა­ქო და სა­ე­რო­ბო თვით­მარ­თვე­ლო­ბი­
სა. მი­სი სხვა­დას­ხვა მხა­რე­ე­ბი და ერ­თმა­ნეთ­თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა. წვრი­
ლი სა­ე­რო­ბო ერ­თე­უ­ლი და სოფ­ლის მმარ­თვე­ლო­ბა. თვით­მარ­თვე­ლო­ბის

214 ერობა და პოლიტიკა, ს. დ-ნი., საქართველო №149, 27.08.1918, №150, 28.08.1918

215 ქართველი − 26, რუსი − 7, სომეხი − 3, ბერძენი − 2, ოსი −1, თურქი −1. უმაღლესი
განათლებით − 5, საშუალო − 21, პროფესიული − 5, დაწყებითი − 8, საშინაო − 3.

144
მთავ­რო­ბას­თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა. სა­არ­ჩევ­ნო სის­ტე­მა. ეროვ­ნე­ბა­თა წარ­
მო­მად­გენ­ლო­ბა. თვით­მარ­თვე­ლო­ბის ორ­გა­ნო­ე­ბი: გამ­გე­ო­ბა, რა­იო ­ ­ნუ­ლი
ორ­გა­ნო­ე­ბი, აგენ­ტე­ბი და მა­თი ურ­თი­ერ­თშო­რის და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა, მოქ­მე­
დე­ბის წე­სი.
II გან­ყო­ფი­ლე­ბა – (28 სა­ა­თი)
სხვა­დას­ხვა უწყ­ებ­ ა­თა საგ­ნე­ბი, მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­რი პო­ლი­ცია (1 ს.), სა­ხალ­ხო
ჯან­მრთე­ლო­ბა (6 ს.), გა­ნათ­ლე­ბა (4 ს.), შრო­მის ნა­ყო­ფი­ერ ­ ე­ბის და სხვებ­
თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა (6 ს.), სა­ზო­გა­დო მუ­შა­ო­ბა და სა­სურ­
სა­თო დახ­მა­რე­ბა (2 ს.), კო­ოპ­ ე­რა­ტი­ვებ­თან და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა (2 ს.), შრო­
მის დაც­ვა (1 ს.), მზრუნ­ვე­ლო­ბა იმ პი­რებ­ზე, რომ­ლებ­საც შრო­მის უნა­რი არ
აქვთ (2 ს.), მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­რი წარ­მო­ებ­ ე­ბი: სა­კუ­თა­რი მე­ურ­ნე­ო­ბა, კონ­ცე­სი­ურ
­ ი
და შე­რე­უ­ლი. მი­ზა­ნი ორ­ნა­ი­რი­ა: შე­მო­სა­ვა­ლი და რამ­დე­ნათ ხელ­მი­საწ­ვდო­
მია216 (2 ს.), სტა­ტის­ტი­კა და მი­სი მი­ზა­ნი. ორ­გა­ნო­ე­ბი და სა­შუ­ა­ლე­ბა სტა­ტის­
ტი­კუ­რი გა­მოკ­ვლე­ვე­ბი­სათ­ვის და და­მუ­შა­ვე­ბა ცნო­ბე­ბის (2 ს.)
III გან­ყო­ფი­ლე­ბა – (30 სა­ა­თი)
მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­რი ფი­ნან­სე­ბი. შე­მო­სავ­ლის წყა­რო­ე­ბი: და­ბეგ­ვრა და ქო­ნე­
ბის ექ­სპლო­ა­ტა­ცი­ა. სა­ქა­ლა­ქო და სა­ე­რო­ბო ხარ­ჯთ-აღ­რიცხ­ვის შედ­გე­ნა. გა­
და­სა­ხა­დე­ბის მოგ­რო­ვე­ბის წე­სი და მი­სი ხარ­ჯვის გეგ­მა: რე­ვი­ზი­ა. ან­გა­რი­ში.
IV გან­ყო­ფი­ლე­ბა – (30 სა­ა­თი)
ერო­ბა­თა და ქა­ლაქ­თა კავ­ში­რი, მა­თი მი­ზა­ნი და მნიშ­ვნე­ლო­ბა (1 ს.). ამი­
ერ­კავ­კა­სი­ის ქა­ლაქ­თა კავ­ში­რი. მი­სი და­ნიშ­ნუ­ლე­ბა და მიმ­დი­ნა­რე მუ­შა­ო­ბა.

