WYTRZYMAŁOŚĆ ZMĘCZENIOWA KONSTRUKCJI

Zmęczenie materiału - zjawisko pękania (złomu) spowodowane działaniem zmiennego w

czasie obciążenia, zniszczenie następuje przy średnich naprężeniach cyklu, znacznie
niższych od wytrzymałości doraźnej wyznaczonej z prób statycznych. Zniszczenia takie (np.
pęknięcia) zachodzą bez żadnych dostrzegalnych odkształceń plastycznych, zaś przyczyną
uszkodzeń jest między innymi niedoskonała sprężystość materiału.

Szczególnym przypadkiem jest obciążenie sinusoidalnie zmienne, przyjęto je za podstawowe

do wyznaczania własności materiałów i modelowania elementów maszyn.

Obciążenia sinusoidalne cechują:

- naprężenie maksymalne σmax,
- naprężenia minimalne σmin,
- amplituda cyklu σa,
- naprężenie średnie σm,
- częstotliwość zmian f
σ max + σ min
σm =
2
σ max − σ min
σa =
2

naprężenie wyraża się wzorem: σ = σm + σasinωt

c)

Rys. Niektóre przebiegi naprężeń zmiennych; a) dowolny (niesymetryczny) b) jednostronny

(odzewowo-tętniący), c) obustronny (symetryczny, wahadłowy)

Cykl zmian może być dwustronny lub jednostronny. Wyróżnia się dwa szczególne przypadki:
- cykl wahadłowy symetryczny, dla którego σmax = | σmin | = σa oraz σm =0
- cykl odzerwowo-tętniący, dla którego σmin = 0 i σm = σa lub σmax = 0 i σm = - σa
Asymetrię określa współczynnik asymetrii cyklu:
σ min
R=
σ max
Lub współczynnik stałości obciążenia:
σm
k=
σa

Wytrzymałość zmęczeniowa przy cyklach symetrycznych i niesymetrycznych.Wykresy

zmęczeniowe

Wytrzymałością zmęczeniową (granicą zmęczenia) ZG nazywamy takie naprężenie σmax dla

danego cyklu naprężeń, że element nie ulegnie zniszczeniu po osiągnięciu umownej
granicznej liczby cykli NG, (dla stali N = 10*106)

Przeprowadzając badania dla próbek stalowych poddanych n.p. zginaniu obrotowemu, jak w cyklu
obustronnym-symetrycznym (rys1.c), otrzymamy wykres Wöhlera (rys.2).

Z wykresu tego można odczytać wartość wytrzymałości zmęczeniowej Zgo dla cyklu symetrycznego.

Rys.2. Wykres zmęczeniowy Kohlera dla cyklu symetrycznego zginania

W podobny sposób można otrzymać krzywą Wöhlera dla innych cykli symetrycznych: rozciągania -
ściskania (Zro lub Zrc), skręcania (Zso). Przy cyklach niesymetrycznych, zmieniając na przykład
amplitudę σa przy stałej wartości naprężeń średnich σm, można otrzymać krzywą Wöhlera (Z= σmax =
σm + σa) odpowiadającą danej wartości σm. Dla cykli jednostronnych otrzymamy: rozciąganie (Zrj),
zginanie (Zgj), skręcanie (Zsj).

Przy obliczeniach zmęczeniowych elementów maszyn należy znać wytrzymałość zmęczeniową Z dla
różnorodnych cykli. W tym celu sporządza się dla danego materiału i dla danego rodzaju obciążeń
wykresy zmęczeniowe np. Smitha, Haigha
Budowa uproszczonego wykresu Smitha np. dla zginania .

