ceneje<ì^ jep³e ceeO³eefcekeÀ Je G®®e  ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe ceb[U, HegCes

³eeb®³eeÜejs efve³eesefpele veJeerve Hejer#eeHe×leerJej DeeOeeefjle.
 

cejeþer kegÀceejYeejleer
F³eÊee veJeJeer  

 
First Edition: April 2016
 

  þUkeÀ JewefMe<ìîes:
  • veJeerve Hejer#eeHe×leerJej DeeOeeefjle. 

  • meesHeer Yee<ee, menpe uesKeveMewueer Je megìmegìerle ceeb[Ceer. 

  • DeeoMe& GÊejebmeefnle mejeJeemeeþer YejHetj ke=Àleer.

  • meJe& DeY³eemeIeìkeÀeb®³ee meKeesue DeY³eemeemeeþer JewefJeO³eHetCe& ke=Àleer.

  • mJe³ebcetu³eceeHeveemeeþer GHe³egkeÌle.

 
Printed at: Repro India Ltd., Mumbai
 
No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, C.D. ROM/Audio Video Cassettes or electronic, mechanical
including photocopying; recording or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the Publisher.

  P.O. No. 17598

10053_10631_JUP
 ÒemleeJevee
vecemkeÀej, efJeÐeeLeea efce$e-cewef$eCeeRvees! veJeJeer®eb Je<e& cnCepes oneJeer®³ee HetJe&le³eejer®eb Je<e&. veJeerve DeY³eemeHe×leercegUs legce®³ee ceveele veeveeefJeOe ÒeMve efvecee&Ce
Peeues Demeleerue. cnCetve®e legce®³ee ceveeleerue ÒeMveeb®eer GÊejs osC³eemeeþer Je legce®eer ³ee veJeerve DeY³eemeHe×leerMeer DeesUKe keÀªve osC³eemeeþer ìeiexì
ÒekeÀeMevee®es `cejeþer kegÀceejYeejleer F³eÊee veJeJeer' ns HegmlekeÀ ÒekeÀeefMele keÀjle Deenesle.
HetJeea®³ee DeY³eemeHe×leer®ee yeepe cees[tve efMe#eCe efJeYeeieeves veJeerve DeY³eemeHe×leer DebieerkeÀejueer Deens, pesCeskeÀªve Yee<ee%eeve ns ÒeMveesÊejebHegjles
ce³ee&efole ve jenlee cegueeb®es %eeve, DeekeÀueve, GHe³eespeve Je l³eeb®³ee G®®e yeesOeelcekeÀ #eceleeb®ee efJekeÀeme nesF&ue. veJeerve DeY³eemeHe×leercegUs cegueebvee mJele:®³ee
Meyoeble GÊejs efueneJeer ueeieCeej Demeu³eeves l³eeb®³ee DeefYeJ³ekeÌleer #eceles®ee keÀme ueeieCeej Deens.
cegueebvees, veJeerve DeY³eemeHe×leer Kejslej HeÀej cepesMeerj Je GHe³egkeÌle Deens. ³ee He×leercegUs HetJeea®³ee `IeeskeÀe Je DeeskeÀe' ³ee Heeþebleje®³ee He×leeruee
cetþceeleer efceUCeej Deens. ³ee DeY³eemeHe×leerle efJeÐeeL³ee&ves Yee<es®es efkeÀleer iegCe, #ecelee Je keÀewMeu³es Deelcemeele kesÀueer ³eeJej Yee<esleerue ³eMe peesKeues peeCeej
Deens. l³eemeeþer Òel³eskeÀ HeeþeJej ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀªve mJecele ÒekeÀìerkeÀjCee®es keÀewMeu³e legcneuee DeJeiele keÀje³e®es Deens. l³eecegUs legce®³ee
DeekeÀueveMekeÌleeruee, efJe®eej#ecelesuee, ke=ÀefleMeeruelesuee, me=peveMeeruelesuee Je keÀuHekeÀlesuee YejHetj JeeJe efceUsue. ³ee He×leercegUs Yee<esyeÎue®eer DeefYe©®eer
Jee{C³eeme ceole nesF&ue. veJeerve DeY³eemeHe×leervegmeej DeY³eeme keÀjleevee legcneuee Heeþeleerue Òel³eskeÀ Meyo keÀeUpeerHetJe&keÀ DeY³eemee³e®ee Deens, pesCeskeÀªve
Meyoeb®³ee DeLee&®es DeveskeÀ Hewuet Gceieleerue Je legce®eer Yee<ee MeyomebHeVe nesF&ue.
efMe#eCe efJeYeeiee®³ee veJeerve ke=ÀefleHegefmlekesÀ®es yeejkeÀeF&ves efJeMues<eCe keÀªve ns HegmlekeÀ efJekeÀefmele kesÀues Deens. veJeerve DeY³eemeHe×leer DeJeuebyeleevee
DeY³eeme¬eÀceeleerue Òel³eskeÀ ÒekeÀjCeeJej Je ÒekeÀjCeeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀeJej DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ke=Àleer meceeefJe<ì kesÀu³ee Deensle. l³eeceO³es Deeke=ÀefleyebOe,
Meyopeeue, DeesIelekeÌles, ®eewkeÀìer DeMee JewefJeO³eHetCe& ke=ÀleeR®ee meceeJesMe kesÀuee Deens. pesCeskeÀªve ns veJeerve leb$e legcneuee mejeJeeves Deelcemeele keÀjlee ³esF&ue Je
mJele:®es cetu³eceeHeve keÀjC³eeme GHe³egkeÌle þjsue. meesHeer Yee<ee, menpe uesKeveMewueer DeeefCe Deelcemeele keÀjC³eeme ÒeYeeJeer DeMeer megìmegìerle ceeb[Ceer ³eebcegUs ns
HegmlekeÀ legce®³ee Hemebleerme Glejsue ³ee®eer Deecneuee Kee$eer Jeeìles.
legce®es O³es³e þjJee, les ieeþC³eemeeþer efve³eespeve keÀje. efve³eefceleHeCes Jee®eve keÀje, l³eeJej efJe®eej keÀje Je veJeerve DeY³eemeHe×leeruee DeelceefJeMJeemeeves
meeceesjs pee. ceie efveeqM®ele O³es³e ieeþCes cegUer®e keÀþerCe nesCeej veener. Òe³elve ner®e ³eMee®eer iegªefkeÀuueer Deens. legce®³ee Òe³elveeble Deece®eer vesnceer®e meesyele
Deens.
ns HegmlekeÀ HeefjHetCe& keÀjC³eemeeþer Deecner meJe&leesHejer Òe³elve kesÀues Deensle, lejer HegmlekeÀ DeefOekeÀeefOekeÀ Glke=À<ì JneJes ³eemeeþer DeeHeu³ee met®evee
mJeeieleen& Deensle.
Oev³eJeeo!
Hejer#esmeeþer ceve:HetJe&keÀ MegYes®íe !
ÒekeÀeMekeÀ

