Σοφοκλής Γ.

Δημητρακόπουλος

Μοναχού ΜΑΞΙΜΟΥ Ιβηρίτου (Ν), Ο Αθωνίτης Πατριάρχης

του Γένους και Μέγας Εθνοϊερομάρτυς Άγιος Γρηγόριος ο
Ε΄, Άγιον Όρος Άθω (2018)
(Παρουσίαση του βιβλίου στο Αμφιθέατρο της Παλαιάς Βουλής, 20
Μαρτίου 2019, ώρα 6.30 μ.μ.)
 Ευχαριστώ τους διοργανωτές της σημερινής εκδήλωσης, τον
σεβαστό μου και προσφιλέστατο π. Χρήστο Κυριακόπουλο, τον εκλεκτό
Πρόεδρο της Αδελφότητας των Δημητσανιτών κ. Αθανάσιο Μαγουλιανίτη
και όποιον άλλο, για την τιμή να είμαι και εγώ παρουσιαστής του νέου
σπουδαίου βιβλίου του Οσιολογιώτατου Μοναχού Mάξιμου Ιβηρίτη.
Δέχθηκα την τιμή αυτή τόσο γιατί εκτιμώ τον «οικήτορα» από
τεσσαρακονταετίας του αγιορείτικου κελλιού του ιερού Γρηγορίου Ε΄
Οσιολογιώτατο π. Μάξιμο και το έργο του, όσο και γιατί νιώθω
υπερηφάνεια ως Γορτύνιος και εγώ για τον Μεγαλομάρτυρα Πατριάρχη
μας Γρηγόριο τον Ε΄, και προσφέρω και εγώ θυμίαμα ευλαβείας και
λατρευτικής τιμής προς την όντως αγιότητά του. Και ο σεβασμός αυτός
με διακατέχει ήδη από τα μαθητικά μου χρόνια, όταν στα σχολικά βιβλία
του Δημοτικού Σχολείου της εποχής διάβαζα για το μαρτύριό του,
αργότερα όταν ως μαθητής του Γυμνασίου στην ένδοξη Δημητσάνα
περπατούσα στους δρόμους, που και εκείνος περπατούσε παιδί,
περνούσα με δέος από τον δρόμο μπροστά στο σπίτι του και ζήλευα
τους Δημητσανίτες που ήσαν τόσο τυχεροί να έχουν τέτοιον Άνδρα, είχα
εκκλησιαστεί σε πανήγυρή του στον εκεί ναό του, και πριν από χρόνια,
μεγάλος πια, είχα την τιμή να ασχοληθώ και εγώ με τη μετατροπή του
πατρικού του σπιτιού σε Εκκλησιαστικό Μουσείο, και τέλος, συνέχισα να
ενδιαφέρομαι γι’ αυτό, όταν πριν από δεκαετία ο σεβασμιώτατος
Επίσκοπός μας κ. Ιερεμίας με είχε τιμητικά συμπεριλάβει στο Διοικητικό
συμβούλιό του.