Rys. 3. Uproszczony wykres Smitha

Uproszczony wykres Smitha sporządza się na podstawie znajomości:

- Zgo – wytrzymałości zmęczeniowej dla cyklu wahadłowego
- Zgj – wytrzymałości zmęczeniowej dla cyklu odzerowo-tętniącego
- Re – granicy plastyczności
Otrzymany wykres wystarcza w zupełności do przeprowadzenia obliczeń dla materiałów plastycznych
(stal, stopy metali nieżelaznych) gdzie własności dla rozciągania i ściskania są w przybliżeniu równe i
dla naprężeń średnich σm < 0 dorysowuje się symetryczną część wykresu. Dla wielu materiałów (np.
żeliwa) gdzie własności przy ściskaniu i rozciąganiu są różne – rysuje się cały wykres na podstawie
badań

Czynniki wpływające na zmianę wytrzymałości zmęczeniowej

Wytrzymałość zmęczeniowa (wykresy zmęczeniowe) jest ustalana doświadczalnie dla

znormalizowanych próbek wytrzymałościowych. Rzeczywisty element może mieć inne właściwości i
wytrzymałość zmęczeniowa części maszyny może być inna niż wytrzymałość próbki z tego samego
materiału.
Wytrzymałość zmęczeniowa danego elementu rzeczywistego zależy od:
- kształtu elementu
- stanu powierzchni
- stanu warstwy wierzchniej (obróbka cieplna, zgniot itp.)
- wymiaru
- sposobu obciążenia
- aktywności ośrodka otaczającego element
 a. wpływ kształtu przedmiotu na wytrzymałość zmęczeniową

Wpływ kształtu uwydatnia się przy nagłej zmianie przekroju poprzecznego. Występuje wówczas
efekt działania karbu, który polega na spiętrzeniu naprężeń.

Poziom spiętrzenia naprężeń uwzględnia się dla najbardziej osłabionego przekroju w konstrukcji, i
określa za pomocą współczynnika kształtu αk :

σ max
αk = (1)
σn

Gdzie: σn – wartość naprężeń nominalnych

αK = σmax/σn
σn = P/FK

Rys.3. Rozkład naprężeń w pręcie płaskim z karbem (pręt rozciągany, materiał doskonale
sprężysty)

Rozkład naprężeń w obszarze karbu zależy od geometrii karbu związanej z wymiarami elementu.
Wartość współczynnika αk=f(ρ/r, R/r) zależy od stosunku promienia krzywizny dna ρ karbu do
promienia lub połowy szerokości przekroju r w elementach płaskich w płaszczyźnie karbu oraz od
stosunku promienia (połowy szerokości) elementu R w miejscu nie osłabionym karbem do promienia r.
Wartość współczynnika kształtu αk dla najczęściej spotykanych w praktyce karbów konstrukcyjnych
można odczytać z wykresów [2.14-2.21]. Promień dna karbu ρ w przypadku ostrych podcięć oblicza
się ze wzoru ρ = ρk + ρm, w którym ρk jest promieniem rzeczywistym (konstrukcyjnym) dna karbu, zaś
ρm jest promieniem minimalnym dna karbu, odczytanym z wykresu [2.24]. Jeśli ρk > 5mm, można
przyjąć ρ = ρk.
 b. wpływ działania karbu

Współczynnik αk obowiązuje dla ciała doskonale sprężystego (liniowego), od którego oczywiście

odbiega materiał rzeczywisty. Dlatego działanie karbu jest inne w przedmiocie rzeczywistym
aniżeli w przyjętym modelu i jest wyrażone przez współczynnik działania karbu βk. [rys 2.29]

Z gl
βk =
Zk

Współczynnik βk >=1 określa wielkość obniżenia wytrzymałości zmęczeniowej na skutek działania

karbu i jest ustalony ze stosunku wytrzymałości zmęczeniowej próbki gładkiej Zgl do wytrzymałości
zmęczeniowej próbki z karbem Zk

c. wpływ wrażliwości materiału na działanie karbu

Okazało się , że współczynnik karbu βk zależy od właściwości materiału i dlatego wprowadzono

współczynnik wrażliwości materiału na działanie karbu ηk.