დას­კვნა
(1 ს.) ერო­ბის და ქა­ლაქ­თა რო­ლი მიმ­დი­ნა­რე მო­მენ­ტში­.“ 217
კურ­სის ლექ­ცი­ე­ბის და­სას­რუ­ლის შემ­დეგ, პლე­ხა­ნო­ვის სა­ხე­ლო­ბის მუ­
შა­თა კლუბ­ში სა­ღა­მო­ობ­ ით იმარ­თე­ბო­და დის­კუ­სია ლექ­ტო­რებ­სა და მსმე­
ნე­ლებს შო­რის.218 კურ­სის ნაკ­ლო­ვა­ნე­ბის მი­უ­ხე­და­ვად, კერ­ძოდ, მსმე­ნელ­თა
დიდ ნა­წილს, რომ­ლე­ბიც პრო­ვინ­ცი­ე­ბი­დან იყ­ვნენ გა­მოგ­ზავ­ნი­ლი, პა­რა­ლე­
ლუ­რად სხვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და პო­ლი­ტი­კუ­რი ფუნ­ქცი­ე­ბი და და­ვა­ლე­ბე­
ბიც ჰქონ­დათ, რის გა­მოც სა­სურ­ველ­ზე მეტ დროს ვერ უთ­მობ­დნენ მე­ცა­დი­
ნე­ო­ბებს, კურ­სის მნიშ­ვნე­ლო­ბა უდა­ვოდ დი­დი იყო და შე­დე­გიც პო­ზი­ტი­ურ ­ ი
ჰქონ­და. პრე­სის შე­ფა­სე­ბით, სა­ლექ­ციო კურ­სის მთა­ვა­რი მიღ­წე­ვა სწო­რედ
დარ­გის სპე­ცი­ა­ლის­ტთა და ენ­თუ­ზი­ას­ტთა კო­ორ­დი­ნი­რე­ბა გახ­და:
„...არ შე­იძ­ლე­ბა ით­ქვას, რომ ამ კურ­სე­ბის მნიშ­ვნე­ლო­ბა გა­ნი­საზღ­ვრე­
ბო­დეს მარ­ტო იმით, რომ მოგ­როვ­და 40 კა­ცი და შე­ით­ვი­სა 50 წლის პრაქ­

216 სტილური შეცდომაა, უნდა იყოს: შემოსავლიანობა და ხელმისაწვდომობა.

217 ერობის და ქალაქის საქმეების შემსწავლელი კურსები, ერთობა № 126,
20.06.1918. Хроника. Краевой комитет СОГОРА. Курсы по земскому и городскому
самоуправлению. Кавказский город № 3-4, 15.06.1918, Ст. 30-31.
218 ლექცია, ერთობა № 145, 13.07.1918.