Το βιβλίο αποτελεί μια αξιοθαύμαστη έκδοση και οπτικά και

ουσιαστικά. Ουσιαστικά γιατί έχει πλήθος από δυσεύρετο υλικό, ενώ
οπτικά ομιλούν σχετικά η καλαίσθητη λευκωματική του μορφή, το μεγάλο
του σχήμα, η ποιότητα του χαρτιού, ο αριθμός των 475 σελίδων
κειμένου, το πλήθος των εκτός αρίθμησης, ένθετων στα Τρία Μέρη,
ασπρόμαυρων και έγχρωμων φωτογραφιών (αμφίων του Αγίου,
εικόνων, πινάκων, αγαλμάτων, ναών, εγγράφων, κτισμάτων και άλλων
ενθυμημάτων), που αναβιβάζουν τις σελίδες του όλου έργου σε 600
περίπου, η ποικιλία των τυπογραφικών στοιχείων και γενικά η όλη
μορφή του. Σημειώνουμε την εκτεταμένη χρήση, με πρωτότυπο τρόπο
γραμμένων, σημειώσεων και υποσημειώσεων, που δείχνουν το μέγεθος
της έρευνας και επιστημονικής θεμελίωσης των ιστορουμένων,
στηριζόμενων σε πολύ μεγάλη βιβλιογραφία. Η γλώσσα καθαρεύουσα
με χρήση πολλών κοσμητικών επιθέτων και μια κάποια εκκλησιαστικής
μεγαλοπρέπειας χροιά σε πολλές περιπτώσεις, αλλά συνηθισμένη σε
κείμενα αγιορειτών πατέρων, καθώς και ένας ενθουσιασμός,
δικαιολογούμενος από τη μεγάλη προσωπικότητα του ιστορούμενου
Ιεράρχη.

Ο τίτλος δείχνει επακριβώς το περιεχόμενο του βιβλίου: Ο

Αθωνίτης Πατριάρχης του Γένους και Μέγας Εθνοϊερομάρτυς Άγιος
Γρηγόριος ο Ε΄. Τον αναλύω με οδηγό πάντα τα γραφόμενα μέσα στο
βιβλίο από τον Γέροντα Μάξιμο:

Ο Γρηγόριος είναι και Αθωνίτης, αφού έζησε δεκαεφτά περίπου

χρόνια, τα ωριμότερα της ζωής του, στο Αγιώνυμο Όρος και ευλόγησε
τον Ιερό Τόπο. Έζησε εκεί ως μοναχός ταπεινά και με πολλή υπομονή,
λιτότητα και νηστεία, ως «Γρηγόριος μοναχός πρώην
Κωνσταντινουπόλεως αναξιώτατος», όπως ο ίδιος αυτοχαρακτηρίζεται
στη συμπληρωματική διαθήκη του. Ακόμα ενίσχυσε πολλούς μοναχούς
στον καθημερινό τους αγώνα πνευματικά και υλικά και με την αγάπη του,
το κύρος του και την επιμονή του επέλυσε ενδοαγιορείτικα χρονίζοντα
προβλήματα τόσο ως πρώην, όσο και ως εν ενεργεία Οικουμενικός
Πατριάρχης. Σε κάθε δύσκολη στιγμή της δεύτερης και τρίτης
πατριαρχίας του είχε τον νού του στον Άθωνα. Παραθέτω κάποια
κείμενα σε απλούστερη γλώσσα, γιατί είναι σημαντικά και πρέπει να
ακουστούν εύκολα και να γίνουν κατανοητά σ’ αυτή την αίθουσα. Είχε
πάντοτε μαζί του το κλειδί του κελλιού, που είχε στο Άγιον Όρος, και το
έδειχνε απειλητικά, δηλώνοντας έτσι και επαναλαμβάνοντας πολλές
φορές ότι ήταν πρόθυμος και πάλι να γυρίσει εκεί με την τυχόν πρώτη
αντίθετη ενέργεια και επέμβαση στα εκκλησιαστικά. Και αυτό το τήρησε
ήδη κατά τη δεύτερη πατριαρχία του, όταν δεν άντεξε και παρέμεινε
μόλις δύο χρόνια στον Θρόνο του (1806-1808) και γύρισε στο Όρος.

Ο Γρηγόριος είναι Πατριάρχης του Γένους αφού τρεις φορές και

επί έξι χρόνια εκλέισε τον περίκλυτο Πατριαρχικό Θρόνο της
Κωνσταντινουπόλεως και εργάστηκε ανύστακτα και παραδειγματικά για
την εκκλησιαστική ευταξία, για την παιδεία του λαού του Κυρίου, για τη
φιλανθρωπία, για την αποτροπή σφαγών χριστιανών, για την ανάσταση
του Γένους των Ορθοδόξων.

