Polska

Polska, Rzeczpospolita Polska (RP) – państwo unitarne w Europie Środkowej, położone Rzeczpospolita Polska
między Morzem Bałtyckim na północy a Sudetami i Karpatami na południu, w przeważającej
części w dorzeczu Wisły i Odry. Od północy Polska graniczy z Rosją (z jej obwodem
kaliningradzkim) i Litwą, od wschodu z Białorusią i Ukrainą, od południa ze Słowacją i
Czechami, od zachodu z Niemcami. Większość północnej granicy Polski wyznacza wybrzeże
Morza Bałtyckiego. Polska Wyłączna Strefa Ekonomiczna na Bałtyku graniczy ze strefami Danii i
Szwecji. Granice z Ukrainą, Białorusią i Rosją stanowią równocześnie granicę zewnętrzną Unii
Europejskiej i strefy Schengen. Flaga Polski Godło Polski

Powierzchnia administracyjna Polski wynosi 312 696 km²[b][1], co daje jej 69. miejsce na Hymn:
0:00 MENU
świecie[e][7] i 9. w Europie. Zamieszkana przez 38,413 miliona ludzi (2018), zajmuje pod Mazurek Dąbrowskiego
względem liczby ludności 38. miejsce na świecie[8], a 5. w Unii Europejskiej. Polska podzielona
jest na 16 województw. Jej największym miastem i jednocześnie stolicą jest Warszawa. Inne
metropolie to Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin. Największą polską
aglomeracją policentryczną jest konurbacja górnośląska. Polska jest krajem jednolitym etnicznie
– 97% ludności deklaruje narodowość polską.

Pierwszą historycznie potwierdzoną datą opisującą dzieje Polski jest rok 966, gdy książę Mieszko
I, władca obszarów mieszczących się współcześnie w większości w granicach Polski, przyjął
chrzest. W 1025 powstało Królestwo Polskie, którego pierwszym królem był syn Mieszka I,
Bolesław I Chrobry. W 1385 Polska zawarła porozumienie z Wielkim Księstwem Litewskim,
podpisując akt unii w Krewie; związek ten zacieśniła unia lubelska z 1569, w wyniku czego
powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, jedno z największych i najludniejszych państw na
mapie szesnasto- i siedemnastowiecznej Europy[9][10], które w latach 1618–1621, po rozejmie w Konstytucja Konstytucja
Dywilinie, miało powierzchnię około 1 mln km². Jej ustrój wewnętrzny określany jest jako Rzeczypospolitej
Polskiej z dnia
demokracja szlachecka, zaś monarchę wybierano w systemie tak zwanej wolnej elekcji.
2 kwietnia 1997
Rzeczpospolita przestała istnieć w wyniku III rozbioru, w 1795, kiedy to jej terytorium
podzielone zostało między Prusy, Rosję i Austrię. Język urzędowy polski[a]
Stolica Warszawa
Po 123 latach, pod koniec I wojny światowej, w 1918, Polska odzyskała niepodległość (odrodzona
Ustrój polityczny demokratyczny
wówczas państwowość nazywana jest II Rzecząpospolitą). 1 września 1939 atakiem Niemiec na
Polskę rozpoczęła się II wojna światowa, zaś 17 września 1939 nastąpiła agresja ZSRR; wobec Typ państwa republika
parlamentarna
tego w październiku 1939 całe terytorium kraju znalazło się pod okupacją niemiecką i sowiecką.
W wyniku II wojny światowej życie straciło ponad sześć milionów obywateli Polski[11][12]. Głowa państwa prezydent RP
Andrzej Duda
Konferencja jałtańska w lutym 1945 umieściła Polskę w strefie wpływów ZSRR. W lipcu 1945
postanowieniami konferencji poczdamskiej granice Polski przesunięto na zachód (między linię Marszałek Sejmu Elżbieta Witek
Odry i Nysy Łużyckiej a linię Curzona), przyłączając tzw. Ziemie Odzyskane w miejsce Kresów Marszałek Senatu Tomasz Grodzki
Wschodnich. Polska Rzeczpospolita Ludowa (nazwa państwa przyjęta w 1952) była państwem Szef rządu prezes Rady
satelickim ZSRR w formule tzw. demokracji ludowej. Rządy w systemie monopartyjnym Ministrów Mateusz
Morawiecki
sprawowała komunistyczna Polska Partia Robotnicza, a następnie Polska Zjednoczona Partia
Robotnicza (przy formalnym istnieniu ugrupowań satelitarnych). W okresie zimnej wojny PRL Wicepremierzy Piotr Gliński
należała do Układu Warszawskiego, stanowiła zatem część tzw. bloku wschodniego. Jacek Sasin
Jadwiga Emilewicz
Po przemianach politycznych zapoczątkowanych w konsekwencji Okrągłego Stołu i częściowo Powierzchnia 69. na świecie
demokratycznych wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989 został powołany pierwszy rząd z • całkowita 312 696[b][1][2] km²
premierem spoza partii komunistycznej. Po jesieni ludów Polska zmodyfikowała konstytucję, Liczba ludności (30.06.2019) 36. na świecie
zmieniając 31 grudnia 1989 nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska i stając się krajem • całkowita 38 386 000[3]
demokratycznym. • gęstość zaludnienia 123[4] osób/km²
• narody i grupy etniczne Polacy: 97,1%[c]
Mimo olbrzymich strat w ludziach oraz znacznego zniszczenia kraju w wyniku II wojny Ślązacy[d]: 2,2%[c]
światowej w Polsce udało się zachować wiele bogactwa kulturowego. Znajduje się tu 16 miejsc PKB (2019)
wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO, 54 pomniki historii oraz duża liczba • całkowite 593,2 mld[5] USD
zarejestrowanych zabytków. • na osobę 15 629[5] USD
PKB (PSN) (2019)
Od początku transformacji ustrojowej w gospodarkę rynkową, Polska utrzymuje bardzo wysoki • całkowite 1281,0 mld[5]
wskaźnik rozwoju społecznego (HDI). W kraju stopniowo zwiększa się wolność ekonomiczna[13]. • na osobę dolarów międzynar.
Polska jest demokratycznym państwem z rozwiniętą, wysokodochodową gospodarką i wysokim 33 747[5]
wskaźnikiem jakości życia[14][15]; większość Polaków (57%) pracuje w sektorze usług. Ponadto dolarów międzynar.
rocznie Polskę odwiedza około 17,5 miliona turystów (2016), co czyni ją jednym z najczęściej Jednostka monetarna złoty (zł, PLN)
odwiedzanych krajów świata[16]. Polska jest siódmą co do wielkości gospodarką w Unii Religia dominująca katolicyzm
Europejskiej[17] i jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek europejskich[18]. W badaniu (91,9%)[6]
wskaźnika demokracji, przeprowadzanym przez zespół związany z tygodnikiem The Economist, Strefa czasowa UTC +1 – zima
Polska zajęła w 2019 roku 57. miejsce, a demokracja kraju jest od roku 2006 określana jako UTC +2 – lato
wadliwa[19]. Według wskaźnika Global Peace Index z 2017 roku Polska zajmuje 33. miejsce na Kod ISO 3166 PL
świecie (22. w Europie) pod względem poziomu bezpieczeństwa, natomiast wg raportu firmy Domena internetowa .pl
Kod samochodowy PL
Kod samolotowy SN i SP
Underwriters Laboratories z 2018 roku, Polska pod względem bezpieczeństwa zajmuje miejsce Kod telefoniczny +48
35. (27. w Europie)[20][21]. Wskaźnik wolności prasy klasyfikuje Polskę na 62. pozycji w świecie
w 2020 roku (wolność prasy gwarantuje Art. 14 Konstytucji)[22].

Polska należy m.in. do UE, ONZ, NATO, OBWE, WTO, OECD i Rady Europy, zaś Warszawa
stanowi siedzibę Frontexu.

Spis treści
Etymologia
Historia
Prehistoria ziem polskich
Dynastia Piastów
Dynastia Andegawenów
Dynastia Jagiellonów
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Rozbiory i okres pod zaborami
Zabór rosyjski
Zabór austriacki
Zabór pruski
II Rzeczpospolita
Dwudziestolecie międzywojenne
II wojna światowa
Polska Rzeczpospolita Ludowa
III Rzeczpospolita
Ustrój polityczny Mapa administracyjna Polski
Konstytucja
Władza ustawodawcza
Proces legislacyjny
System prawny
Władza wykonawcza
Władza sądownicza
Partie polityczne
Partie w Sejmie od 2019
Komitety Wyborcze w Senacie od 2019
Polityka zagraniczna
Członkostwo w organizacjach międzynarodowych
Cele polityki zagranicznej Polski
Siły zbrojne
Podział administracyjny
Samorząd terytorialny
Geografia
Ukształtowanie powierzchni
Rzeki i jeziora
Gleby
Klimat
Budowa geologiczna
Środowisko naturalne
Flora
Fauna
Ochrona przyrody
Demografia
Narodowości oraz grupy etniczne
Miasta Polski
Polonia i Polacy za granicą
Wyznania religijne
Gospodarka
Charakterystyka polskiej gospodarki
Zatrudnienie
Handel zagraniczny
Największe przedsiębiorstwa w Polsce
Turystyka
Polska w rankingach
Infrastruktura i transport
Transport drogowy
Transport kolejowy
Transport lotniczy
Transport wodny
Transport miejski
Telekomunikacja
Oświata i nauka
Bezpieczeństwo publiczne
Opieka zdrowotna
Architektura i sztuki piękne
Średniowiecze
Nowożytność
XIX–XXI w.
Kultura
Język
Literatura
Filozofia
Muzyka
Film
Teatr
Środki masowego przekazu
Stacje telewizyjne
Telewizja publiczna
Telewizje prywatne
Platformy satelitarne i telewizje kablowe
Stacje radiowe
Prasa
Portale internetowe
Kuchnia
Sport
Święta
Dni ustawowo wolne od pracy
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne

Etymologia
Źródłosłów wyrazu „Polska” nie został dotąd jednoznacznie ustalony. Najprawdopodobniej jest nim nazwa
zachodniosłowiańskiego plemienia Polan[f]. Nazwa Polan z kolei pochodzi od indoeuropejskiego wyrazu
pole, oznaczającego pole uprawne lub otwartą przestrzeń. Nazwa Polska zaczęła być używana w odniesieniu
do całego państwa w XI wieku i funkcjonowała pierwotnie jako forma określenia „ziemia polska” (łac. terra
Poloniæ). Zarówno własne nazwy Polski i Polaków (endonimy), jak i większość nazw nadawanych im w
innych językach (egzonimy) wywodzą się z tego źródła.

Gramatycznie nazwa Polska składa się z dwóch części: rdzenia pol (od „pole”), oznaczającego otwartą Fragment XI wiecznych Gesta
przestrzeń lub pole uprawne, oraz przyrostkowego formantu przymiotnikowego -ska. Nazwa Polska to Hammaburgensis ecclesiae
gramatycznie przymiotnik utworzony od rzeczownika pole za pomocą przyrostka -sk, który jest formantem pontificum Adama z Bremy
przymiotnikowym, kontynuantem z języka prasłowiańskiego *-ьskъ-jь, określającym przynależność do wymieniający Polan żyjących wzdłuż
czegoś[23][24]. Formant ten jest charakterystycznym elementem słowiańskich oraz polskich nazw Odry: „trans Oddaram sunt Polanos”

przestrzennych i miejscowych, dzięki którego zastosowaniu tworzy się nazwy geograficzne[25]. Końcówka ta
występuje także w rodzimych nazwach innych krajów słowiańskich, na przykład w czeskiej i słowackiej
nazwie Czech i Słowacji, czyli Česko i Slovensko, oraz w nazwie Chorwacji – Hrvatska.

Historia
Wydarzeniem, które stanowiło pierwszy krok na drodze ku powstaniu państwa polskiego, było objęcie władzy nad plemieniem Polan przez ród
Piastów. Nastąpiło to w nieznanych okolicznościach i czasie, najprawdopodobniej jednak w drugiej połowie IX wieku. Główny ośrodek państwa
Polan stanowiło Gniezno. Pierwszym historycznym władcą piastowskim był natomiast książę Mieszko I, chociaż późniejszy (XII w.) kronikarz
Gall Anonim podaje także imiona jego przodków.
Mieszko I objął rządy w państwie Polan przed 963 i panował do 992. W 965 zawarł on sojusz z księciem chrześcijańskich już wówczas Czech,
Bolesławem I Srogim i poślubił jego córkę Dobrawę. Najważniejszym efektem tego aliansu było przyjęcie przez Mieszka w 966 chrztu (za
pośrednictwem Czech) i narzucenie religii chrześcijańskiej jego państwu (nazywanemu Polską), co umieściło je w kręgu cywilizacji zachodniej.
Doraźnymi konsekwencjami decyzji Mieszka było przybycie do Polski duchowieństwa, wraz z którym upowszechniła się nowa koncepcja władzy
książęcej (później królewskiej), doświadczenie administracyjne oraz słowo pisane. Syn Mieszka I, Bolesław, jako władca Polski uzyskał w 1025
roku tytuł królewski. Od końca XIII wieku na tron polski często wybierano władców krajów sąsiednich. W 1569, po wygaśnięciu trwającej od
1386 unii dynastycznej z Litwą, oba kraje zdecydowały się na unię realną. Nowe państwo nosiło nazwę Rzeczpospolita Obojga Narodów.

W latach 1772–1795 ziemie Rzeczypospolitej zostały rozdzielone przez

sprzymierzonych zaborców: Prusy, Rosję i Austrię. W 1918 Polska odzyskała
niepodległość jako II Rzeczpospolita, w 1939 została zaatakowana przez III
Rzeszę i ZSRR i podzielona między III Rzeszę, ZSRR, Litwę kowieńską[26][27] i
Słowację. Był to bezpośredni powód wybuchu II wojny światowej w Europie. W
następstwie wojny życie utraciło ponad 6 milionów obywateli Polski, a państwo
stało się republiką socjalistyczną, uzależnioną od ZSRR.

W efekcie Jesieni Ludów obalono władzę komunistyczną i niedługo potem

Jan Matejko, Zaprowadzenie
Polska stała się państwem o ustroju demokratycznym, określanym jako III
chrześcijaństwa, 1889
Rzeczpospolita. Zreformowano gospodarkę i powrócono do modelu
rynkowego.
Bolesław I Chrobry,
12 marca 1999 roku Polska przystąpiła do Paktu Północnoatlantyckiego, a 1 maja 2004 roku stała się członkiem pierwszy król Polski
Unii Europejskiej.

Prehistoria ziem polskich

W okresie starożytności tereny współczesnej Polski zamieszkiwało wiele odmiennych grup etnicznych.
Przynależności etniczne i lingwistyczne tych grup, w szczególności kwestia pochodzenia i ekspansji Słowian,
pozostają niepewne.

W 1933 odkryto pozostałości osady biskupińskiej, założonej około 738 roku p.n.e., wiązanej przez archeologów z
kręgiem kultury łużyckiej.

Dynastia Piastów
Rekonstrukcja ryciny
Polska uformowała się w jednolicie zarządzane terytorium w połowie X wieku. przedstawiającej wazę z
Pierwszym potwierdzonym historycznie władcą Polski był Mieszko I, który w 966 roku Bronocic – z najstarszym
przyjął chrzest, co zapoczątkowało zwalczanie słowiańskich wierzeń etnicznych i znanym wyobrażeniem
chrystianizację społeczeństwa. Przyjęcie chrztu miało w owym czasie także duże pojazdu kołowego na
znaczenie polityczne. Pierwszym władcą, który został koronowany, był syn Mieszka I – świecie (ok. 3635–3370
Bolesław Chrobry. Kontynuując politykę ojca, w roku 1000 zorganizował on zjazd w p.n.e.)
Gnieźnie, na którym utworzono metropolię gnieźnieńską oraz diecezje w Kołobrzegu
(istniała tylko do roku 1007), Krakowie i Wrocławiu.
Pozostałości palatium i
kaplicy w zespole
W roku 1034 miał miejsce bunt chłopów przeciw władzy kościelnej, tzw. reakcja pogańska. W roku 1038 w Polsce
rezydencjonalnym
wybuchło natomiast powstanie ludowe.
pierwszych Piastów na
Ostrowie Lednickim
W 1138, po śmierci Bolesława III Krzywoustego, Polska została podzielona między jego potomków, co
zapoczątkowało trwające prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe. W XIII wieku Henrykowie Śląscy (Henryk I Brodaty i
Henryk II Pobożny) zjednoczyli dwie dzielnice – Śląsk i Małopolskę, lecz po najazdach Mongołów, zakończonych
klęskami w bitwie pod Chmielnikiem oraz w bitwie pod Legnicą w 1241, ich państwo ponownie się rozpadło. Zjednoczenia kraju (Wielkopolski i
Małopolski) dokonał Władysław Łokietek, który w 1320 koronował się na króla Polski. Jego syn, Kazimierz III Wielki, skutecznie umocnił i
rozszerzył pozycję Polski w regionie – poszerzył terytorium Polski, zawarł kompromisowe sojusze i przeprowadził liczne reformy wewnętrzne, w
szczególności w budownictwie i gospodarce. Po jego bezpotomnej śmierci, 5 listopada 1370, zakończyło się panowanie dynastii Piastów jako
władców Polski.

Dynastia Andegawenów
Po śmierci Kazimierza Wielkiego, 17 listopada 1370 tron polski przejął Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów. Okres jego rządów to
zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym.

Kiedy również Ludwik zmarł w 1382, w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia. Ostatecznie królem Polski 16 października
1384 została córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. W 1386 weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, który 4 marca 1386
został koronowany na władcę Polski, co zapoczątkowało w Polsce panowanie dynastii Jagiellonów.

Dynastia Jagiellonów
Pod panowaniem Jagiellonów Polska zawarła w 1385 unię z Wielkim Księstwem Litewskim, wzmocnioną w roku 1569 przez unię lubelską,
dającą początek Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
 W 1410 w bitwie pod Grunwaldem zjednoczona armia polsko-litewska odniosła
zdecydowane zwycięstwo nad zagrażającym obu państwom zakonem
krzyżackim. Po wojnie trzynastoletniej zakon stał się wasalem Polski. W
wyniku II pokoju toruńskiego zawartego w 1466 roku do Polski wróciły
Pomorze Gdańskie z Gdańskiem, Powiśle z Żuławami Wiślanymi, Warmia,
ziemia chełmińska i ziemia michałowska.

Następował rozwój polskiej kultury, nauki i ekonomii, z takimi osobistościami

Unia lubelska (obraz Jana Matejki z
jak Mikołaj Kopernik, Jan Kochanowski czy Andrzej Frycz Modrzewski. W
1869 roku)
dobie Odrodzenia polska nauka przyniosła przewrót kopernikański (1543)[28],
zmieniający paradygmat nauki, nowe koncepcje człowieka i świata. Panowała
tolerancja religijna.
Królowa Jadwiga
Na początku XVI wieku powołano pierwsze oddziały husarii – zwycięskiej w wielu bitwach formacji kawalerii Andegaweńska (obraz
polskiej armii. Polska i Litwa w latach 1474–1569 były też celem 75 najazdów tatarskich[29]. Marcella Bacciarelliniego)

Rzeczpospolita Obojga Narodów

W 1569 Polska i Litwa zawarły unię lubelską, tak powstała Rzeczpospolita; od zawarcia unii
każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony
na Wielkie Księstwo Litewskie[30]. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta, ostatniego
króla z dynastii Jagiellonów, w 1573 wprowadzono wolną elekcję. Ówczesna Rzeczpospolita,
szczególnie po uchwaleniu wolności religijnej na konfederacji warszawskiej, była nazywana
„azylem heretyków”; ściągali do niej prześladowani w zachodniej Europie mennonici,
antytrynitarze, wypędzani z Hiszpanii przez inkwizycję Żydzi i hugenoci z Francji. Szlachta w
Polsce, znacznie liczniejsza niż na zachodzie Europy, korzystała z przywilejów złotej wolności. W
okresie tym, nazywanym złotym wiekiem Polski, Rzeczpospolita powiększała swoje terytorium,
stając się największym państwem w Europie.

