You are on page 1of 9

U mééttooddoo ppaarraa ddeesscciiffrraarr llooss vveerrbbooss eenn llaattíínn

Unn m
QUÉ ES UN VERBO

U n verbo es una palabra que expresa una acción: comer, pensar, empacar.

Las primeras palabras que usó un ser humano en la historia1 posiblemente fueron
“nombres”: hijo, árbol, comida. Después posiblemente fueron verbos o acciones: correr,
venir, bajar. Y después los adjetivos y adverbios (bonito, etc) para expresar características de las
cosas y de las accioens

A medida que fue evolucionando el lenguaje, las palabras para designar acciones fueron
adquiriendo matices, para diferenciar, por ejemplo, si la acción ya había pasado o si pasará
(pretérito o futuro), o se la ejecutaban una o varias personas (singular o plural), si la acción se
refería al que hablaba (yo como) o al que escuchaba (tú comes), etc.

Al presente existen, en la mayoría de los lenguajes desarrollados del mundo, unos matices
definidos sobre los aspectos que puede tener una palabra de acción, un verbo. La siguiente tabla
los explica.

1
Esto se puede deducir de cómo un niño aprende a hablar.

Roberto López Abril 2009


UN MÉTODO PARA DESCIFRAR LOS VERBOS EN LATÍN

MATICES QUE PUEDE TENER LA ACCIÓN EN UN VERBO


Matiz Tipos de matiz Qué indica este matiz Ejemplo
- Presente
Indica si la acción se realiza en Comí (pasado) o comeré
TIEMPO - Pasado
el pasado, presente o futuro (futuro)
- Futuro
Señala si la acción se acabó (se Una acción puede ser
perfeccionó): “él comió”, o acabada pero estar en el
TERMINACIÓN - Perfecto continúa (está imperfecta o futuro: “habré comido”. O
(TEMA) - Imperfecto inacabada): “el comía”. estar en el pasado pero
estar inacabada
(imperfecta): “comía”.

- Singular Indica cuántas personas “Comía” (una persona);


NÚMERO - Plural realizan la acción: una sola “comían” (más de una
(singular) o varias (plural). persona)
Una acción puede referirse a la “Como” (el que habla:
- Primera persona que habla (primera primera persona). “Comes”
PERSONA - Segunda persona); a la (o las) que el que escucha: segunda).
- Tercera escucha (segunda persona); o “Come: tercera.
a otras personas (tercera)
Indica si la persona de la que se
DIRECCIÓN - Activa habla es: a) el que ejercita la
- Pasiva acción (“yo subía”): voz activa;
(VOZ)
o, b) el que la recibe (“yo era
subido”): voz pasiva
Un verbo puede usarse con
- Indicativo distintas fuerzas: para indicar;
FUERZA
- Subjuntivo un mandato “vete”; un simple
(MODO) - Imperativo afirmación “voy”; una posibilidad
o deseo “cuando yo venga”.

Para quienes entiendan de matemáticas, se puede decir que cualquier verbo se define con un
punto en un espacio de 6 coordenadas. La palabra “comeré” tiene 6 coordenadas que la definen:
tiempo: futuro; persona: primera; voz: activa; tema: imperfecto; modo: indicativo; número:
singular.

El cuadro de la siguiente página indica todos los matices que puede tener la palabra “amar”. Esto
es lo que se llama: conjugar un verbo o, más modernamente, el “paradigma” de un verbo.

por Roberto López 2


abril 2009
UN MÉTODO PARA DESCIFRAR LOS VERBOS EN LATÍN

TODAS LAS FORMAS POSIBLES QUE PUEDE TENER UN VERBO EN CASTELLANO2


ACTIVO PASIVO
TIEMPO

NÚMERO

PERSONA
INDICATIVO SUBJUNTIVO INDICATIVO SUBJUNTIVO
IMPERF. PERFECTO IMPERF. PERFECTO IMPERF. PERFECTO IMPERF. PERFECTO

Presente Pret. perfecto Presente Pret. perfecto Presente Pret. perfecto Presente Pret. perfecto

1 amo he amado/amé ame haya amado soy amado he sido amado sea amado haya sido amado
SINGULAR
PRESENTE

2 amas has am/amaste ames hayas amado eres amado has sido amado seas amado hayas sido am
3 ama ha amado/amó ame haya amado es amado ha sido amad sea amado haya sido amado
1 amamos hemos amd./ amemos hayamos amad. somos amados hemos sido amd. seamos amados hayamos sido a.
PLURAL

2 amáis habéis am./ améis hayáis amado sois amados habéis sido amd. seáis amados hayáis sido
3 aman han amado/ amen hayan amado son amados han sido amados sean amados hayan sido am
Pret. Imperfec. Pt. Pluscuamp. Pret. Imperfec. Pt. Pluscuamp. Pret. Imperfec. Pt. Pluscuamp. Pret. Imperfec. Pt. Pluscuamp.