PER ke=ÀefleHeef$ekeÀe DeejeKe[e (iegCeefJeYeeieCeermen)

cejeþer  ÒeLece Yee<ee
F³eÊee veJeJeer
JesU: 3 leeme SketÀCe iegCe: 80
efJeYeeie 1 : ieÐe SketÀCe iegCe 20
ke=À.1. (De) ieÐe Gleeje (Heefþle) (120 les 150 Meyo)
(De - 1) DeekeÀueve ke=Àleer 2
(De - 2) DeekeÀueve ke=Àleer 2
(De - 3) J³eekeÀjCeeOeeefjle ke=Àleer 2
(De - 4) DeefYeJ³ekeÌleer / mJecele ÒekeÀìve 2
8 iegCe
ke=À.1. (ye) ieÐe Gleeje (Heefþle) (120 les 150 Meyo)
(ye - 1) DeekeÀueve ke=Àleer 2
(ye - 2) DeekeÀueve ke=Àleer 2
(ye - 3) J³eekeÀjCeeOeeefjle ke=Àleer 2
(ye - 4) DeefYeJ³ekeÌleer / mJecele ÒekeÀìve 2
8 iegCe
ke=À.1 (keÀ) ieÐe Gleeje (Heefþle) (50 les 60 Meyo)
(keÀ - 1) DeekeÀueve ke=Àleer 2
(keÀ - 2) DeekeÀueve ke=Àleer 2
4 iegCe
efkebÀJee
keÀesCel³eener SkeÀe HeeþeJej DeeOeeefjle meejebMeuesKeve 4 iegCe