4 lipca 1610 wojska pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały w bitwie pod
Kłuszynem wojska rosyjskie, a następnie zajęły Moskwę.

W XVII wieku Rzeczpospolita uwikłana była w konflikty ze Szwecją („potop”), Kozakami

(powstanie Chmielnickiego) i Rosją (wojna polsko-rosyjska (1654–1667)). 12 września 1683 Jan Największy zasięg terytorialny Rzeczypospolitej
III Sobieski rozbił w bitwie pod Wiedniem armię imperium osmańskiego. Zrywanie sejmów Obojga Narodów w latach 1619–1622 (0,99 mln
wskutek stosowania zasady liberum veto, liczne rokosze oraz ograniczenie władzy królewskiej km²), po rozejmie w Dywilinie na tle granic państw
prowadziły jednak do stopniowego osłabienia pozycji politycznej i militarnej państwa oraz współczesnych.
wzrostu zależności wobec sąsiadów. Legenda:
Korona Królestwa Polskiego
Pod koniec XVIII wieku podjęto próby reformy kraju, m.in. ostatni król Polski Stanisław August Prusy Książęce – lenno Królestwa Polskiego
Wielkie Księstwo Litewskie
Poniatowski powołał w 1773 Komisję Edukacji Narodowej, a w 1791 Sejm Czteroletni uchwalił Liwonia – posiadłość Korony i Litwy
Konstytucję 3 maja. Kurlandia – lenno Rzeczypospolitej

Rozbiory i okres pod zaborami

Od czasów panowania królów saskich Augusta II i III, pozbawiona skutecznej władzy Polska dostawała się
stopniowo pod wpływy Imperium Rosyjskiego. Obaj królowie sascy oraz ich następca, Stanisław August
Poniatowski, wybierani byli przy współudziale Rosji. W połączeniu z upadkiem centralnego prawodawstwa i
skarbu państwa oraz szkodliwymi dla państwa działaniami wpływowych kręgów szlacheckich i
arystokratycznych przyczyniło się to do całkowitego upadku Rzeczypospolitej. Działania króla wymierzone w Sobieski pod Wiedniem (obraz Jana
naprawę państwa były niekonsekwentne i nieskuteczne, podobnie spóźnione były reformy inicjowane przez Matejki)
część szlachty. W 1772 roku Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Monarchia Habsburgów uzgodniły I
rozbiór części terytorium Polski, który został następnie zatwierdzony przez szlachtę na Sejmie
Rozbiorowym. 20 lat później, w trakcie II i III rozbioru (1793, 1795) dokonano całkowitego podziału kraju.
W geście sprzeciwu wobec zaborów, w 1794 wybuchło powstanie Kościuszki. Podzielone pomiędzy trzy
państwa zaborcze polskie społeczeństwo stało się częścią trzech różnych krajów, w których obowiązywały
odrębne prawa, zasady życia społecznego i politycznego oraz różne ograniczenia swobód[31].

Zabór rosyjski
Zatwierdzenie aktu rozbioru przez
Władcy Imperium Rosyjskiego, rządzący terenami dawnej Rzeczypospolitej, prowadzili rządy autokratyczne polski sejm; Obraz Jana Matejki
i absolutne. Wobec Polaków stosowali najczęściej politykę asymilacji, mającą z nich uczynić „prawdziwych
chrześcijan, lojalnych obywateli i dobrych Rosjan”, działając w tym celu metodami perswazji i przymusu.
Władze carskie zlikwidowały dotychczasowe instytucje szlacheckiej demokracji, wprowadzono obowiązek służby wojskowej w stałej armii,
województwa zastąpiono guberniami, wprowadzono scentralizowaną i opartą na hierarchii administrację państwową, która miała uczyć i
wymagać posłuszeństwa wobec władcy. W 1815 na części terytorium Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie ze stolicą w
Warszawie, które połączone było z Rosją unią personalną, z carem jako tytularnym królem. Wprowadzono cenzurę i politykę rusyfikacji szkół,
urzędów i życia publicznego. Mimo że Polaków traktowano z podejrzliwością jako potencjalnych buntowników, polityka przymusu i
egzekwowania posłuszeństwa wymierzona była w tym samym stopniu we wszystkich poddanych cara, niezależnie od narodowości.

Społeczeństwo zaboru rosyjskiego upatrywało szansy na wyzwolenie w napoleońskiej Francji, w armii Napoleona utworzono dwa legiony
polskie. Nadzieje te zostały jednak rozwiane, gdyż Napoleon nie zamierzał wykorzystać legionów do walki o niepodległość Polski. Dopiero po
klęsce Rosji i Prus z Francją w 1805 i 1806 roku utworzono kontrolowane przez Francję Księstwo Warszawskie. Księstwo przywracało częściową
autonomię władz polskich, nie przetrwało jednak długo. Po upadku Napoleona, w 1815 roku zwycięskie państwa zadecydowały o jego kolejnym
podziale.

Carska polityka asymilacji Polaków w rosyjskim społeczeństwie nie przynosiła zamierzonych skutków. W życiu społecznym i towarzyskim Polacy
funkcjonowali osobno wobec Rosjan, a państwowy przymus rodził w nich uczucia frustracji i odizolowania. Jednocześnie postępował proces
industrializacji i rozwoju technologicznego, czego społecznym skutkiem był nagły rozwój miast, głównie przemysłowej Łodzi i handlowo-
finansowej Warszawy, które wielokrotnie zwiększyły swoje populacje. W miastach powstawały społeczne klasy robotników i przemysłowców,
podczas gdy wieś pozostawała zacofana – obowiązek pańszczyzny trwał w Kongresówce aż do 1864, o wiele dłużej niż w pozostałych zaborach.
Znaczną częścią miejskich klas społecznych stawali się Żydzi, zarówno migrujący do miast za pracą Żydzi polscy, jak i przesiedlani z Rosji tzw.
Litwacy.

W 1825 na tron wstąpił autorytarny car Mikołaj I, który wkrótce objął represjami powstałe w Polsce tajne
stowarzyszenia narodowe. Działania te nałożyły się na falę rewolucji w Europie w kolejnych latach. W roku
1830 grupa polskich spiskowców w carskiej armii, po otrzymaniu wieści o mobilizacji wojska rosyjskiego w
celu rozbicia rewolucji w Belgii i Francji, postanowiła podjąć akcję zbrojną. 29 listopada 1830 wybuchło
powstanie listopadowe. W lutym 1831 do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie, które zostały przez
powstańców wyparte, jednak podzielony politycznie sztab powstańczy nie wykorzystał początkowego
zwycięstwa. Wojska rosyjskie nadrobiły straty w lipcu 1831 i wspomagane przez Prusy rozbiły powstanie dwa
miesiące później. Uczestników powstania skazywano na zsyłkę lub kary więzienia, zawieszono
funkcjonowanie sejmu i większości instytucji publicznych. Około 10 tys. osób opuściło Królestwo, tworząc
we Francji środowisko tzw. Wielkiej Emigracji. Represje w Królestwie Polskim utrzymano do śmierci
Mikołaja I[31]. Przysięga Kościuszki na Rynku w
Krakowie. Obraz Franciszka
Panowanie Mikołaja II przyniosło odwilż polityczną, amnestię dla zesłańców i częściowe przywrócenie praw Smuglewicza
obywatelskich. Równocześnie odrodziły się jednak tajne związki, głoszące hasła „rewolucji moralnej”, która
wkrótce opanowała społeczeństwo. Aby powstrzymać tendencje rewolucyjne, ugodowy polityk Aleksander
Wielopolski w styczniu 1863 zarządził rozpoczęcie poboru do wojska, który spiskowcy odebrali jako akt
agresji i zaatakowali rosyjskie garnizony, rozpoczynając powstanie styczniowe. Powstańcy podzieleni na
polityczne frakcje „białych” i „czerwonych” i pozbawieni spójnego dowództwa, prowadzili walki
partyzanckie. Powstanie stłumione zostało w sierpniu 1864. Po jego upadku nastąpiła kolejna fala
brutalnych represji, formalnie zlikwidowano również Królestwo Polskie jako oddzielną prowincję.

Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku były dla zaboru rosyjskiego okresem umiarkowanego rozwoju, w którym
społeczne i polityczne straty wywołane upadkiem powstania styczniowego równoważone były postępującym
procesem industrializacji miast oraz kształtowaniem się polskiej sceny politycznej, która w pełni zaistnieć
miała w początkach XX wieku[31]. Wojska rosyjskie wkraczają do
Warszawy w 1813 roku

Zabór austriacki

Rządzona przez dynastię Habsburgów Austria była politycznie najsłabsza – i od 1867, po klęsce w wojnie z
Prusami zarazem najbardziej liberalna – z trzech państw zaborczych. Z włączonych do Austrii ziem polskich
zostało utworzone Królestwo Galicji i Lodomerii. Nazwa ta miała wywodzić się od średniowiecznych księstw
ruskich, Halicza i Włodzimierza. Galicja była prowincją odległą od Wiednia, najmniej nowoczesną i
najbiedniejszą. W przeciwieństwie do zaboru rosyjskiego, w Galicji nie rozwinął się nigdy wielki przemysł,
nie powstała klasa robotników ani miejska klasa średnia. Poza kopalnią soli w Wieliczce i polami naftowymi Powstanie styczniowe, obraz
w Borysławiu Galicja nie przynosiła wielkiego dochodu. Klasę wpływową stanowiło kilka bogatych polskich Tadeusza Ajdukiewicza
rodzin arystokratycznych, średnia szlachta utrzymywała się z nierentownych folwarków i była w większości
zadłużona, natomiast wieś była poważnie przeludniona i bytowała na granicy nędzy. Jakość i długość życia
na wsi były najniższe ze wszystkich zaborów, często jedynym wyjściem dla galicyjskich chłopów był wyjazd z
kraju – tylko w ostatnich 25 latach XIX wieku Galicję opuściły 2 miliony osób.

Stolicą prowincji stał się Lwów, po 1846 roku do Galicji włączono też Wolne Miasto Kraków, dotąd
formalnie autonomiczne. Polacy stanowili 45% ludności; podobną część (41%) stanowili Ukraińcy, wcześniej
określający się jako Rusini. Do połowy XIX wieku Austria była scentralizowaną monarchią absolutną, w
której ziemie polskie nie odgrywały większej roli. W roku 1846 wybuchło zorganizowane przez szlachtę
powstanie krakowskie – niewielka niepodległościowa akcja zbrojna, która zbiegła się z wybuchem
antyszlacheckiego powstania chłopskiego, znanego jako rabacja galicyjska. Wybuch rabacji został częściowo Wawel w Krakowie, 1847. Obraz
sprowokowany przez Austriaków w celu zatrzymania działań szlachty i wewnętrznego skłócenia Jana Nepomucena Głowackiego
społeczeństwa. Powstanie krakowskie zostało stłumione, natomiast rabacja przekształciła się w obejmujące
całą Galicję brutalne rozruchy wymierzone w dwory. Ostatecznym skutkiem rebelii było powiększenie
międzyklasowych podziałów, ale też początek upadku feudalizmu i zniesienie pańszczyzny.

Od lat 60. XIX wieku grupa konserwatywnych polityków pod przywództwem Agenora Gołuchowskiego
dążyła do przyznania Galicji autonomii wewnątrz cesarstwa. W wyniku ich starań w latach 1867–1872
Galicja otrzymała szereg praw – ustanowiono Sejm Krajowy decydujący o sprawach prowincji, przywrócono
urzędowy język polski oraz polskojęzyczne wykłady na uniwersytetach, zakładano nowe instytucje nauki.
Mimo że sejm został zdominowany przez arystokrację, Galicja była jedynym zaborem, w którym Polacy
uczestniczyli w rządach. Rozwój naukowy przyczynił się do wykształcenia pokolenia wybitnych naukowców i
artystów, a Kraków i Lwów stały się centrami kultury. Druga połowa XIX wieku stała się w Galicji również
czasem formowania narodowego ruchu niepodległościowego zarówno dla Polaków, jak i dla Ukraińców. W
Krakowie rozpoczęły swoją działalność Legiony Piłsudskiego[32]. Pierwsza Kompania Kadrowa w
Krakowie, 1914

Zabór pruski
Na terenie Prus powstało mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków Wielkie Księstwo Poznańskie, które po powstaniach wielkopolskich w
latach 1846 i 1848 zlikwidowano.

II Rzeczpospolita

Dwudziestolecie międzywojenne

Za symboliczny początek II Rzeczypospolitej uznaje się 11 listopada 1918, w którym to dniu władzę wojskową w
Warszawie objął Józef Piłsudski. W wyniku jego działań wojska niemieckie wycofały się z miasta, po czym 22
listopada przyjął on dla siebie tytuł Tymczasowego Naczelnika Państwa[33]. Po zakończeniu I wojny światowej
zwycięskie państwa Ententy zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego.

Pierwsze lata po ogłoszeniu niepodległości były okresem niepokojów społecznych i konfliktów. W latach 1918–
1921 Polska prowadziła równocześnie sześć wojen ze swoimi sąsiadami. Toczyły się konflikty z Litwą i Ukrainą
dotyczące wschodniej granicy kraju, wybuchły trzy powstania na Śląsku i powstanie w Wielkopolsce przeciwko
niemieckim władzom na tych terenach, dochodziło do konfliktów z Czechosłowacją o sporne tereny graniczne. Belweder, siedziba Naczelnika
Najpoważniejszym konfliktem tego okresu była wygrana przez Polskę wojna polsko-bolszewicka w 1919. W Państwa, następnie Prezydenta
RP
1922 w granice RP włączono Litwę Środkową[34].

Podstawowym problemem II Rzeczypospolitej był brak spójności w ramach samego społeczeństwa polskiego.
Ludność wywodziła się z terenów trzech zaborów, które przez ponad stulecie stanowiły tereny różnych krajów.
Trudnością były też różnice pomiędzy mniejszościami narodowymi, które stanowiły liczną część społeczeństwa.
Osób określających się jako Polacy było około 68,9%, Ukraińców było 13,9%, Żydów 8,7%, Białorusinów 3,1% a
Niemców 2,3%. Około 75% ludności Polski mieszkało na wsi, której największymi problemami była bieda i duże
przeludnienie. Polska scena polityczna również była miejscem silnych konfliktów. Czołowe partie polityczne –
Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe i Narodowa Demokracja prezentowały diametralnie
różne wizje państwa polskiego. Tragicznym rezultatem tych napięć było, w grudniu 1922, zabójstwo prezydenta
Gabriela Narutowicza, związanego z PSL.

W pierwszych latach istnienia Polska przyjęła ustrój demokracji parlamentarnej – w styczniu 1919 odbyły się
pierwsze wybory do Sejmu, a 17 marca 1921 uchwalono tekst konstytucji. W roku 1924 w ramach kształtowania
gospodarki państwa i walki z rosnącą inflacją przeprowadzono pakiet reform premiera Władysława Grabskiego,
wprowadzono nową walutę – złotego oraz założono Bank Polski. Prowadzono duże inwestycje w przemysł
wydobywczy na Śląsku, rozbudowywano infrastrukturę elektryczną i kolejową, zbudowano Centralny Okręg Józef Piłsudski, naczelnik
Przemysłowy i nowy port morski w Gdyni. Okres międzywojenny był czasem intensywnego rozwoju kultury polskiej państwa w latach 1918–
– powstawały ważne dzieła literackie i malarskie, a również prace naukowe. Państwo skutecznie inwestowało w 1922
edukację, szczególnie w nauczanie początkowe na terenach wiejskich.

W 1926 roku, w sytuacji kryzysu politycznego Józef Piłsudski doprowadził do wojskowego zamachu stanu, znanego jako przewrót majowy. W
wyniku przewrotu system demokracji parlamentarnej został przekształcony w system autorytarny, w którym większość władzy obejmował
prezydent, natomiast wolność działania opozycji oraz wolność prasy i słowa została poważnie ograniczona. Władzę przejął Piłsudski oraz jego
współpracownicy, tworzący środowisko znane jako sanacja. Autorytarny sposób sprawowania władzy przez „pułkowników” przyczynił się do
dalszego rozszerzenia napięć społecznych i radykalnych postaw w czasie lat 30.[32]

II wojna światowa

1 września 1939 wojska hitlerowskich Niemiec uderzyły na Polskę. W pierwszych tygodniach po inwazji
rozegrało się kilka ważniejszych bitew, z których największą była przegrana przez polskie wojsko bitwa nad
Bzurą. 14 września wojska niemieckie rozpoczęły oblężenie Warszawy. Równocześnie z oblężeniem miasta
rozpoczęła się ewakuacja urzędów centralnych, rządu i prezydenta przez granicę południową do Rumunii.

17 września 1939 Polska zaatakowana została również przez Armię Czerwoną, której natarcie było skutkiem
tajnego porozumienia pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Walki trwały do początków października 1939 – 28
września skapitulowali obrońcy Warszawy, a 6 października zakończyła się bitwa pod Kockiem – ostatnia,
przegrana przez Polaków bitwa kampanii wrześniowej. wrzesień 1939 – niszczenie
polskiego szlabanu granicznego[35]
W czasie II wojny światowej II Rzeczpospolita zachowała podmiotowość[36], w stosunkach dyplomatycznych
do końca wojny reprezentowana była przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, który uzyskał
schronienie w Paryżu (do 1940), a następnie w Londynie[36].

Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy III Rzeszę i Związek Radziecki na podstawie dwustronnego
traktatu o granicach i przyjaźni zawartego 28 września 1939. Terytorium okupowane przez Związek
Radziecki zostało wcielone do ZSRR; zachodnia część terytorium okupowanego przez Niemcy została
wcielona do III Rzeszy, na pozostałej części utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo. Związek Radziecki
przekazał 26 października 1939 Wilno i część województwa wileńskiego pod okupację Litwy[27][26]. Także na
rzecz Słowacji Polska utraciła ziemie tworzące tzw. Polski Spisz i polską część Orawy[37]. Równocześnie z
wprowadzeniem władzy okupacyjnej rozpoczęły się represje wymierzone w społeczeństwo polskie. Na
terenach okupowanych przez Niemcy i ZSRR prowadzono masowe aresztowania i egzekucje osób pełniących Kolumny piechoty sowieckiej
wcześniej funkcje państwowe lub zaangażowanych w ruch oporu. W roku 1940 miała miejsce zbrodnia wkraczające do Polski 17 września
1939
katyńska. Szczególny rodzaj prześladowań wymierzony został przez Niemców w żydowską ludność Polski –
osoby pochodzenia żydowskiego zmuszone zostały do zamieszkania w zamkniętych dzielnicach – gettach,
stopniowo odebrane zostały im wszelkie prawa. W 1943 wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Od 1941
w niemieckich obozach zagłady zginęło około 90% Żydów będących obywatelami Polski. Hitlerowcy prowadzili również masowe wysiedlenia
ludności polskiej, w których wyniku wiele osób pozbawionych zostało miejsca zamieszkania i zmuszonych do przymusowej pracy na terenie
Niemiec. Odpowiedzią na represje i aresztowania była zbrojna działalność Państwa Podziemnego i organizacji ruchu oporu. Kulminacją tych
działań była akcja „Burza” i powstanie warszawskie w 1944.