1 amaba había amado amara/amase hubiera/ese am era amado había sido am. fuera amado hubiera sido am.
SINGULAR

2
PASADO

amabas habías amado amaras/amases hubieras /eses a. eras amado habías sido am. fueras amado hubieras sido a.
3 amaba había amado amara/amase hubiera/ese am. eras amado había sido am. fuera amado hubiera sido a.
1 amábamos habíamos am. amáramos/emos hubiéramos am éramos amados habíamos sido a. fuéramos amad. hubiéramos s. a.
PLURAL

2 amabais habíais amd. amarais/seis hubierais amado erais amados habías sido ama. fuerais amados hubierais sido a.
3 amaban han amado amaran/amasen hubieran amado eran amados habían sido ama. fueran amados hubieran sido a.
Futuro Imperfect. Futuro Perfecto Futuro Imperfect, Futuro Perfecto

1 amaré habré amado seré amado habré sido ama.


SINGULAR

2
FUTURO

amarás habrás amd. serás amado habrás sido am


3 amará habrá amd será amado habrá sido ama.
1 amaremos habremos am. seremos amados habremos sido a.
PLURAL

2 amareis habréis amado seréis amados habréis sido am.


3 amarán habrán amado serán amados habrán sido am.

2
Realmente aquí no se consideran: a) el modo imperativo (ama tú); b) las formas impersonales (amar, amando, amado); y c) las potenciales (amaría, habría amado)

por Roberto López 3


abril 2009
UN MÉTODO PARA DESCIFRAR LOS VERBOS EN LATÍN

TODAS LAS FORMAS POSIBLES QUE PUEDE TENER UN VERBO EN LATÍN


ACTIVO PASIVO
TIEMPO

NÚMERO

VOZ: PERSONA
MODO INDICATIVO SUBJUNTIVO INDICATIVO SUBJUNTIVO
TEMA IMPR. PERFECTO IMPERF. PERFECTO IMPERF. PERFECTO IMPERF. PERFECTO
Presente Pret. perfecto Presente Pret. perfecto Presente Pret. perfecto Presente Pret. perfecto
yo amo yo he amado/amé que yo ame yo haya amado yo soy amado he sido o fui amado que yo sea amado yo haya sido amado

1 amo amavi amem amaverim amor amatus sum amer amatus sim
SINGULAR
PRESENTE

2 amas amavisti ames amaveris amaris amatus es ameris amatus sis


3 amat amavit amet amaverit amatur amatus est ametur amatus sit
1 amamus amávimus amemus amaverimus amamur amati sumus amemur amati simus
PLURAL

2 amatis amavistis ametis amaveritis amamini amati estis amemini amati sitis
3 amant amaverunt ament amaverint amantur amati sunt amentur amati sint
Pret. Imperfec. Pt. Pluscuamp. Pret. Imperfec. Pt. Pluscuamp. Pret. Imperfec. Pt. Pluscuamp. Pret. Imperfec. Pt. Pluscuamp.
yo amaba yo había amado yo amara o amase yo hubiera amado yo era amado había sido amado yo fuera amado hubiera sido amado

1 amabam amaveram amarem amavissem amabar amatus ero amarer amatus essem
SINGULAR
PASADO

2 amabas amaveras amares amavisses amabaris amatus eris amareris amatur esses
3 amabat amaverat amaret amavisset amabatur amatus erit amaretur amatur esset
1 amabamus amaveramus amaremus amavissemus amabamur amati erimus amaremur amati essemus
PLURAL

2 amabatis amaveratis amaretis amavissetis amabamini amati eritis amaremini amati essetis
3 amabant amaverant amarent amavissent amabuntur amati erunt amarentur amati essent
Futuro Imperfect. Futuro Perfecto Futuro Imperfect. Futuro Perfecto
yo amaré yo habré amado yo seré amado yo habré sido amado

1 amabo amavero amabor amatus ero


SINGULAR
FUTURO

2 amabis amaveris amaberis amatus eris


3 amabit amaverit amabitur amatus erit
1 amabimus amaverimus amabimur amati erimus
PLURAL