Ο Γρηγόριος είναι Μέγας Εθνοϊερομάρτυς, αφού συνειδητά και εν

γνώσει του παρέμεινε το 1821 στον Θρόνο, ενώ ήξερε τί τον περιμένει.
Ως γνήσιος Μάρτυρας του Γένους, αρνήθηκε, όπως είναι γνωστό, να
δραπετεύσει από την Πόλη και καυτηρίασε όσους του το πρότειναν, ενώ
ενδεικτικό είναι και το εξής: Κατά την τελευταία λειτουργία τη νύχτα του
Πάσχα και ενώ στρατός είχε περιζώσει το Πατριαρχείο, όταν πήγε στην
Αγία Προσκομιδή, είδαν ότι αργούσε σ’ αυτή περισσότερο από το
συνηθισμένο. Η βραδύτητα οφειλόταν στο γεγονός ότι μνημόνευσε σ’
αυτή όλους τους γνωστούς του κεκοιμημένους, φίλους και μη φίλους,
όσων τα ονόματα διατηρούσε στην αμάραντη από τα γηρατειά μνήμη
του, ακόμα και αυτούς που θανατώθηκαν τις τελευταίες ημέρες, και τους
οποίους έμελλε και ο ίδιος να συναντήσει στον ουρανό μετά από λίγο.
Μνημόνευσε και τους ζώντες πιστούς, αυτούς που ήσαν θλιμμένοι και
ποικιλότροπα κινδύνευαν, προσευχόμενος για τη λύτρωσή τους. Όταν
κατόπιν οι ψάλτες έψαλλαν το «Αγαπήσω σε, Κύριε η ισχύς μου» (Σ’
αγαπώ, Κύριε, με όλη μου τη δύναμη), ο Πατριάρχης με δάκρυα έδινε
τον τελευταίο ασπασμό στους συλλειτουργούντες Αρχιερείς. Ως
Μάρτυρας της Πίστεως του Χριστού, αρνήθηκε να αλλαξοπιστήσει, όταν
με βασανισμούς του το απαιτούσαν οι δήμιοί του. Δύο από τις
μαρτυρίες, που παραθέτει ο π. Μάξιμος: Προ του επαπειλουμένων
βασανιστηρίων στην απαίσια φυλακή Μποσταντζήμπαση, όπου
κρατήθηκε και βασανίστηκε για λίγες ώρες, ο γέροντας Πατριάρχης
αρνούνταν. Το 1836 ένας αρμένιος χριστιανός διηγούνταν ότι ο δήμιος,
που κρέμασε τον Πατριάρχη και από τον οποίο ο αρμένιος αυτός
αγόρασε το κομπολόγι του Πατριάρχη το 1822, μιλούσε για το μεγάλο
χριστιανικό φρόνημα και την καρτερία του Πατριάρχη. Όταν τον
πήγαιναν στο Πατριαρχείο για να τον απαγχονίσει, του πρότεινε να γίνει
μουσουλμάνος και να σωθεί. Τότε ο Πατριάρχης γονάτισε και με
βρεγμένα τα μάτια έκανε τρεις φορές το σημείο του σταυρού, ύψωσε τα
χέρια στον ουρανό και κρατώντας τον σταυρό του, είπε στον δήμιο:
«Αυτόν πιστεύω και γι’ αυτόν πεθαίνω. Εσύ κάνε τη δουλειά σου».
Έμαθα προ ολίγου από τον δημοσιογράφο και επίσημο φωτογράφο του
Πατριαρχείου κ. Νίκο Μαγγίνα ότι κάθε χρόνο στις 10 Απριλίου, επέτειο
του μαρτυρίου του Γρηγορίου, ο Παναγιώτατος Βαρθολομαίος
κατέρχεται στην κλεισμένη Πόρτα, στην οποία απαγχονίστηκε ο Άγιος,
και τελεί σχετική δέηση.