145
ტი­კით შე­ძე­ნი­ლი სხვა­დას­ხვა ახა­ლი აზ­რე­ბი და ცოდ­ნა თვით­მარ­თვე­ლო­ბის
დარ­გში. გვგო­ნი­ა, რომ უმ­თავ­რე­სი მნიშ­ვნე­ლო­ბა ამ კურ­სე­ბი­სა ის არის,
რომ მან ერ­თად თა­ვი მო­უ­ყა­რა სა­ქა­ლა­ქო მო­მუ­შა­ვეთ, რო­გორც პრაქ­ტი­
კებს, ასე­ვე თე­ო­რე­თი­კებს, სხვა­დას­ხვა შე­ხე­დუ­ლე­ბე­ბის და მი­მარ­თუ­ლე­ბის
მქო­ნეთ. რო­ცა თი­თე­ულ­მა მათ­გან­მა გა­მოს­თქვა თა­ვი­სი ნამ­დვი­ლი აზ­რი
და შე­ხე­დუ­ლე­ბა, გა­მო­ირ­კვა, რომ ამ სხვა­დას­ხვა მი­მარ­თუ­ლე­ბის და შე­
ხე­დუ­ლე­ბა­თა ხალხს ჰქო­ნია სა­ერ­თო ენა, აზ­რი და მი­ზა­ნი. აღ­მოჩ­ნდა,
რომ რუ­სე­თის სა­ე­რო­ბო მოღ­ვა­წე­თა დაკ­ვირ­ვე­ბა და გა­მოც­დი­ლე­ბა უნ­და
გა­მო­ყე­ნე­ბულ იქ­ნას ამი­ერ­-კავ­კა­სი­აშ­ ი. ამ რი­გათ კურ­სე­ბის მე­ო­ხე­ბით შე­
იქ­მნა მჭიდ­რო ორ­გა­ნი­ზა­ცია ქა­ლაქ­თა კავ­შირ­თან და ჟურ­ნალ „კავკასიის
ქალაქთან“. ამ ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ამ მიზ­ნად და­ი­სა­ხა მთე­ლი რი­გი სა­კითხ­ე­ბის მო­
წეს­რი­გე­ბა ახ­ლო მო­მა­ვალ­ში, – რო­გო­რი­ცა­ა: ორ­გა­ნი­ზა­ცია სა­რე­დაქ­ციო
კო­ლე­გი­ის, რო­მე­ლიც და­ბეჭ­დავს მთელ რიგ სტა­ტი­ებს ერო­ბის და ქა­ლა­ქის
თვით­მარ­თვე­ლო­ბის საქ­მე­ებ­ ის შე­სა­ხებ, მო­ამ­ზა­დებს პროგ­რა­მას სპე­ცი­ა­ლუ­
რი კურ­სე­ბის მო­საწყ­ო­ბათ და სხვ. მო­ლა­პა­რა­კე­ბას გა­მარ­თავს რუს სა­ე­რო­
ბო მოღ­ვა­წე­ებ­თან, რა­თა ჩვენ­მა ახალ­მა თვით­მარ­თვე­ლო­ბებ­მა ისარ­გებ­
ლონ რუ­სე­თის გა­მოც­დი­ლე­ბით და სხ. ერ­თი სიტყ­ვით, დაწყ­ე­ბუ­ლია დი­დი
საქ­მე და სწო­რედ იმ დროს, რო­ცა ეს აუ­ცი­ლებ­ლად სა­ჭი­რო იყო, შეს­დგა
ჯგუ­ფი, რო­მე­ლიც პა­სუხს გას­ცემს ყვე­ლა იმ მოღ­ვა­წეთ, რო­მელ­ნიც შეხ­ვდე­
ბი­ან ცხოვ­რე­ბა­ში რა­ი­მე გა­უ­გე­ბარ სა­კითხ­ებს და ამის შე­სა­ხებ შე­ე­კითხ­ე­ბი­ან
ბი­ურ
­ ოს, რო­მე­ლიც არ­სე­ბობს ჟურ­ნალ „კავკასიის ქალაქთან“...“ 219
სას­წავ­ლო ინი­ცი­ა­ტი­ვას მა­ლე­ვე გა­მო­უჩ­დნენ მიმ­დევ­რე­ბი – კერ­ძოდ,
აგ­ვის­ტოს და­საწყ­ის­ში სა­ხალ­ხო უნი­ვერ­სი­ტეტ­თა თბი­ლი­სის სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ
სექ­ტემ­ბრის­თვის სა­ქა­ლა­ქო და სა­ე­რო­ბო თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მე­თა
შემ­სწავ­ლე­ლი 2,5 თვი­ა­ნი კურ­სე­ბი გა­მო­აცხ­ა­და.220
კურ­სე­ბის პროგ­რა­მა შემ­დე­გი იყო:
„...სახელმწიფო მარ­თვი­სა და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ზო­გა­დი სწავ­ლე­
ბე­ბი. თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ის­ტო­რი­ა: ინ­გლი­სი, საფ­რან­გე­თი, გერ­მა­ნი­ა,
რუ­სე­თი. რუ­სე­თის სა­ე­რო­ბო და სა­ქა­ლა­ქო მოქ­მე­დი დე­ბუ­ლე­ბე­ბი. ად­გი­
ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის ფი­ნან­სე­ბი (სა­გა­და­სა­ხა­დო სა­მარ­თლის
გან­ვი­თა­რე­ბა). ად­გი­ლობ­რი­ვი ფი­ნან­სე­ბის მოქ­მე­დი დე­ბუ­ლე­ბა (სა­ფი­ნან­სო
სა­მარ­თა­ლი, ბი­უ­ჯე­ტი, კონ­ტრო­ლი). სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი მე­ურ­ნე­ო­ბე­ბის სა­ბა­
ზი­სო ბუ­ღალ­ტე­რი­ა. სა­ქა­ლა­ქო და სა­ე­რო­ბო სტა­ტის­ტი­კა. ად­გი­ლობ­რი­ვი
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის ორ­გა­ნო­თა მოქ­მე­დე­ბა.
ა) კე­თილ­მოწყ­ო­ბა: საცხ­ოვ­რებ­ლის სა­კითხ­ი; ქუ­ჩე­ბი და გზე­ბი; გზე­ბის
კე­თილ­მოწყ­ობ­ ა; სა­კო­მუ­ნი­კა­ციო სა­შუ­ალ­ ე­ბე­ბი – ტე­ლეგ­რა­ფი, ტე­ლე­ფო­ნი,
ფოს­ტა; მო­სახ­ლე­ო­ბის ენერ­გო­მო­მა­რა­გე­ბა; სა­ხან­ძრო და სა­დაზღ­ვე­ვო საქ­მე;
ბ) სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბა: სას­კო­ლო; არა­სას­კო­ლო; ბიბ­ლი­ო­თე­კე­ბი; მუ­
ზე­უ­მი;

219 ერობის და თვითმართველობის კურსები, ერთობა №167, 09.08.1918.

220 Хроника. Общественная самодеятельность. К открытию курсов по местному
самоуправлению. Кавказский город №7-8, 15.08.1918, Ст. 44.

