HET HART OP DE JUISTE PLAATS
 
Kwaliteiten van het hart
 
en de toepassing binnen de massagetherapie

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

INHOUD

Inleiding, onderzoeksvragen, doelgroep

1 Westerse hartkwaliteiten door de eeuwen heen

2 Hartkwaliteiten
2.1 Beter omgaan met stress
2.2 Westerse kwaliteiten van het hart
2.3 Oosterse spirituele kwaliteiten van het hart
2.4 Hartkwaliteiten en stress

3 Hartcoherentie, een toegangspoort tot je hartkwaliteiten

3.1 Wat is hartcoherentie
3.2 Hartcoherentie bij stressklachten
3.3 Gereedschap om te komen tot hartcoherentie

4 Vertaalslag naar de praktijk

4.1 Hart in de anamnese
4.2 Hart in de behandeling
4.3 Hart hebben voor de zaak
4.4 Hart hebben voor jezelf

5. Conclusie en aanbevelingen

Nawoord

2
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

INLEIDING

Als massagetherapeut hou ik altijd mijn ogen en oren open op zoek naar eenvoudige
methoden die gezondheid en welzijn kunnen bevorderen. Met de nadruk op eenvoudig. Mijn
therapiepraktijk met de naam Be Basic weerspiegelt dit gegeven. Be Basic, jezelf zijn, zodat
je kunt doen waar je goed in bent en wat voor jou belangrijk is. Om Jezelf te kunnen zijn, of
om ‘er beter van te worden’ heb je soms wat extra gereedschap nodig. Handig
gereedschap met niet te veel poespas en een duidelijke werkbeschrijving. Ik snuffelde
daarom binnen de IVS kenniswinkel aan de workshop biofeedbacksystemen. ik ontdekte de
wondere wereld van het hart. Op een lap-top zag ik hoe mijn hartslag veranderde al naar
gelang mijn gedachten en gevoelens. Er borrelde nieuwsgierigheid in me op. Wat zou het
hart dat symbolisch gezien zo`n kracht in zich draagt, kunnen betekenen binnen de
massagetherapiepraktijk? Om hierachter te komen heb ik de volgende onderzoeksvragen
opgsteld.

ONDERZOEKSVRAGEN

1. Wat zijn de kwaliteiten van het hart.

2. Hoe kunnen de kwaliteiten van het hart ingezet worden binnen massagetherapie bij
mensen met stressklachten.

Opbouw
hoofdstuk 1 laat een overzicht zien van de westerse kijk op het hart door de eeuwen heen.
Hoofdstuk 2 behandelt de westerse en oosterse (spirituele) kwaliteiten van het hart.
Daarnaast wordt gekeken
wat de hartkwaliteiten kunnen betekenen bij stress.
Hoofdstuk 3 gaat over hartcoherentie als middel om toegang te hebben tot de kwaliteiten
van het hart.
Hoofdstuk 4 laat de vertaalslag zien van theorie naar praktijk.
Hoofdstuk 5 toont een conclusie en aanbevelingen.

DOELGROEP

Mensen met (langdurige) stress

In onze huidige maatschappij zijn veel mensen op zoek naar manieren om beter om te gaan
met alledaagse stress. Ook is er een steeds grotere groep mensen die zich niet genoeg
opgewassen voelt tegen het moeten, de tijdsdruk, de sociale verplichtingen of het
overspoeld worden met informatie en mogelijkheden. Dit alles zorgt voor (chronische) stress
en kan problemen met zich meebrengen op zowel lichamelijk als mentaal en emotioneel
gebied.

De vertaalslag van theorie naar praktijk is gemaakt met behulp van cliënten uit deze
doelgroep. De informatie in deze scriptie is echter bruikbaar voor een brede groep mensen.
Want iedereen heeft hartkwaliteiten. En iedereen kan een hart onder de riem gebruiken, of
een warm hart, of een hart dat van zich laat spreken.

3
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

Daarom hebben wij die handen en die armen

om als het koud wordt rond het hart, elkaar te verwarmen
-Toon Hermans-
2. WESTERSE HARTKWALITEITEN DOOR DE EEUWEN HEEN

Hoe is er door de tijd heen over het hart gedacht? Welke kwaliteiten kende men het hart toe.
Het is bij een beschouwing van de hartkwaliteiten goed om te weten waar we vandaan
komen. Hoe de kennis zich heeft ontwikkeld. Bijna 200 voorwerpen verzamelde het Teylers
museum in Haarlem om in 2004 een indrukwekkende tentoonstelling te kunnen houden over
‘Het Hart’. Een gelijknamig boek verscheen met een prachtig overzicht van de betekenis
van het hart door de eeuwen heen. Het overzicht hieronder is in het kader van deze scriptie
zeer beknopt gehouden.

Van gevoelszetel tot krachtige pomp

Al in ca. 1500 voor Christus ontdekken de oude Egyptenaren het verband tussen hart en
bloedvaten.
In de meeste oude culturen is het hart echter vooral de zetel van gevoel. Men voelt bij
emoties de hartslag veranderen en legt hierdoor dit verband. Het hart maakt een sprong van
blijdschap en bonkt in de keel van angst. Daarnaast neemt het hart beslissingen en oordeelt
het over goed of slecht.

Ongeveer 500 voor Christus komt men erachter dat het hart een spier is. Hippocrates (ca
460-377 v. Chr.) is degene die de geneeskunde enigszins ontdoet van mystiek en bijgeloof. Hij
beschrijft het hart als een orgaan dat ziek kan worden.

Wijsgeer Plato (ca 427-347 v. Chr.) stelt dat het hart op zowel inwendige als uitwendige
prikkels reageert. Hij omschrijft het hart als de alarmcentrale van het lichaam. Een
alarmcentrale die bij oververhitting afgekoeld wordt door de longen, ziehier een verklaring
voor hartstocht.

Collega Aristoteles (ca 384 – 322 v. Chr) ziet het hart als centrum van het organisme. De bron
van onze lichaamswarmte en de zetel van de zintuigen. De hersenen zijn van ondergeschikt
belang . Nog steeds is over de werking van het hart niet veel bekend.

Enkele eeuwen later staat er een griekse arts op wiens zienswijze zo`n veertienhonderd jaar
stand houdt. Volgens Galenus (129-199 na Chr.) huist de ziel in de hersenen en is het hart een
plaats waar een warmtebron huist die verantwoordelijk is voor het ontstaan van de
levensgeest. Galenus geldt als een zeer vooraanstaand medicus en niemand trekt zijn
bevindingen in twijfel. Veertienhonderd jaar lang baseert men zich op zijn geneeskundig
systeem. Veertienhonderd jaar lang staat het hart in vuur en vlam.