2 amabitis amaveritis amabimini amati erimus


3 amabunt amaverint amabuntur amati erunt

por Roberto López 4


abril 2009
UN MÉTODO PARA DESCIFRAR LOS VERBOS EN LATÍN

EL MÉTODO DE DESCOMPOSICIÓN PARA ANALIZAR UN VERBO EN LATÍN

Para poder entender un verbo, y poder traducirlo, es conveniente conocer los seis matices o
coordenadas que tiene la palabra que estemos leyendo. En latín esto es relativamente fácil de
hacer porque todas las palabras-verbo en latín están compuestas de tres partes, que señalan los
seis aspectos que estamos buscando

LAS TRES PARTÍCULAS 
QUE CONTIENEN TODO LO QUE PUEDE DECIR UN VERBO EN LATÍN  

Raíz. Indica:
Partícula personal. Indica:
1. Terminación
(Perfecta o Amav-eri-mus 1.
2.
Persona (yo-tú-él)
Número (singular-plural)
Imperfecta)
3. Voz (activa-pasiva)

Partícula temporal. Indica:


1. Tiempo
2. Modo (indicativo o subjun.)

Tenemos que hacernos entonces estas preguntas:

1. ¿Cómo podemos descomponer un verbo en latín en sus tres partes? Es decir ¿Cómo
podemos saber dónde acaba una parte y empieza otra; dónde poner los guiones (-)?

2. Más importante: una vez que descompongamos un verbo ¿cómo podemos interpretar
cada parte, para que nos revele qué matices tiene ese verbo? Porque necesitamos conoces
cada matiz del verbo para poder finalmente traducirlo.

Roberto López 5
UN MÉTODO PARA DESCIFRAR LOS VERBOS EN LATÍN

La técnica de descomposición para descomponer verbos de latín:

Consiste en ir quitando a cada verbo las capas que tiene hasta conseguir su significado preciso.
Para ello se siguen tres pasos

1. Encuentre la partícula personal, cotejando en una lista de doce posibles


terminaciones. Esto nos dirá: la persona (yo-tú-él), el número (singular-plural) y la voz
(activa-pasiva).
2. Encuentre la raíz, cotejando el enunciado del verbo. Esto nos dirá si un verbo de
terminación perfecta o imperfecta.
3. Lo que resta es la partícula temporal: cotejando en un cuadro de partículas
temporales, con unas 12 alternativas, se puede saber de qué tiempo y qué modo es.

Cómo encontrar la partícula personal

Tomemos como ejemplo el verbo “caparemur”. ¿Cómo sabemos cuál es su partícula personal?
Empezamos a coger letras desde el lado derecho de la palabra, hasta que coincida con alguna de
las partículas que aparecen en la siguiente tabla:

TABLA DE PARTÍCULAS PERSONALES


activo pasivo
Persona
Número

regla regla
partícula mnemotécnica partícula mnemotécnica
1 -(m)(*) me -r ra
Singular

2 -s sien- -ris risa


3 -t to -tur turbaba
1 -mus más -mur al muro
Plural

2 -tis tieso que -mini mini-


3 -nt antes -ntur atura

(*) Excepción: La primera persona del presente suele acabar en


“o” (presente imperfecto) o en “i” (presente perfecto)

En este caso, podemos concluir que la partícula personal de “monebamur” es “-mur”. Con esto
ya sabemos muchas cosas sobre este verbo:

(1) La voz es pasiva

(2) El número es plural

(3) La persona es primera

por Roberto López 6


abril 2009
UN MÉTODO PARA DESCIFRAR LOS VERBOS EN LATÍN

Con esto podemos concluir que hasta ahora el significado del verbo “monebamur” es que
“nosotros recibimos una acción” [no sabemos cuál todavía].

Cómo encontrar la raíz de un verbo

La raíz de un verbo son las primeras letras, aquellas que se repiten en casi todos los tiempos
formas. En el verbo amare la raíz más común es ama-. Un verbo latino tiene dos raíces: una raíz
para los tiempos imperfectos (ama-, en el verbo amar); y otra raíz para los tiempos perfectos
(amav-)

En este momento la intuición nos dice que posiblemente la palabra monebamur pertenezca al
verbo monere, aconsejar. Si no fuera así, nos saldría una palabra sin sentido y volveríamos a
intentarlo.