Na wschodnich terenach II RP trwał natomiast konflikt ludności polskiej i ukraińskiej, którego apogeum była rzeź wołyńska, w której wyniku
zamordowanych zostało 50-60 tysięcy Polaków, a ponad 1000 polskich miejscowości zostało kompletnie zniszczonych.

Polska wśród wszystkich państw, które walczyły przeciwko Rzeszy Niemieckiej poniosła najwyższe straty osobowe w przeliczeniu na 1000
mieszkańców: 220 osób. Prócz strat biologicznych poniosła ogromne straty materialne, których wysokość wynosiła 48 688,9 mld dolarów
według wartości z 1938 roku. Zniszczenia wojenne miały katastrofalny wpływ na dochód narodowy, którego wartość spadła w 1945 roku do 38,
2% wartości dochodu przedwojennego. Równie wielkie były straty Polski w zakresie kultury, oświaty i nauki. Hitlerowcy zniszczyli lub zrabowali
43% dorobku kulturalnego Polski. Niemal doszczętnie zniszczono instytuty badawcze, towarzystwa naukowe i fundacje[38].

W wyniku działań II wojny światowej i w czasie okupacji zginęło około 16% obywateli Polski[39], zniszczonych zostało wiele miast, w tym niemal
całkowicie Warszawa[32][40][41].

Polska Rzeczpospolita Ludowa

W styczniu 1944 nacierająca na Wehrmacht Armia Czerwona przekroczyła granicę polsko-
radziecką sprzed 1939. 21 lipca 1944 w Moskwie utworzono Polski Komitet Wyzwolenia
Narodowego (PKWN), który sprawował władzę na terytorium Polski zajmowanym przez Armię
Czerwoną; w skład PKWN weszli wyznaczeni przez Józefa Stalina polscy działacze komunistyczni.
PKWN został przekształcony kolejno w Rząd Tymczasowy (31 lipca 1944) i Tymczasowy Rząd
Jedności Narodowej (28 czerwca 1945). W konsekwencji Stany Zjednoczone i Wielka Brytania
wycofały uznanie międzynarodowe dla rządu RP na uchodźstwie (ZSRR i Francja uznały już
PKWN w 1944). Władze komunistyczne w Polsce wyeliminowały z życia publicznego wszystkie
partie opozycyjne, wprowadziły terror policyjny i masowe aresztowania politycznych
przeciwników, głównie działaczy organizacji konspiracyjnych z czasów okupacji. W wyniku
sfałszowanych wyborów parlamentarnych (1947) zdecydowaną większość mandatów w Sejmie
Ustawodawczym objął Blok Demokratyczny (PPR, PPS, SD, SL).

W pierwszych latach po wyzwoleniu przeprowadzono wiele zmian społecznych i politycznych –

m.in. zasiedlenie tzw. Ziem Odzyskanych, nacjonalizację przemysłu oraz reformę rolną.
Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, w tym odbudowę zburzonej Warszawy. W
1948 powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, co spowodowało faktyczne wprowadzenie w
Polsce systemu jednopartyjnego. W 1952 państwo polskie zmieniło nazwę na Polska Obszar I i II RP we współczesnych granicach
Rzeczpospolita Ludowa, uchwalono również Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Polski ustalonych na początku istnienia PRL
Jednocześnie zwiększono terror policyjny oraz prześladowania opozycji, Kościoła katolickiego i
przedwojennych działaczy publicznych, które trwały aż do śmierci Stalina (1953). W 1956 odbył się
pierwszy w PRL strajk generalny oraz krwawo stłumione przez wojsko i milicję demonstracje w Poznaniu.

W wyniku zmian w Związku Radzieckim przeprowadzonych po śmierci Stalina również w Polsce

zmniejszono represje wymierzone w obywateli i powołano nowe władze, których przywódcą został I
sekretarz PZPR Władysław Gomułka. Nowy rząd podjął próbę zmiany relacji ze społeczeństwem i reformy
gospodarki, których jednak zaprzestano już po kilku latach. W latach 1960–1966 w całym kraju uroczyście
obchodzono Tysiąclecie Państwa Polskiego[42]. W 1968 władze rozbiły demonstracje studentów w
Warszawie i Krakowie, co stało się pretekstem do antysemickiej i antyinteligenckiej kampanii, w której
wyniku wiele osób zmuszonych zostało do emigracji. Po kolejnej fali brutalnie stłumionych strajków
robotniczych w 1970 roku Władysław Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza, a jego miejsce zajął
Edward Gierek.

Nowa ekipa rządowa podjęła próbę reformy gospodarki i przyspieszania wzrostu gospodarczego kraju. W
Edward Gierek odwiedzający PGR
wyniku reform wprowadzonych przez ekipę Gierka, które finansowano głównie z pożyczek zagranicznych,
rozpoczęto budowę wielu nowych zakładów przemysłowych, zmechanizowano rolnictwo, budowano masowo
osiedla mieszkaniowe. Podniósł się też poziom życia społeczeństwa, wzrosła dostępność wielu produktów
oraz wysokość zarobków. Z powodu błędów ekonomicznych wynikających ze stosowania centralnie planowanej
gospodarki już w roku 1975 doprowadzono do załamania gospodarki i dużego zwiększenia zadłużenia
zagranicznego Polski. Zmusiło to rząd do wprowadzenia dużych podwyżek cen żywności, na co społeczeństwo
zareagowało falą strajków i protestów, które wybuchły w czerwcu 1976. Strajki te zostały brutalnie stłumione przez
milicję, a ich uczestnicy objęci represjami. Protesty w 1976 doprowadziły do powstania pierwszych organizacji
opozycji antykomunistycznej.

Kolejne strajki wybuchły w lipcu i sierpniu 1980. Władze podjęły z protestującymi rozmowy, w których wyniku
podpisano porozumienia sierpniowe. Porozumienia te gwarantowały m.in. powstanie legalnego związku
zawodowego – NSZZ „Solidarność”. We wrześniu 1980 Edward Gierek został odsunięty od władzy, a jego miejsce
zajął Stanisław Kania, który jednak zrezygnował ze stanowiska w październiku 1981, zastąpił go Wojciech
Jaruzelski. Po ponad rocznym okresie względnej swobody politycznej, 13 grudnia 1981 Rada Państwa wprowadziła
na obszarze całego kraju stan wojenny; władzę de facto przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego,
ograniczono prawa obywatelskie, internowano liderów opozycji i in. Stan wojenny zniesiono w 1983[32][40][43]. Od
1983 zaczął się wzrost PKB, ale do końca dekady nie osiągnął on poziomu z 1978[44]. Strajk w Stoczni Gdańskiej
(1980)
W drugiej połowie dekady lat 80. władze państwowe rozpoczęły proces demokratyzacji i liberalizacji życia
społeczno-politycznego; w 1988 m.in. utworzono urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, zaniechano zagłuszania
audycji Radia Wolna Europa, rozpoczęto II etap reformy gospodarczej, Sejm przyjął ustawę Wilczka, podjęto rozmowy w Magdalence,
premierem został Mieczysław Rakowski, odbyła się telewizyjna debata pomiędzy Alfredem Miodowiczem i Lechem Wałęsą, zawiązano Komitet
Obywatelski „Solidarność”. W 1989 odbyły się obrady Okrągłego Stołu, w wyniku ustaleń których ponownie zarejestrowano NSZZ „Solidarność”
i NSZZ RI „Solidarność” oraz rozpoczęto przygotowania do „kontraktowych” wyborów parlamentarnych, które uważa się za cezurę między PRL i
III RP.

III Rzeczpospolita
W trakcie obrad Okrągłego Stołu ustalono, że w wyborach parlamentarnych kandydaci opozycji będą mogli
otrzymać maksymalnie 35% miejsc w Sejmie oraz dowolną liczbę miejsc w Senacie. Władze państwowe
zobowiązały się również do dopuszczenia do utworzenia wolnych mediów oraz do zakończenia represji
wobec opozycjonistów. Pierwsze częściowo wolne wybory odbyły się 4 i 18 czerwca 1989, w ich wyniku
Komitet Obywatelski „Solidarność” otrzymał maksymalną liczbę miejsc w Sejmie. 19 lipca 1989 gen.
Wojciech Jaruzelski został prezydentem wybranym przez Sejm. 24 sierpnia 1989 powstał pierwszy
demokratyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego.

Demokratyczne władze Polski przeprowadziły w czasie pierwszych lat III Rzeczypospolitej wiele istotnych Podpisanie przez prezydenta
zmian i reform. Zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska i przywrócono do godła orła w koronie. Aleksandra Kwaśniewskiego traktatu
dotyczącego przystąpienia Polski do
Równocześnie pogarszała się sytuacja gospodarcza. W wyniku ograniczenia inwestycji w latach 80. w 1989 Unii Europejskiej
zużycie maszyn i urządzeń w przemyśle osiągnęło 64%. W okresie rządów Jaruzelskiego kupiono za granicą
26 licencji, w latach 70. ponad 400. W pierwszym półroczu 1989 ponad połowę wydatków państwa
sfinansowano kredytem z NBP, czyli drukowaniem pieniędzy. Rezerwy walutowe banków były bliskie zera. W wyniku porozumień Okrągłego
Stołu w lipcu 1989 wprowadzono ustawową indeksację płac równoważącą inflację. W sierpniu uwolniono ceny żywności – dotacje do nich
osiągnęły prawie 40% dochodów państwa. Uwolnione ceny żywności wzrosły gwałtownie, a za nimi indeksowane płace, co umożliwiało dalszy
wzrost cen i płac w warunkach niedoboru towarów. Inflacja w okresie sierpień – październik osiągnęła 189% i ponad 600% w całym 1989[44].

W 1990 wprowadzono pakiet reform gospodarczych znanych jako plan Balcerowicza, w którym znacznie obniżono indeksację płac w celu
obniżeniu inflacji (więcej w popiwek), wprowadzono wolny rynek i obniżono deficyt budżetowy.

Wybory prezydenckich w 1990 roku wygrał Lech Wałęsa. W 1990 zawarto polsko-niemiecki traktat graniczny, potwierdzający granicę na Odrze i
Nysie Łużyckiej. W tym samym roku wybuchła afera FOZZ.

W 1997 przyjęto nową Konstytucję RP określającą zasady działania państwa.

Kolejnymi prezydentami III Rzeczypospolitej byli Aleksander Kwaśniewski (1995–2000 i 2000–2005), Lech Kaczyński (2005–2010),
Bronisław Komorowski (2010–2015) i Andrzej Duda (od 2015). Od ukształtowania III RP w 1989 w kraju istniało 18 ekip rządowych, których
działania doprowadziły do znacznego rozwoju państwa i wzrostu poziomu życia jego mieszkańców. Strategicznym celem rządów pierwszego
dwudziestolecia III RP było wejście do NATO i Unii Europejskiej, co zostało osiągnięte odpowiednio w 1999 i 2004 roku. Polska odgrywa istotną
rolę w rozszerzonej Unii Europejskiej, czego znakiem było m.in. pełnienie przez Jerzego Buzka w latach 2009–2012 funkcji przewodniczącego
Parlamentu Europejskiego[32] oraz pełnienie przez Donalda Tuska funkcji przewodniczącego Rady Europejskiej od 1 grudnia 2014.

Ustrój polityczny
Na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 Polska jest republiką parlamentarną z systemem parlamentarno-gabinetowym,
opierającą się na trójpodziale władzy.

Konstytucja
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej to najważniejszy akt prawny w Polsce, uchwalony 2 kwietnia 1997 przez Zgromadzenie Narodowe i
zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997. Został ogłoszony w Dzienniku Ustaw: Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 (http://isap.s
ejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19970780483), wszedł w życie 17 października 1997. Konstytucja złożona jest z preambuły i 13
rozdziałów, w tym 243 artykuły. Konstytucja określa charakter ustroju państwowego. Ukazuje sposób zorganizowania i działania głównych
organów państwa. Definiuje status prawny obywateli i sposób ich wpływania na politykę państwa.

Władza ustawodawcza
Władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowy parlament (Sejm – 460 posłów, Senat – 100 senatorów)
wybierany w bezpośrednich, powszechnych i tajnych wyborach parlamentarnych na 4-letnią kadencję od
dnia pierwszego posiedzenia. Jego głównym zadaniem jest stanowienie prawa poprzez uchwalanie ustaw
konstytucyjnych i zwykłych, w tym budżetowej, a także ratyfikowanie umów międzynarodowych. W
wyjątkowych przypadkach opisanych w Konstytucji możliwe jest rozwiązanie Sejmu (a jednocześnie Senatu)
przed upływem końca kadencji przez głowę państwa lub uchwałę przyjętą większością 2/3 głosów. Jego
przedłużenie możliwe jest jedynie w czasie stanu wyjątkowego lub do 3 miesięcy po zakończeniu kadencji.

Organizację Sejmu i Senatu, porządek prac oraz sposób powoływania i działalności ich organów określają Sala Posiedzeń w Sejmie
regulaminy uchwalone przez każdą z izb.

Sejm i Senat ze swego grona wybierają marszałka i wicemarszałków, którzy tworzą prezydium. Marszałek Sejmu jest najwyższym
przedstawicielem izby niższej parlamentu, przewodniczy obradom Sejmu oraz reprezentuje go na zewnątrz. Sejm i Senat powołują również
komisje parlamentarne: stałe, które mają za zadanie przygotowywanie projektów w dziedzinie ustawodawstwa i kontroli (obecnie działa ich 39:
25 w Sejmie i 14 w Senacie) oraz nadzwyczajne, powoływane w celu rozpatrzenia konkretnych spraw izby i ulegające rozwiązaniu po wykonaniu
zadania. Specjalnym rodzajem komisji nadzwyczajnej jest sejmowa komisja śledcza.
Posłowie i senatorowie mogą tworzyć kluby parlamentarne składające się z co najmniej 15
parlamentarzystów, a posłowie ponadto koła poselskie, dla utworzenia których potrzeba 3 posłów.

Przewodniczący klubów parlamentarnych wraz z członkami prezydium tworzą Konwent Seniorów, organ
zapewniający współdziałanie klubów poselskich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac izb w
polskim parlamencie. Posłom i senatorom w okresie sprawowania przez nich mandatu przysługuje
immunitet.
Sala Posiedzeń w Senacie

Proces legislacyjny

Prawo inicjatywy ustawodawczej, na mocy art. 118 Konstytucji RP i art. 32 Regulaminu Sejmu, przysługuje prezydentowi, rządowi, Senatowi,
grupie 15 posłów lub komisji sejmowej, a także grupie 100 tys. obywateli[45]. Projekt ustawy trafia do tzw. laski marszałkowskiej. Następnie
odbywają się trzy czytania w Sejmie. Ustawę przyjętą przez Sejm rozpatruje Senat, który ma prawo zgłosić do niej poprawki lub ustawę odrzucić
(po odrzuceniu ustawa wraca do Sejmu, gdzie bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej 230 posłów można odrzucić sprzeciw
Senatu). Uchwalona przez Sejm i Senat ustawa trafia następnie do Prezydenta RP, który może ją w ciągu 21 dni przyjąć i podpisać bądź zgłosić
weto i przekazać do ponownego rozpatrzenia Sejmowi (weto prezydenckie może być odrzucone przez izbę niższą parlamentu większością 3/5
głosów w obecności co najmniej 230 posłów) lub wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z Konstytucją.
Podpisaną ustawę publikuje się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.

System prawny

System prawny w Polsce ma charakter tzw. prawa stanowionego, tzn. nie wykorzystuje w procesie stosowania prawa zjawiska precedensu,
powszechnie występującego w krajach anglosaskich.

Władza wykonawcza

Organami władzy wykonawczej w Polsce są: Prezydent RP oraz Rada Ministrów[46]. Prezydent jest
wybierany w powszechnych wyborach prezydenckich na 5-letnią kadencję (wygrywa ten kandydat, który
otrzyma bezwzględną większość głosów). Może on sprawować tę funkcję maksymalnie przez dwie kadencje.
Według Konstytucji Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewnętrznych i
międzynarodowych, pełni funkcję zwierzchnika Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, stoi na straży
nienaruszalności i niepodzielności terytorium kraju oraz czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji. Do jego
uprawnień należy, m.in. podpisywanie ustaw przyjętych przez Sejm i Senat, ratyfikowanie umów
międzynarodowych, powoływanie sędziów, nadawanie obywatelstwa czy stosowanie prawa łaski[47].
Pałac Prezydencki w Warszawie
Organem doradczym Prezydenta RP w sprawach bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa
Narodowego. W sprawach szczególnie ważnych dla interesu państwa prezydent może zwołać Radę
Gabinetową – wspólne posiedzenie głowy państwa wraz z Radą Ministrów. W pełnieniu funkcji i
wykonywaniu obowiązków prezydentowi pomaga Kancelaria Prezydenta RP.

Rada Ministrów, czyli rząd, jest kolegialnym organem władzy wykonawczej. W jego skład wchodzą: prezes
Rady Ministrów (premier), wicepremierzy, ministrowie oraz przewodniczący komitetów.
Gmach Kancelarii Prezesa Rady
Tryb tworzenia rządu określony jest w Konstytucji RP, w myśl której, prezydent desygnuje Radę Ministrów
Ministrów
wraz z prezesem Rady Ministrów. Premier w terminie 14 dni przedstawia Sejmowi program działania rządu
(exposé) z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania (poparcia). Sejm uchwala wotum zaufania bezwzględną
większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przypadku, gdyby rządowi
nie udzielono wotum zaufania, Sejm w ciągu kolejnych 14 dni wybiera premiera oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów
według takich samych reguł głosowania. Prezydent RP powołuje tak wybrany rząd i odbiera przysięgę od jego członków. Na wypadek, gdyby w
takim trybie rząd nie został powołany, Konstytucja RP przewiduje inne rozwiązanie. Prezydent w terminie 14 dni powołuje Prezesa RM i na jego
wniosek członków RM. Sejm w ciągu następnych 14 dni udziela jej wotum zaufania, tym razem większością głosów. W razie nieudzielenia w
takim trybie rządowi wotum zaufania, Prezydent RP skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.

Władza sądownicza
Organami wymiaru sprawiedliwości w Polsce są: Sąd Najwyższy, sądy powszechne (rejonowe, okręgowe i
apelacyjne) oraz sądy szczególne (sądy wojskowe i administracyjne – wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny
Sąd Administracyjny). Wespół z Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym tworzą niezawisłą władzę
sądowniczą.

Podstawą władzy sądowniczej jest wyłącznie prawo, niezależne od innych organów państwowych. Sądy i trybunały
wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, wszyscy sędziowie i członkowie trybunałów podlegają wyłącznie
Gmach Sądu Najwyższego
Konstytucji RP i ustawom (a w wypadku Trybunału Konstytucyjnego – wyłącznie Konstytucji). Sędziowie nie mogą
w Warszawie
należeć do żadnej partii politycznej ani związków zawodowych (apolityczność). Nie wolno im również prowadzić
działalności publicznej sprzecznej z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.

Do kompetencji wymiaru sprawiedliwości należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa
administracyjnego.

Partie polityczne
Status prawny polskich partii politycznych określają: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawa z 27 czerwca 1997, w której zapisana jest
pełna definicja partii politycznej, brzmiąca następująco:

Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym
poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.

Artykuł 13 Konstytucji RP zakazuje istnienia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu,
faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie
przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

Każda partia, która nie łamie art. 13 Konstytucji, podlega wpisaniu do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w
Warszawie (wniosek musi być poparty przez co najmniej tysiąc pełnoletnich obywateli). Ewidencja partii politycznych jest jawna i dostępna dla
każdego. Po wpisaniu do ewidencji partia ma moc prawną i jest objęta ochroną prawną przewidzianą dla dóbr osobistych.