efJeYeeie 2 : HeÐe SketÀCe iegCe 16

ke=À.2. (De) keÀefJelee (Heefþle)
(De - 1) DeekeÀueve ke=Àleer 2
(De - 2) DeekeÀueve ke=Àleer 2
(De - 3) keÀeJ³emeeQo³ee&Oeeefjle ke=Àleer (jmeemJeeo) 2
(De - 4) keÀeJ³emeeQo³ee&Oeeefjle ke=Àleer (jmeemJeeo) 2
8 iegCe
ke=À.2. (ye) keÀefJelee (Heefþle)
(ye - 1) DeekeÀueve ke=Àleer 2
(ye - 2) DeekeÀueve ke=Àleer 2
(ye - 3) keÀeJ³emeeQo³ee&Oeeefjle ke=Àleer (jmeemJeeo) 2
(ye - 4) keÀeJ³emeeQo³ee&Oeeefjle ke=Àleer (jmeemJeeo) 2
8 iegCe
efJeYeeie 3 : mLetueJee®eve SketÀCe iegCe 4
ke=À.3. ke=Àleer 1 : mLetueJee®evee®³ee HeeþebJej DeeOeeefjle DeekeÀueve / GHe³eespeve / DeefYeJ³ekeÌleer / keÀuHeveeMekeÌleer / 2
ke=Àleer 2 : me=peveMeeruelee ³eebJej Òel³eskeÀer 2 iegCeeb®³ee 2 ke=Àleer (Goe. mebYee<eCeuesKeve / efìHee / Heefj®ísouesKeve) 2
4 iegCe
efJeYeeie 4 : J³eekeÀjCe SketÀCe iegCe 10
ke=À.4. (De) DeuebkeÀej - ke=Àleer 2
(ye) DeJ³e³e - ke=Àleer 2
(keÀ) MeyomebHeÊeer - ke=Àleer 2
([) efJejeceef®evn - ke=Àleer 1
([) uesKeveefve³eceebvegmeej uesKeve - ke=Àleer 1
(F&) JeekedÀÒe®eej - ke=Àleer 2
10 iegCe
efJeYeeie 5 : GHe³eesefpele uesKeve SketÀCe iegCe 30
ke=À.5. (De) He$euesKeve (2 HewkeÀer 1) 5
(ye) meejebMe uesKeve (DeHeefþle ieÐe Gleeje) 5
(keÀ) yeesueerYee<esleerue Gleeje (50 Meyo) 5
(ÒeceeCeYee<esle Yee<eeblej efkebÀJee 1 / 1 iegCeeb®³ee 5 ke=Àleer)
 ([) uesKeveÒekeÀej (4 HewkeÀer 3) 15
(1) efJe®eejefJemleej (2) keÀLeeHetleea (3) ÒemebieeJeªve uesKeve
(4) DeelcekeÀLeve (5) peeefnjele (6) yeeleceeruesKeve
30 iegCe
³ee 6 uesKeveÒekeÀejebHewkeÀer keÀesCelesner 4 uesKeveÒekeÀej efJe®eejues peeleerue DeeefCe l³eebHewkeÀer keÀesCelesner 3 uesKeveÒekeÀej
efJeÐeeL³ee¥vee mees[Jee³euee meebefieleues peeleerue.
IeìkeÀefvene³e iegCeefJeYeeieCeer
Deveg. ¬eÀ efJeYeeie iegCe
1 ieÐe 20
2 HeÐe 16
3 mLetueJee®eve 04
4 J³eekeÀjCe 10
5 GHe³eesefpele uesKeve 30
SketÀCe iegCe 80

¬eÀ. Heeþe®es veeJe uesKekeÀ / uesefKekeÀe He=<þ ¬eÀ. ¬eÀ. Heeþe®es veeJe uesKekeÀ / uesefKekeÀe He=<þ ¬eÀ.