146
 გ) ჯან­დაც­ვა: ზო­გა­დი ჰი­გი­ე­ნა და პრო­ფი­ლაქ­ტი­კა; სა­ექ­ ი­მო საქ­მე; მო­
სახ­ლე­ო­ბის სპე­ცი­ფი­კურ გა­დამ­დებ სენ­თან ბრძო­ლა; სა­ქა­ლა­ქო ჰი­გი­ე­ნის
სპე­ცი­ფი­კუ­რი სა­კითხ­ე­ბი – ბავ­შვთა სიკ­ვდი­ლი­ა­ნო­ბა (სას­კო­ლო ასა­კის ბავ­
შვებ­ზე ზრუნ­ვა);
დ) შრო­მის დაც­ვა: უმუ­შევ­რო­ბა; შრო­მის ბირ­ჟა და სამ­დივ­ნო; სა­ზო­გა­
დო­ებ­რი­ვი სა­მუ­შა­ოე­ ­ბი; პენ­სია და დაზღ­ვე­ვა; ე) იუ­რი­დი­უ­ლი დახ­მა­რე­ბა
ვ) მე­ურ­ვე­ო­ბა: ად­გი­ლობ­რი­ვი მე­ურ­ვე­ო­ბა; დაზღ­ვე­ვის სპე­ცი­ა­ლუ­რი სა­ხე­
ო­ბე­ბი, ავად­მყო­ფო­ბის შემ­თხვე­ვა­ში; სი­ღა­ტა­კე და პროს­ტი­ტუ­ცი­ა;
ზ) სა­ხალ­ხო მე­ურ­ნე­ო­ბის ხელ­შეწყ­ო­ბა: კო­ო­პე­რა­ცი­ა; კრე­დი­ტი; სოფ­ლის
მე­ურ­ნე­ო­ბის გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბის ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბი;
თ) ქა­ლა­ქის და ერო­ბის და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბი და სა­წარ­მო­ე­ბი; მუ­ნი­ცი­პა­ლუ­
რი წარ­მო­ე­ბა; ად­გი­ლობ­რი­ვი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბე­ბის კერ­ძო-­სა­მე­ურ­ნეო
ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი; მი­წის სა­კითხი თვით­მმარ­თვე­ლო­ბა­ში და ნა­წი­ლობ­რივ სა­
ქა­ლა­ქო სივ­რცე­ში“.221
არ­ჩევ­ნე­ბის პირ­ვე­ლი ეტა­პის და­სას­რუ­ლის და ერო­ბა­თა ამოქ­მე­დე­ბის
პა­რა­ლე­ლუ­რად მწვა­ვედ დად­გა სა­ე­რო­ბო ბი­უ­ჯე­ტის სა­კითხ­ი. ეკო­ნო­მი­კუ­რი
კრი­ზი­სის ფონ­ზე ახ­ლად ფე­ხად­გმუ­ლი ერო­ბის ად­გი­ლობ­რი­ვი სახ­სრე­ბით
ფი­ნან­სუ­რი უზ­რუნ­ველ­ყო­ფა სა­ეჭ­ვო ჩან­და. მი­უ­ხე­დავდ იმი­სა, რომ დის­კუ­
სი­ის მი­ხედ­ვით ცენ­ტრა­ლუ­რი ბი­უ­ჯე­ტი­დან სეს­ხის მი­ცე­მა ცუ­დი სიმ­პტო­მი
იქ­ნე­ბო­და თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მის­თვის,222 მო­ცე­მუ­ლი მო­მენ­ტი­სათ­ვის
ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრომ მა­ინც სა­ჭი­როდ ჩათ­ვა­ლა პირ­ვე­ლი სეს­ხის
მო­ბი­ლი­ზე­ბა ერო­ბე­ბი­სათ­ვის.223
15 ნო­ემ­ბერს, ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს სა­ე­რო­ბო გან­ყო­ფი­ლე­
ბა­ში ჩა­ტარ­და თათ­ბი­რი, სა­დაც სა­მაზ­რო გამ­გე­ო­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბის
მო­ნა­წი­ლე­ო­ბით გა­ი­მარ­თა მსჯე­ლო­ბა ერო­ბე­ბი­სათ­ვის ქო­ნე­ბის გა­და­ცე­მის
სა­კითხ­ებ­ზე.224 თათ­ბი­რი გაგ­რძელ­და 21 ნო­ემ­ბერს, სა­დაც კვლა­ვაც იყო
მსჯე­ლო­ბა ერო­ბის კომ­პე­ტენ­ცი­ებ­ზე სა­ბი­უ­ჯე­ტო და სა­ხალ­ხო გა­ნათ­ლე­ბის
სა­კითხ­ებ­ში.225
პა­რა­ლე­ლუ­რად და­იწყო მზა­დე­ბა სა­ე­რო­ბო გამ­გე­ო­ბის აპა­რა­ტის მოწყ­
ო­ბი­სათ­ვის. თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის პრო­ცე­სე­ბის კო­ორ­დი­ნა­ცი­ის­ ა და, ასე­ვე,
სა­მეც­ნი­ე­რო ანა­ლი­ზი­სათ­ვის. გა­დაწყ­და, რომ ყვე­ლა სა­მაზ­რო ერო­ბას საქ­
მის წარ­მო­ე­ბა ერ­თი­ა­ნი პრინ­ცი­პით, სტან­დარ­ტი­ზე­ბუ­ლად ჰქო­ნო­და მოწყ­ო­
ბი­ლი; მათ უნ­და ეზ­რუ­ნათ სტა­ტის­ტი­კის აპა­რა­ტის შექ­მნა­ზე და მა­სა­ლე­ბის
მი­წო­დე­ბა­ზე ცენ­ტრა­ლუ­რი ანა­ლი­ტი­კუ­რი ორ­გა­ნო­სათ­ვის.226
თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის საქ­მის სა­მეც­ნი­ე­რო ანა­ლი­ზის და სის­ტე­მა­ტი­ზა­