Obecnie (2017) zarejestrowanych jest 85 partii politycznych[48].

Partie w Sejmie od 2019

Po wyborach parlamentarnych w 2019 r. mandaty rozkładają się następująco w Sejmie[49]:

Prawo i Sprawiedliwość (43,59%, 235 mandatów, co daje władzę samodzielną)

Koalicja Obywatelska (27,40%, 134 mandatów),
Sojusz Lewicy Demokratycznej (12,56%, 49 mandatów)
Polskie Stronnictwo Ludowe (8,55%, 33 mandatów)
Konfederacja Wolność i Niepodległość (6,81%, 11 mandatów)
Mniejszość Niemiecka (0,17%, 1 mandat)

Komitety Wyborcze w Senacie od 2019

Po wyborach parlamentarnych w 2019 r. mandaty rozkładają się następująco w Senacie[50]:

Prawo i Sprawiedliwość – 48 senatorów

Koalicja Obywatelska – 43 senatorów
Polskie Stronnictwo Ludowe – 3 senatorów
Sojusz Lewicy Demokratycznej Borowski do Senatu – 2 senatorów
Lidia Staroń – Zawsze po stronie ludzi – 1 senator
Wadim Tyszkiewicz – 1 senator
KWW Krzysztof Kwiatkowski – 1 senator
Demokracja Obywatelska – 1 senator.

Polityka zagraniczna

Członkostwo w organizacjach międzynarodowych

III Rzeczpospolita jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych. Polska jest jednym z członków założycieli organizacji takich jak: ONZ,
Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (opuszczone w 2004 r.), Rada Państw Morza Bałtyckiego, Grupa Wyszehradzka, Trójkąt
Weimarski czy Trójkąt Kaliningradzki. Polska należy do Unii Europejskiej, NATO, Światowej Organizacji Handlu, Organizacji Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Międzynarodowej Agencji Energetycznej, Rady Europy, Organizacji
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Europejskiej Agencji Kosmicznej, Europejskie
Obserwatorium Południowe, G6, Wspólnoty Demokracji, Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, Inicjatywy Trójmorza, Komisji Ochrony Środowiska
Morskiego Bałtyku oraz wszystkich organizacji wyspecjalizowanych ONZ. Polska jest też obserwatorem przy Radzie Arktycznej,
Międzynarodowej Organizacji Frankofonii. Ponadto w związku z członkostwem w Unii Europejskiej należy do układu z Schengen i rozważa
integrację ze strefą euro.

Cele polityki zagranicznej Polski

Podstawowe cele polityki zagranicznej w latach 90. XX wieku pozostawały niezmienne mimo zmian politycznych w parlamencie i rządzie. Były
to: członkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej, współtworzenie stabilnego systemu bezpieczeństwa europejskiego opartego na współdziałaniu
NATO, UZE, OBWE oraz ONZ, utrzymywanie dobrosąsiedzkich stosunków z państwami regionu, działanie na rzecz współpracy regionalnej,
zrównoważona polityka wobec Zachodu i Wschodu, popieranie procesów rozbrojeniowych, ochrona tożsamości narodowej i dziedzictwa
kulturowego, rozwinięte kontakty z Polonią[51].

W początkach XXI wieku polityka zagraniczna Polski koncentrowała się na czterech priorytetach: osiągnięciu członkostwa w UE, umacnianiu
bezpieczeństwa państwa, poprawie stosunków ekonomicznych z zagranicą oraz umacnianie stabilności regionalnej i pozycji Polski w Europie
Środkowo-Wschodniej[52].

Minister Radosław Sikorski w exposé 7 maja 2008 sformułował kierunki polskiej polityki zagranicznej w pięciu obszarach[53]:

„Polska silna mocą solidarnej Unii Europejskiej” (pełniejsze wykorzystywanie możliwości wynikających z uczestnictwa w UE)
 „rola Polski w światowym systemie bezpieczeństwa” (bezpieczeństwo energetyczne, dywersyfikacja źródeł i szlaków dostaw surowców,
zaangażowanie w działania stabilizacyjne NATO, modernizacja NATO, ulokowanie elementów infrastruktury wojskowej Sojuszu w Polsce,
rozszerzenie NATO o Ukrainę i Gruzję);
„wzmocnienie wizerunku Polski na świecie”;
„Polonia” (zwiększenie liczby urzędów konsularnych, reforma polskiego systemu edukacyjnego, która pozwoli obywatelom na stałe
mieszkającym za granicą na kontynuację nauki w języku polskim oraz reedukację tych, którzy będą chcieli wrócić, głosowanie
korespondencyjne bądź przez Internet);
„nowoczesna służba dyplomatyczna”.

Siły zbrojne
Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej to główne określenie wojska
polskiego, dzielącego się na: Wojska Lądowe, Siły Powietrzne, Wojska
Specjalne, Marynarkę Wojenną oraz Wojska Obrony Terytorialnej. Ich
głównym zadaniem jest obrona granic Polski przed atakami z zewnątrz
oraz współpraca z NATO. Polskie siły zbrojne liczą 109 650 żołnierzy w
służbie czynnej (stan na rok 2017) oraz 1065 czołgów: T-72, PT-91,
Leopard 2 (wersje A5 i starsze, stan na wrzesień 2017).

Według rankingu Global Firepower (2016)[54] polskie siły zbrojne

stanowią 18. siłę militarną na świecie i 5. w Europie z rocznym PT-91
Leopard 2A4
budżetem na cele obronne w wysokości 9,36 mld dolarów (USD)[55].

Głównym zadaniem Sił Powietrznych jest prowadzenie operacji

mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych Rodzajów Sił Zbrojnych.
Składają się z Wojsk Lotniczych, Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Wojsk Radiotechnicznych. Ich
prekursorem były siły powietrzne Błękitnej Armii podczas I wojny światowej. Do 2004 nosiły nazwę: Wojska
Lotnicze i Obrony Powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej.
Jeden z 48 polskich F-16
Marynarka Wojenna odpowiada za obronę wybrzeża i wód terytorialnych. Pod względem organizacyjnym
jest związkiem operacyjnym – flotą. Początek wojenno-morskiej obecności Polski na Bałtyku datuje się na
XV wiek, natomiast współczesne polskie siły morskie powstały w 1918 po odzyskaniu niepodległości.

W ramach sojuszu NATO wojska USA stacjonują w Polsce w Orzyszu, Powidzu, Poznaniu, Świętoszowie, Żaganiu[56][57].

Podział administracyjny
Polska jest państwem unitarnym[58], a ustrój jej władzy lokalnej opiera się na dualizmie, gdyż poza agendami administracji rządowej istnieje
samorząd terytorialny[59], powołany do zadań publicznych niezastrzeżonych dla innych organów władzy[60]. Jego podstawową jednostkę
stanowi gmina[61].

Od 1 stycznia 1999 obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na

jednostki I stopnia – 16 województw

jednostki II stopnia – 380 powiatów, w tym:
66 miast na prawach powiatu – gminy o statusie miasta, wykonujące zadania powiatu,
potocznie zwane „powiatami grodzkimi”,
314 powiatów – skupiają od kilku do kilkunastu sąsiadujących ze sobą gmin, potocznie zwane
„powiatami ziemskimi”; mogą mieć siedzibę w mieście na prawach powiatu, które nie leży na
ich obszarze
jednostki III stopnia – 2477 gmin, w tym:
302 miejskie – gminy, które zawierają się w administracyjnych granicach miasta (w tym 66
gmin będących jednocześnie miastami na prawach powiatu),
638 miejsko-wiejskich – gminy, w skład których wchodzi miasto oraz kilka wsi,
1537 wiejskich – gminy, które na swoim terytorium nie zawierają miasta (z tego 158 takich gmin ma siedzibę w mieście poza swoim
obszarem, tzw. gmina obwarzankowa).

(według stanu z 1 stycznia 2019)

Samorząd terytorialny

W Polsce wyróżnia się trójszczeblowy samorząd[62]:

samorząd gminny
samorząd powiatowy
samorząd województwa.

Jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty i województwa) mają osobowość prawną[63] i zapewniony udział w dochodach
publicznych[64]. Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i przeprowadzane w głosowaniu tajnym[65].
Geografia
Morze
Polska zajmuje 9. miejsce w Europie pod względem powierzchni oraz 8. pod względem liczby Bornholm Bałtyckie
ROSJA LITWA
(DANIA)
ludności. Na świecie Polska zajmuje 70. miejsce pod względem powierzchni i 35. miejsce pod Ustka
Gdynia
(Obwód kaliningradzki)

względem liczby ludności[66][67]. Długość granic Polski wynosi 3511 km, w tym 440 km przypada na Kołobrzeg Gdańsk
Świnoujście Raczki
Elbląskie
granicę morską (linia wybrzeża Morza Bałtyckiego, która nie jest linią granicy państwa, wynosi POMORZE MAZURY

770 km). Do obszaru kraju wlicza się także morze terytorialne, a specjalne prawa przysługują Polsce w Szczecin Bydgoszcz Białystok

tzw. strefie przyległej[68]. KUJAWY

Poznań MAZOWSZE BIAŁO
N Wisła RUŚ
Graniczy z następującymi państwami[69]: I
E
WIELKOPOLSKA
Warszawa
M
C Odra Łódź
od zachodu: Y Wrocław Radom
Częstochowa Lublin
ŚLĄSK
Niemcy (467 km)
Gliwice MAŁOPOLSKA
od południa: Katowice
CZECHY Kraków Rzeszów
UKRA-
Czechy (796 km) INA
Rysy
Słowacja (541 km) SŁOWACJA
AUSTRIA
od wschodu:
Ukraina (535 km)
Białoruś (418 km)
od północy:
Litwa (104 km)
Rosja (z obwodem kaliningradzkim, 210 km).

Po roku 1945 dokonano drobnych korekt granic Polski. Ostatnia korekta granic miała miejsce w 2005
roku, ze Słowacją

W wymiarze północ-południe Polska rozciąga się na długości 649 km, to jest 5°50′. Powoduje to
różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski. Latem na północy dzień Mapa regionów fizycznogeograficznych
jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu, zimą – odwrotnie. W wymiarze wschód-zachód Polski
rozpiętość Polski wynosi 689 km, co w mierze kątowej daje 10°02′. Powoduje to, że w dniach
równonocy na zachodnim krańcu Polski Słońce zachodzi o 40 minut później niż na wschodnim.

Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego, jest to czas słoneczny południka 15°
przebiegającego m.in. na zachód od Jeleniej Góry, Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego oraz na
wschód od Szczecina. Zimą obowiązuje czas środkowoeuropejski (UTC+01:00), natomiast latem (od
ostatniej niedzieli marca do ostatniej niedzieli października) – czas środkowoeuropejski letni
(UTC+02:00).

Geometryczny środek Polski znajduje się w Piątku koło Łęczycy. Najstarszy (1775) obliczony
geometryczny środek Europy znajduje się w Suchowoli koło Sokółki, w województwie podlaskim. Przez
Polskę przebiega również granica pomiędzy kontynentalnym blokiem Europy Wschodniej a
rozczłonkowaną przez morza wewnętrzne Europą Zachodnią.

Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Polski:

49°00′ szer. geogr. N – szczyt Opołonek, Sieć hydrograficzna Polski

54°50′ szer. geogr. N – Jastrzębia Góra[g] w gminie Władysławowo,

14°07′ dług. geogr. E – zakole Odry koło Osinowa Dolnego,
24°09′ dług. geogr. E – zakole Bugu koło Zosina.

Ukształtowanie powierzchni
Przeważającą część obszaru kraju zajmują tereny nizinne wschodniej części Niżu Środkowoeuropejskiego, a
średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m., mediana wysokości 149 m n.p.m. Krainy geograficzne w Polsce
ułożone są równoleżnikowo (pasowo), przechodząc od terenów nizinnych na północy i w Polsce centralnej
do terenów wyżynnych i górskich na południu. Polska ma 70 szczytów powyżej 2000 metrów wysokości,
wszystkie w Tatrach. Najwyższym punktem kraju jest północno-zachodni wierzchołek Rysów w Tatrach
Wysokich (2499,1 m n.p.m.), najniżej położonym punktem jest depresja we wsi Marzęcino na Żuławach
Wiślanych (–2,07 m n.p.m.).

Dominujący w krajobrazie Niż Polski zawiera następujące części Niżu Środkowoeuropejskiego: Pobrzeża
Południowobałtyckie, Pojezierza Południowobałtyckie, Niziny Sasko-Łużyckie i Niziny Środkowopolskie.
Północno-wschodnia część kraju zajmuje Pobrzeża Wschodniobałtyckie, Pojezierza Wschodniobałtyckie
oraz Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie. Nadbużańskie krańce wschodnie znajdują się na terenie Polesia i Mapa hipsometryczna Polski
Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej. Polesie wchodzi w skład Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego a Wyżyna
Wołyńsko-Podolska stanowi zachodnią część Wyżyn Ukraińskich. Pas wyżyn, starych gór i towarzyszących
im obniżeń tworzą Masyw Czeski, tj. polska część Sudetów z Przedgórzem Sudeckim, oraz Wyżyny Polskie, na które składają się Wyżyna Śląsko-
Krakowska, Wyżyna Małopolska i Wyżyna Lubelsko-Lwowska. Podział Karpat na terenie Polski obejmuje Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem
Zachodnim i Północnym (Kotlina Ostrawska, Kotlina Oświęcimska, Brama Krakowska i Kotlina Sandomierska) oraz Karpaty Wschodnie z
Podkarpaciem Wschodnim (Płaskowyż Sańsko-Dniestrzański). Karpaty Zachodnie dzielą się na Zewnętrzne Karpaty Zachodnie i Centralne
Karpaty Zachodnie a Karpaty Wschodnie to Zewnętrzne Karpaty Wschodnie nazywane również Beskidami Wschodnimi (regionalizacja
fizycznogeograficzna Polski wg Jerzego Kondrackiego).

Rzeki i jeziora
Najdłuższe rzeki w Polsce to Wisła (o długości 1047 km), Odra (854 km, w granicach Polski 742 km), Warta (808 km), Bug (772 km; w granicach
Polski 224 km plus odcinek graniczny 363 km), Narew (484 km; w granicach Polski 448 km; odcinek graniczny 1 km) i San (443 km, w tym
odcinek graniczny 55 km).

Największe jeziora w Polsce to Śniardwy (113,8 km²) i Mamry

Mezoregiony fizycznogeograficzne
na tle podziału administracyjnego
(104 km²) na Mazurach. Są to stosunkowo płytkie jeziora morenowe.
Najgłębszym polskim jeziorem jest jezioro Hańcza (108,5 m), nieco
bardziej na wschód, na Pojezierzu Wschodniosuwalskim. Są to głównie
jeziora pochodzenia lodowcowego i są położone przede wszystkim w
północnej części kraju, zgrupowane na obszarach zwanych pojezierzami.
Na terenie Polski występuje 7081 jezior o powierzchni większej niż 1
ha[70] (ich łączna powierzchnia to 281 377 ha). W stosunku do roku Pojezierze Mazurskie
1954 liczba jezior zmniejszyła się aż o 2215, czyli ponad 11%.
Spowodowane to było szybkim zanikaniem najmniejszych jezior.
Jeziorność Polski wynosi tylko 0,9% powierzchni kraju[71]. Dla porównania w Szwecji jeziora zajmują ponad
8,5% powierzchni, a jezior o powierzchni powyżej 2 akrów (ok. 0,81 ha) jest tam ponad 97,5 tysiąca[72].

Gleby
Pokrywa glebowa w Polsce, podobnie jak niektóre inne elementy
środowiska, ma cechy przejściowe pomiędzy glebami
charakterystycznymi dla Europy Zachodniej i Wschodniej.
Powierzchniowo dominują gleby strefowe (powstałe pod wpływem
klimatu), jednak tworzą one na terenie kraju mozaikę zależną głównie
od podłoża geologicznego (skały macierzystej) oraz ukształtowania
powierzchni. Około 52% powierzchni zajmują gleby płowe oraz gleby Typowy krajobraz północnej Polski
brunatnoziemne, zaś ok. 26% powierzchni zajmują, powstałe na
utworach piaszczystych, gleby rdzawe, bielicowe i bielice. W dolinach
Zlewiska/Zlewnie Polski rzecznych dominują mady (ok. 5% powierzchni), w miejscach podmokłych lub wilgotnych zaś można
spotkać gleby organiczne (torfowe, murszowe), gleby glejowe i czarne ziemie. Wyraźne obszary zajmują
również, powstające na skałach węglanowych – rędziny, najbardziej urodzajne na obszarze Polski –
czarnoziemy, charakterystyczne dla obszarów górskich – gleby inicjalne i słabo ukształtowane, a także powstałe pod dominującym wpływem
człowieka – gleby antropogeniczne[73].

W Polsce grunty rolne i leśne klasyfikuje się również pod kontem użytkowym. Według bonitacyjnej klasyfikacji gleb ornych i użytków zielonych
w kraju powierzchniowo dominują gleby średnie (klasa IIIa-IVb – 63% gruntów ornych i klasa III i IV – 51,2% użytków zielonych), zaś najmniej
jest gleb najlepszych (klasa I i II – 3,7% gruntów ornych i 1,7% użytków zielonych)[74].

Klimat
Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. W
wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje klimat górski.

Latem temperatura z reguły waha się między 18 °C a 30 °C zależnie od

Średnia roczna temperatura
regionu. Średnia temperatura to od 17 °C na wybrzeżu do 19,3 °C na
Dolnym Śląsku i w okolicach Tarnowa. Zimą od około 0 °C w
Świnoujściu, –1 °C na Nizinie Śląskiej, Ziemi Lubuskiej i wybrzeżu, –
3 °C w Warszawie do poniżej –5 °C na Suwalszczyźnie, która uważana
jest za polski biegun zimna.
Opad normalny
Średnia roczna temperatura waha się od ponad 9 °C w okolicach
Wrocławia, Legnicy i Zielonej Góry do około 6 °C na Suwalszczyźnie.

Opady roczne wynoszą około 600 mm. Najniższe – około 500 mm – notuje się na Kujawach, co związane
jest z położeniem tego obszaru w cieniu opadowym pojezierzy; najwyższe – z wyjątkiem gór – notuje się na środkowej części wybrzeża i na
Wyżynie Śląskiej (około 750–800 mm rocznie).

Okres wegetacyjny trwa przeciętnie od 180–190 dni na północnym wschodzie kraju do 235 dni w okolicach Słubic, Głogowa i Wrocławia.

Średnio w roku na obszarze Polski występuje od 3 do 5 fal ciepła oraz od 2 do 4 fal chłodu. Obejmują one odpowiednio średnio od 18 do 36 oraz
od 13 do 28 dni w roku[75].

Liczba dni z pokrywą śnieżną jest zróżnicowana i wzrasta w miarę przesuwania się na wschód. Na Nizinie Szczecińskiej, Ziemi Lubuskiej i na
Nizinie Śląskiej pokrywa śnieżna zalega przez mniej niż 40 dni w roku, w centrum Polski około 60 dni, a na Suwalszczyźnie przez ponad 100 dni.
Dni gorące, z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C, występują od kwietnia do września, czasem także w październiku. Jest ich od około 10-20
na wybrzeżu do ponad 40 na Podkarpaciu i Nizinie Śląskiej. Dni upalnych, z temperaturą maksymalną powyżej 30 °C notuje się od 1 na północy
do 8 w okolicach Wrocławia, Tarnowa i Słubic.