ieÐe-efJeYeeie 10 jeHeer Deevebo iee³ekeÀJee[ 224
1 memeerkeÀ j#eCe cneFbYeì 1 11 efve<þe ÒeoerHe Heeìerue 229
2 ÒeOeeve jece®ebêHeble Deceel³e 5 12 mejCe Òe%ee HeJeej 233
3 j³elesme mJejep³e Meent cenejepe 15 13 yee³ee HeeC³eeMeer®e yeesueleele Depe³e keÀeb[j 237
4 le=Cee®eer LeesjJeer meeves ieg©peer 22 14 peHeÀj DeeefCe ceer JepexMe meesuebkeÀer 242
5 ke=À<CeekeÀeþ®³ee DeeþJeCeer ³eMeJeblejeJe ®eJneCe 36 mLetueJee®eve
6 He[IeJeueer iees. veer. oeb[skeÀj 51 1 peueÒeot<eCe Me. kesÀ. menñeyeg×s 247
7 SkeÀ Jes[e osMeYekeÌle ef®eb. $³eb. KeeveesuekeÀj 61 HegmlekesÀ YeekeÀjermeeþer efJekeÀlee ³esle
2 meleerMe keÀeUmeskeÀj 250
8 Òeces³e yeeyegjeJe yeeietue 68 veenerle
9 ye[esÐee®es ef®e$emebûeneue³e efvebyeepeerjeJe HeJeej 82 3 J³ebieef®e$es DeeefCe Je=ÊeHe$es pe³eosJe [esUs 254
10 Jeeì ®ee©lee meeiej 97 4 yeoueles Menj ceveesnj meesveJeCes 257
11 iees<ì ieesOejepee®eer oÊee Yeiele 110 J³eekeÀjCe
12 Ieej efnb[les DeekeÀeMeer efmebOegleeF& meHekeÀeU 120 1 DeJ³e³eeb®es ÒekeÀej 260
13 `mej' ueeskeÀeb®³ee DeeþJeCeer Deevebo vee[keÀCeea 132 2 Yee<es®es DeuebkeÀej 264
14 Gl¬eÀeble ceeveJe DeeefCe efJe%eeve megOee jlveekeÀj efjmeyet[ 147 3 efJejeceef®evns 267
15 Kegjìuesueer Peg[Hes ÒeJeerCe yeeboskeÀj 163 4 uesKevee®es efve³ece 269
16 Tve meeJeueer®ee ÞeeJeCe Deemeejece ueesceìs 178 5 meceeme 271
HeÐe-efJeYeeie 6 JeekedÀÒe®eej 272
1 pees meJe&Yetleeb®³ee þe³eer meble %eevesMJej 189 7 MeyomebHeÊeer 275
2 DeYebieJeeCeer meble legkeÀejece 193 GHe³eesefpele uesKeve
3 osefKeues efJeþdþue®ejCe meble keÀevnesHee$ee 197 1 ieÐe DeekeÀueve 276
4 IeveM³eece megboje ÞeerOeje nesveepeer yeeUe 201 2 He$euesKeve 278
5 ceeleer ceOegkeÀj kesÀ®es 205 3 Je=ÊeuesKeve 291
6 ÒeeLe&vee DevegHecee Gpeiejs 208 4 peeefnjele 294
7 efJemeª vekeÀesme jece oesleeW[s 211 5 keÀLeeHetleea 298
8 ceeP³ee pevceeyeÎue Yegpebie cesÞeece 215 6 yeesueerYee<eeb®ee Heefj®e³e 302
9 pees[er Deece®eer meesyelee censMe kesÀUgmekeÀj 219 7 efveyebOeuesKeve 307
 ieÐe - efJeYeeie Chapter Name