Ο Γρηγόριος είναι Άγιος, όχι μόνο γιατί υπήρξε πνευματικός

οδηγός ευλαβών μοναχών και αλείπτης (πνευματικός διδάσκαλος και
οδηγός) οσιονεομαρτύρων και ευλαβών μοναχών και θυσιάστηκε και ο
ίδιος υπέρ Χριστού, όπως οι Μάρτυρες της Εκκλησίας δια μέσου των
αιώνων – και αυτό, «το λουτρό του αίματος» θεολογικά, είναι αρκετό για
την επίσημη καταχώρισή του στο Αγιολόγιο -, αλλά και διότι συντρέχουν
και οι άλλες προϋποθέσεις, προκειμένου περί μη μαρτυρησάντων αγίων:
Ορθόδοξη πίστη, βίος ασκητικός και ακηλίδωτος, πνευματική προσφορά
ανεκτίμητη, αφθαρσία λειψάνου επ’ αρκετόν, θαυματουργία. Ο εκ των
διαδόχων του Πατριάρχης Κωνστάντιος Α΄ ο από Σιναίου έγραψε: Ήταν
άνθρωπος με βίο σεμνότατο, απέριττος και ακτήμονας, ευλαβής και
θερμουργός ως προς τα εκκλησιαστικά, βαθύς γνώστης των Θείων
Γραφών και της ελληνικής παιδείας. Έλεγε στον επικήδειο λόγο του στις
19 Ιουνίου 1821 ο Κωνσταντίνος Οικονόμος: «Ω, πού ειστε χήρες και
ορφανά, και παρθένοι, τις οποίες διέσωσε; Πτωχοί, άοικοι, πεινασμένοι,
άρρωστοι, παραλυτικοί, ανάπηροι, ελεεινά ανθρώπινα λείψανα! Σεις, αν
ήσασθε παρόντες, με τους στεναγμούς σας μονάχα θα πλέκατε
λαμπρότατο εγκώμιο του φιλόπτώχου Πατριάρχη». Ο Κων. Σάθας: Ήταν
ήταν ακούραστος και στον ιερό αγώνα της προσευχής. Το βράδυ, μετά
την από κοινού ανάγνωση του Αποδείπνου, αποσυρόταν στο μικρό του
υπνοδωμάτιο, όπου επί πολλήν ώρα αφοσιωνόταν στην προσευχή, και
μάλιστα τη νοερά, και έτσι έβγαινε έξω από τη σάρκα και αυτόν τον
κόσμο, και μιλούσε μόνος με μόνο τον Θεό. Κατόπιν ανέπαυε για λίγο το
σώμα και πάλι γύρω στα μεσάνυχτα σηκωνόταν [. . .] Με δυο λόγια είχε
την προσευχή και τροφή και τρυφή της φιλόθεης ψυχής του και οδηγό σ’
αυτά που έπρεπε να κάνει και σύντροφο στους αγώνες των
πατριαρχικών φροντίδων [. . .] Ήταν αυστηρός δικαστής για τα δικά του
σφάλματα, επιεικής και ήπιος για τον πλησίον Ακόμα, παρά τις
ταλαιπωρίες και τον μακρό χρόνο στη θάλασσα κλπ., το ιερό λείψανο
έμεινε επ’ αρκετόν αδιάλυτο. ΄Οσον αφορά τα θαύματα, ο π. Μάξιμος
αναφέρει στις σσ. 257-261σχετικές μαρτυρίες.