Ekstremalne temperatury powietrza zanotowane na terytorium Polski to +40,2 °C (Prószków k. Opola, 29 lipca 1921 r.), +39,5 °C (Słubice, 30
lipca 1994 r.) oraz –42,2 °C (Olecko, 9 lutego 1929 r.), –41 °C (Siedlce, 11 stycznia 1940 r.), –40,6 °C (Żywiec, 10 lutego 1929 r.), –40,4 °C
(Olkusz, 10 lutego 1929 r.), –40,1 °C (Sianki, 10 lutego 1929 r.), –37,6 °C (Jabłonka, 27 lutego 1964 r.), –37 °C (Stuposiany, 28 grudnia 1996 r.),
–36,9 °C (Jelenia Góra, 10 lutego 1956 r.), –35,8 °C (Rzeszów, 28 lutego 1963 r.).

Budowa geologiczna
Na obszarze Polski stykają się trzy wielkie jednostki tektoniczne:

1. platforma prekambryjska wschodniej Europy (wschodnia i północno-wschodnia Polska);

2. platforma zachodnioeuropejska (patrz Pozaalpejska Europa Środkowa). Spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części
górotworów kaledońskich i hercyńskich (Sudety i Góry Świętokrzyskie); oddziela ją od platformy prekambryjskiej szeroka strefa szwu
transeuropejskiego (TESZ);
3. alpidy (Karpaty z Podkarpaciem) – częściowo nasunięte na obszar platformy zachodnioeuropejskiej.

Niemal cały Niż Polski przykryty jest grubą warstwą osadów polodowcowych - glin i żwirów na obszarach morenowych, piasków na terenach
sandrów. Dna dolin rzecznych i obszary ich delt zbudowane są z aluwiów, na niektórych terenach występują też złoża torfowe. Odsłonięcia skał
litych, wyłącznie osadowych, liczniej pojawiają się w pasie wyżyn. Na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej są to głównie wapienie, zaś w Niecce
Nidziańskiej - gipsy, dzięki czemu w obu tych regionach intensywnie rozwijają się zjawiska krasowe, w tym jaskinie. Wyjątkowo zróżnicowaną
budową geologiczną cechuje się najwyższa część polskich wyżyn - Góry Świętokrzyskie. Znaczna część z nich zbudowana jest z piaskowców
kwarcytowych, ale pojawiają się tu również wapienie, zlepieńce, dolomity i łupki. We wschodniej i południowo-wschodniej części Wyżyn
Polskich wapienie, łupki i piaskowce przykryte są często grubymi warstwami lessów i niewiele jest naturalnych odsłonięć skał litych. Najbardziej
zróżnicowaną budową geologiczną charakteryzują się Sudety, gdzie obok masywów zbudowanych ze skał krystalicznych, zwłaszcza granitów,
występują też ślady zjawisk wulkanicznych (bazalty i porfiry), liczne odsłonięcia skał piaskowcowych i soczewki wapieni. Zwłaszcza sudeckie
granity i piaskowce tworzą liczne formy geomorfologiczne w postaci skałek o zróżnicowanych kształtach. O wiele mniej zróżnicowaną budową
geologiczną cechują się polskie Karpaty, w większości zbudowane z miękkich skał osadowych, wchodzących w skład fliszu - piaskowców i
łupków. Na ich tle wyróżniają się dwa odmiennie litologiczne pasma - Pieniny, zbudowane z wapieni, oraz najwyższe góry Polski, Tatry, których
wschodnia część zbudowana jest z granitów, zaś zachodnia głównie ze skał osadowych - silnie skrasowiałych wapieni (wykształciły się w nich
najgłębsze i najdłuższe jaskinie Polski), lokalnie przykrytych czapami skał krystalicznych.

Błędne Skały w Górach Stołowych – zróżnicowane morfologicznie odsłonięcia piaskowców, jedna z ciekawszych formacji geologicznych
Polski

Środowisko naturalne
Środowisko przyrodnicze Polski jest urozmaicone. Większą część północnej granicy Polski oblewa Morze Bałtyckie, dalej zaś w kierunku
południowym rozciągają się: pojezierza i rozległe niziny. Na południu z kolei występują obszary wyżynne i dwa łańcuchy górskie: Karpaty i
Sudety, zamykające południową granicę Polski[76]. W 2014 w rankingu Environmental Performance Index (EPI) dotyczącym czystości i jakości
środowiska naturalnego na świecie Polska zajęła 30 miejsce[77].

Wybrzeże Bałtyku w okolicach Pucka

 Krajobraz Pomorza z wzgórza Rowokół – w tle przybrzeżne jezioro Gardno oraz wybrzeże Bałtyku

Pojezierze Kaszubskie

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

Góry Stołowe w łańcuchu Sudetów

Karkonosze, najwyższe pasmo górskie Sudetów

Tatry – jedyne góry typu alpejskiego w Polsce

Flora
Polska zajmuje dziesiąte, pod względem lesistości, miejsce wśród krajów Europy. Lasy zajmują powierzchnię 9,1 mln ha, czyli 29,2%
powierzchni kraju. Lasów w Polsce cały czas przybywa. Odpowiada za to „Krajowy program zwiększania lesistości”, zakładający wzrost
lesistości do 30% w 2020 i do 33% w 2050[78]. Największym kompleksem leśnym w Polsce są Bory Dolnośląskie. Na tle innych krajów Europy
Środkowej, w Polsce zachowały się rozległe obszary bagien, mokradeł i torfowisk. Należą do nich m.in. chronione prawnie Bagna Biebrzańskie –
siedliska hydrogeniczne zajmują ponad 40% powierzchni Biebrzańskiego Parku Narodowego[79].

W Polsce występuje blisko 3000 rodzimych i trwale zadomowionych taksonów w randze gatunku i
podgatunku roślin okrytonasiennych (Magnoliophyta)[80]. Poza tym występuje 67 gatunków paprotników
(Pteridophyta), 910 gatunków mszaków (Bryophyta), 2000 gatunków zielenic (Chlorophyta), 25 gatunków
ramienic i 39 gatunków krasnorostów (Rhodophyta)[81]. Z uwagi na krótką historię ewolucyjną ziem
polskich, wynikającą z plejstoceńskich zlodowaceń, krajowa flora uboga jest w endemity. Należą do nich
wiechlina granitowa, mniszek pieniński, przytulia krakowska i warzucha polska.

Fauna
Rozlewisko Biebrzy
Fauna Polski należy do prowincji europejsko-zachodniosyberyjskiej, wchodzącej w skład Palearktyki. Należy
ona do średnio zróżnicowanych pod względem gatunkowym i reprezentowana jest przez ok. 33 tys.
gatunków zwierząt (są szacunki, które mówią, iż po dokładnej analizie będzie to liczba znacznie wyższa,
dochodząca do 47 tys.). Znaczna część spośród tych gatunków występuje (lub występowała – jak żubr) nie
tylko w Polsce, ale też innych obszarach Europy.

Na terenie kraju występuje ponad 90 gatunków ssaków[82], 444 gatunki ptaków (z czego ok. 220 lęgowych),
9 gatunków gadów, 18 – płazów, 119 gatunków ryb (w tym 55 słodkowodnych), 5 gatunków
bezżuchwowców, ok. 260 gatunków mięczaków, 25–30 tysięcy gatunków owadów, ok. 1400 gatunków
pajęczaków, ok. 240 gatunków pierścienic, 5 – jamochłonów, 8 – gąbek oraz ok. 4 tysięcy gatunków Ruchome wydmy w Słowińskim
pierwotniaków. Parku Narodowym

Pod względem występowania gatunków zwierząt Polska dzieli się na 7 krain zoogeograficznych:
południowobałtycką, śląską, opolską, kielecką, karpacko-sudecką, krainę Jury polskiej i podalpejską.

Skład gatunkowy polskiej fauny ukształtował się dopiero po ostatnim

zlodowaceniu, kiedy to po ustąpieniu lodowców z terenów
południowych napłynęły nowe gatunki zwierząt. Dlatego polska fauna
uboga jest w endemity - ich przykładami są, występujące tylko w
Tatrach, chruścik Allogammus starmachi, a także chrząszcz goroń
tatrzański. Także w czasach historycznych zmieniała się lista zwierząt
żyjących na terenie kraju: niektóre gatunki zostały wytępione przez
Żubr w Puszczy Białowieskiej
człowieka (np. tury, tarpany) lub ustąpiły na skutek jego działalności,
m.in. niszczenia siedlisk (drop, perłoródka rzeczna, kulon, jesiotr,
Bocian biały – największa na świecie
skrzelopływka bagienna), inne zaś dołączyły do krajowych gatunków na
populacja gniazduje w Polsce
skutek naturalnej ekspansji (dzięcioł białoszyi, pliszka cytrynowa, szakal
(według danych z 2004 roku)[83]
złocisty, karlik średni). Teren Polski został również skolonizowany przez
gatunki obce, zawleczone przez człowieka, czy to na drodze świadomej
introdukcji (np. bażanty, muflony, daniele, amur biały), czy to w wyniku przypadku (jenoty, piżmaki, norki
amerykańskie, ostatnio też szopy pracze, z owadów m.in. stonki). Obecnie obserwuje się rekolonizację Polski
przez zwierzęta znajdujące się uprzednio na skraju wytępienia w granicach kraju, dotyczy to zwłaszcza
dużych ssaków (wilk, bóbr), kraj ten jest również ostoją wyjątkowo dużych populacji gatunków ginących w
wielu innych krajach Europy (bocian biały, wodniczka). Polska jest również krajem, w którym żubr został
W Polsce Łosie licznie występują na
uratowany przed całkowitym wymarciem w skali globalnej - tutaj rozpoczęto hodowlę ostatnich osobników, Podlasiu
odnalezionych w ogrodach zoologicznych i zwierzyńcach po I Wojnie Światowej i tutaj reintrodukowano po
raz pierwszy gatunek do naturalnych siedlisk. Niektóre gatunki w polskiej faunie są jednak nadal na skraju
wymarcia (np. kraska, dzierzba czarnoczelna, wąż Eskulapa).

Większość gatunków obecnie występujących w Polsce stanowią zwierzęta leśne strefy lasów liściastych (jak jelenie, sarny, dziki). W północno-
wschodniej części Polski żyją też gatunki typowe dla strefy tajgi, a nawet tundry (np. mszarniki jutta, puszczyki mszarne, łosie, zające bielaki), a
w południowo-wschodniej także gatunki stepowe (susły, żołny, siodlarka stepowa, poskocz krasny). Nieco odmienny od reszty kraju skład
gatunkowy ma fauna obszarów górskich (Karpaty, Sudety). Poza gatunkami typowymi dla tego typu środowiska (kozica, świstak tatrzański,
płochacz halny) żyją tam też zwierzęta wytępione na pozostałym obszarze kraju (rysie, żbiki i niedźwiedzie). Niektóre z gatunków polskiej fauny
są typowymi zwierzętami synantropijnymi (np. szczury i wróble).

Fauna polskiej strefy Bałtyku jest relatywnie uboga z powodu niskiego zasolenia tego akwenu. Brak jest w ogóle głowonogów, zaś pojedyncze
szkarłupnie i ukwiały pojawiają się jedynie sporadycznie w skrajnie zachodniej części polskiego wybrzeża. Tworzy ją zgrupowanie gatunków
typowo morskich (np. dorsz, śledź, kur diabeł, omułek jadalny), często osiągających mniejsze rozmiary ciała, niż w sąsiednim Morzu Północnym,
oraz - przynajmniej w zatokach i zalewach - gatunków słodkowodnych (np. szczupak, okoń, sieja). Z zaledwie trzech płetwonogich najczęstsza
jest foka szara, zaś jednym, stale występującym waleniem - znajdujący się na skraju wyginięcia morświn. Niektóre, zimnolubne gatunki zwierząt
w Bałtyku stanowią relikt z okresu Morza Yoldiowego (np. foka obrączkowana, podwój wielki, kur rogacz). Również w faunie polskiego Bałtyku
pojawiły się obce gatunki inwazyjne (np. krabik amerykański, babka bycza).

Ochrona przyrody
W Polsce prowadzi się aktywne działania mające na celu ochronę przyrody. Chociaż pewne działania w zakresie ochrony przyrody można
spotkać już w średniowieczu i wiekach późniejszych, to przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą
skalę dopiero w 2. połowie XX wieku. Najcenniejsze obszary chroni sieć parków narodowych i rezerwatów przyrody.

Po akcesji do Unii Europejskiej w Polsce wprowadzono także sieć obszarów Natura 2000, na których chroni się elementy przyrody zagrożone w
skali Europy. Poza obszarowymi formami ochrony obowiązuje prawna gatunkowa ochrona zwierząt, grzybów i roślin.
Na terenie kraju znajduje się 10 rezerwatów biosfery[85] oraz 13 obszarów wodno-błotnych wpisanych na listę ramsarską[86].

Demografia

Tatrzański Park Narodowy – Morskie

Oko – jedno z 5 najpiękniejszych
Woliński Park Narodowy
jezior świata według The Wall Street
Journal[84]

Ludność Polski

Rok Ludność Rok Ludność

1846 11 107 000 1970 32 642 000

1911 22 110 000 1978 35 061 000

1921 27 177 000 1988 37 879 000

1931 32 107 000 1990 38 183 000

1938 34 849 000 1995 38 610 000

1946 23 930 000 2000 38 654 000

1950 25 008 000 2005 38 191 000

1960 29 776 000 2010 37 774 078

Liczba ludności Polski w latach 1946–2009[87] (w tysiącach)

W okresie kształtowania się państwowości Polska obejmowała swym zasięgiem ziemie o powierzchni ponad ćwierć miliona km² z przeszło
milionem mieszkańców. Za czasów Kazimierza Wielkiego obszar państwa (około 270 tys. km²) zamieszkiwało ponad 2,5 miliona osób. Unia z
Litwą przyniosła radykalny przyrost demograficzny i terytorialny. Za czasów Batorego obszar państwa zbliżył się do 1 miliona km², a ludność w
końcu XVI wieku prawdopodobnie osiągnęła 9 milionów. W chwili utraty niepodległości wielonarodowościowe państwo liczyło co najmniej 13–
14 milionów mieszkańców, przy czym przez cały okres wspólnej państwowości z Litwą znaczną część ludności stanowiły osoby posługujące się
innym językiem niż polski (w końcu XVIII wieku było ich ok. 60%). Po odzyskaniu niepodległości w granicach Polski znalazło się kilka milionów
osób o innej niż polska narodowości, tak więc Polska przed II wojną światową była krajem wielonarodowościowym, gdzie mniejszości stanowiły
powyżej 30% ludności. W okresie między 1921 a wybuchem II wojny światowej liczba ludności wzrosła z 27,2 mln do 35,2 mln. Jednak zmiany
granic Polski po wojnie oraz przesiedlenia sprawiły, że obecnie Polska jest krajem nieomalże jednolitym etnicznie. Wszystkie mniejszości
narodowe łącznie nie przekraczają 3% ludności.

Po II wojnie światowej w Polsce zanotowano niespotykany nigdzie indziej (poza ZSRR) przyrost naturalny.
W latach 50. XX wieku w Polsce przybywało ponad 500 tys. mieszkańców rocznie (tyle osób zamieszkiwało
wówczas w Krakowie). Przyczyną tak dużego przyrostu naturalnego był ogromny ubytek ludności w czasie
wojny (według różnych źródeł od 6 do 10 milionów). Kolejny wyż demograficzny przyszedł z początkiem lat
70. oraz na początku lat 80. (zbliżenie się członków rodzin w czasie stanu wojennego). Od końca lat 80.
przyrost naturalny drastycznie spadł, by na początku XXI wieku zejść poniżej zera. Obecnie znów notuje się
nieznacznie większą liczbę urodzeń, gdyż w okres prokreacji wchodzi wyż demograficzny lat 70. Ponadto od
kilku lat obserwuje się prorodzinną politykę państwa („becikowe”, ulgi podatkowe), a także kobiety, które
odłożyły rodzicielstwo w latach 90. na rzecz kariery rodzą dzieci. Niemniej jednak z Polski do krajów UE Lanckorona, wieś założona
wyemigrowało (według różnych szacunków) od 500 tysięcy do ponad 2 milionów młodych ludzi, którzy prawdopodobnie w XII wieku przez
pragną założyć rodziny w nowym miejscu zamieszkania. W ostatnich latach ludność Polski ustabilizowała się niemieckich kolonistów. Zabytkowa
na poziomie 38,1 mln osób (w okresie od X 2006 do III 2009 liczba ta wahała się w wąskim przedziale drewniana zabudowa przy ul.
38,11–38,14 mln[88]). Według prognoz GUS z 2010 roku, liczba ludności w Polsce w 2030 miała wynieść ok. Piłsudskiego, niegdyś typowo polska

36,8 mln[89]. W 2008 i 2009 roku nastąpił wzrost liczby urodzeń. W 2008 roku w Polsce urodziło się 414
tys. dzieci, a w 2009 roku 418 tys[89].

Przyrost naturalny jest zróżnicowany regionalnie. Przyczyniają się do tego konteksty historyczne i
społeczne – np. na Górnym Śląsku występuje jedna z najwyższych w kraju dzietność na kobietę, a
mimo to ludność tego województwa się zmniejsza. Spowodowane jest to znacznymi migracjami,
głównie starszych osób, które w latach 70. przybyły tu do pracy w przemyśle, a teraz na emeryturze
wracają w swoje rodzinne strony. Z kolei Warszawa jest miastem w Polsce, o ujemnym przyroście
naturalnym a mimo to z powodu migracji liczba ludności miasta rośnie. Obszarami o najwyższym
przyroście naturalnym pozostają Małopolska, województwa północne i wschodnie (wyjątkiem jest
tutaj województwo podlaskie), a najniższy i ujemny przyrost naturalny odnotowuje się w
województwach zachodnich (z wyjątkiem Wielkopolski i Pomorza Zachodniego gdzie przyrost jest
dodatni) i centralnych, w szczególności w łódzkim.

Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się gminy miejskie (np. Legionowo). W skali
regionów gęstość zaludnienia jest najwyższa w województwie śląskim a najniższa w województwie
podlaskim (6,3 raza mniejsza niż w śląskim) (Stan zaludnienia województw w 2014 roku). Liczba mieszkańców powiatów. Wielkość powiatu
pokazuje liczbę jego mieszkańców, z pewnym
przybliżeniem. Każdy kolor to 1/5 całkowitej
Narodowości oraz grupy etniczne liczby powiatów.