Het moest er natuurlijk een keer van komen. Het anatomisch onderzoek doet zijn intrede. De
italiaanse schilder en onderzoeker Leonardo da Vinci (1452-1519) is één van de eersten die
anatomisch onderzoek op de mens verricht en hiervan zeer waarheidsgetrouwe illustraties
maakt. Het empirisch onderzoek naar het hart is begonnen. De bevindingen van da Vinci
komen echter niet in de openbaarheid.

4
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

Werk van Da Vinci

Alleen met het hart kan men goed zien. Het essentiële is onzichtbaar voor de ogen
- Antoine de Saint-Exupéry, uit `Le Petit Prince’-

Andreas Vesalius /Andries van Wesel (1514-1564) waagt het om als eerste doctor medicinae
openlijk van de theorieën van Galenus af te wijken. Hij toont in zijn ‘ De Humani corporis
fabrica libri septem’ de binnenkant van het menselijke lichaam. Op meer dan 200 punten
wijken de bevindingen van Vesalius af van de opvattingen van Galenus. De grondslag voor
de nieuwe geneeskunde is gelegd.

De tijd is er rijp voor. De mensen zijn er rijp voor. Op meerdere terreinen wordt een einde
gemaakt aan het napraten en overschrijven dat zo kenmerkend is voor de middeleeuwen.
Van nu af aan draait de aarde om de zon en niet andersom (copernicus) en is het hart weer
een spier en een pomp en geen warmtebron en geen plek waar de levensgeest ontstaat.

Driekwart eeuw later wordt de basis voor de moderne fysiologie gevormd door de Britse
hofarts Harvey (1578-1657). Hij toont aan dat het bloed vanuit het hart in de slagaders
stroomt en via de aders weer terug. Hij vertelt over kleppen in de aders en vergelijkt het hart
met een waterpomp. Mede door deze technische aanpak beginnen wetenschappers het
menselijk lichaam steeds meer te zien als een machine met afzonderlijke onderdelen.
Onderdelen die je kan smeren, waaraan je kan sleutelen en die je kan vervangen. Ziehier de
westerse mechanische kijk op het lichaam.

Het hart als pomp

Het hart is het centrum van het indrukwekkende transportsysteem van slagaderen, aderen en
haarvaten. Het totale systeem van bloedvaten is zo`n 96.000 kilometer lang ( dit is twee keer
de omtrek van de aarde). In slechts 20 seconden wordt het bloed door dit hele stelsel
rondgepompt! Zo`n 5 liter per minuut. De pompkracht van het hart is dus indrukwekkend,
vooral gezien het feit dat het hart zo groot is als je vuist en sechts 225 tot 280 gram weegt.
Deze kracht komt mede doordat hartspiercellen met ekaar verbonden zijn in
een samenhangend netwerk. Het netwerk van spiercellen kan een grotere samentrekkende
kracht ontwikkelen dan gewone dwarsgestreepte spiercellen, omdat gewone spiercellen
van elkaar gescheiden zijn door membranen. Gewone spiercellen werken dus ieder voor
zich, in een spiernetwerk werken de cellen met elkaar samen¹.

Daarnaast werkt het hart autonoom. Vanuit de sinusknoop² worden de impulsen voor de
hartslag gegeven. Dit proces wordt niet gestuurd, maar beinvloed door de hersenen. In een
stresssituatie wordt het hartritme vanuit de hypothalamus opgevoerd. En als de rust
terugkeert komen er seintjes vanuit het verlengde merg die de hartslag normaliseren. Dat het

5
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

hart autonoom werkt is duidelijk te zien bij transplantaties, waarbij het hart doorklopt (tot
enkele minuten) nadat het uit het lichaam is verwijderd.

Het hart werkt dus onophoudelijk zeer hard voor het grote geheel en daarnaast doet het hart
dit in beginsel zelf! Bovenstaande feiten zijn al indrukwekkend. Maar de geluiden dat het hart
naast zijn pompfunctie andere kwaliteiten heeft worden luider. Daarom wil ik graag de
nieuwste westerse inzichten op een rijtje zetten, samen met een beknopt overzicht van de
oosterse visie.

De waarheid kennen we niet enkel door logica

maar ook door het hart
-Blaise Pascal-
(1623 - 1662) Frans wiskundig genie

¹ volgens www.natuurinformatie.nl, een site waarnaar o.a. verwezen wordt door de nederlandse hersenstichting.
² De sinusknoop is de plek in de rechter boezem waar de elektrische prikkels ontstaan die de hartslag opwekken. De
Nederlandse arts Theodor Wilhelm Engelmann (1843-1909) legde vast hoe de samentrekking van de hartspier door
het hart zelf wordt aangestuurd, zonder tussenkomst van de hersenen.
2. HARTKWALITEITEN

Beter omgaan met stress

Stress kent vele gezichten; depressie, burn-out, maar ook langere tijd niet lekker in je vel zitten
en RSI zijn uitingsvormen van overbelasting van je systeem. Stress hoort erbij. Stress is een
natuurlijke reactie op een prikkel uit de omgeving. Het moet er voor zorgen dat het lichaam
paraat is om te vechten of te vluchten, een overlevingsmechanisme dus. Problemen
ontstaan als je voortdurend in de stressmodus staat. Als je lichaam zich constant klaarmaakt
voor snelle aktie. Dit ontregelt alle lichaamssystemen met lichamelijke, mentale en
emotionele klachten als gevolg.

Als ik om me heen kijk in mijn eigen wijkje en het gesprek aanga met buren, als daar al tijd
voor is, dan heeft bijna iedereen het druk. Persoonlijk heb ik het woord ‘druk’ jaren geleden
bewust uit mijn woordenboek geschrapt en ik moet zeggen; dat bevalt uitstekend. Maar
zomaar ineens kunnen de berg strijk, het stof, de papierwinkel, mijn werk en de sociale
verplichtingen me overvallen. Uit het niets ploft het dan boven op me, en ervaar ik persoonlijk
‘de druk’ van (deels zelf opgelegde) verplichtingen. 95% van mijn cliënten heeft bij de intake
aangegeven het vaak behoorlijk tot erg druk te hebben met te veel stress als gevolg.