Αλλά και το όνομα Γρηγόριος, θα πρόσθετα εγώ, έχει συμβολική

σημασία, που κυριολεκτείται στον ΄Αγιο Εθνομάρτυρα Πατριάρχη.
Σημαίνει τον γρήγορο, τον ταχύ, τον ξύπνιο, αυτόν που αγρυπνεί για την
πνευματική του τελειότητα και την προστασία των άλλων. Θυμηθείτε τον
ύμνο «Μακάριος ο δούλος όν ευρήσει γρηγορούντα» ο Νυμφίος της
Εκκλησίας, θυμηθείτε το «Φύλακες γρηγορείτε» των βυζαντινών μας
προγόνων.
 Για να μη σας κουράσω πολύ, αφού πολλά αναφέρθηκαν από
τους προλαλήσαντες και ίσως αναφερθούν και κατόπιν από άλλους, θα
περιοριστώ σε ελαχιστότατα άλλα στοιχεία σχετικά με τον Γρηγόριο τον
Ε΄ , όπως αυτά αναδεικνύονται από τον Γέροντα Μάξιμο:

α.- Σωματικά χαρακτηριστικά: Ήταν μέτριος στο ανάστημα, ισχνός

στο σώμα και γλυκύς στα μάτια, ενώ ένας μαύρος κύκλος περιέβαλλε
την κόρη και τη στεφάνωνε με ηρεμία. Το βλέμμα του ήταν γοργό, οξύ
και έλαμπε.

β.- Από την ποιμαντική του δραστηριότητα μερικά: Έγραφε στις

14 Ιανουαρίου 1819, την ημέρα της επανόδου του από την εξορία, σε
καθέκαστο Επίσκοπο του Θρόνου: «Είμαι βέβαιος ότι, όπως έχουμε
χρέος, η φροντίδα σου σε τίποτε άλλο να μην στρέφεται, παρά στην
άνεση των εν Χριστώ αγαπητών αδελφών μας και στη διατήρηση εκ
μέρους τους της καλής υπόληψής μας σε όλα

γ.- Τα σχετικά με τη στάση του Πατριάρχη απέναντι στις

υπερβολές και το αντιθρησκευτικό μένος τμήματος του Ευρωπαϊκού
Διαφωτισμού είναι γνωστά και εκτίθενται αναλυτικά από τον π. Μάξιμο
στις σσ. 122-126. Ένας υπεύθυνος Πατριάρχης, όπως ο Γρηγόριος, δεν
θα μπορούσε ποτέ να συγκατανεύσει στο ορθολογιστικό και σαφέστατα
αντιχριστιανικό κήρυγμα της πλειονότητας των τότε Διαφωτιστών (αλλά
και πολλών νεότερων - επιγόνων τους), που άκριτα θεωρούσαν την
Εκκλησία σκοταδισμό και κήρυτταν τον εξοστρακισμό της από την
κοινωνία. Ως πιστός χριστιανός και περισσότερο ως Πατριάρχης είχε
χρέος να γίνει «ανάχωμα», όπως γράφει ο π. Μάξιμος, στα κηρύγματα
του άθεου δυτικού διαφωτισμού, και όχι βέβαια της προόδου των
επιστημών, άλλωστε γι’ αυτό τον λόγο προώθησε την ανάπτυξη της
παιδείας, όσο βέβαια επέτρεπαν οι κατακτητές και όσο οι δυνατότητες
της Εκκλησίας. Σε αντίθεση με όσα κατά καιρούς έχουν γραφεί, ο π.
Μάξιμος σημειώνει ότι το ενδιαφέρον του Πατριάρχη για την παιδεία
κατά τη δεύτερη πατριαρχία του απέσπασε «τον δίκαιον έπαινον του
Αδαμαντίου Κοραή, ενθουσιωδώς χαιρετήσαντος την δια των ενεργειών
του Γρηγορίου επερχομένην αναγέννησιν της Ελλάδος». Θα πρόσθετα
εγώ και αυτά ακόμα τα λόγια του Κοραή – μερικά από τα οποία θα
έλεγε κανείς ότι είναι περίπου ευρύτερα προφητικά -, προς γνώση
αυτών, που διαστρέφουν τη γνώμη του Κοραή για τον Πατριάρχη
Γρηγόριο: «Έπρεπε ο τωρινός πατριάρχης να είναι αθάνατος, αλλά αυτή
η ευχή ολόκληρου του Γένους δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, όμως η
αδέκαστη κρίση της επόμενης γενιάς, που θα συντάξει την ιστορία της
αναγέννησης των Ελλήνων, θα δώσει στον κάθε συνεργό την οφειλόμενη
σ’ αυτόν τιμή. Η πρώτη θέση οφείλεται δίκαια στον πατέρα και
Πατριάρχη μας Γρηγόριο».