Struktura narodowo-etniczna w Polsce według spisu ludności Polacy posługują się językiem polskim
z 2011 roku[90][91] zaliczanym do rodziny języków słowiańskich. Dla
pewnej części Polaków językiem ojczystym jest blisko z
Liczba (w
tys.) Różnica z nim spokrewniony język kaszubski. Język polski jest
Narodowość (w tym jako Udział % 2002 roku językiem urzędowym Rzeczypospolitej, jakkolwiek
jedyna (w tysiącach) prawo gwarantuje mniejszościom narodowym
deklaracja)
używanie ich własnych języków, zwłaszcza na
37 394 (36 97,09% obszarach, gdzie występują ich większe skupiska. W 21 Cmentarz tatarski w
Polacy 410
522) (94,83%) gminach[92] jako pomocnicze języki urzędowe Kruszynianach. Tatarzy
2,20% stosowane są język niemiecki, język kaszubski, język osiedlili się w 18 wioskach
Ślązacy[d] 847 (376) 674
(0,98%) litewski oraz język białoruski (tzw. gminy na polskich ziemiach
dwujęzyczne). królewskich, z łaski Jana III
0,61%
Kaszubi[d] 233 (16) 228 Sobieskiego, otrzymując
(0,04%)
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 roku tytuły szlacheckie bez
0,38% wymogu przejścia na
Niemcy 148 (45) 5 narodowość polską zadeklarowało 97,09%
(0,12%) katolicyzm, co było
ankietowanych (wliczając osoby deklarujące również
niespotykane w Europie w
Ukraińcy 51 (28)
0,13%
20 drugą narodowość). 887 tys. osób (2,26%)
(0,07%) owych czasach
zadeklarowało dwie narodowości – polską i niepolską,
0,12% 597 tys. osób (1,55%) zadeklarowało wyłącznie
Białorusini 47 (30) 2
(0,08%) niepolską narodowość, z czego 46 tys. osób
0,04% zadeklarowało dwie niepolskie narodowości. Najbardziej liczne mniejszości
Romowie 17 (10) 4
(0,03%) narodowe i etniczne stanowią Ślązacy[d] (847 tys.), Kaszubi (233 tys.), Niemcy (148
0,03% tys.), Ukraińcy (51 tys.), Białorusini (47 tys.), Romowie (17 tys.), Rosjanie (13 tys.),
Rosjanie 13 (5)
(0,01%)
7
Łemkowie (11 tys.), Litwini (8 tys.) i Żydzi (8 tys.)[90].
0,03%
Amerykanie[d] 12 (1)
(0,003%)
10 W Polsce nie obserwuje się masowego napływu imigrantów jak w krajach
zachodnich. Niemniej jednak coraz więcej przedsiębiorstw sprowadza pracowników
0,03% zza granicy, szczególnie z Ukrainy, Białorusi oraz Dalekiego Wschodu (Chiny,
Łemkowie 11 (6) 5
(0,02%)
Wietnam). Zajmują oni lukę na rynku pracy powstałą z powodu nasilonej w
0,03% ostatnich latach emigracji zarobkowej młodych Polaków. Źródła UE wskazują, że w
Anglicy[d] 10 (1)
(0,003%)
9
ciągu najbliższych lat i do Polski ściągać będą imigranci, głównie ze wschodniej
Nieokreślona 521 1,35% 254 Europy. Pojawiają się też, wraz z zagranicznymi przedsiębiorstwami otwierającymi
fabryki w Polsce, zagraniczni pracownicy średniego i wyższego szczebla
Ludność
ogółem
38 501 100% 271 kierowniczego wraz z rodzinami, w tym oprócz pochodzących z Europy Zachodniej i
Ameryki, także z Azji: Korei Południowej i Japonii.
Według oficjalnych danych na terytorium Polski legalnie mieszkało w 2012 roku około 5 tysięcy imigrantów z Afryki (posiadacze ważnych kart
pobytu). Głównymi krajami pochodzenia imigrantów z Afryki są kolejno: Nigeria, Tunezja, Egipt, Algieria, Maroko, Kamerun i RPA[93][94].

Miasta Polski
Według danych GUS, w Polsce jest 940 miast (według stanu na 1 stycznia 2019 r.). Najmniej
zaludnionym miastem Polski jest Opatowiec liczący 338 mieszkańców, najludniejsza zaś
Warszawa ma około 5221 razy więcej mieszkańców.

Najmniejszą powierzchnię posiada Stawiszyn (0,99 km²) a największą Warszawa

(517,24 km²)[95]. Najmniejszą gęstością zaludnienia charakteryzuje się Krynica Morska (12
osób/km²) a największą Legionowo (3996 osób/km²)[95]. Warszawa Kraków
Według większości niezależnych źródeł, największą aglomeracją, obszarem metropolitalnym, jak i
zespołem miejskim w Polsce jest aglomeracja katowicka (w zależności od źródła 2,7 do 5,3
miliona mieszkańców), następnie warszawska (2,1 do 2,8 miliona mieszkańców) oraz krakowska
(0,8 do 1,3 miliona mieszkańców) i łódzka (0,9 do 1,2 miliona mieszkańców)[96][97][98].

Badania przeprowadzone w ramach ESPON wykazały istnienie w Polsce 8 metropolii (Warszawa

– metropolia europejska III rzędu; Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin i Katowice
– IV rzędu).
Łódź Wrocław
Poniższa lista przedstawia największe miasta Polski (liczące ponad 100 tys. mieszkańców 31
grudnia 2017)[99][100]

Miasto Liczba mieszkańców Województwo

1 Warszawa 1 764 615 mazowieckie Poznań Gdańsk

2 Kraków 767 348 małopolskie

3 Łódź 690 422 łódzkie

4 Wrocław 638 586 dolnośląskie Szczecin Bydgoszcz

5 Poznań 538 633 wielkopolskie

6 Gdańsk 464 254 pomorskie

7 Szczecin 403 833 zachodniopomorskie Lublin Białystok

8 Bydgoszcz 352 313 kujawsko-pomorskie

9 Lublin 339 850 lubelskie

10 Białystok 297 288 podlaskie

Katowice Gdynia

11 Katowice 296 262 śląskie

12 Gdynia 246 306 pomorskie

13 Częstochowa 224 376 śląskie

Częstochowa Radom
14 Radom 214 566 mazowieckie

15 Sosnowiec 204 013 śląskie

16 Toruń 202 562 kujawsko-pomorskie

Sosnowiec Toruń
17 Kielce 196 335 świętokrzyskie

18 Rzeszów 191 009 podkarpackie

19 Gliwice 181 309 śląskie

20 Zabrze 174 349 śląskie

 21 Olsztyn 173 070 warmińsko-mazurskie

22 Bielsko-Biała 171 505 śląskie

23 Bytom 168 394 śląskie

24 Zielona Góra 139 819 lubuskie

25 Rybnik 139 129 śląskie

26 Ruda Śląska 138 578 śląskie

27 Tychy 128 211 śląskie

28 Opole 128 140 opolskie

29 Gorzów Wielkopolski 124 295 lubuskie

Rozmieszczenie miast w Polsce
30 Dąbrowa Górnicza 121 121 śląskie

31 Elbląg 120 895 warmińsko-mazurskie

32 Płock 120 787 mazowieckie

33 Wałbrzych 113 621 dolnośląskie

34 Włocławek 111 752 kujawsko-pomorskie

35 Tarnów 109 650 małopolskie

36 Chorzów 109 021 śląskie

37 Koszalin 107 670 zachodniopomorskie

38 Kalisz 101 625 wielkopolskie

39 Legnica 100 324 dolnośląskie

Polonia i Polacy za granicą

Oprócz populacji krajowej jest to szeroko rozumiana Polonia oraz rdzenni mieszkańcy terytoriów niegdyś w
granicach Rzeczypospolitej Polskiej, a znajdujących się obecnie poza granicami kraju. Polacy żyją w dużych
liczbach na Białorusi, Litwie, Ukrainie, w Czechach, Rosji (są tam m.in. historycznie rozproszeni po Syberii,
z koncentracją w Jakucji), w Kazachstanie (z powodu radzieckich zesłań), Niemczech (468 tys. w roku 2011),
Francji, Wielkiej Brytanii (916 tys. na koniec roku 2015[101]) i w większości państw Europy Zachodniej oraz
w Skandynawii (Polacy są najliczniejszą grupą obcokrajowców na Islandii), w Stanach Zjednoczonych i
Kanadzie, w Ameryce Południowej (szczególnie w Brazylii i Argentynie), a także w Australii.

Przez wiele dekad, Polacy emigrowali przeważnie do Stanów Zjednoczonych, Kanady, oraz Australii. W
dużej mierze są zintegrowani tamże, nadając w odczuwalnej mierze polskość miejscowej mozaice
Tablica poświęcona „Tym, którzy
społecznościowej, podobnie jak kiedyś Polska była mozaiką ludów. zostali na Kresach Wschodnich” w
Bielkowie koło Stargardu
Polacy na świecie to również liczna grupa pracujących zarobkowo, w XXI wieku głównie w Wielkiej Brytanii,
Niemczech, Irlandii i Holandii.

Wyznania religijne
Za członków poszczególnych Kościołów i związków religijnych przyjmuje się zazwyczaj osoby, które w stosunek członkostwa weszły (np. poddane
obrzędowi chrztu), nawet jeżeli w okresie późniejszym z niego wystąpiły. Wiarygodne dane statystyczne nie mogą więc zostać sporządzone
wyłącznie na podstawie oficjalnej dokumentacji Kościołów i zarejestrowanych organizacji religijnych, które to dane zbierane są przez GUS.
Sprawia to na przykład, że liczba Polaków bez wyznania prawdopodobnie jest znacznie zaniżona, a wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego –
znacznie zawyżona. Bardziej zbliżone do stanu faktycznego są zapewne dane zbierane np. przez CBOS, oparte na deklaracjach reprezentatywnej
grupy osób. Podczas spisu ludności w 2011 zadano pytanie o wyznanie, na które odpowiedziało 91% respondentów.

Największą wspólnotę religijną stanowi Kościół katolicki, do którego należy około 33,5 mln wiernych (2011)[102], co oznacza, że w obrządku
rzymskokatolickim ochrzczonych jest 87% mieszkańców Polski. W roku 2008 liczba wiernych wynosiła 33,69 mln[103]. Według autodeklaracji
respondentów CBOS w 2012 roku za katolików uważa się około 93,0% populacji, lecz światopogląd zaledwie 8% Polaków w pełni pokrywa się z
doktryną Kościoła katolickiego[104]. Wierzenia wielu Polaków cechuje bowiem daleko posunięta wybiórczość[105] oraz synkretyzm, niektórzy
włączają do swojego światopoglądu obok tradycyjnych pojęć katolickich również idee zaczerpnięte z religii
niechrześcijańskich, takie jak np. wiara w reinkarnację (26%) lub przeznaczenie (66%)[104]. Według badań
CBOS z 2012 roku 45% Polaków w sprawach wiary stosuje się do zaleceń Kościoła, 47% wierzy na swój
sposób, a 6% deklaruje się jako niewierzący, niezdecydowani lub obojętni religijnie[104]. W Polsce regularnie
praktykuje około 40% wszystkich wierzących i jest to po Malcie najwyższy wskaźnik w Europie, przy czym w
latach 80. praktykowało ponad 50%. Najmniej religijne są wspólnoty rzymskokatolickie w wielkich
miastach. W Warszawie, Szczecinie i Łodzi do kościoła uczęszcza regularnie niecałe 20% społeczeństwa;
najmniej religijnymi diecezjami są diecezja szczecińsko-kamieńska (26,8%), diecezja łódzka (26,9%) i
diecezja koszalińsko-kołobrzeska (27,4%), a najbardziej religijnymi są diecezje południowo-wschodnie: Klasztor o. Paulinów na Jasnej
diecezja tarnowska (67,8%), diecezja rzeszowska (63,1%) i diecezja przemyska (59%)[106]. Górze w Częstochowie – centrum
pielgrzymek w Polsce
Kościół greckokatolicki liczy 55 tys. wiernych, Kościół ormiańskokatolicki 5 tys., Kościół neounicki 147
osób[107][h]. Z tradycji katolickiej wywodzi się starokatolicyzm, do którego należy 47 tys. wiernych[107]
(Kościół Starokatolicki Mariawitów – 23,4 tys. wiernych[107], Kościół Polskokatolicki – 20,4 tys. wiernych[107], Kościół Katolicki Mariawitów – 2
tys. wiernych[107], Kościół Starokatolicki w RP – 1300 wiernych[107], Polski Narodowy Katolicki Kościół – 550 wiernych w 2007 r.)[108]. Obok
starokatolików działalność prowadzą grupy tradycjonalistów katolickich: lefebrystów i sedewakantystów.

Wspólnoty tradycji prawosławnej liczą ponad pół miliona wiernych (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – 504,4 tys.[109], Wschodni
Kościół Staroobrzędowców w RP – 1006 osób[107]). W Polsce mieszkają także przedstawiciele przedchalcedońskich Kościołów wschodnich
(Apostolski Kościół Ormiański – około 100 osób, Koptyjski Kościół Ortodoksyjny).

Do protestantyzmu przyznaje się około 150 tysięcy wiernych: Kościół Ewangelicko-Augsburski – 61,7 tys., Kościół Zielonoświątkowy – 24,2 tys.,
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 9,7 tys., Kościół Chrześcijan Baptystów – 5,3 tys., Kościół Nowoapostolski w Polsce – 5,3 tys., Kościół
Chrystusowy w RP – 5,1 tys., Kościół Boży w Chrystusie – 4,9 tys., Kościół Ewangelicko-Metodystyczny – 4,4 tys., Kościół Ewangelicko-
Reformowany – 3,5 tys., Kościół Wolnych Chrześcijan – 3,0 tys., Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa – 24 zbory, Kościół
Ewangelicznych Chrześcijan – 1,9 tys., Kościół Chrystusowy w Polsce – 1,7 tys., Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej – 1,2 tys., oraz
kilkadziesiąt mniejszych wyznań.

Wyznania restoracjonistyczne obejmują: Związek Wyznania Świadków Jehowy (124,1 tys. wiernych), Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma
Świętego – 1,8 tys., Świecki Ruch Misyjny „Epifania” – 1,4 tys. wiernych oraz Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (Mormoni)
– 1,6 tys. wiernych.

Inne grupy wyznaniowe liczą łącznie ok. 150 tysięcy członków; należą do nich: Muzułmański Związek Religijny – 1,1 tys. wiernych, Związek
Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej[110], Chrześcijański Kościół Głosicieli Dobrej Nowiny – 5,5 tys. wiernych. Kilka
prawnie zarejestrowanych w MSWiA związków wyznaniowych (jak Rodzimy Kościół Polski lub Rodzima Wiara) ma źródła w etnicznych,
przedchrześcijańskich wierzeniach Słowian. Grupy praktykujących buddystów powstają w Polsce głównie od lat 70. XX wieku; wiele z nich
zrzesza obecnie Polska Unia Buddyjska. W roku 1990 zarejestrowano hinduistyczne Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny.
Działają także grupy zwolenników masonerii, antropozofii i teozofii.

Największe w Polsce międzywyznaniowe organizacje chrześcijańskie to: Polska Rada Ekumeniczna zrzeszająca Kościoły protestanckie,
starokatolickie i prawosławne oraz Alians Ewangeliczny zrzeszający Kościoły, Zbory i organizacje związane z protestantyzmem ewangelikalnym.

Podczas spisu powszechnego w 2011 roku bezwyznaniowość zadeklarowało 2,4% ludności.

Gospodarka

Rok Wzrost PKB Rok Wzrost PKB Rok Wzrost PKB

Charakterystyka polskiej gospodarki
1992 1,5% 2001 1,0% 2010 3,8%[111]
Pod względem wielkości PKB, Polska jest szóstą 1993 3,8% 2002 1,4% 2011 5,0%[112]
gospodarką Unii Europejskiej i 25. gospodarką
świata (w 2016)[118]. 1994 5,2% 2003 3,8% 2012 1,6%[112]

1995 7,0% 2004 5,3% 2013 1,4%[112]

Produkt krajowy na głowę mieszkańca wynosił
według obliczeń MFW w roku 2014 nominalnie 1996 6,0% 2005 3,5% 2014 3,3%
14 378 dolarów, a po zmierzeniu parytetem siły 1997 6,8% 2006 6,2% 2015 3,8%
nabywczej 25 105 dolarów, co plasuje Polskę na
23 miejscu wśród 28 krajów Unii Europejskiej. 1998 4,8% 2007 6,7%[113] 2016 2,9%[114]
Centrum finansowe Polski
1999 4,1% 2008 4,9%[115] 2017 4,8%[116]
Tempo wzrostu gospodarczego stawia Polskę
wśród najszybciej rozwijających się państw 2000 4,0% 2009 1,8%[117]
Europy – w 2009 PKB wzrósł o 1,7%, co było jedynym dodatnim wynikiem w UE
(średnia -4,1%)[119]. Tempo wzrostu PKB per capita w Polsce w latach 1992–2002 należało według OECD do najwyższych na świecie i wyniosło
116%, z poziomu 4994 dolarów w 1992 do 10 800 dolarów według w 2002 r.[120] według parytetu siły nabywczej. Sektor usług odpowiada za
wytworzenie 62,7% całego PKB, przemysł 33,3%, rolnictwo 4%[121].

Polska uznawana jest przez ONZ za kraj bardzo wysoko rozwinięty ze względu na wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), który bierze pod uwagę
takie czynniki jak długość życia, średnią długość edukacji odbytej przez 25-latków i oczekiwany czas edukacji dzieci w wieku szkolnym, jak
również PKB per capita po zmierzeniu parytetem siły nabywczej[122]. Wskaźnik HDI wynosił w 2012 r. 0,821, dając Polsce 39. miejsce na
świecie na 187 uwzględnionych państw[123]. Według danych Eurostatu w 2013 roku polskie zadłużenie wynosiło 57,0% PKB, przy średniej
unijnej wynoszącej 87,1%[124].

Polska gospodarka jest gospodarką mieszaną. Sektor państwowy wytwarza obecnie około 25% PKB (Skarb Państwa kontroluje m.in. PKP,
KGHM, PKN Orlen, PGNiG i PZU) i jest to poziom porównywalny do takich państw, jak Francja czy Norwegia.
Po wejściu w 2004 do Unii Europejskiej dzięki m.in. uczestnictwu w unii celnej i jednolitym rynku oraz transferom z unijnego budżetu w latach
2004–2016 PKB Polski rósł szybciej niż średnia w UE, a polska gospodarka stała się bardziej otwarta i silniej powiązana z gospodarką
europejską i światową (m.in. nastąpił ponadtrzykrotny wzrost eksportu i wzrost ponaddwuipółkrotny importu towarów i usług, a także
dwukrotny wzrost napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych)[125].

Głównym partnerem handlowym Polski są państwa Unii Europejskiej i Rosja: na Niemcy przypada ok. 25% polskiego eksportu i 21%
importu[126].

Zatrudnienie
Struktura zatrudnienia w polskiej gospodarce odbiega od europejskich Rok Stopa bezrobocia[127][128].
standardów, gdyż 12,6% ludności pracuje w rolnictwie (przy średniej
1990 6,5%
unijnej 5,0%), w przemyśle pracuje 30,4% ludności (średnia UE to
24,9%), natomiast w sektorze usług pracuje 57% ludności Polski (średnia 1991 12,2%
UE to 70,1%)[129]. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15–64 lat wynosi 1992 14,3%
w Polsce 59,7%, podczas gdy średnia UE to 64,2%[129]. Według OECD w
1993 16,4%
2012 r. Polacy byli piątym (spośród państw UE drugim po Grekach)
najdłużej pracującym narodem na świecie – przeciętna roczna liczba 1994 16,0%
Siedziba Giełdy Papierów przepracowanych godzin na 1 pracownika wyniosła 1929[130]. 1995 14,9%
Wartościowej w Warszawie –
największej giełdy w Europie W związku z lepszą mechanizacją pracy wzrosła także wydajność pracy w 1996 13,2%
Środkowo-Wschodniej Polsce[131]. Polska ma także jeden z najniższych w Europie 1997 10,3%
współczynników przynależności do związków zawodowych, wynoszący
1998 10,4%
14% z przewagą w sektorze państwowym[132], w Irlandii wynosi on
45%[133], a w Szwecji 80%. Słabe związki są wskazywane jako jedna z przyczyn niskich płac w stosunku do 1999 13,1%
PKB, które w 2016 wyniosły 47,5% PKB, 8 punktów procentowych poniżej średniej UE, co dało 6 najniższy 2000 15,1%
wskaźnik w UE[134]. 2001 17,5%

W 2012 roku Polska zajmowała pierwsze miejsce spośród państw Unii Europejskiej pod względem liczby osób 2002 20,0%
pracujących na umowę na czas określony – 26,9%, podczas gdy w Unii Europejskiej jest to średnio 13,7%[129]. 2003 20,0%

Minimalne wynagrodzenie brutto w 2017 roku: 2000 zł[135], a przeciętna płaca brutto w sektorze 2004 19,0%

przedsiębiorstw wynosi 4221,50 zł[136]. 2005 17,6%

2006 14,8%
Zgodnie z danymi GUS, stopa bezrobocia w grudniu 2016 r. wynosiła 8,3%[137]. Została zrewidowana do
8,2%[128]. 2007 11,2%

2008 9,5%

Handel zagraniczny 2009 12,1%

2010 12,4%
Eksport w 2015 był szacowany na 200 mld dolarów[138], co daje ósme miejsce wśród państw Unii
2011 12,5%
Europejskiej oraz 26. miejsce w świecie[139]. Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem
eksportu są Niemcy (25,1% obrotu), Wielka Brytania (6,8%) i Czechy (6,3%)[126]. 2012 13,4%

2013 13,4%
Import w 2015 szacowany był na 197 mld dolarów[138] i dał 25. miejsce na świecie (ósme miejsce wśród
[140] 2014 11,4%
państw unijnych) . Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem importu są Niemcy (21,3%
obrotu), Rosja (14%) i Chiny (8,9%)[126]. 2015 9,7%

2016 8,2%
Bilans handlowy był w 2015 dodatni, nadwyżka obrotów towarowych wyniosła ponad 2,6 mld dolarów[141].
2017 6,6%

2018 5,6%
Największe przedsiębiorstwa w Polsce
2019 5,2%

W 2013 r. na dorocznej liście dwóch tysięcy największych spółek publicznych na świecie magazynu Forbes
znajdowało się osiem polskich przedsiębiorstw. Za największe z nich uznano PKO Bank Polski (580. miejsce w rankingu), PKN Orlen (650.
miejsce) oraz Polską Grupę Energetyczną (681. miejsce)[142]. Większość polskiego PKB wytwarzają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa.