Bij het zoeken naar manieren om stress te hanteren gebruiken we vooral ons hoofd. We
denken na over
mogelijke oplossingen en alternatieven. Maar hier zitten enkele haken en ogen aan. Ons
denken gebeurd associatief. Als schakels van een ketting haken onze gedachten in elkaar.
Denk je op het éne moment nog aan rust, op het volgende moment sta je alweer in die file
die er straks aankomt. Daarnaast is het de taak van een deel van de hersenen (de
amygdala) om constant te scannen op mogelijke gevaar. Dit scannen van informatie, die

6
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

verkregen wordt via de zintuigen en uit het lichaam, gaat razendsnel en buiten onze ratio
om.
Jezelf manen tot rust helpt daarom lang niet altijd. Andere manieren om rust en evenwicht
te verkrijgen zijn dan ook welkom. Nieuw emotie-management lijkt zijn intrede te doen op
allerlei werkgebieden. De huisarts heeft folders liggen over ontstress-wandelingen in de
natuur . Op de sportschool worden yoga- en tai-chi- lessen gegeven. En in de
massagetherapie-praktijk? Heb ik gereedschap dat ik mijn cliënten voor de daadwerkelijke
stressmomenten kan meegeven, en is dat wenselijk?

A change of heart changes everything

-heartmath-
2.1 Westerse kwaliteiten van het hart
Heb je het over het hart dan heb je het over liefde . Leven vanuit je hart is leven met oog
voor het grote geheel. Een geopend hart brengt verbindingen tot stand. Het bouwt bruggen
van jezelf naar anderen, maar ook de brug naar je werkelijke waarden naar het meest echte
stukje mens dat je zijn kunt. Zo voel ik het letterlijk en figuurlijk. Letterlijk omdat ik mijn hart
duidelijk ervaar als een emotie door mijn lijf wervelt. Dan klopt mijn hart in mijn keel, dan hou
ik mijn hart vast of dan stroomt mijn hart over van geluk. Figuurlijk omdat mijn hart het
symbool is van liefde en verbondenheid. Maar is het wel zo dat het hart enkel een symbool is
van liefde, verbondenheid en wijsheid? Als deze kwaliteiten zo wereldwijd aan het hart
worden toegeschreven welke waarheid schuilt er dan achter?

In onze taal vinden we veel uitspraken die verwijzen naar het hart als wegwijzer en als
‘emotie-barometer’:
- Met hart en ziel ergens voor gaan
- Je hart laten spreken
- Je hart volgen
Zelfs in onze gebaren wijzen we naar ons hart als we het over onszelf hebben.

7
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

Het hart heeft een eigen brein

In 1991 onthulde één van de pioniers op het gebied van neurocardiologie³ Dr. Andrew
Armour, een verassende ontdekking. Het ‘Brein van het hart’. Het hart blijkt een eigen
netwerk van neuronen te hebben. Een complex systeem dat uit minstens 40.000 neuronen
bestaat. Dit interne brein en zenuwstelsel van het hart stuurt informatie naar de hersenen.

Het hart communiceert duidelijk met de hersenen

Hoofd-hart communicatie,
Pas sinds een jaar of twintig houden diverse teams van cardiologen en psychiaters zich bezig
met de hoofd-hart connectie/ communicatie. Hun conclusie is dat als het emotionele brein
(langdurig) van slag raakt dit negatieve gevolgen heeft voor het hart. Maar de grootste
opwinding is ontstaan door het gegeven dat deze relatie naar twee kanten werkt. De wijze
waarop ons hart slaat beїnvloedt constant ons brein en onze totale fysiologie. Met name het
Heartmath instituut in California/USA is de grote aanjager op het gebied van meer onderzoek
naar de kwaliteiten van het hart . In 1991 richtte Doc Childre Heartmath op. Één van de
doelstellingen van Heartmath was het begrijpen hoe hartcommunicatie werkt en hoe
gedrag hierdoor wordt beinvloed.

Hoofd-hart communicatie vindt plaats op vier verschillende manieren:

1. Elektromagnetisch
2. Mechanisch via de bloedsomloop
3. Neurologisch via het autonome zenuwstelsel
4. Biochemisch via hormonen en neurotransmitters

³ De afgelopen 30 jaar is een nieuwe medische discipline ontstaan; neurocardiologie. Het combineert de studie van
het zenuwstelsel met de studie van het hart. Dr. Armour is afkomstig uit Canada.
Het emotionele brein wordt ook wel limbisch systeem genoemd. Het is de tweede laag van het brein (paleo
niveau) volgens het hiërarchisch model. Het ligt boven het reptielenbrein (archi niveau) en onder het rationele brein
(neo niveau).

Het hart heeft een sterk elektromagnetisch veld

1. elektromagnetisch
Het hart heeft het sterkste elektromagnetische veld van het hele lichaam. Dit veld blijkt 5000
keer sterker te zijn dan het elektromagnetisch veld van het hoofd. Het hele lichaam neemt dit
sterke veld en de variaties hierin waar. Daarnaast is het meetbaar tot op twee-drie meter
afstand . Onderzoek heeft aangetoond dat een coherent hartritme een positief effect heeft
op onze hersenen, onze hele fysiologie en op personen in de nabije omgeving.

Het hart staat in contact met het gehele lichaam

8
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

2. mechanisch
De bloedstroom in het hart geeft informatie over de bloeddruk. Deze informatie wordt
doorgespeeld naar de hersenen. Via de bloedstroom worden met het hart als motor
hormonen getransporteerd, voedingsstoffen, afvalstoffen, antistoffen en zuurstof vervoerd

Het hart oefent invloed uit op het autonome

t l l

Autonome zenuwstel
Het hartbrein verzamelt informatie over hormonen, druk en ritme en transporteert deze naar
de hersenstam en de amygdala. Het transport loopt via het autonome zenuwstelsel. Het
autonome zenustelsel bestaat uit twee systemen. Het sympatische en het parasympatische
systeem. (hierna genoemd als de sympaticus en de parasympaticus) Alle organen,
waaronder het hart, krijgen ook informatie door van de hersenen via dit systeem. Als je
ontspannen bent en je goed voelt zijn beide systemen in evenwicht. Bij stress is de
orthosympaticus overactief, waardoor het lichaam niet toekomt aan opladen.
Hartgevoelens zoals liefde, compassie, verbondenheid, zorgen voor een evenwichtig
hartritme en dempen de orthosympaticus, waardoor de sympathicus, het ‘rust en
herstelsysteem’ beter zijn werk kan doen.