01 memeerkeÀ j#eCe
uesKekeÀ – cneFbYeì (ueerUe®eefj$e: SkeÀekeÀ ueerUe ¬eÀ. 23)
mebHeeokeÀ  Meb. iees. legUHegUs

uesKekeÀ Heefj®e³e MeyoeLe&

cneFbYeì (lesjeJes MelekeÀ) SLe ³esLes
`memeerkeÀ j#eCe' ³ee Heeþe®es uesKekeÀ lesjeJ³ee MelekeÀeleerue keÀ[ewefve keÀ[sves, yeepetves
efJeÜeve Hebef[le cneFbYeì ns cejeþer mebmke=Àleerleerue Heefnues ®eefj$ekeÀej keÀe{Ceer³ee nesleer keÀe{u³ee peeleerue, GHemeu³ee peeleerue
ceeveues peeleele. cneFbYeì J³eemebieer, efJeÜeve, cenevegYeeJe HebLee®es
ieesmeeJeeR mJeeceer, meeOet
ÒeJele&keÀ, cenelcee ®e¬eÀOejeb®es efve<þeJeeve Devegg³ee³eer nesles.
peevet ceeb[er
®e¬eÀOejeb®³ee GÊejeHebLe Òe³eeCeeveblej veeieosJee®ee³ee¥®³ee menkeÀe³ee&ves
peevetleUer ceeb[erKeeueer
Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee DeeþJeCeeR®es DeveskeÀ Deveg³ee³eebkeÀ[tve
leerneR l³eebveer
HeefjÞeceHetJe&keÀ mebkeÀueve keÀªve `ueerUe®eefj$e' ne cejeþerleerue
Heefnuee ®eefj$eûebLe l³eebveer efueefnuee. cenevegYeeJe HebLee®es leÊJe%eeve, lesneR l³eebveer
lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer, Yee<ee Je efveieeuee efveIeeuee
meceepepeerJeve ³eeb®³ee DeY³eemee®³ee ¢<ìerves `ueerUe®eefj$e' ne Heeþer Heeþerceeies
Del³eble cenÊJee®ee ûebLe Deens. ³eeveblej cneFbYeì ³eebveer HeejOeer efMekeÀejer
`ieesefJeboÒeYet®eefj$e' osKeerue efueefnues. Heg[leer Heg{s
YeCeewefve cnCeesveer
uesKekeÀe®es meeefnl³euesKeve cnCeerleueW cnìues
®eefj$eûebLe – `ueerUe®eefj$e', `ieesefJeboÒeYet®eefj$e'. jerieeuee efMejuee
JeerveJeerueW efJevebleer kesÀueer
Heeþe®eer HeeMJe&Yetceer Je´#eeKeeefue Je=#eeKeeueer
efJeÜeve ®eefj$ekeÀej cneFbYeì ³eeb®³ee `ueerUe®eefj$e' ³ee memeerkeÀ memee
®eefj$eûebLeeletve Iesleuesueer ueerUe ¬eÀ. 23 cnCepes®e `memeerkeÀ j#eCe' ne mejCe MejCe
Heeþ nes³e. ³ee Heeþele Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee Dee³eg<³eeleerue SkeÀe megCes kegÀ$es
Òemebiee®es JeCe&ve Deeues Deens. HeejOeer Je kegÀ$eer ceeies ueeieu³eecegUs metjer³ee megN³ee
Ieeyejuesuee memee Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee ceeb[erKeeueer DeeÞe³eeuee nes[s®ee Hewpes®ee
Deeuee. HeejO³eebveer mJeeceeRkeÀ[s meMee®eer ceeieCeer kesÀueer; HeCe memee
ìerHe
MejCe Deeuee Demetve l³ee®es j#eCe keÀjCes ns mJeeceeRveer DeeHeues keÀle&J³e
ceeveues DeeefCe memee osC³eeme vekeÀej efouee. HeejO³eebveer lees Hewpes®ee memee ueerUe®eefj$e `ueerUe®eefj$e' ne ûebLe ceefnêb YeÆ THe&À cneFbYeì
Demetve l³ee®³eemeeþer megjs GHemeues peeleerue Demes meebefieleues. cee$e ³esLes ³eebveer MekesÀ 1205 (13 Jes MelekeÀ) cnCepes®e
MejCe Deeuesu³eeuee cejCe ³esCes Meke̳e veener, Demes mJeeceeRveer efve#etve F.me. 1283 ®³ee megceejeme efueefnuesuee Deens.
meebefieleues. memee efceUCeej veener ns ue#eele ³eslee®e HeejOeer efleLetve ne keÀeU `³eeoJekeÀeU' cnCetve DeesUKeuee
efveIetve iesues. l³eeveblej mJeeceeRveer DeeHeueer ceeb[er G®euetve meMeeuee peelees. ueerUe®eefj$ee®es JeweMf e<ìîe Demes, keÀer ³ee
peeC³eeme meebefieleues. ceie memee efveIetve iesuee. ûebLee®ee cetU vee³ekeÀ cnCepes Þeer®e¬eÀOejmJeeceer.
³ee íesìîeeMee ueerUsletve Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee ceveeleerue l³eeb®³ee efJe<e³eer®eer ceeefnleer ®eefj$ekeÀejeves ³eele
ÒeeefCecee$eebefJe<e³eer®es Òesce, Yetleo³ee ³eeb®es oMe&ve Ie[les. Òemlegle Heeþeletve efoueer Deens. cenevegYeJe HebLee®es leÊJe%eeve,
®e¬eÀOejmJeeceeRveer MejCe Deeuesu³ee efpeJee®es j#eCe keÀjeJes, ³ee lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer,
YetefcekesÀletve Deefnbmes®es cenÊJe HeìJetve efoues Deens. Yee<ee, ®eeueerjerleer, Je´leJewkeÀu³es, meCeJeej,
1
F³eÊee 9 Jeer: cejeþer
Fefleneme, DeO³eelce, HeewjeefCekeÀ keÀLee DeMee Þeer ®e¬eÀOejmJeeceeRveer meMeeuee
DeveskeÀ Debieeb®es oMe&ve ³ee ueerUe®eefj$eeletve nesles. 2. GÎsMetve JeeHejuesues mebyeesOeve
³ee ueerUe®eefj$eele yeesueerYee<esleerue meesHeer Je
megìmegìerle Jeeke̳ej®evee, DeeMe³eHetCe& Meyoeb®eer GÊej: 1. Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee ceeb[erKeeueer
menpelee, iees[Jee Fl³eeoer efJeMes<e peeCeJeleele. 2. `ceenelces nes'