W 2016 r. na liście 100 największych polskich firm prywatnych magazynu Forbes w czołowej dziesiątce znalazły się: Cyfrowy Polsat, LPP, CCC,
Synthos, Polpharma, FW KRUK, Ciech, Inter Cars, Asseco Poland, TZMO[143].

Patrz też: Największe banki w Polsce

Turystyka
Turystyka w Polsce ma wpływ na gospodarkę całego kraju poprzez rynek usług turystycznych. Do najbardziej atrakcyjnych dla turystów miast
należą Kraków, Warszawa, Wrocław, Gdańsk, Poznań, Szczecin, Lublin, Toruń i Zakopane. Bogatą ofertę turystyczną posiadają także Krynica-
Zdrój, Karpacz, Szklarska Poręba, Biecz, Zamość, Sandomierz, Kazimierz Dolny, Częstochowa, Gniezno, Frombork, Malbork, Gdynia, Sopot,
Kołobrzeg, Świnoujście i Międzyzdroje. Licznie odwiedzane są: Kopalnia soli Wieliczka, muzeum Dom Urodzenia Fryderyka Chopina w
Żelazowej Woli koło Sochaczewa, niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, wybrzeże Morza Bałtyckiego, Pojezierze Mazurskie oraz
Tatry, w których znajduje się najwyższy szczyt Polski oraz słynna Orla Perć. Popularnymi terenami wypoczynku są również Góry Świętokrzyskie,
Sudety, Beskidy, Pieniny, Jura Krakowsko-Częstochowska i Roztocze, a także pojezierza (Suwalskie, Wielkopolskie, Lubuskie i Pomorskie) oraz
okolice zalewów – Szczecińskiego i Wiślanego. Niektóre małe miasta Polski zrzeszone w międzynarodowym stowarzyszeniu Cittàslow dążą do
poprawy jakości życia poprzez ochronę środowiska naturalnego i popieranie różnorodności kulturalnej (w
tym promocję tradycyjnych lokalnych produktów) i dzięki temu stają się atrakcyjne dla turystów[144]. Wraz z
rozwojem infrastruktury drogowej rozwija się turystyka rowerowa (np. Wschodni Szlak Rowerowy Green
Velo)[145], natomiast na naturalnych ciekach wodnych i zbiornikach sztucznych są wytyczone szlaki
kajakowe, np. Szlak wodny Pilicy[146]. Wiele miast posiada specjalnie przygotowane oferty do zwiedzania ich
z dziećmi, m.in. Wrocław z wrocławskimi krasnalami, Warszawa, Kielce, Gdańsk i Szczecin[147][148][149][150].
Popularne są także miejscowości uzdrowiskowe, takie jak Połczyn-Zdrój czy Ciechocinek.

Polska jest częścią światowego rynku turystycznego i przeżywa obecnie wzrostową tendencję liczby
odwiedzających. W 2015 roku Polskę odwiedziło 16,728 mln turystów (4,6% więcej niż w roku poprzednim), Śnieżka – jedna z pierwszych gór
generując dla niej przychody na poziomie 9,728 mld dolarów[151]. W 2016 liczba przyjazdów do Polski europejskich odwiedzanych przez
wyniosła 80,5 mln. 17,5 miliona z tej liczby to przyjazdy uznawane za turystyczne (z przynajmniej jednym turystów
noclegiem)[152].

W listopadzie 2018 r. Polska zajęła 7 miejsce w Rankingu Turystyki Międzynarodowej „Tourism Rank”[153].

Polska w rankingach

Polska jest 4. na świecie producentem mebli[154].

Polska jest 3. na świecie producentem jabłek[155].
Polska jest 3. producentem autobusów w Unii Europejskiej[156].
Wskaźnik Jakości Życia 2011 (Quality of Life Index): 39 miejsce na 195 wyprzedzając Litwę, Chorwację i Portugalię[157].
World Investment Report 2011 (Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju – UNCTAD): Polska 6. najbardziej atrakcyjnym
do inwestowania krajem świata. Kraków został natomiast uznany za najbardziej perspektywiczne miasto dla działalności innowacyjnej na
świecie[158].
Wskaźnik Zaufania Inwestorów Zagranicznych 2013 (Foreign Direct Investment Confidence Index według przedsiębiorstwa
konsultingowego A.T. Kearney): 19. miejsce[159].

Infrastruktura i transport

Transport drogowy
Transport drogowy odgrywa w Polsce duże znaczenie, ponieważ ponad 85% ładunków
przewożonych jest ciężarówkami. Oprócz tego przez Polskę porusza się wiele pojazdów w ruchu
tranzytowym między Europą Zachodnią i Południową oraz państwami wschodniej części
kontynentu – Estonią, Białorusią, Litwą, Łotwą, Rosją, Ukrainą i innymi państwami.

W 2011 r. długość sieci drogowej wynosiła 412 tys. km, w tym 280 tys. km dróg o nawierzchni
twardej. Tym samym wskaźnik gęstości dróg o nawierzchni twardej wyniósł w 2011 r. 89,7 km na
100 km². Najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w województwie śląskim (180,1 km na
100 km²), najniższą zaś w warmińsko-mazurskim (53,2 km na 100 km²)[160].

Transport kolejowy
Stan autostrad i dróg ekspresowych w Polsce
Największym przedsiębiorstwem zajmującym się przewozami kolejowymi jest grupa PKP S.A., w istniejące
skład której wchodzi wiele spółek, m.in.: w budowie
planowane

PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. – odpowiedzialna za infrastrukturę kolejową,

PKP Cargo S.A. – odpowiedzialna za przewóz towarów,
PKP Intercity Sp. z o.o. – obsługująca połączenia „kwalifikowane”, tj. pociągi EC, EIC, EIP
oraz pasażerskie przewozy międzyregionalne dotowane z budżetu państwa (TLK[i], IC).

Z grupy PKP S.A. wydzielono i przekazano samorządom województw spółkę Polregio sp. z o.o.,
obsługującą głównie pasażerski ruch regionalny i w mniejszym stopniu ruch międzyregionalny.
Polregio jest aktualnie największym przewoźnikiem pasażerskim w Polsce[161].

W województwie mazowieckim pasażerski ruch regionalny realizują Koleje Mazowieckie,

Warszawska Kolej Dojazdowa i warszawska Szybka Kolej Miejska, w Trójmieście trójmiejska SKM,
w województwie dolnośląskim – Koleje Dolnośląskie, w województwie wielkopolskim – Koleje
Wielkopolskie, w województwie śląskim – Koleje Śląskie i w województwie małopolskim – Koleje
Małopolskie, województwie łódzkim – Łódzka Kolej Aglomeracyjna. W przeciwieństwie do spółek
grupy PKP są one własnością samorządów. W województwie kujawsko-pomorskim przewozy
wykonuje przedsiębiorstwo Arriva RP.
Sieć linii kolejowych w Polsce
Istnieje także wielu przewoźników niepowiązanych z grupą PKP (w tym wielu prywatnych),
obsługujących głównie transport towarowy. Kilku przewoźników posiada także licencję na przewóz
osób[162].
Zdecydowana większość infrastruktury kolejowej w Polsce znajduje się pod zarządem PLK S.A. Za dostęp do niej pobierane są od
poszczególnych przewoźników opłaty.

Łączna długość linii kolejowych wynosi 20 665 km[163].

Transport lotniczy
Cywilny transport lotniczy w Polsce zapoczątkowany został w 1919 pierwszym przelotem z pasażerami
na trasie z Poznania do Warszawy. W 1923 r. uruchomiono regularne linie lotnicze z Warszawy do
Gdańska i Lwowa, a w 1929 powstało przedsiębiorstwo Polskie Linie Lotnicze LOT.

Polskie linie lotnicze to PLL LOT, Enter Air i White Eagle Aviation. W 2016 największy udział w
przewozach pasażerów w Polsce miały: Ryanair, PLL LOT, Wizz Air[164].

Cywilne lotniska transportowe użytku publicznego (posiadające betonową drogę startową), według
liczby operacji lotniczych, to: Lotnisko Chopina w Warszawie, Kraków (Balice), Wrocław
(Strachowice), Katowice (Pyrzowice), Gdańsk (Rębiechowo), Warszawa-Modlin, Poznań (Ławica),
Łódź (im. Władysława Reymonta), Rzeszów (Jasionka), Szczecin (Goleniów), Bydgoszcz
(Szwederowo), Zielona Góra (Babimost), Lublin (Świdnik), Radom (Sadków). Oprócz nich istnieje
wiele innych lotnisk należących do aeroklubów. Największym polskim portem lotniczym jest stołeczne
Lotnisko Chopina[165].

Porty lotnicze w Polsce i liczba pasażerów

Transport wodny odprawionych w 2014

Żegluga morska i przybrzeżna jest w Polsce stosunkowo dobrze

rozwinięta, żegluga śródlądowa stosunkowo słabo. Korzystne warunki przyrodnicze i dostęp do wielu
zbiorników wodnych (Morze Bałtyckie, żeglowne rzeki Wisła, Odra, Warta i Noteć, Zalew Szczeciński, Zalew
Wiślany i in.) umożliwiają dalszy rozwój żeglugi i żeglarstwa.

Główne porty morskie to port Gdańsk, port Gdynia, port Szczecin, port Świnoujście i port Police.

W Polsce utrzymywane są połączenia promowe między Świnoujściem a Ystad i Trelleborgiem w Szwecji oraz
Odra w Szczecinie między Kołobrzegiem a Nexø w Danii, między Gdańskiem a Nynäshamn (Szwecja) i między Gdynią a
Karlskroną. Dodatkowo latem istnieje połączenie promowe między Świnoujściem a Rønne (Dania).

Śródlądowe połączenia promowe to m.in. przeprawa karsiborska w Świnoujściu oraz prom Kazimierz Dolny – Janowiec. Ponadto między
Szczecinem, Trzebieżą a Świnoujściem kursował wodolot (rejsy zostały wstrzymane w 2014 roku).

Transport miejski
Transport miejski w Polsce składa się głównie z autobusów i tramwajów. W Warszawie funkcjonuje jedyna w kraju sieć metra, w Trójmieście
natomiast SKM. Szybki tramwaj funkcjonuje w Szczecinie (Szczeciński Szybki Tramwaj), w Poznaniu (Poznański Szybki Tramwaj), w Krakowie
(Krakowski Szybki Tramwaj) i w Łodzi (Łódzki Tramwaj Regionalny – część najdłuższej w Europie linii tramwajowej); także Wrocław posiada
dużą sieć tramwajową. Ponadto w Lublinie, Gdyni, Tychach i Sopocie jeżdżą trolejbusy.

Telekomunikacja

Liczba aktywnych telefonów komórkowych: 54,9 mln (GUS, marzec 2013)[166]

Liczba telefonów stacjonarnych: 5,8 mln (GUS, marzec 2013)

Oświata i nauka
W Polsce po raz pierwszy obowiązek szkolny wprowadziła w Księstwie Warszawskim Izba Edukacji Publicznej w 1808[167]. W 1961 w szkole
podstawowej wprowadzono ośmioletni program nauczania[168].

Edukacja w szkołach publicznych w Polsce jest bezpłatna. Płatne są jedynie studia wyższe niestacjonarne.
Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego studia na drugim kierunku studiów stacjonarnych od roku
akademickiego 2015/2016 stały się bezpłatne. W roku akademickim 2012/2013 istniały 453 uczelnie
(publiczne i niepubliczne), na których kształciło się 1,7 mln osób. Na uczelniach pracowało 100,7 tys.
nauczycieli akademickich[169]. Wydatki na szkolnictwo wyższe ze źródeł publicznych i prywatnych stanowiły
w 2010 roku w sumie 1,5% PKB. Dla porównania na Słowacji wynosiły one 0,9%, w Wielkiej Brytanii 1,4%, a
w Danii i Finlandii 1,9% PKB[169]. Całkowite wydatki na edukację w 2009 roku osiągnęły 5,1% PKB[170].

W Polsce powstała jedna z najstarszych uczelni w Europie, Akademia Krakowska. Po kilku wojnach w XVII
w. i na początku XVIII polska nauka znajdowała się w stagnacji, do czasów Stanisława Augusta
Poniatowskiego. Powołano wówczas Komisję Edukacji Narodowej, pierwsze ministerstwo edukacji na
świecie. W tym czasie odradzało się także polskie piśmiennictwo, przemysł i handel. Dalszy rozwój został
stłumiony przez państwa ościenne w wyniku rozbiorów Polski. W XIX i XX wieku wielu polskich Ośrodki akademickie w Polsce
naukowców pracowało za granicą. Jednym z nich była Maria Skłodowska-Curie, która studiowała i
pracowała we Francji. Skłodowska-Curie otrzymała dwie Nagrody Nobla, pierwszą w dziedzinie fizyki, a
drugą w dziedzinie chemii. Odkryła ona dwa nowe pierwiastki promieniotwórcze, z których jeden nazwała „polon” (łac. polonium) na cześć
Polski będącej w owym czasie pod zaborami. W pierwszej połowie XX wieku Polska była rozwijającym się centrum matematycznym. Polscy
matematycy tworzyli lwowską szkołę matematyczną oraz warszawską szkołę matematyczną. Jednym z efektów ich prac było rozszyfrowanie
kodu Enigmy w 1932.

W rankingu 500 najlepszych uniwersytetów świata ARWU 2013, z Polski zakwalifikowały się dwa: Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet
Warszawski, obydwa w czwartej setce[171].

W roku akademickim 2012/2013 na różnego typu uczelniach w Polsce studiowało 29,2 tys. cudzoziemców, z czego większość stanowili studenci z
Europy, głównie Ukrainy (9,7 tys. osób) i Białorusi (3,4 tys. osób). Spośród cudzoziemców studiujących w
Polsce 17,7% było osobami polskiego pochodzenia[169].

Oprócz uczelni organizacją życia naukowego w Polsce zajmują się towarzystwa naukowe. Do najstarszych
wciąż działających należą Towarzystwo Naukowe Krakowskie, znane od 1872 roku pod nazwą Akademia
Umiejętności, Towarzystwo Naukowe Płockie, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Towarzystwo
Naukowe w Toruniu i Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Towarzystwa zrzeszające naukowców
poszczególnych dziedzin nauki to m.in. Polskie Towarzystwo Historyczne, Polskie Towarzystwo Filozoficzne,
Polskie Towarzystwo Matematyczne, Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, Polskie
Towarzystwo Botaniczne, Polskie Towarzystwo Lekarskie, Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie, Polskie
Uniwersytet Jagielloński – Collegium
Towarzystwo Promieniowania Synchrotronowego i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Poza granicami
Maius
kraju działa Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie.

Bezpieczeństwo publiczne
W Polsce działa system siedemnastu centrów powiadamiania ratunkowego, które obsługują zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów
alarmowych 112, 997, 998 i 999[172].

Opieka zdrowotna
Zgodnie z artykułem 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, każdy obywatel Polski ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie
od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.

Architektura i sztuki piękne

Zobacz też: Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Polsce, Zabytki w Polsce.

Geneza sztuki Polski sięga pradziejów (neolit). Po chrzcie Polski (966) Polska wchodzi w obszar cywilizacji
zachodniej i powstają pierwsze dzieła sztuki przedromańskiej i romańskiej. Ze względu na zmiany
terytorialne trwająca od połowy XIII – do II połowy XVI wieku sztuka gotycka rozwija się nierównomiernie.
Od XV wieku zauważa się relacje z kulturami wschodnimi. Od początku XVI stulecia zauważa się
zainteresowanie włoskim renesansem, a stulecie później barokiem, który trwa do lat 60. XVIII w. Od XIX
wieku w dobie zaborów wzrasta rola artystów pochodzenia krajowego, zarówno okresie Oświecenia,
romantyzmu, pozytywizmu, jak i modernizmu. W dwudziestoleciu międzywojennym upowszechniły się
między innymi tendencje awangardowe i idea stylu narodowego. Po ostatniej wojnie, która przyniosła w Plac Zamkowy w Warszawie z
kolumną Zygmunta III Wazy i
sztuce dotkliwe straty (w tym zbiorów i kolekcji zarówno sakralnych, jak i świeckich, które zostały planowo
Zamkiem Królewskim, w głębi Stare
zrabowane, lub niszczone przez okupantów) większość zniszczonych dzieł odbudowano i zrekonstruowano.
Miasto z archikatedrą św. Jana
Znaczną część zrabowanych zabytków odzyskano.
Chrzciciela i kościołem św. Marcina

Średniowiecze
Po chrystianizacji kraju rozpowszechnia się na terenie całej Polski sztuka przedromańska, a następnie od początku
XII w. romańska, która trwa do połowy XIII stulecia. Przykładem sztuki przedromańskiej są relikty katedr w
Gnieźnie, Poznaniu i Krakowie, palatia i kaplice centralne: między innymi na Ostrowie Lednickim. Cennym dziełem
rzemiosła artystycznego są wyroby złotnicze, np. czara włocławska. Najstarsze manuskrypty są dziełami
importowanymi, przykładami są Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmerański i Ewangeliarz Kruszwicki.
Dziełami architektury dojrzałego romanizmu są fragmenty katedry krakowskiej zwanej hermanowską z kryptą
Świętego Leonarda, pobliski kościół Świętego Andrzeja oraz kolegiaty w Tumie i Kruszwicy. Rozwinęła się rzeźba
architektoniczna m.in. w Strzelnie (zespół tympanonów fundacyjnych, kolumn z figuralnymi przedstawieniami
cnót i przywar), zespół portali i tympanonów z opactwa na Ołbinie. Malarstwo książkowe XII wieku egzemplifikuje
m.in. Biblia Czerwińska. Rzadkim przykładem plastyki jest rytowana posadzka z Wiślicy. Wysoki poziom
prezentuje metaloplastyka, w tym wyroby złotnicze (kielichy i pateny z Trzemeszna, Gniezna, Płocka i Kalisza) oraz
z brązu (Drzwi Gnieźnieńskie i Drzwi Płockie). Z XIII stulecia pochodzą najstarsze insygnia władzy takie jak
Szczerbiec miecz sprawiedliwości, a następnie koronacyjny królów Polski. Znajdujący się w skarbcu katedry
krakowskiej krzyż jest wykonany w XV w. ze starszych o dwa stulecia diademów książęcych. Na szeroką skalę
Romański kościół św.
rozwija się sztuka i architektura cysterska (klasztory w Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy) oraz zakonów
Andrzeja w Krakowie
mendykanckich (kościół Świętego Jakuba w Sandomierzu).