Het hart produceert hormonen

Hormonen
In 1983 is het hart formeel geclassificeerd als onderdeel van het hormonale systeem toen
ontdekt werd dat een krachtig hormoon werd afgescheiden door de atria. Dit hormoon heet
ANF, wat staat voor atrial natriuretic factor. Het wordt ook wel het balanshormoon genoemd.
Het reageert op een hoge bloeddruk en speelt een rol bij de regulatie van de hoeveelheid
water en zout in het vaatstelsel. Daarnaast zou het een rol spelen bij het tegengaan van de
afgifte van stresshormonen . Het hart maakt ook een eigen voorraad adrenaline aan welke
vrijkomt als het hart maximaal moet functioneren.

Dit magnetische veld wordt gemeten met magnetometers

Life Sciences 1992 volgens Kellner, Wiedemann en Holsboer
Het meest enthousiast werd ik persoonlijk toen ik las dat het hart ook oxytocine afgeeft. Dus
die verbonden-heid die ik kan voelen bij echt menselijk contact is wellicht mijn eigen hart-
oxytocine-injectie. Oxytocine speelt een grote rol bij sociale interactie. Het wordt ook wel het
‘knuffel-hormoon’ genoemd. Onder invloed van deze stof neemt het wantrouwen tegenover
andere personen af.

Waarom gebruik maken van deze hoofd-hart verbindingen?

Emoties ontstaan in het limbisch systeem van de hersenen. Dit gedeelte van de hersenen
wordt ook wel het emotionele brein genoemd. Het is verbonden met het nieuwere gedeelte,
de neocortex of het cognitieve brein waar ons redeneren huist. Omdat veel informatie eerst
binnenkomt in dit emotionele brein reageert deze het snelst. Zo kan je op een donkere avond

9
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

door je tuin lopen en de angst om je hart voelen slaan bij het zien van een slang. Waarop het
rationele brein meestal volgt met het signaleren van een tuinslang. Hierdoor komt het
emotionele brein wel weer tot rust. Maar de alarmsignalen naar de rest van het lichaam zijn
dan al afgegeven.

Emoties reizen dus sneller dan gedachten. Onbewuste emoties beïnvloeden ook vaak onze
gedachten. Daarnaast is het emotionele brein niet altijd even ontvankelijk voor informatie
vanuit het rationele brein. Vooral niet bij chronische - of plotselinge hevige stress. De
communicatiekanalen tussen hoofd en hart blijven echter open. De sleutel tot meer rust en
helderheid lijkt dan ook naast positief denken, vooral positief voelen. Door positief voelen
geeft het hart een sterk signaal af naar het emotionele brein dat alles veilig is. Als het
emotionele brein rustig is kan het cognitieve brein zijn werk beter doen en is er meer rust in lijf
en hoofd.

Kortom: hartgevoelens als liefde, geborgenheid en verbondenheid zorgen voor een optimaal
hartritme, hierdoor komt het emotionele brein tot rust, hierdoor werkt het rationele brein
beter.

The mind is for seeing, the heart is for hearing

-arabisch gezegde-

2.2 Oosterse spirituele kwaliteiten van het hart

Je bent meer dan je lichaam. Steeds meer empirisch onderzoek geeft aan dat het hart meer
is dan een pomp. Er vind een verschuiving plaats van de zuiver mechanische kijk op het
lichaam naar een meer holistische. Deze holistische kijk is al eeuwenlang het
gedachtengoed van de oosterse geneeskundige stromingen. Zowel de chinese als de
indiase geneeskundige visie kennen van oudsher spirituele kwaliteiten toe aan het hart. (net
zoals wij dat vroeger ook deden)
- In de traditionele Chinese geneeskunde wordt het hart gezien als de plek waar hoofd
en lichaam verbonden worden. Geest en ziel huizen hier. De bloedvaten zijn
communicatiekanalen die de vitale rythmische boodschappen van het hart door het
lichaam transporteren en zo de lichaamsfuncties in harmonie met elkaar houdt.
- De Chinese karakters die staan voor denken, gedachten, bedoeling, luisteren en
liefde, hebben als onderdeel allemaal het hart-teken.
- Binnen de indiase chakrapsychologie is het hartchakra de plek waar de verbinding
wordt gelegd tussen de lager gelegen (fysieke) chakra`s en de hoger gelegen
(spirituele) chakra`s

chakra is sanskriet voor wiel of rad en duidt op energieverzamelpunten / bewustzijnsniveau`s.

Het hart kent hartgevoelens

10
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

Verbondenheid
Als je je (hart) openstelt voor anderen is wezenlijk con-tact (met gevoel) mogelijk.
Als je je (hart) openstelt voor het grotere geheel volgt verwondering en ontzag voor het grote
wonder van de schepping. Het inzicht van het komen en gaan der dingen. Het golfpatroon
in alles.

Echtheid
Wie kan je anders zijn dan jezelf? Leven vanuit je hart is jezelf accepteren en hiermee de
ander toestaan te zijn wie hij is. De grootsheid zien in ieder mens en respect hebben voor het
ontwikkelingsniveau en tempo van de ander.

Wijsheid
Het hart kent een dieper weten. Het brein neemt beslissingen voor het ego. Het hart neemt
beslissingen waar ook het grote geheel bij gebaat is. Het hart is neutraler ten opzichte van
goed en slecht of zwart en wit. In het hart is plaats voor beiden als gegeven dat het één niet
bestaat zonder het ander.

‘Westerse noot’: eerder in deze scriptie zagen we dat spiercellen ieder voor zich werken,
maar dat de hartspiercellen optimaal samenwerken om de benodigde kracht te kunnen
ontwikkelen om iedere cel in het lichaam te voorzien van bloed met voedingsstoffen en
zuurstof. Het hart werkt dus hard voor het grote geheel.

Wegwijzer
"Carpe Diem. Make your lives extraordinary" fluistert Robin Williams als docent van een streng
internaat tegen zijn leerlingen. De scene komt uit de film 'Dead Poets Society', en vertelt het
verhaal van een excentrieke docent die de leerlingen iets anders vertelt dan 'traditie, moraal
en discipline.'Maak iets van je leven. Kies wat je werkelijk wilt doen. Kies de weg van je hart.
Het hart zorgt voor rust of focus als je op de juiste weg zit. Het hart zorgt voor onrust als de
balans verstoord raakt.

Overige gevoelens die vaak aan het hart gekoppeld worden:

- Liefde, Vrede, Vreugde, Compassie, Een-zijn.