JeekedÀÒe®eej Je l³eeb®es DeLe& ke=À.4. kebÀmeeleerue ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve efjkeÀec³ee peeiee Yeje.
1. peer peer : ne nes[s®ee _______ peer : ³ee keÀejCes metjer³ee
1. keÀekegÀUleeruee ³esCes DeieeflekeÀ nesCes, efve©Hee³e nesCes. keÀe{Ceer³ee nesleer :
(metjer³ee / memee / Je=#e / efmebn)
mJeeO³ee³e
2. meJe&%eW ïeCeerleues : neb iee : SLe _______ Deeues³ee keÀeF
Heefj®íso 1 cejCe Demes:
(mejCe / peevetleUer / Je=#eeKeeueer / leueeJeeHeeMeer)
De. DeekeÀueve GÊej: 1. memee 2. mejCe
ke=À.1. DeesIelekeÌlee HetCe& keÀje.
ke=À.5. ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve efJeOeeves HetCe& keÀje.
HeejOeer Je kegÀ$eer ³eebveer meMee®ee Heeþueeie 1. _______ memee Ieeyeªve ®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee ceeb[erKeeueer
1 DeeÞe³eeuee Deeuee.
De. HeejOeer Je efMekeÀejer ceeies ueeieu³eeves
2 ye. HeejOeer Je efieOee[s ceeies ueeieu³eeves
keÀ. HeejOeer Je kegÀ$eer ceeies ueeieu³eeves
3
[. efMekeÀejer Je kegÀ$eer ceeies ueeieu³eeves
HeejOeer efveIetve iesues 2. HeejO³eebveer Þeer®e¬eÀOejmJeeceeRkeÀ[s _______ .
GÊej: 1. ®e¬eÀOej mJeeceeR®³ee ceeb[erKeeueer memee DeeÞe³eeuee De. meMee®eer ceeieCeer kesÀueer.
Deeuee. ye. nÊeer®eer ceeieCeer kesÀueer.
keÀ. efMekeÀejer®eer ceeieCeer kesÀueer.
2. HeejO³eebveer ®e¬eÀOejmJeeceeRkeÀ[s meMee®eer ceeieCeer
kesÀueer. [. o³es®eer ceeieCeer kesÀueer.
GÊej: 1. HeejOeer Je kegÀ$eer ceeies ueeieu³eeves memee Ieeyeªve
3. MejCe Deeuesu³eeuee cejCe ³esCes Meke̳e veener, Demes
®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee ceeb[erKeeueer DeeÞe³eeuee Deeuee.
mJeeceeRveer HeejO³eebvee meebefieleues Je memee Hejle osC³eeme
2. HeejO³eebveer Þeer®e¬eÀOejmJeeceeRkeÀ[s meMee®eer ceeieCeer
vekeÀej efouee.
kesÀueer.
ke=À.2. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje. ke=À.6. menmebyebOeevegmeej ³eesi³e pees[îee pegUJee.
1 Heeþeletve efouesues mebosMe 2 `De' ieì `ye' ieì
1. SLe mejCe Deeues³ee De. ne Hewpes®ee memee Deens.
GÊej: 1. ÒeeefCecee$eebJej Òesce keÀjeJes. keÀeF cejCe Demes:
2. MejCe Deeuesu³ee efpeJeeb®es j#eCe keÀjeJes. 2. ne nes[s®ee memee peer: ye. ³eemeeþer megjs GHemeues
peeleerue.
ke=À.3. ®eewkeÀì HetCe& keÀje.
3. ³ee keÀejCeW metjer³ee keÀ. ³esLes MejCe Deeuesu³eeuee
1. Ieeyejuesu³ee meMeeves ³esLes keÀe{Ceer³ee nesleer: cejCe ³esCes Meke̳e veener.
DeeÞe³e Iesleuee
GÊej: (1 - keÀ), (2 - De), (3 - ye)
2 2
 ieÐe 01: memeerkeÀ j#eCe
ke=À.7. HeeþeJej DeeOeeefjle ÒeMve ye. ceePee DeY³eeme - MeyomebHeÊeer
1. meJe&%eebveer MejCe Deeuesu³ee meMee®es j#eCe keÀmes kesÀues?
GÊej: `memeerkeÀ j#eCe' ³ee cneFbYeì efueefKele ueerUsle ke=À.1. menmebyebOeevegmeej efjkeÀec³ee peeiee Yeje.
Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee peerJeveeleerue Òemebieeb®es JeCe&ve 1. : Ye#eCe : mees[Ces : HekeÀ[Ces
Deeues Deens. l³eebHewkeÀer SkeÀe Òemebieele efpeJee®³ee Yeerleerves 2. : meeOet : peevet : ceeb[er
MejCe Deeuesu³ee meMee®es mJeeceer HeejO³eebHeemetve j#eCe GÊej: 1. j#eCe 2. ieesmeeJeer
keÀjleele. ke=À.2. ieìele ve yemeCeeje Meyo DeesUKee.
¬etÀj HeejOeer Je kegÀ$eer SkeÀe meMee®eer efMekeÀej
1. ieeJe, Je=#e, Jeeì, ceeb[er
keÀjC³eemeeþer l³ee®³ee ceeies ueeieues nesles. mJele:®³ee
2. meJe&%es, cenelces, mJeeceer, HeejOeer
efpeJee®³ee j#eCeeLe& OeeJele memee Þeer®e¬eÀOejmJeeceeRkeÀ[s
Deeuee. mJeeceeRveer l³eeuee DeeÞe³e efouee. meMee®³ee ceeietve GÊej: 1. ceeb[er 2. HeejOeer