δ.- Tα σχετικά με το μαρτύριο, την εύρεση του Ιερού Λειψάνου, την

κήδευση του Αγίου στην Οδησσό και τη μετακομιδή το 1871 στην Αθήνα
εκτίθενται διεξοδικά σε πολλές σελίδες. Εδώ δύο σημειώσεις: Πρώτη:
Κατά τον Μ. Πρωτοσύγκελλο Αθηναγόρα, όπως διασώζει ο π. Μάξιμος,
ο Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ΄, στην πρώτη του πατριαρχία, μάζεψε τα
κομμάτια του σκοινιού που υπήρχαν εδώ και εκει και τα φύλαξε στο
σκευοφυλάκιο της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Μια πληροφορία μας
για τα μετέπειτα: Το 1933 το σκοινί βρισκόταν στο σκευοφυλάκιο του
Πατριαρχείου. Πάντως σήμερα, από ό,τι μαθαίνω, σώζεται κάπου
ασφαλές. Ως το 1871 σωζόταν και το τσιγκέλι, στο οποίο οι δήμιοι
έδεσαν το σκοινί. Δεύτερη σημείωση: Ο π. Μάξιμος αναφέρει ως όνομα
του πλοιάρχου, που περισυνέλεξε το Ιερό Λείψανο το Μαρής (Μαρίνος)
Σκλάβος, ενώ οι παλαιότεροι το Ιωάννης Σκλάβος. Θα προσθέσω μια
νεότερη πληροφορία: Σύμφωνα με νεότερες έρευνες στον ελληνικό και
ρωσικό τύπο του Γ. Δημητρακόπουλου, το πραγματικό του όνομα ήταν
Νικόλαος ή Νικολέτος Παπαδόπουλος, επονομαζόμενος Σκλάβος,
μάλιστα ο αυτοκράτορας της Ρωσίας Αλέξανδρος Α΄, αμείβοντάς τον για
την υπηρεσία του αυτή και παράλληλα και για τη σωτηρία τότε ογδόντα
ελληνικών οικογενειών της Πόλης, του απένειμε χρυσό μετάλλιο και
ισόβια σύνταξη χιλίων χάρτινων ρουβλίων ετησίως. Παράλληλα η χήρα
του Νικολέτου Σκλάβου, που ζούσε στους εορτασμούς του 1871, έγινε
δεκτή από τον βασιλιά Γεώργιο τον Α΄ και τη βασίλισσα Όλγα, «τυχούσα
παρ’ αυτοίς φιλόφρονος δεξιώσεως» Αναφέρονται αυτά εδώ για
παραπέρα έρευνα.

ε.- Πολύ ενδιαφέρον είναι το Μέρος του βιβλίου που αναφέρεται

στις σχέσεις Γρηγορίου – Αγίου Όρους. Τα παρατιθέμενα, άγνωστα εν
πολλοίς στοιχεία, προέρχονται είτε από παλαιές γραπτές πηγές είτε από
τη ζωντανή ως τις μέρες μας παράδοση κάθε μοναστηριού και κάθε
σκήτης του Ιερού Άθωνα για τον Πατριάρχη και αναφέρονται στην εκεί
ζωή του, στην φιλία του και την αλληλογραφία του με Αγιορείτες, σε
άμφιά του και άλλα ενθυμήματά του που σώζονται στο Αγιώνυμο Όρος,
και οπωσδήποτε και στον σύγχρονο Ναό του, που ιδίαις χερσίν στην
κυριολεξία, εν μέσω πολλών δυσκολιών, ανήγειρε ο ίδιος ο π. Μάξιμος
στην αυλή του ιστορικού του κελλιού του Προφήτη Ηλία της Μονής
Ιβήρων. Από το πλουσιότατο περιεχόμενο αυτού του Μέρους θα
επισημαίνω εδώ μονάχα μία σκηνή, που από μόνη της μιλάει για την
μορφή του Αγίου Πατριάρχη:

Συνέβη κάποτε να περάσει ο Πατριάρχης από κάποιο αμπέλι και

να κόψει ένα σταφύλι, όμως αισθανόταν γι’ αυτό ενοχή και το
εξομολογήθηκε στον πνευματικό του Γέροντα Νικηφόρο, ο οποίος τον
επετίμησε με 150 μετάνοιες επί 80 ημέρες, με το αιτιολογικό ότι ήταν
πατριάρχης και όχι ένας τυχαίος βουρδουνάρης (ημιονηγός).

Ο π. Μάξιμος παραθέτει και ένα από τα αξιολογότερα κείμενα του

Πατριάρχη Γρηγορίου, είναι η διαθήκη του, που τη συνέταξε στη Μονή
των Ιβήρων. Παραθέτω μονάχαδυο φράσεις από αυτή: «Όσα χρήματα
βρεθούν στην κασέλα μου από αυτά που μου χορηγεί το Πατριαρχείο
κάθε χρόνο, να μοιραστούν στους ιερείς του Αγίου Όρους και στους
φτωχούς αμέσως μετά τον θάνατό μου [. . .]. Κανένας από τους
συγγενείς μου να μην τολμήσει να ζητήσει ή να αλλάξει, γιατί ό,τι έχω
προέρχεται από την Εκκλησία και τίποτε δεν είναι από τον πατέρα μου ή
τη μάνα μου.»

Καρπός πολυετούς πνευματικού και όχι μόνο μόχθου του

Οσιολογιώτατου Συγγραφέα, είναι το βιβλίο που παρουσιάζεται σήμερα,
και από το οποίο ελαχιστότατα σημεία επισημάνθηκαν. Με το σπουδαίο
υλικό, που διασώζει από πολλές πηγές, που χρησιμοποιεί, έρχεται να
προστεθεί στο βιβλίο του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου «Ο
εθνάρχης της οδύνης Γρηγόριος Ε΄», που κυκλοφορήθηκε το 2004 με
την επιστημονική επιμέλεια του αείμνηστου Τάσου Γριτσόπουλου. Είναι
δύο βιβλία απαραίτητα, προκειμένου να μορφώσει κανείς ασφαλή γνώμη
για τον Μεγάλο Πατριάρχη του Γένους, μακριά από τις μικρότητες,
εκούσιες ή μη, εκείνων, που γράφοντας κυρίως πολλές δεκαετίες ή και
δύο εκατονταετίες μετά το μαρτύριό του και ζώντας σε ελεύθερο και
άνετο περιβάλλον και ίσως και με τη συνοδεία κάποιου ποτού στο
γραφείο τους, κρίνουν και αποφαίνονται εκ του ασφαλούς.
Συγχαρητήρια, λοιπόν, και έπαινος στον π. Μάξιμο, για το βιβλίο του
αυτό, που με ζήλο πολύ συνέγραψε, ασκώντας παράλληλα και τα
μοναχικά του καθήκοντα και τα μοναστηριακά του διακονήματα. Τιμή,
παράλληλα, και στην Αδελφότητα Δημητσανιτών και τους λοιπούς
παράγοντες της σημερινής εκδήλωσης, καθώς και τον εκδοτικό φορέα.
Τέλος, εκφράζουμε και την ευχή, να ολοκληρωθεί και ο Ναός του
Γρηγορίου του Ε΄ στη γενέτειρά του Δημητσάνα, που έχει αναλάβει να
πραγματοποιήσει ο Σεβασμιώτατος Ιερεμίας και οι συνεργάτες του.

Σοφοκλής Γ. Δημητρακόπουλος