De kwaliteiten van het hart op een rijtje

Het hart kan zelfstandig denken

Het hart communiceert met de hersenen
Het hart communiceert met de rest van het lichaam
Het hart oefent een grote invloed uit op zowel de hersenen, als de rest van het
lichaam

Het wordt tijd om mijn enthousiasme en inzichten in de praktijk te gaan brengen.

Leonardo da Vinci (1452 - 1519)

Weten is niet genoeg, we moeten toepassen

11
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus
Bereid zijn is niet genoeg, we moeten doen
-Leonardo da Vinci-
2.3 Hartkwaliteiten en stress
Stress beinvloedt lichaam, brein en emoties. Wat kunnen de eerder beschreven
hartgevoelens of hartkwaliteiten betekenen bij stress? Positieve emoties zoals waardering,
liefde, zorgzaamheid en medeleven zijn prettig om te ervaren, maar zijn daarnaast goed
voor de gezondheid. Hieronder heb ik een schema gemaakt waarin de hartkwaliteiten zijn
beschreven in geval van veel stress en in geval van balans.
Kwaliteit kenmerken bij persoon met stress
Hart-hoofd communicatie De communicatie tussen het
cognitieve
brein en emotionele brein
stagneert.
= cortial inhibition
Dit heeft als gevolg dat je logische
brein geen (weinig) invloed heeft
op je emoties
Hart-lichaam communicatie Een chaotisch hartritme beinvloedt
de ritmes van andere
lichaamssystemen via o.a het
autonome zenuwstelsel De andere
lichaamssystemen worden ook
chaotisch met als gevolg een groter
energieverbruik en uiteindelijk
uitputtingsverschijnselen
(darmproblemen, sneller blessures,
vermoeidheid, depressief, hoofdpijn)
Verbondenheid Als gevolg van langdurige stress
raakt het zenuwstelsel overprikkelt.
Een natuurlijk mechanisme is dan
het zich willen afsluiten voor prikkels
van buitenaf. Prikkelbaarheid,
vermoeidheid,
concentratieproblemen zorgen
ervoor dat je steeds meer
‘teruggetrokken wordt’ in jezelf. De
banden met andere mensen en
dingen (natuur) zijn niet of nauwelijks
voelbaar, waardoor ook het
genieten hiervan niet meer mogelijk
is.
Echtheid Bij langdurige stress is de balans
tussen belangrijk en minder
belangrijk zoek. Het is niet meer
duidelijk wat echt telt en belangrijk
is. Iedere handeling weegt zwaar
en kost te veel energie
Wijsheid Door een te grote disbalans van het
autonome zenuwstelsel en het
hormoonstelsel krijgt je lichaam
constant de boodschap hard te
moeten werken. Dit zorgt voor
uitputting op zowel lichamelijk,
geestelijk als emotioneel gebied.
Waardoor het nemen van
verstandige beslissingen zeer moeilijk
kenmerken bij persoon in balans
De communicatie tussen het
cognitieve en emotionele brein
verloopt beter.
= cortial fascilitation
Dit heeft als gevolg dat je logische
brein meer invloed heeft op je
emoties
Een coherent hartritme zorgt ook
voor meer rust en evenwicht in de
andere lichaamssystemen,
homeostase. Hierdoor werken ze
effectiever. Dit levert meer energie
op.
.
Het ervaren van verbondenheid
staat vanuit evolutionair oogpunt
gelijk aan veilig zijn, er niet alleen
voor staan, kunnen overleven.
Verbondenheid vanuit meer
spiritueel oogpunt betekent
onderdeel zijn van een groter
geheel, wat vertrouwen geeft en
kracht. Verbondenheid zorgt ook
voor een band tussen jou en de
ander of tussen jou en de natuur.
Door deze band kan je de ander
(het andere) ervaren , waarderen
en ervan genieten
Echtheid ervaren zorgt voor een
gevoel van bruisende opwinding.
Echtheid geeft energie.
Het lichaam (met het hart in dit
geval als centrum) geeft voelbaar
en herkenbaar aan wat wel en niet
goed voor je is.
12
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

wordt

Wegwijzer De wegwijzer lijkt te zijn verplaatst en
je hebt geen idee waar je hem
moet zoeken
Het is dan ook niet duidelijk welke
kant je op moet. Dit zorgt voor grote
onrust
Je ziet waar je heen wilt, of je ziet in
de verte een wegwijzer staan en je
weet dat het een kwestie van tijd is
voordat je weet waar je heen moet

Het hoofd kan bergen verzetten, maar het hart zet ze op de juiste plaats
-Janneke de Geus-

3. HARTCOHERENTIE - een toegangspoort tot je hartkwaliteiten

het hart is een directe ingang naar meer rust en balans. Maar hoe krijgen we toegang tot
deze kwaliteiten op een eenvoudige en snelle manier? Om te komen tot het gebruiken van
de hartkwaliteiten is hartcoherentie een helder antwoord.

3.1 Wat is hartcoherentie.

De mate van regelmaat in de hartslagvariatie wordt hartcoherentie genoemd. Een gezond
hart klopt de éne keer snel en de andere keer langzaam. Deze fases wisselen elkaar af, de
zogenaamde hartslagvariatie. Is de parasympaticus actiever dan klopt het hart langzamer, is
de (ortho)sympathicus actiever dan klopt het hart sneller. Deze afwisseling van ortho-en
parasympaticus houdt de homeostase in stand.

Lichaam en geest functioneren het best als deze fases elkaar geleidelijk en gelijkmatig
afwisselen. Hart en brein werken dan synchroon samen, dit noemen we hartcoherentie. In
stress-situaties zien we het hartritme plotseling en ongelijkmatig veranderen doordat de
werking van de orthosympaticus sterk toeneemt. Hierdoor krijgen de hersenen de boodschap
door dat er iets niet in orde is. De focus komt op het veilig stellen van lijf en leden te liggen.
De balans in lijf en hoofd raakt verstoord en het leidt in het algemeen tot weinig presteren en
een negatief gevoel. Aan de andere kant zorgen positieve gevoelens voor een coherent
hartritme met alle voordelen vandien.

3.2 Hartcoherentie bij stressklachten

Leven vanuit je hart maakt het leven lichter en luchtiger. Het maakt dat verandering of ‘er
beter van worden’ sneller gaat. Er vindt een verdieping van inzichten plaats in jezelf, je
gezondheid, je waarden en je kwaliteiten. Waaronder de kwaliteit van je leven.