HeejOeer Deeues. l³eebveer meMee®eer ceeieCeer kesÀueer; Hejbleg ke=À.3. Keeueerue Meyoebvee ÒeceeCeYee<esleerue He³ee&³eer Meyo efuene.
HeejO³eeb®eer ¬etÀj Je=Êeer mJeeceeRveer DeesUKeueer. memee l³eeb®³ee
neleer meesHeJeuee, lej l³eeuee les ceejleerue ³ee®eer mJeeceeRvee memeerkeÀ megCes nes[ jerieeuee
Kee$eer nesleer. mJeeceer DeefnbmeeJeeoer nesles. l³eebvee
1 2 3 4
ÒeeefCecee$eebefJe<e³eer Òesce nesles. l³eecegUs mJeeceerpeeRveer HeejO³eebvee
efve#etve meebefieleues, keÀer memee ceeP³eekeÀ[s MejCe Deeuee GÊej: 1. memee 2. kegÀ$es
Deens, lesJne l³eeuee cejCe ³esT MekeÀle veener, Demes meebietve 3. Hewpe 4. efMejuee
l³eebveer memee osC³eeme vekeÀej efouee. lesJne HeejOeer efveIetve
iesues Je meMee®es ÒeeCe Jee®eues. ke=À.4. efouesu³ee JeekedÀÒe®eeje®ee Jeeke̳eele JeeHej keÀªve
DeMee ÒekeÀejs, ÒeeefCecee$eebefJe<e³eer Òesce DemeCeeN³ee Jeeke̳e Hegvne efuene.
meJe&%eebveer MejCe Deeuesu³ee meMee®es j#eCe kesÀues. (keÀekegÀUleeruee ³esCes)
2. `memeerkeÀ j#eCe' ³ee ueerUsletve ®e¬eÀOejmJeeceeRveer Mem$eef¬eÀ³ee ceneie[er Demeu³eeves DeieeflekeÀ Peeuesu³ee
Deefnbmes®eer efMekeÀJeCe keÀMeer efoueer Deens? meoeefMeJe®eer [e@keÌìjebveer ceole kesÀueer.
GÊej: `memeerkeÀ j#eCe' ³ee cneFbYeì efueefKele ueerUsle GÊej: Mem$eef¬eÀ³ee ceneie[er Demeu³eeves keÀekegÀUleeruee Deeuesu³ee
Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee Dee³eg<³eeleerue SkeÀ Òemebie Deeuee meoeefMeJe®eer [e@keÌìjebveer ceole kesÀueer.
Deens. Òemlegle ueerUsceO³es Deefnbmes®es cenÊJe HeìJetve efoues ke=À.5. Keeueerue Meyoeleerue De#ejebHeemetve DeLe&HetCe& Meyoeb®eer
Deens. j®evee keÀje.
HeejOeer Je kegÀ$³eebHeemetve mJele:®es j#eCe keÀjC³eemeeþer
meMeeves Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee ceeb[erKeeueer DeeÞe³e Iesleuee. peevetleUer
HeejO³eebveer mJeeceeRkeÀ[s meMee®eer ceeieCeer kesÀueer; Hejbleg MejCe
Deeuesu³ee efpeJee®es j#eCe keÀjeJes ³ee DeeHeu³ee YetefcekesÀMeer 1 2 3 4 5
þece DemeCeeN³ee mJeeceeRveer meMeeuee HeejO³eeb®³ee leey³eele
osC³eeme mHe<ì vekeÀej efouee. meMee®es j#eCe keÀjCes DeeHeues GÊej: peevet, leUer, peeUer, peele, levet
keÀle&J³e ceeveues. `megN³ee keÀe{u³ee peeleerue' DeMee HeejO³eeb®³ee ke=À.6. Keeueer efouesu³ee Meyoeleerue De#ejebHeemetve le³eej ve
OecekeÀerueener mJeeceer Ieeyejues veenerle. DeeHeu³ee YetefcekesÀJej nesCeeje Meyo MeesOee.
þece jentve l³eebveer meMee®ee peerJe Jee®eJeuee.
Þeer®e¬eÀOejmJeeceeRveer mJele:®³ee ³ee ke=Àleerletve cegke̳ee efpeJeeb®eer j#eCe
nl³ee keÀª ve³es, lej l³eebvee DeYe³e ÐeeJes, DeMeer Deefnbmes®eer
efMekeÀJeCe efoueer Deens.
#ejCe #eCe jCe MejCe
DeMee ÒekeÀejs, `memeerkeÀ j#eCe' ³ee ueerUsletve
Þeer®e¬eÀOejmJeeceeRveer Deefnbmes®eer efMekeÀJeCe efoueer Deens. GÊej: MejCe
3
F³eÊee 9 Jeer: cejeþer
ke=À.7. Heg{erue DeHetCe& Jeeke̳e efJeefJeOe ÒekeÀejs ³eesi³e ke=À.5. uesKeveefve³eceebvegmeej De®etkeÀ Meyo DeesUKee.
Meyo³eespevesves HetCe& keÀje. 1. meJe&%e / meJe%e& / MeJe&%e / mejJe%e
ceuee HeeUerJe ÒeeCeer DeeJe[leele keÀejCe _______ . 2. efueUe®eefj$e / ueerUe®ejer$e / efueUe®ejer$e / ueerUe®eefj$e
GÊej: 1. ceuee HeeUerJe ÒeeCeer DeeJe[leele keÀejCe les DeeHeues 3. ceeF&Yeì / cneFbYeì / cneFYeì / cnebFYeì
meJee¥le ®eebieues efce$e Demeleele. 4. keÀeketÀUleer / keÀebkegÀUleer / keÀekegÀUefle / keÀekegÀUleer
2. ceuee HeeUerJe ÒeeCeer DeeJe[leele keÀejCe l³eeb®es Òesce GÊej: 1. meJe&%e 2. ueerUe®eefj$e
efvejHes#e Demeles. 3. cneFbYeì 4. keÀekegÀUleer
keÀ. ceePee DeY³eeme - J³eekeÀjCe [. ceePes cele