Buscamos en el diccionario el verbo monere, y esto nos dará su “enunciado”. El enunciado del
verbo es un invento de los estudiosos de latín, que consiste en cinco palabras que ayudan a
conjugar, a extraer, todas las demás formas verbales.

Las cinco palabras


que componen
el “enunciado” de un verbo
Palabra Ejemplo

1ª persona presente amo


2ª persona presente amas
Infinitivo amare
1ª persona pretérito perfecto amavi
Supino amatum

Este enunciado se consigue en el diccionario de latín. Además, con el tiempo, el estudiante


desarrollará un “oído” que le permitirá hipotetizar los enunciados de la mayoría de los verbos
regulares.

por Roberto López 7


abril 2009
UN MÉTODO PARA DESCIFRAR LOS VERBOS EN LATÍN

Con el enunciado de un verbo se puede extraer la raíz de imperfecto y la de perfecto,


siguiendo estas reglas:

Reglas para extraer la raíz de imperfectos

(1) La raíz de imperfectos (o tema de presente) se obtiene


quitando la partícula “-re” al infinitivo (*)

Infinitivo = amare. Raíz de imperfectos:


amare – re = ama-

(2) La raíz de perfectos (o tema de pasado) se obtiene quitando


la última letra “i” a la primer persona del pretérito perfecto:

Raíz de Perfectos: amavi – i = amav-

(*) Excepción: si el infinitivo es esdrújulo, es decir, si tiene el acento en la tercera


sílaba contando desde la derecha, entonces lo que hay que quitarle al infinitivo no
es sólo –re sino –ere. Ejemplo Raiz de régere = régere – ere = reg-

Aplicando estas reglas a nuestro ejemplo (monebamur), como el infinitivo es “monere” su raíz
de imperfectos es “mone-” y su raiz de perfectos en “monev-”. Vemos con esto que monebamur
no tiene raíz de perfectos si no de imperfectos. Por tanto, hasta ahora podemos concluir que
monebamur significa “nosotros ‘ser’ aconsejados”. No sabemos todavía el tiempo (pasado,
present o futuro) pero sabemos que la acción no acabó, es un tiempo imperfecto de pasivo. Esto
reduce las posibilidades a solo cinco:
a) Presente imperfecto (conocido como simplemente “presente”). Puede ser de indicativo
(somos aconsejados) o de subjuntivos (seamos aconsejados)
b) Pretérito imperfecto. Puede ser de indicativo (éramos aconsejados) o de subjuntivo
(fuéramos aconsejados)
c) Futuro imperfecto. Sólo puede ser de indicativo (seremos aconsejados), porque no hay
futuro de subjuntivo en latín.

¿Cómo podemos decidir cuál de estos posibles tiempos y modos es la palabra monebamur?
Tenemos que mirar su partícula temporal, como se explica en la próxima sección.

por Roberto López 8


abril 2009
UN MÉTODO PARA DESCIFRAR LOS VERBOS EN LATÍN

Cómo interpretar la partícula temporal de un verbo

Lo que queda después de haber quitado a un verbo su raíz y su partícula personal, es un par de
letras en el medio: esto es la partícula temporal, la que nos dice de qué tiempo y de qué modo o
fuerza (indicativo o subjuntivo) es el verbo.

La partícula temporal se identifica buscándola en la siguiente tabla:


TABLA DE PARTÍCULAS TEMPORALES EN LOS VERBOS
INDICATIVO SUBJUNTIVO

Imperfecto Perfecto Imperfecto Perfecto

e- (1)
Presente (...) i Presente eri
a-
re
Pretérito (e)ba- era Pretérito isse
ere
bi- (1ª,2)
Futuro eri Futuro
e- (3,4ª )

Para aprenderse esta tabla de memoria, puede usar la siguiente regla mnemotécnica:

Regla nemotécnica para recordar las partículas temporales


Usar esta frase: “...y Eva era bien herida, y ella, herida, reíase”

INDICATIVO SUBJUNTIVO

Imperfecto Perfecto Imperfecto Perfecto


Presente
(...) y y ella herida
Pretérito
Eva era re- íasse
Futuro
bien herida

Una vez descifrada la partícula temporal, el verbo se abre ante nuestros ojos, mostrando todo su
significado. En monebamur, la partícula temporal es -ba-. Llevando esta partícula a la tabla
anterior, vemos que, sin lugar a duda, este verbo es del pretérito imperfecto de indicativo, por la
tanto la traducción es: nosotros éramos aconsejados.

● ●●

por Roberto López 9


abril 2009

You might also like