Hartcoherentie is een zeer eenvoudig en krachtig gereedschap om leven vanuit je hart

mogelijk te maken. Een coherent hartritme betekent daarnaast een behoorlijke

13
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

energiebesparing . Er is door Heartmath onderzoek gedaan bij duizenden managers van

grote europese ondernemingen. 70% van deze groep voelde zich voor een groot deel van
de tijd vermoeid. 50% zei gewoonweg uitgeput te zijn. In zijn boek uw brein als medicijn
vraagt Dr. Servan Schreiber zich af hoe bekwame en enthousiaste mensen voor wie hun werk
een wezenlijk onderdeel is van hun identiteit, zover kunnen komen. Vervolgens geeft hij zelf
het antwoord: ‘door een opéénhoping van choatische perioden die vaak niet eens
opgemerkt of zo benoemd worden’. 80% van deze mensen voelde zich na training in
hartcoherentie niet meer uitgeput. Ook klachten als slapeloosheid en spanning waren
afgenomen.

De managers kunnen we natuurlijk vervangen door moeders met kleine kinderen, mensen
die multi-tasken, werkende huisvrouwen, thuiswerkende opvoeders, zorgende vaders, noem
maar op. Tegenwoordig doen we allemaal van alles. En is voor de meesten van ons de Rust,
Reinheid en Regelmaat ver te zoeken. Met veel doen is niets mis, maar op een rustige
manier veel doen is nog beter.

Voordelen van hartcoherentie bij stressklachten

Enkele voordelen zijn al genoemd in het overzicht wat de hartkwaliteiten kunnen betekenen
bij stress. Hieronder nog even een puntsgewijs overzicht.

Lichamelijke voordelen
- Afstemming tussen de diverse lichaamssystemen
- Meer energie
- Minder stresshormonen (adrenaline, cortisol)
- Verhoogde hoeveelheid heilzame hormonen (oxytocyne, DHEA)
- Groter gevoel van contrôle over lichamelijke gezondheid en welzijn
- Verbetering van het immuunsysteem

Mentale voordelen
- Beter helder kunnen denken
- Vaker positieve gedachten
- Groter gevoel van contrôle over mentale gezondheid en welzijn
- Groter inzicht in de wisselwerking tussen lichaam en denken

Emotionele voordelen
- Minder overvallen worden door emoties
- Emotie leren gebruiken als wegwijzer

3.3 Gereedschap om te komen tot hartcoherentie

De heartmath methode
Een sleutel voor hartcoherentie is een psychofysiologische techniek. Zowel je brein als
lichaam worden ingezet. Dit onderscheidt de heartmath methode van veel andere
methoden die rust, evenwicht en inzicht tot doel hebben. Dit zijn vaak overwegend
psychologische of fysiologische manieren.

Het fysiologische aspect is het ritmischer en dieper ademen via je hart. Het ritmischer
uitzetten van de wand van de borstkas wordt door sensoren opgevangen. Hierdoor wordt de
hartslag ook ritmischer. Het psychologische aspect is de focus op een hartgevoel, wat

14
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

opnieuw hartgevoelens voortbrengt. Je eigen rust- en herstelprogramma wordt nu

ingeschakeld op fysiek- psychisch- en emotioneel niveau.

Driestappentechniek
Stap 1 – Hart Focus
Adem een paar keer rustig in en uit. Verplaats nu je aandacht naar je hart.

Stap 2 – Hart Ademhaling

Visualiseer dat je inademt door je hart en uitademt door de buik

Stap 3 – Hart Gevoelens

Focus op een positieve ervaring waarbij je erg gelukkig was of focus op een dierbare
herinnering.
Beleef dit gevoel opnieuw, iedere keer als je inademt via het hart.

Voor sommige cliënten blijkt het moeilijk een gelukkige herinnering te nemen waaraan geen minpunten kleven. In
dit geval kan een plaatje van een boom of een wolkenlucht ook goed dienst doen. Ik adviseer deze cliënten om
thuis bij de koffie hun leesvoer te scannen op plaatjes die een hartgevoel oproepen. Of om op de computer
beelden te verzamelen die een goed gevoel geven.

4. VERTAALSLAG NAAR DE PRAKTIJK

We focussen ons dus op het hart om te komen tot hartcoherentie waardoor op fysiek niveau
het autonoom zenuwstelsel meer in balans komt, waardoor de emoties meer in balans
komen en het denken meer helder wordt. Hieronder volgt de vertaalslag naar de anamnese
en de behandeling . Daarnaast bespreek ik ‘het hart van de massagetherapeut’.

4.1 Hart in de anamnese

anamnese
Een goede anamnese levert de meeste informatie op als er zo ‘blanco’mogelijk wordt
geluistert. Het vraagt van de therapeut om de eigen gekleurde bril af te zetten en zich te
verplaatsen in het wereldbeeld van de cliënt. Om er zo achter te komen wat zijn ideeën zijn
omtrent ziekte, gezondheid, stress en rust. Een mooi middel hiervoor is het verplaatsen van de
aandacht uit het hoofd (dat direct oplossingen en antwoorden zoekt) naar de hartstreek. De
driestappen-techniek van Heartmath is hier een goede methode voor. Door de aandacht te
verplaatsen naar de hartstreek wordt een rustige ademhaling bevordert. Er komt meer rust in
het systeem van de therapeut. Er mag ruimte ontstaan tussen woorden van de cliënt,
waardoor je als therapeut non-verbale informatie beter opvangt. Deze stilte nodigt de cliënt
daarnaast uit tot het verwoorden van diepere gevoelens en gedachten.

Belastings-belastbaarheidsmodel
Een belangrijk instrument om de cliënt meer inzicht te geven in het ontstaan van de
stressklachten en/of het verloop van de stressklachten is het belastings-
belastbaarheidsmodel. Tijdens de anamnese wordt de tijd genomen om te inventariseren
wat de cliënt fysiek en mentaal te verwerken krijgt of heeft gekregen, de zogenaamde
draaglast. Daarnaast wordt een inschatting gemaakt van de fysieke en mentale conditie, de
zogenaamde draagkracht. Ook tijdens evaluaties bij latere behandelingen wordt hierop
teruggekomen.