Szkło jest bardzo wrażliwe na działanie karbu (ηk =1), zaś materiałem niewrażliwym na działanie
karbu jest żeliwo szare (ηk =0) . Wartość współczynnika ηk = f(Rm, ρ) można odczytać z wykresów
[rys.2.11, 2.29]. W rezultacie współczynnik działa karbu βk można wyznaczyć ze wzoru:

β k = 1 + η k (α k − 1)

Rys. Karb wielokrotny a)szeregowy; b)równoległy

Karbami wielokrotnymi są karby występujące obok siebie. Ich wypadkowe działanie może być słabsze
niż działanie karbu pojedynczego (karby odciążające – np. gwint, karb szeregowy), lub silniejsze –
karby przeciążające (karb równoległy)

d. wpływ stanu powierzchni

Dotychczasowe rozważania dotyczyły próbek idealnie gładkich (polerowanych), aby uwzględnić wpływ
stanu powierzchni (chropowatość, rodzaj obróbki), wprowadzono współczynnik stanu powierzchni βp.

Mikronierówności powierzchni wynikające z jej chropowatości są mikrokarbami

Współczynnik ten wyrażony jest stosunkiem wytrzymałości zmęczeniowej próbki polerowanej Z do

wytrzymałości zmęczeniowej próbki o danym stanie powierzchni Ζp. Wartość współczynnika βp =
f(Rm, Ra) można odczytać z wykresów [2.12].
e. wpływ spiętrzenia naprężenia

Łączny wpływ działania karbu i stanu powierzchni danego elementu uwzględnia się przez obliczenie
zmęczeniowego współczynnika spiętrzenia naprężeń β wyrażonego wzorem:

β = βk + β p −1

f. wpływ obróbki powierzchniowej

Współczynnik βpz uwzględnia zmiany wytrzymałości Zpz w stosunku do wytrzymałości próbki Z nie
poddanej takiemu zabiegowi

β pz =
Z
Z pz
Sumarycznie: β = β k β pz

f. wpływ wielkości przedmiotu

Wpływ wymiarów elementu na wartość wytrzymałości zmęczeniowej wyznacza się przy pomocy
współczynnika wielkości przekroju ε. [rys. 2.13]

Zd
ε= ;
Z

gdzie Zd jest wytrzymałością zmęczeniową próbki a Z - wytrzymałością zmęczeniową próbki z tego

samego materiału o średnicy w granicach 7..10 mm.

Wyznaczanie rzeczywistego współczynnika bezpieczeństwa przy obciążeniach zmiennych.

a. dla cyklu symetrycznego

Obliczenia przy obciążeniach zmiennych (zmęczeniowe) są w zasadzie obliczeniami sprawdzającymi.

Wcześniej przeprowadzamy obliczenia wstępne, w których określamy podstawowe wymiary elementu.
Wstępną ocenę wytrzymałości elementów w najbardziej niebezpiecznych przekrojach
przeprowadzamy sprawdzając warunek wytrzymałościowy:

Z oε
δ = ≥ δg
βσ a

Sprawdzające obliczenia elementu o znanych parametrach konstrukcyjnych polegają na wyznaczeniu

rzeczywistego współczynnika bezpieczeństwa δ i porównaniu go z wymaganym zmęczeniowym
współczynnikiem bezpieczeństwa δg. Podczas wykonywania tych obliczeń często zachodzi potrzeba
zmiany cech geometrycznych elementu i ponownego obliczenia wytrzymałości, ponieważ wartość
współczynnika δ nie odpowiada wymaganym wartościom.

Przeciętne wartości rzeczywistego współczynnika bezpieczeństwa δg w zależności od stopnia

dokładności obliczeń, znajomości danych doświadczalnych charakteryzujących obciążenie,
umieszczono w tab.