221 Программа курсов по местному самоуправлению. Устр. Тиф. Об-вом Народных

Университетов. Кавказский город № 7-8, 15.08.1918, Ст. 26.31.
222 კიდევ ერთხელ ერობაზე, ერთობა № 236, 02.11.1918.
223 დახმარება ერობას, ერთობა № 241, 08.11.1918.
224 თათბირი, ერთობა № 247, 15.11.1918.
225 თათბირი ერობაზე, საქართველოს რესპუბლიკა № 98, 22.11.1918.
226 საქმის წარმოება ერობებში, ჭუმბურიძე ბ., ერთობა № 252, 21.11.1918.

147
ცი­ის მა­გა­ლი­თი აჩ­ვე­ნა თა­ვად მთა­ვარ­მა სა­ე­რო­ბო ინ­სტრუქ­ტორ­მა, ტი­ტე
მარ­გვე­ლაშ­ვილ­მაც, რო­მელ­მაც ერო­ბა­თა არ­ჩევ­ნე­ბის პირ­ვე­ლი ეტა­პის შე­
მა­ჯა­მე­ბე­ლი მოხ­სე­ნე­ბა­-ან­გა­რი­ში წა­რუდ­გი­ნა ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს.
მოხ­სე­ნე­ბა დე­ტა­ლუ­რად იყო და­მუ­შა­ვე­ბუ­ლი, რო­გორც ნა­რა­ტი­უ­ლად, ასე­ვე
სტა­ტის­ტი­კუ­რი და ფი­ნან­სუ­რი გა­ან­გა­რი­შე­ბე­ბის თვალ­საზ­რი­სით.227
1918 წლის ბო­ლო­სათ­ვის და­იწყო მზა­დე­ბა ერო­ბა­თა წარ­მო­მად­გენ­ლე­
ბის პირ­ვე­ლი ყრი­ლო­ბის ჩა­სა­ტა­რებ­ლად, სა­დაც მიმ­დი­ნა­რე სა­კითხ­ებ­თან
ერ­თად ფუნ­და­მენ­ტუ­რი სა­კითხი – ერ­თი­ა­ნი ცენ­ტრის სა­ჭი­რო­ე­ბა – უნ­და გა­
დაწყ­ვე­ტი­ლი­ყო.

227 ერობის შემოღების საქმის დასრულება, საქართველოს რესპუბლიკა № 19,

25.01.1919.

148
 სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის სა­მი ეტა­პი სა­ქარ­თვე­ლოს
2
დე­მოკ­რა­ტი­ულ რეს­პუბ­ლი­კა­ში – 1918, 1919, 1920 წლე­ბი