ke=À.1. Keeueerue Jeeke̳eebleerue DeJ³e³e DeesUKetve DeJ³e³eÒekeÀej ke=À.1. `®e¬eÀOejmJeeceeRveer meMee®es j#eCe kesÀues ns ³eesi³e kesÀues.'
efuene. ³eeefJe<e³eer legce®es cele ceeb[e.
1. leJeb HeejOeer Jeeìs memee mees[eruee: GÊej: ueerUe®eefj$eeleerue `memeerkeÀ j#eCe' ³ee ueerUsle
GÊej: leJeb - ef¬eÀ³eeefJeMes<eCe DeJ³e³e. ®e¬eÀOejmJeeceeRveer HeejOeer Je kegÀ$eer ceeies ueeieuesu³ee meMee®es
l³eeb®³eeHeemetve j#eCe kesÀues, ns Deieoer ³eesi³e kesÀues. ceuee Demes
2. memee mees[erpees peer: Jeeìles, keÀer DeeHeu³eeHes#ee ogye&U Demeuesu³eeJej DeeHeCe
GÊej: peer - kesÀJeueÒe³eesieer DeJ³e³e. keÀOeer®e Jeej keÀª ve³es efkebÀJee l³eeuee $eeme osT ve³es.
3. ieeJeeR SkeÀer Je´#eeKeeefue Deemeve: ceeCemeeves DeeHeu³ee ceveele Yetleo³ee yeeUieueer®e Heeefnpes.
GÊej: Je´#eeKeeefue - Meyo³eesieer DeJ³e³e. ÒeeefCecee$eebefJe<e³eer DeeHeu³ee ceveele keÀUJeUe Demee³euee®e
nJee. kegÀCeer De[®eCeerle Demeu³eeme l³eeuee ceole keÀjCes ns
ke=À.2. Keeueerue meeceeefmekeÀ Meyoeb®ee efJeûen keÀªve meceeme
DeeHeues DeeÐe keÀle&J³e Deens. les DeYe³e ceeiee³euee Deeues, lej
DeesUKee.
DeeHeCe l³eebvee ceole kesÀueer®e Heeefnpes. ®e¬eÀOejmJeeceerbveerner
1. peevetleefU 2. meJe&%e
Deefnbmes®es cenÊJe HeìJetve osleevee MejCe Deeuesu³ee efpeJee®es
3. cenelcee
j#eCe keÀjeJes ns meebefieleues Deens.
GÊej:
meeceeefmekeÀ meejebMe uesKeve
efJeûen meceeme
Meyo
`memeerkeÀ j#eCe' ³ee Heeþe®³ee DeeMe³ee®ee meejebMe legce®³ee
1. peevetleefU peevet®³ee lelHeg©<e meceeme
Meyoeble efuene.
(ceeb[er®³ee) leUeMeer
2. meJe&%e meJe& iees<ìeR®es %eeve lelHeg©<e meceeme `memeerkeÀ j#eCe' ³ee Heeþele Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee
DemeCeeje Dee³eg<³eeleerue SkeÀe Òemebiee®es JeCe&ve Deeues Deens. HeejOeer Je kegÀ$eer ceeies
3. cenelcee ceneve Demee Deelcee keÀce&Oeej³e ueeieu³eecegUs Ieeyejuesuee memee Þeer®e¬eÀOejmJeeceeR®³ee ceeb[erKeeueer
meceeme (lelHeg©<e DeeÞe³eeuee Deeuee. HeejO³eebveer mJeeceeRkeÀ[s meMee®eer ceeieCeer kesÀueer.
meceemee®ee HeCe memee mJeeceeRvee MejCe Deeuee Demeu³eeves l³ee®es j#eCe keÀjCes ns
GHeÒekeÀej) mJeeceeRveer DeeHeues keÀle&J³e ceeveues DeeefCe memee osC³eeme vekeÀej efouee.
HeejO³eebveer lees Hewpes®ee memee Demetve l³ee®³eemeeþer megjs GHemeues peeleerue
ke=À.3. Keeueerue HebkeÌleeRleerue DeuebkeÀej DeesUKee. Demes meebefieleues. cee$e ³esLes MejCe Deeuesu³eeuee cejCe ³esCes Meke̳e veener
ceeieerue keÀ[ewefve HeejOeer Deeues: lesneR JeerveJeerueW: Demes mJeeceeRveer efve#etve meebefieleues. memee efceUCeej veener ns ue#eele
`memee mees[erpees peer' : meJe&%es cnCeerleueW: ³eslee®e HeejOeer efleLetve efveIetve iesues. l³eeveblej mJeeceeRveer DeeHeueer ceeb[er
De. GHecee ye. DevegÒeeme keÀ. ³ecekeÀ G®euetve meMeeuee peeC³eeme meebefieleues. ceie memee efveIetve iesuee.
GÊej: keÀ. ³ecekeÀ DeuebkeÀej Òemlegle Heeþeletve Þeer®e¬eÀOejmJeeceeRveer, MejCe Deeuesu³ee
ke=À.4. Keeueerue Meyoeb®es Je®eve yeouee. efpeJee®es j#eCe keÀjeJes Demee mebosMe osle Deefnbmes®es cenÊJe HeìJetve efoues
1. cenelces 2. memee Deens.
GÊej: 1. cenelcee 2. memes
4
4