15
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

Mensen met stressklachten zijn (langere tijd) aan zichzelf voorbij gegaan. Ze hebben de
signalen van hun lichaam, al dan niet bewust, genegeerd. Werkelijke waarden hebben
zelden iets te maken met stapels werk, overvolle agenda`s en heel veel moeten. Werkelijke
waarden gaan richting verbondheid, echtheid, vrijheid en wijsheid; de kwaliteiten van het
hart. De simpele vraag; ‘wat is voor jou, als persoon, echt belangrijk’ levert me regelmatig
een langdurig stilzwijgen op. Het antwoord op deze vraag is zeer persoonlijk. Als een cliënt
(hernieuwde) inzichten krijgt in waarden en kwaliteiten kan dit meer duidelijkheid geven over
de stappen die genomen kunnen worden om een grotere draagkracht te bereiken.
Daarnaast komt er ruimte om kwaliteiten en waarden een plek te geven binnen
werkzaamheden en verplichtingen. De ervaring leert dat werken met gebruikmaking van
kwaliteiten en waarden veel meer voldoening geeft en energie.

Het hoofd oordeelt om te kunnen kiezen

Het hart hoeft niet te kiezen en oordeelt daarom ook niet
-Janneke de Geus-
4.2 Hart in de behandeling
Fysiologische coherentie door massagetherapie
Fysiologische coherentie wilt zeggen dat het lichaam in een modus staat waarbij de
systemen in het lichaam op een zeer efficiënt niveau en harmonieus functioneren.
Regeneratieve processen werken hierdoor beter. Deze toestand gaat gepaard met een
verhoogde parasympatische activiteit en een verhoogde hart – hersensynchro-nisatie.
Fysiologische coherentie is een natuurlijke staat en kan op allerlei manieren ontstaan.
Massagetherapie bevordert de fysiologische coherentie.

Psychofysiologische coherentie voor thuis

Onderzoek van het Heartmath instituut heeft uitgewezen dat het mogelijk is om langere tijd
zelfstandig de fysiologische coherentie vast te houden. Dit kan door actieve sturing van
positieve emoties.

Hier ligt een mogelijkheid voor de massagetherapeut. Zonder direct als coach of counceller
te hoeven optreden kunnen we wel gebruik maken van eenvoudige technieken die actieve
sturing van positieve emoties mogelijk maken. Hiermee biedt je de cliënt een mogelijkheid
om ook thuis op een simpele manier fysiologische coherentie te bereiken.

Enkele citaten van cliënten:

16
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

‘Nu ik eenmaal weet wat hartcoherentie doet en vooral ook hoe het voelt, ben ik me
bewust van de dingen die me hartcoherentie bezorgen.’ Me creatief uitleven is nu niet enkel
leuk bezig zijn, maar bewust werken aan mijn gezondheid!’

‘Ik ben anders over mijn hart gaan denken. Ik heb mijn hart meer spirituele waarden
toegekend. Hierdoor heb ik me ook voorgenomen goed voor mijn hart (voor mezelf) te
zorgen. In plaats van constant te oordelen over dingen die niet goed gaan, mijn
hartkloppingen en mezelf, ga ik me nu ontfermen over mijn hart(kwaliteiten)’.

‘Een eye-opener om te ervaren dat ik een keuze heb tussen meegaan in het proces van
stress en boosheid, of afstand nemen en kiezen voor rust en overzicht door middel van
hartcoherentie.’

Emotionele brein

emotioneel brein - hart communicatie

voortdurende informatie-uitwisseling

Als je vanuit je hart leeft, verbetert de kwaliteit van je leven

en gaat verandering sneller en dieper
-Wibo van Gennip-

Heartmath heeft aangetoond dat psychofysiologische coherentie zorgt voor stressvermindering, afname van
angsten en depressies, minder burn-outs en afname van vermoeidheid.

4.3 Hart hebben voor de zaak

Voor dit stukje wil ik graag putten uit eigen ervaring. Na enkele jaren bezig te zijn geweest
met het opbouwen van de eigen praktijk Be Basic ging het toch behoorlijk knagen. Ondanks
het enthousiast volgen van alle massagemodules, bleek er in de praktijk iets te ontbreken. A
missing link, maar welke dan? Toen kwam het moment dat ik aan mijn scriptie moest
beginnen. Na enkele weken nadenken kwam ik uit op het toepassen van hartkwaliteiten
binnen de behandelingen. Dit vroeg van mijn kant een serieuze poging om zo veel mogelijk
mijn hart te laten spreken. Ineens werd me duidelijk wat er wel en niet klopte. Opnieuw
evalueerde ik mijn doelgroep, mijn praktijk, mijn administratie en mijn bedrijfsuitstraling. Nu
echter niet enkel met mijn hoofd, maar ook met mijn hart. Door mijn focus te verleggen naar
mijn hart, werd mijn emotionele brein rustig en kon mijn cognitieve brein beter zijn werk doen.
Het werd een totaal nieuwe manier van werken die me erg veel opleverde. Behalve meer
energie en nog meer enthousiasme, kwam er vertrouwen bij. Ik had ‘hart voor mijn zaak’
gekregen’. En linksom of rechtsom, zolang ik mijn hart zou volgen en mijn hersenen daarbij de
beste manieren zou laten kiezen, was een zakelijk succes (persoonlijk gedefinieerd)
onvermijdelijk.
Werken met hoofd en hart leverde een stuk minder stress op en veel meer (werk)plezier.

17
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

4.4 Hart hebben voor jezelf

Andere mensen helpen is waardevol. Als massagetherapeut kies je voor een beroep waarbij
je dagelijks bezig bent om cliënten te laten (her) ontdekken wat qua doen en laten handig is,
voor lichaam en geest. Omdat we vooral werken vanuit de lichamelijke invalshoek nemen
we lichamelijk klachten als uitgangspunt van onze behandelingen en koppelen we
gevoelens en emoties terug naar het lichaam. Gedurende de opleiding hebben we geleerd
om op een bepaalde manier naar onze eigen klachten te kijken. We werden uitgenodigd
om te luisteren naar eventuele lichamelijke boodschappen over ons eigen welzijn. In dit
stukje hou ik dan ook een pleidooi om in nauw contact te blijven staan met je eigen lichaam,
je eigen voelen en vooral je eigen hart. Zolang er oog is voor eigen grenzen, kwaliteiten,
ontwikkeling en werkelijke waarden dan heb je als therapeut niet enkel hart voor je cliënten,
maar ook voor jezelf.

Love is not blind ... it sees more, not less.