„... ერო­ბა, სა­ყო­ველ­თაო არ­ჩევ­ნებ­ზე აგე­ბუ­ლი, ეს მკვიდ­რი სა­ძირ­კვე­

ლია დე­მოკ­რა­ტიზ­მის. პა­რა­ლა­მენ­ტი კი მი­სი გვირ­გვი­ნი­ა. პირ­ვე­ლის
გა­რე­შე – მე­ო­რე ჰა­ერ­ში გა­მო­კი­დე­ბუ­ლი დარ­ჩე­ბა, პირ­ვე­ლი უმე­ორ
­ ე­
ოთ და­უმ­თავ­რე­ბე­ლი შე­ნო­ბა იქ­ნე­ბა, რო­მელ­საც სა­ხუ­რა­ვი არა აქვს
და ქარ­-წვი­მის სა­თა­რე­შოთ არის მი­ნე­ბე­ბუ­ლი...“
ერ­თო­ბა, № 158, 25.07.1918
151
ფოტო: მთავარი საერობო ინსტრუქტორი - ტიტე მარგველაშვილი. ფოტოკოლაჟი.
“საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია”, საზოგადოებრივი არქივი, ტიტე
მარგველაშვილის კოლექცია.
 სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის კონ­კრე­ტუ­ლი ღო­ნის­ძი­ებ­ ე­ბის გა­
ნახ­ლე­ბის შე­სა­ხებ სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის ეროვ­ნულ­მა საბ­ჭომ 1918
წლის 27 ივ­ნისს იმ­სჯე­ლა და და­ად­გი­ნა, რომ ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტრო
და­უყ­ ოვ­ნებ­ლივ შეს­დგო­მო­და არ­ჩევ­ნე­ბი­სათ­ვის მზა­დე­ბას. ამა­ვე დღეს, რეს­
პუბ­ლი­კის მთავ­რო­ბამ და­ა­ვა­ლა ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­ტროს, გა­ნე­ახ­ლე­
ბი­ნა მუ­შა­ო­ბა არ­ჩევ­ნე­ბის ჩა­სა­ტა­რებ­ლად იმ მაზ­რებ­ში, სა­დაც არ­სე­ბუ­ლი
პო­ლი­ტი­კუ­რი პი­რო­ბე­ბი შე­სა­ფე­რი­სი იქ­ნე­ბო­და. ში­ნა­გან საქ­მე­თა სა­მი­ნის­
ტრომ, თა­ვის მხრივ, მთა­ვარ სა­ერ ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტორს მოს­თხო­ვა მდგო­
მა­რე­ო­ბის დად­გე­ნა – თუ რო­მელ მაზ­რა­ში რა ეტაპ­ზე იყო გა­ჩე­რე­ბუ­ლი
სა­არ­ჩევ­ნო სამ­ზა­დი­სი, რა ბი­უ­ჯე­ტი იქ­ნე­ბო­და სა­ჭი­რო ახა­ლი პი­რო­ბე­ბის
გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით და ა. შ.
3 ივ­ლისს მთავ­რო­ბამ ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრი­სა­გან მო­ითხ­ო­ვა მოხ­
სე­ნე­ბის წარ­დგე­ნა არ­სე­ბუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის შე­სა­ხებ. მთა­ვარ­მა სა­ერ ­ ო­ბო
ინ­სტრუქ­ტორ­მა, ტი­ტე მარ­გვე­ლაშ­ვილ­მა 10 ივ­ლისს ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­
ნისტრს წა­რუდ­გი­ნა დე­ტა­ლუ­რი ან­გა­რი­ში, სა­დაც გა­ა­ნა­ლი­ზე­ბუ­ლი იყო 1918
წლის პირ­ვე­ლი ნა­ხევ­რის მწვა­ვე კრი­ზი­სის გა­მო ჩაშ­ლი­ლი სა­არ­ჩევ­ნო პრო­
ცე­სის გა­ნახ­ლე­ბის ღო­ნის­ძი­ე­ბე­ბის სირ­თუ­ლე­ე­ბი და და­სა­ხუ­ლი იყო კონ­კრე­
ტუ­ლი გეგ­მე­ბი სა­ქარ­თვე­ლოს რეს­პუბ­ლი­კის მაზ­რე­ბის ძი­რი­თად ნა­წილ­ში
სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ვა­დე­ბის შე­სა­ხებ.228
1918 წლის და­საწყ­ის­ში დი­დი ენ­თუ­ზი­აზ­მით დაძ­რუ­ლი სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­
ნე­ბის პრო­ცე­სის ჩაშ­ლის ძი­რი­თა­დი მი­ზე­ზი იყო გა­ზაფ­ხულ­ზე ოს­მა­ლე­თის
ფრონ­ტის კა­ტას­ტრო­ფით გა­მოწ­ვე­ულ ­ ი შო­კი და ანარ­ქი­ა, რა­საც ში­და უწეს­
რი­გო­ბე­ბი – ბოლ­შე­ვიკ­თა შე­ი­ა­რა­ღე­ბუ­ლი გა­მოს­ვლე­ბი და კრი­მი­ნა­ლურ
დაჯ­გუ­ფე­ბა­თა თა­რე­ში და­ერ­თო. ერ­თი მხრივ, ამ მდგო­მა­რე­ო­ბამ სა­ერ­თოდ
გა­მო­ა­ცა­ლა აქ­ტუ­ა­ლო­ბა თვით­მმარ­თვე­ლო­ბის არ­ჩევ­ნებს, რად­გან რეს­პუბ­
ლი­კის არ­სე­ბო­ბა ბეწ­ვზე ეკი­და, მე­ო­რე მხრივ კი, ობი­ექ­ტუ­რად მან მო­შა­ლა
უკ­ვე ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტე­ბი, რად­გან თა­ნამ­
შრო­მელ­თა დიდ­მა ნა­წილ­მა ფრონტს მი­ა­შუ­რა, ნა­წი­ლი კი სა­ო­მა­რი ვი­თა­
რე­ბის გა­მო სხვა­დას­ხვა სა­პა­სუ­ხის­მგებ­ლო სა­მუ­შა­ო­ებ­ზე და­იფ
­ ან­ტა.
სი­ტუ­აც
­ ი­ის გან­მუხ­ტვის შემ­დეგ სა­ე­რო­ბო კან­ცე­ლა­რი­ამ ივ­ნი­სი­დან, მთავ­
რო­ბი­სა და ში­ნა­გან საქ­მე­თა მი­ნის­ტრის და­ვა­ლე­ბით, ხე­ლახ­ლა და­იწყო 16

228 მთავარი საერობო ინსტრუქტორის მოხსენებები შეჯერებულია შემდეგი

წყაროებიდან: საქართველოს ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური
საისტორიო არქივი, ფონდი № 1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის
შინაგან საქმეთა სამინისტრო), ანაწერი № 1, საქმე № 931, გვ. 5-8. ერობა (მოხსენება
ერობის შესახებ), საქართველოს რესპუბლიკა № 22, 29.01.1919. მთავარი საერობო
ინსტრუქტორის მოხსენებები შეჯერებულია შემდეგი წყაროებიდან: საქართველოს
ეროვნული არქივი, საქართველოს ცენტრალური საისტორიო არქივი, ფონდი №
1863 (საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა სამინისტრო),
ანაწერი № 1, საქმე № 931, გვ. 5-8. ერობა (მოხსენება ერობის შესახებ), საქართველოს
რესპუბლიკა № 22, 29.01.1919.