Lp. δg Zastowowanie
przy bardzo dokładnych obliczeniach,
1. 1,3 - 1,5 jednorodnym materiale, dokładnym
wykonaniu
2. 1,5 - 1,8 dla przeciętnych warunków pracy
dla niezbyt dokładnych obliczeń,
dla przypadków statycznie niewyznaczalnych,
3. 1,8 – 3,0
dla niekorzystnych warunków pracy,
odpowiedzialnych konstrukcji

Tab. rzeczywisty współczynnik bezpieczeństwa δg

gdzie jako amplituda naprężeń jest wyznaczona dla najbardziej osłabionego przekroju elementu
(w przekroju dna karbu) bez uwzględnienia spiętrzenia naprężeń (rys.poniżej)
b. dla cyklu niesymetrycznego

W przypadku niesymetrycznych cykli naprężeń sprawdzamy warunek:

βσ a
δ = ≥ δ g ; gdzie σ max = σ m + σ az i σ az =
Z
σ max ε
(2.43)

Aby wyznaczyć występującą we wzorze wytrzymałość zmęczeniową Z odpowiadającą danemu

cyklowi wzrostu naprężeń zastosujemy metodę analityczno - wykreślną w oparciu o uproszczony
wykres Smitha (rys.ponizej).

1. prosta EG, dla σm=const

2. prosta OH, dla σa/σm=const

Rys. Wyznaczanie współczynnika bezpieczeństwa dla cyklu niesymetrycznego przy pomocy

uproszczonego wykresu Smitha.
Punkt F pracy elementu scharakteryzowany jest przez naprężenie :

Wyznaczenie wytrzymałości zmęczeniowej (Z1 lub Z2) odpowiadającej danemu cyklowi zmian

naprężeń zależy od tego, jak zmieniać się będzie naprężenie średnie i amplituda naprężenia

w miarę wzrostu obciążeń działających na obliczany element. Jeżeli weźmiemy pod uwagę

typ zmian obciążeń o stałym naprężeniu średnim = const (gdy amplituda zmian naprężeń
pochodzi od drgań układu), to wytrzymałość zmęczeniowa Z1 odpowiadająca punktowi F określona

jest punktem G, zaś współczynnik = EG/EF. Inny typ zmian obciążeń scharakteryzowany przez

/ = const, to wytrzymałość zmęczeniowa Z2 odpowiadająca punktowi H i współczynnikowi =

OH/OF.
W przypadku, gdy punkt F znajdzie się w obszarze trójkąta CDI, to niezależnie od typu zmian
obciążeń, wytrzymałość zmęczeniowa jest jednakowa i równa granicy plastyczności, czyli w obu
powyższych przypadkach musi być spełniony warunek:

(2.44)

We wszystkich przypadkach, gdy brak jest bliższych danych dotyczących typu zmian
obciążeń, należy korzystać ze wzoru (2.43) przypadek = const (większe wymagania) ,
sprawdzając warunek określony wzorem (2.44).
Przykład 1

Wyznaczyć rzeczywisty współczynnik bezpieczeństwa σ dla pręta wykonanego ze stali C35 (

w stanie normalizowanym) o średnicy d=10mm obciążonego wahadłowo zmiennym
momentem gnącym M=Mosin ωt. Powierzchnia pręta jest wykonana w klasie chropowatości
N8. Wartość Mo=10000Mmm

1) Z tablicy – Właściwości mechaniczne odczytuje się Rm = 550 MPa

2) Z tablicy – Własności zmęczeniowe odczytuje się Zgo = 255 MPa

3) ε - współczynnik wielkości przedmiotu / rys.2.13/ = 1

4) βk – wsp. działania karbu = 1

5) βp – wsp. stanu powierzchni dla Ra = 3,2, Rm=550MPa – z rys 2.12 = 1,15

6) β - wsp spiętrzenia naprężeń = βk+βp-1=1+1,15-1=1,15

7) σa – amplituda cyklu naprężeń

Mo Mo 10000
σa = = 3
= = 100 MPa
W x 0,1d 0,1 ⋅ 10 3

8) δ - rzeczywisty wsp. bezpieczeństwa

Z oε
δ =
255 ⋅ 1
= = 2,217
βσ a 1,15 ⋅ 100

9) współczynnik bezpieczeństwa wystarczająco duży dla mało dokładnych obliczeń