But because it sees more, it is willing to see less.
Rabbi J. Gordon
CONCLUSIE

Mijn eerste onderzoeksvraag was: ‘wat zijn de kwaliteiten van het hart’. De vertaalslag die ik
voor mezelf gemaakt heb is dat het hart een zeer krachtige zender is die alle systemen
beїnvloedt. Als het hart positieve informatie doorgeeft heeft dit zijn weerslag op alle overige
lichaamssystemen (bloedsomloop, zenuwstelsel, hormoonstelsel, hersenen) op een positieve
manier. De positieve beїnvloeding gaat door op fysiek, mentaal, emotioneel en spiritueel
niveau. Sterker nog de positieve beїnvloeding gaat verder dan de eigen persoon maar
bereikt ook anderen.

18
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

Hartcommunicatie is dus als de ring die ontstaat als je een steentje in het water gooit. De
informatie reikt ver, wellicht verder dan je zou vermoedden.

Mijn tweede onderzoeksvraag luidde: hoe kunnen de kwaliteiten van het hart ingezet
worden binnen massagetherapie bij mensen met stressklachten?’ Ik noem hieronder de vijf
belangrijkste punten.
1. Vergroten inzicht. Bij gebruik van de emWave¹ heeft de therapeut een zeer
bruikbaar middel in handen om de relatie tussen denken en de andere
lichaamsprocessen inzichtelijk te maken.
2. vermindering stress. Zoals een cliënt mooi verwoordde; ik heb nu de keuze tussen
meegaan in mijn boosheid, of hartcoherentie. Ik ontwikkel de vaardigheid om beter
om te gaan met stress iedere keer als ik kies voor hartcoherentie.
3. Helder gereedschap bij stresshantering. Zonder direct als coach op te treden biedt je
de cliënt gereedschap aan om te leren een stressrespons te onderbreken door
toegang te krijgen tot hartcoherentie en de gevoelens die daarbij horen
4. Emotionele ontwikkeling. Het is net als bij spieropbouw. Des te vaker je traint, des te
meer spierkracht je ontwikkelt. Des te meer je oefent met positieve gevoelens en hun
uitwerking, des te krachtiger dit gereedschap in je leven wordt.
5. (Spirituele) ontwikkeling. Als sociaal wezen hebben we een gevoel van
verbondenheid nodig. Betekenis geven aan je leven, je waarden bepalen en je
kwaliteiten gebruiken zijn het gevolg van (spirituele) ontwikkeling en maken voor veel
mensen het leven betekenisvoller.

AANBEVELINGEN

Als je nieuwgierig bent geworden naar de kwaliteiten van het hart is de workshop
biofeedbacksystemen van IVS-opleidingen een hele mooie opstap om hiermee kennis te
maken. Daarnaast is het engelstalige boekje ‘The heartmath solution’ van Doc Childre en
Howard Martin een aanrader. Doe eens een emWave-sessie en besef dat niet enkel de
hersenen maar ook het hart zijn eigen informatie verwerkt en verstrekt.

¹ De em-Wave is een biofeedback apparaat /programma dat de hartslag en de Hart Ritme Variabiliteit meet en
deze direct zichtbaar maakt op een beeldscherm.

NAWOORD

Wat was het moeilijkste van deze scriptie? Daar kan ik kort over zijn; HET KADEREN.

19
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

In detail een lichaamsproces bekijken heeft alleen zin als je daarna weer een stap terug doet
om het grotere geheel te zien. En dan ontdek je ook dat er meer is. Diepere lagen, andere
visies.
Ben ik geslaagd in mijn opzet een breder beeld te schetsen van het hart binnen de
massagetherapiepraktijk? Ja, in die zin dat ik heb gedaan wat binnen mijn mogelijkheden
lag en de uitkomst nu toepas in mijn eigen praktijk. Ben ik klaar? NEE.

Tijdens het afronden van deze scriptie kwam ik opnieuw een geweldig boek tegen. ‘De
oxytocine factor’ van Kerstin uvnäs Moberg. Onmiddelijk ging het bij mij bruisen en borrelen,
want Kerstin benadrukt de werking van de rust en verbondenheidsreactie in plaats van de
vecht- en vluchtreactie. Zij geeft aan dat 90% van het wetenschappelijk onderzoek zicht richt
op stress, stressrespons en stressmechanismen. Terwijl slechts 10% zich (meer zijdelijngs) bezig
houdt met rust en herstel. In onze gejaagde westerse cultuur zijn we gewoon om ‘te doen’.
Wellicht is de tijd rijp om ‘te laten’.
Mensen inzicht geven in het stressmechanisme is belangrijk. Mensen inzicht geven in het
rustmechanisme is minstens zo belangrijk. Ik heb het boek gelezen, ben zeer enthousiast
geworden, en......... heb mezelf tegen kunnen houden om ook deze informatie nog te
verwerken. Het is goed zo. Tijd voor RUST EN HERSTEL!

Ons hart lijkt een rustplaats te zijn. Een plek waar je met je gedachten naar toe kunt als je
weer even behoefte hebt aan verbondenheid, aan liefde en aan acceptatie van hoe het
nu is. Hoe het allemaal precies werkt blijft wonderlijk, we zullen met zijn allen blijven ont-
dekken. Maar voor nu kan ik stellen dat het hart prachtige kwaliteiten heeft. En dat deze
kwaliteiten een ieder tot zijn beschikking staan om ze in te zetten ten behoeve van
gezondheid en beter worden of ‘er beter van worden’.

Want iedereen heeft een hart

en kan zijn hart laten spreken
en met hart en ziel werken aan een prettig leven
in een zo goed mogelijke gezondheid.

20
 HET HART OP DE JUISTE PLAATS – Janneke de Geus

Bronvermelding
boeken
Hart aan het werk, voorkom Burnout – Carien Karsten
Het Mirakel van het Hart – G.T Haneveld
Het Hart – Teylers museum/museum Dr. Guislain
Het geheugen van het hart – Paul Pearsall
Uw brein als medicijn – Dr David Servan Schreiber
Praktijkgids – Toepassingen van de emWave PC – Hertmath BeNeLux
The Heartmath solution – Doc Childre and Howard Martin

Papers
Hartcoherentie, spirituele kwaliteiten van het hart en NLP – Wibo van Gennip
Hart voor massage – Marita Versteeg
Help mijn cortisol slaat op hol – Ingrid Severijnse

Veelgebruikte sites
www.grenswetenschap.nl
www.heartmathbenelux.com
www.wikipedia.nl
www.natuurinformatie.nl
www.kennislink.nl

21