153
მაზ­რა­ში (სა­დაც გა­ზაფ­ხუ­ლის­თვის სა­მაზ­რო კო­მი­ტე­ტე­ბი უკ­ვე მოწყ­ო­ბი­ლი
იყო ზა­ქა­თა­ლი­სა და სო­ხუ­მის ოლ­ქე­ბის გარ­და. ახა­ლი ეტა­პი­დან მუ­შა­ო­ბის
აღ­დგე­ნა ოს­მალ­თა ოკუ­პა­ცი­ის გა­მო ვერ მო­ხერ­ხდა ბა­თუ­მის ოლ­ქში, ხო­
ლო აფ­ხა­ზე­თის სტა­ტუ­სის გა­ურ­კვევ­ლო­ბის გა­მო სო­ხუ­მის ოლ­ქში მუ­შა­ო­ბა
1918 წლის მე­ო­რე ნა­ხევ­რი­დან და­იწყ­ო) დაშ­ლი­ლი აპა­რა­ტის აღ­დგე­ნა. ამ
ეტაპ­ზე ეს საქ­მე გა­ცი­ლე­ბით რთუ­ლი აღ­მოჩ­ნდა, რად­გან რიგ მაზ­რებ­ში,
მა­გა­ლი­თად, გო­რი­სა და ქუ­თა­ი­სის, სა­მაზ­რო სა­ე­რო­ბო კო­მი­ტე­ტე­ბი 1918
წლის გა­ზაფ­ხუ­ლის შემ­დეგ უკ­ვე სამ­ჯერ­-ოთხ­ჯერ და­ი­შა­ლა და აღ­დგა, რაც
ძალ­ზე ამ­ძი­მებ­და ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის გან­წყო­ბას და ანე­ლებ­და
ენ­თუ­ზი­აზმს ერო­ბის იდე­ის გარ­შე­მო მო­ბი­ლი­ზე­ბი­სათ­ვის.
1918 წლის გა­ზაფ­ხუ­ლის­თვის სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბამ
მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი გან­სხვა­ვე­ბა აჩ­ვე­ნა და­სავ­ლეთ და აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­
თვე­ლოს რე­გი­ო­ნებს შო­რის თვით­მმარ­თვე­ლო­ბი­სათ­ვის მზა­ო­ბის თვალ­
საზ­რი­სით; კერ­ძოდ, და­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში, სა­დაც ად­გი­ლობ­რი­ვი
ინი­ცი­ა­ტი­ვე­ბის კულ­ტუ­რა უკ­ვე საკ­მა­ოდ მძლავ­რი იყო, მთა­ვარ გავ­ლე­ნი­
ან პარ­ტი­ებს მტკი­ცე ორ­გა­ნი­ზა­ცი­უ­ლი ქსე­ლე­ბი ჰქონ­დათ მოწყ­ო­ბი­ლი და
ად­გი­ლებ­ზე „ინტელიგენტთა“ ძა­ლე­ბიც საკ­მა­რი­სი იყო, არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­
ნი­ზე­ბა სწრა­ფი ტემ­პით და დი­დი ენ­თუ­ზი­აზ­მით მი­დი­ო­და, სა­ე­რო­ბო არ­
ჩევ­ნე­ბის მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რის კან­ცე­ლა­რი­ას კი თა­ვი­სი მუ­შა­ო­ბის ძი­
რი­თა­დი ენერ­გია მი­მარ­თუ­ლი ჰქონ­და აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლოს­კენ,
სა­დაც პრო­ცე­სი შე­და­რე­ბით მძი­მედ ვი­თარ­დე­ბო­და. გა­ზაფ­ხუ­ლის კრი­ზი­სის
შემ­დეგ კი მდგო­მა­რე­ობ­ ა რა­დი­კა­ლუ­რად შე­იც­ვა­ლა: და­სავ­ლეთ სა­ქარ­
თვე­ლოს მთა­ვარ – ზუგ­დი­დის, სე­ნა­კის, ქუ­თა­ი­სის, შო­რაპ­ნის, რა­ჭი­სა და
ლეჩხ­უმ­ ის – მაზ­რებ­ში ბოლ­შე­ვი­კურ­მა შე­ი­ა­რა­ღე­ბულ­მა გა­მოს­ვლებ­მა და
პოს­ტსა­ო­მარ­მა კრი­მი­ნო­გე­ნულ­მა მდგო­მა­რე­ო­ბამ ზო­გა­დი სო­ცი­ა­ლურ­-პო­
ლი­ტი­კუ­რი ფო­ნი სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის­თვის უკი­დუ­რე­სად
ნე­გა­ტი­უ­რი გა­ხა­და, პო­ლი­ტი­კუ­რად ყო­ველ­მხრივ მო­წი­ნა­ვე მაზ­რა, ოზურ­
გე­თი (გუ­რი­ა) კი ოს­მალ­თა ინ­ტერ­ვენ­ცი­ით მი­ყე­ნე­ბუ­ლი ზა­რა­ლის გა­მო უკი­
დუ­რეს ეკო­ნო­მი­კურ კრი­ზის­ში იყო ჩა­ვარ­დნი­ლი, რაც ძალ­ზე არ­თუ­ლებ­და
მუ­შა­ობ­ ის გა­ნახ­ლე­ბას. აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თვე­ლო­ში – გო­რის, დუ­შე­თის
და ბორ­ჩა­ლოს მაზ­რებ­ში ანარ­ქი­ულ­მა გა­მოს­ვლებ­მა და ბოლ­შე­ვი­კურ­მა
ამ­ბოხ­მა ვი­თა­რე­ბა კა­ტას­ტრო­ფამ­დე და­ამ­ძი­მა. შე­დე­გად, 1918 წლის ზაფ­
ხუ­ლი­სათ­ვის, სა­არ­ჩევ­ნო პრო­ცე­სი­სათ­ვის მზა­ო­ბის მაჩ­ვე­ნე­ბე­ლი და­ე­ცა და
გა­თა­ნაბ­რდა სა­ქარ­თვე­ლოს ორი­ვე მხა­რე­ში.
მდგო­მა­რე­ო­ბის შე­მო­საბ­რუ­ნებ­ლად მთა­ვარ­მა ინ­სტრუქ­ტორ­მა შემ­დე­გი
მარ­ტი­ვი რე­კო­მენ­და­ცი­ე­ბი მი­ა­წო­და სა­მი­ნის­ტროს:
სა­ჭი­რო იყო, რომ სა­მი­ნის­ტროს მაქ­სი­მა­ლუ­რად დრო­უ­ლად გა­და­ე­ცა
სა­მაზ­რო სა­არ­ჩევ­ნო კო­მი­ტე­ტე­ბის მდივ­ნე­ბი­სათ­ვის სა­არ­ჩევ­ნო ბი­უ­ჯე­ტის
თან­ხე­ბი და დრო­ე­ბით გა­ე­თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­ნა არ­მი­იდ ­ ან თუ სა­პა­სუ­ხის­მგებ­ლო
თა­ნამ­დე­ბო­ბე­ბი­დან სა­ერ­ ო­ბო ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბის და კო­მი­ტე­ტის მო­სამ­სა­ხუ­
რე­ე­ბი, რო­მელ­თაც უნ­და ეტ­ვირ­თათ არ­ჩევ­ნე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის მთა­ვა­რი სიმ­
ძი­მე. მთა­ვა­რი ინ­სტრუქ­ტო­რის დაკ­ვირ­ვე­ბით, კრი­ზი­სის შემ­დგო­მი ანარ­ქი­ის

154
და ად­გი­ლობ­რი­ვი სა­ზოგ­ადო­ებ­ ე­ბის სუ­ლი­ე­რი და­ცე­მის მიუ­ხე­და­ვად, მაზ­
რებ­ში მა­ინც იყო მნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი რე­სურ­სი საქ­მის გა­მო­სას­წო­რებ­ლად; მაზ­
რე­ბის ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ა­ში დამ­კვიდ­რდნენ ახა­ლი კად­რე­ბი, რომ­ლე­ბიც ძალ­
ზე შთამ­ბეჭ­დავ ძა­ლას წარ­მო­ად­გენ­დნენ თა­ვი­ან­თი პრინ­ცი­პუ­ლო­ბი­თა და
ენერ­გი­უ­ლო­ბით, თუმ­ცა გარ­შე­მო გა­მე­ფე­ბუ­ლი ანარ­ქი­ის­ ა და ინ­დი­ფე­რენ­
ტუ­ლო­ბის გა­მო ისი­ნი პა­სი­უ­რობ­დნენ და სა­ჭი­რო იყო მა­თი წა­ხა­ლი­სე­ბა სა­
ხელ­მძღვა­ნე­ლო მი­თი­თე­ბე­ბის დო­ნე­ზე, ად­გი­ლობ­რი­ვი ორ­გა­ნი­ზა­ტო­რე­ბის
კად­რის გაძ­ლი­ე­რე­ბით – ძვე­ლი სა­ე­რო­ბო არ­ჩევ­ნე­ბის ინ­სტრუქ­ტო­რე­ბით.
ად­მი­ნის­ტრა­ცი­ის ამ ახალ კად­რებს შე­ეძ­ლოთ მთავ­რო­ბის გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­
ბე­ბის უს­წრა­ფე­სად გა­ტა­რე­ბა რე­ა­ლო­ბა­ში, თუმ­ცა გა­მო