Sztukę gotycka na ziemiach polskich cechuje w pewnym sensie brak spójności chronologicznej jak artystycznej,
podyktowane było konsekwencjami rozbicia dzielnicowego i niezależności Śląska i Pomorza od Królestwa Polskiego, gdzie gotyk pojawił się
najwcześniej (formy przejściowe romańsko-gotyckie reprezentuje katedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim). W architekturze
dominuje recepcja gotyku redukcyjnego i północnego gotyku ceglanego. Rzadko budowano w całości z kamienia, tenże materiał służył często
wyłącznie do dekoracji rzeźbiarskiej. Na wielką skalę rozwija się budownictwo sakralne. Przykładami są kościoły na wrocławskim Ostrowie
Tumskim (katedra i kolegiata Świętego Krzyża) kościoły Marii Panny i Świętej Katarzyny w Krakowie, Najświętszej Marii Panny, Świętej
Katarzyny i Trójcy Świętej w Gdańsku, kościół Świętego Jakuba, katedra w Pelplinie, kolegiata w Wiślicy, ponadto kościoły w Olkuszu,
Gosławicach, Kamionnej, Starym Bielsku i wiele innych. Na szeroką skalę wznosi się we wszystkich regionach Polski zamki. Prym wiedzie
architektura krzyżacka w Prusach, na Pomorzu i w Warmii (zamki w Malborku, Lidzbarku Warmińskim). Przykładami z innych ziem są zamki w
Niedzicy Czersku, Dębnie. Architekturę municypalną reprezentuje ratusz we Wrocławiu, natomiast mieszkalną zespół kamienic w Toruniu,
Krakowie i Stargardzie. W różnym stopniu zachowały się mury miejskie z bramami i basztami. Dobrze zachowanie obwarowania posiadają
między innymi Szydłów, Byczyna, Paczków, Pyrzyce, Stargard (Brama Młyńska) oraz Kraków (Barbakan i Brama Floriańska).

Wraz z architekturą występują dzieła rzeźby architektonicznej (portale,

Wit Stwosz, Zesłanie Ducha
Świętego, fragment Ołtarza
Mariackiego
wsporniki, zworniki sklepień itp.). Do najcenniejszych przykładów
zalicza się dekorację zamku malborskiego, krakowskiego kościoła
Mariackiego i pobliskiego pałacu przy Rynku Głównym czy kościoła w
Strzegomiu. Dziełami rzeźby sepulkralnej są nagrobki Piastów Śląskich
we Wrocławiu, Opolu, Krzeszowie, Henrykowie, Lwówku Śląskim oraz
królów Polski w katedrze wawelskiej. Świadectwem XIV-wiecznej
mistyki są Pietà z Lubiąża, krucyfiksy z kościoła Bożego Ciała we
Wrocławiu, katedry w Kamieniu Pomorskim czy fary w Wągrowcu,
figurki jasełkowe klasztoru Klarysek w Krakowie. Powstają liczne figury Gotycki kościół św. Jakuba w Toruniu
Madonny z Dzieciątkiem (w tym Madonny na Lwach – ze Skarbimierza,
Lubiszewa, kościoła Świętego Marcina we Wrocławiu, Madonna z
klasztoru Karmelitek w Krakowie). Styl piękny egzemplifikują Piękna Madonna z Wrocławia, Madonna z
Krużlowej, wrocławski relikwiarz świętej Doroty. Coraz częściej wykonuje się retabula ołtarzowe,
najcenniejszymi przykładami są Ołtarz Mariacki w Krakowie dłuta Wita Stwosza, poliptyk w kościele
Świętych Stanisława i Wacława w Świdnicy, tryptyk w kościele w Książnicach Wielkich, Tryptyk z Pławna.

Malarstwo gotyckie na ziemiach polskich dzieli się na ścienne (polichromie w Małujowicach, Sielęcinie, kościele
Świętego Jana w Gnieźnie, kapitularza klasztoru w Lądzie, ruskie malowidła m.in. w kaplicy zamku lubelskiego),
witrażowe (Toruń, Chełmno, Włocławek, Kraków) książkowe (Legenda Świętej Jadwigi) i tablicowe. Przykładami są
Święta Anna Samotrzecia ze Strzegomia, Opłakiwanie z Chomranic Epitafium Wierzbięty z Branic krakowskie
poliptyki Dominikański i Augustiański, dzieła Jana Wielkiego, Poliptyk św. Jana Jałmużnika ponadto m.in.
wrocławski Ołtarz Świętej Barbary, ołtarz z Legendą Świętej Jadwigi, dzieła malarstwa gdańskiego jak Dyptyk
Winterfeldów, Duży i Mały Ołtarz Ferberów, Ołtarz Jerozolimski i wiele innych.

Wśród dzieł rzemiosła artystycznego wyróżniają się dzieła złotnicze fundacji Kazimierza Wielkiego, drewniane
stalle w kościele Franciszkanów w Toruniu, katedrze w Pelplinie i kościele Trójcy Świętej w Gdańsku, monstrancje
ze Staniątek, Wieliczki, Niepołomic, wyroby Marcina Marcińca, w tym relikwiarz świętego Stanisława i berło
Akademii Krakowskiej.
Opłakiwanie z Chomranic,
ok. 1450 r., Muzeum
Nowożytność Diecezjalne w Tarnowie

Za panowania Jagiellonów Polska przeżywa „złoty wiek”. Ostatni władcy tej

dynastii Zygmunt I Stary i Zygmunt II August rozpowszechniają w Polsce idee humanistycznego renesansu.
Gruntownie został przebudowany Zamek Królewski na Wawelu, który otrzymał bogaty wystrój wnętrz m.in.
z arrasami, malowane fryzami i dekoracją stropów (głowy wawelskie). Przy katedrze krakowskiej wzniesiono
kaplicę Zygmuntowską. Zmieniła się częściowo zabudowa mieszkalna m.in. przy ul. Kanoniczej. Renesans
upowszechnił się także na terenie Małopolski (dwór obronny w Szymbarku, pałac w Książu Wielkim) i
Wielkopolski (Ratusz w Poznaniu). Przykładem renesansowego „miasta idealnego” jest Zamość. Powstają
kamienice z podcieniami i attykami (Kazimierz Dolny). Formy renesansowe w mniejszym stopniu są
Rynek Wielki z ratuszem w Zamościu
powszechne na Śląsku (zamek w Brzegu) i Pomorzu (Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie). W
renesansowej rzeźbie zdominowały dzieła sepulkralnej (nagrobki Jana Michałowicza z Urzędowa). Powstają
także retabula ołtarzowe (m.in. ołtarza głównego katedry krakowskiej, obecnie w kolegiacie w Bodzentynie).
W malarstwie książkowym utrwaliły się formy gotyckie (Kodeks Baltazara Behema, dzieła Stanisława Samostrzelnika), a w malarstwie
sztalugowym zdominował portret (twórczość Marcina Kobera). Intensywnie rozwinęło się rzemiosło artystyczne – dzieła snycerskie, płatnerskie,
złotnicze czego przykładem jest srebrny kur Bractwa Kurkowego.

Od II połowy XVI stulecia powszechny staje się manieryzm, przede wszystkim na Śląsku i Pomorzu, gdzie przejmowano formy charakterystyczne
dla architektury Niderlandów. Przykładami są zabytki w Gdańsku takie jak Wielka Zbrojownia, Brama Zielona, Złota Kamienica, Lwi Zamek.
Exemplum gratia wrocławskiego manieryzmu jest kamienica Pod Gryfami przy Rynku. Innymi dziełami architektury śląskiego manieryzmu są
ratusz w Głogówku oraz dom Wagi Miejskiej w Nysie. Świadectwem sztuki reformacji są ambony w tym kazalnica w kościele św. Marii
Magdaleny. W Małopolsce niderlandzki manieryzm egzemplifikuje ołtarz główny fary w Bieczu, na Rusi zaś kościół Bernardynów we Lwowie.
Włoską odmianę manieryzmu reprezentują dzieła rzeźbiarskie Santi Gucciego. Przykładami architektury Małopolski i Rusi są zamek Krzyżtopór,
zamek w Krasiczynie, cerkiew Wołoska we Lwowie itp.

Barok w Polsce sięga początku XVII stulecia, jego wczesna faza jest ściśle związana z kontrreformacją i
panowaniem Wazów. Wzrosła potęga i autorytet duchowieństwa, w miejsce humanizmu lansowano myśli o
przemijalności i kruchości ludzkiego życia. Nowym centrum artystycznym staje się nowa stolica, Warszawa
gdzie przed zamkiem Królewskim postawiono kolumnę oznaczającą potęgę władzy króla. Świadectwem
działalności jezuitów jest m.in. kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Poza ośrodkami miejskimi powstają
monumentalne klasztory (m.in. na Bielanach, w Kalwarii Zebrzydowskiej, Czernej). Powstają liczne
rezydencje obronne, czego przykładem jest pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. W malarstwie
wczesnego baroku oprócz obrazów o tematyce religijnej i tradycyjnego portretu staropolskiego upowszechnił
się tzw. portret trumienny. Wnętrza kościołów otrzymują bogaty wystrój (m.in. ołtarze w kazimierskich
świątyniach św. Katarzyny i Bożego Ciała, stalle w tymże kościele). Pałac Jana III Sobieskiego w
Wilanowie
Po potopie szwedzkim, który zahamował ruch budowlany, nastąpił dalszy rozwój sztuki barokowej. Apogeum sztuki przypada na okres
panowania Jana III Sobieskiego, dla którego wzniesiono Pałac w Wilanowie. Liczne kościoły powstały na terenie całej Rzeczypospolitej
(przebudowa kościoła i klasztoru na Jasnej Górze, Kościół św. Anny w Krakowie, kościół farny w Łowiczu, kościół farny w Poznaniu, kościół
Filipinów w Gostyniu, kościół i klasztor Misjonarzy w Siemiatyczach) oraz na Śląsku (kościoły w Nysie) i Warmii (Święta Lipka). Powstają także
synagogi (Wielka Synagoga we Włodawie) i cerkwie. Budownictwo świeckie reprezentują pałace (Rydzyna, Nieborów), dwory szlacheckie
(Czyżew, Świdnik, Osówiec), liczne kamienice. Na dworze Jana III Sobieskiego działał malarz Jerzy Siemiginowski-Eleuter, w Wielkopolsce
tworzył m.in. Szymon Czechowicz, Małopolsce Franciszek Lekszycki, na Pomorzu m.in. Daniel Schultz, Anton Möller, a na Śląsku Michael
Willmann.

Na XVIII stulecie przypada w Polsce okres późnego baroku i rokoka. Centrum artystycznym rezydujących w Polsce i Saksonii Wettynów była
Warszawa, gdzie przebudowano zamek królewski, założono Oś Saską ozdobioną rzeźbami Jana Jerzego Plerscha, kościoły przy Krakowskim
Przedmieściu. Powstały rezydencje magnackie m.in. w Białymstoku, Radzyniu Podlaskim, Szczekocinach. Intensywnie budowano budowle
sakralne (Kościół Pijarów w Chełmie, kościoły w Kaliszu, Wieluniu, Lesznie, Krotoszynie itp.) z bogatym wystrojem wnętrz (kościół
Bernardynów w Leżajsku, katedra w Gdańsku-Oliwie itp.).

Najcenniejszymi dziełami późnego baroku na Śląsku są Uniwersytet Wrocławski z Aulą Leopoldina, opactwo Cystersów w Krzeszowie i kościół
św. Jadwigi w Legnickim Polu. Niedługo później również na Śląsku pojawiły się pierwsze budowle o cechach klasycystycznych, czego
najstarszym przykładem w Polsce jest Pałac Dietrichsteinów w Wodzisławiu Śląskim. Na Wileńszczyźnie działa architekt Jan Krzysztof Glaubitz,
na Rusi m.in. Bernard Meretyn i rzeźbiarz Jan Jerzy Pinzel.

XIX–XXI w.
Styl Stanisława Augusta łączy późne rokoko z klasycyzmem. Warszawski zamek został rozbudowany o kilka
reprezentacyjnych sal. Dominik Merlini wzniósł m.in. Łazienki Królewskie i Królikarnię. Na dworze
ostatniego króla Polski działa wedutysta Bernardo Bellotto i preferujący tematykę historyczną Marcello
Bacciarelli. Malarstwo późnego rokoka reprezentuje Jan Piotr Norblin. Do ok. 1830 r. powstawały dzieła o
formach w pełni klasycyzujących, takie jak np. Teatr Wielki zabudowa Placu Bankowego w Warszawie
(Antonio Corazzi), powstają nowe miasta (Kock) i założenia parkowe (Arkadia). Rzeźbę reprezentują dzieła
Bertela Thorvaldsena. Działali także artyści krajowi, m.in. architekci Jakub Kubicki (Belweder w Warszawie)
i palladianista Stanisław Zawadzki (pałac w Śmiełowie). Malarstwo przełomu XVIII i XIX w. reprezentuje
m.in. Zygmunt Vogel.
Jan Matejko, Stańczyk
Romantyzm w Polsce reprezentują malarze Piotr Michałowski Artur Grottger Henryk Rodakowski
poruszający wątek narodowowyzwoleńczy. W architekturze dominuje historyzm i eklektyzm. Na terenie
ziem polskich działał m.in. Karl Friedrich Schinkel, lansujący historyzm wznosząc swoje dzieła w Antoninie, Kołobrzegu czy Krzeszowicach. W II
połowie XIX stulecia malarstwo zdominował realizm i realizm historyczny. Codzienność stała się tematem płócien Aleksandra Gierymskiego,
wiejski krajobraz i widoki małych miasteczek malował Józef Szermentowski. Czołowym polskim akademistą był Henryk Siemiradzki. W
Krakowie i Paryżu działał Jan Matejko. Gros jego oeuvre zajmowała historia Polski; artysta podjął historiozoficzną percepcję przeszłości kraju.
Rzeźbę II połowy XIX wieku reprezentują Cyprian Godebski, Teodor Rygier, Pius Weloński, a architekturę m.in. Feliks Księżarski. Na Śląsku
działał neogotycysta Alexis Langer, lansujący nawrót do średniowiecznej pobożności. Industrializacja sprzyja rozwojowi miast (Łódź, Katowice,
Żyrardów) i osiedli robotniczych (Nikiszowiec na Śląsku). Powstają liczne wille i rezydencje fabrykantów. Na przełomie stuleci działa
neogotycysta Józef Pius Dziekoński. Motywy francuskiego impresjonizmu przyjęli m.in. Władysław Podkowiński i Józef Pankiewicz.

Okres Młodej Polski wiąże się z nie tylko symbolizmem, lecz także z poszukiwaniem indywidualnego
podejścia do sztuki. Działali malarze Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Olga Boznańska, Jan
Stanisławski, Jacek Malczewski; rzeźbiarz Wacław Szymanowski, architekci Teodor Talowski, Franciszek
Mączyński i Stanisław Witkiewicz, który preferował styl zakopiański. W architekturze przeważają formy
secesyjne (zabudowa ul. Piotrkowskiej w Łodzi), które wykorzystywano do aranżacji wnętrz (m.in. Dom
Lekarski z dekoracją i witrażami Stanisława Wyspiańskiego, Kawiarnia Jama Michalika w Krakowie
projektu Karola Frycza). Na szeroką skalę rozwinęło się wzornictwo przemysłowe, sztuka użytkowa
preferowana m.in. przez Jana Szczepkowskiego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w sztuce pojawiły się tendencje awangardowe. Kubizm Jacek Malczewski, Hamlet polski.
Portret Aleksandra Wielopolskiego
swobodnie interpretowali w swoich dziełach malarze Zbigniew Pronaszko, Władysław Strzemiński, Henryk
Stażewski, rzeźbiarz Xawery Dunikowski nie rezygnując z figuratywności. Działalność podjęły grupy
artystyczne, m.in. Stowarzyszenie Artystów Polskich „Rytm” (1922) i Stowarzyszenie Polskich Artystów
Grafików „Ryt” (1925). Architektura charakteryzowała się swobodną często uproszczoną redakcją form dawnych (dzieła Adolfa Szyszko-
Bohusza, Oskara Sosnowskiego) zaś pod koniec lat 20. zdominowały formy czyste, sprzyjające funkcjonalizmowi. Wielkim przedsięwzięciem
była budowa Gdyni. Na Śląsku preferowana jest niemiecka awangarda. Wśród dzieł wyróżnia się Hala Stulecia we Wrocławiu, dzieło Maxa
Berga.

Po zakończeniu II wojny światowej ma miejsce odbudowa zabytków i miast. Wielkimi przedsięwzięciami

Kazimierz Gustaw Zemła i Wojciech
Zabłocki, pomnik Powstańców
Śląskich w Katowicach, 1967 (2012)
była odbudowa Poznania, Gdańska i Warszawy ukoronowana rekonstrukcją Zamku Królewskiego. W
sztukach plastycznych nad socrealizmem zdominowały kierunki awangardowe. W latach 50. działała grupa
kolorystów (Jan Cybis, Hanna Rudzka-Cybisowa, Jan Szancenbach). Z późniejszych ugrupowań m.in. Grupa
Krakowska na czele z Tadeuszem Kantorem, Łódź Kaliska i wiele innych. Indywidualistami malarstwa są
m.in. Andrzej Wróblewski, Piotr Potworowski, Jan Tarasin, Jerzy Nowosielski, Ludwik Konarzewski
(junior), Jerzy Duda-Gracz, Zdzisław Beksiński. Wzrosło znaczenie polskiej grafiki (Mieczysław Wejman) i
plakatu (założenie Muzeum Plakatu w Wilanowie, twórczość m.in. Henryka Tomaszewskiego, Waldemara
Świerzego, Jana Młodożeńca). Przedstawicielami rzeźby są m.in. Magdalena Abakanowicz, Gustaw Zemła i
Władysław Hasior. Do upadku komunizmu w architekturze dominowało budownictwo wielkopłytowe.
Wyjątkowym przykładem jest katowickie Osiedle Tysiąclecia z charakterystycznymi „Kukurydzami”.
Powstały także pomysłowe dzieła jak Arka Pana w krakowskich Bieńczycach, katowicki Spodek i wiele
innych.
Po 1989 oprócz krajowych architektów (np. Stanisław Niemczyk), swoje dzieła w Polsce wznieśli m.in.
Daniel Libeskind i Norman Foster. Spośród najnowszych siedzib instytucji kultury na uwagę zasługują m.in.
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, Opera i Filharmonia
Podlaska – Europejskie Centrum Sztuki w Białymstoku, Centrum Dialogu „Przełomy” i Filharmonia im.
Mieczysława Karłowicza w Szczecinie, Brama Poznania ICHOT i ‘Aula Nova’ Akademii Muzycznej im.
Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu, Kieleckie Centrum Kultury oraz Centrum Edukacyjne Szklany
Dom w Ciekotach, a także budynki odrestaurowane, o funkcjach kulturalnych, komercyjnych lub
mieszkalnych, np. stołeczne Muzeum Powstania Warszawskiego, Polska Filharmonia Bałtycka im.
Fryderyka Chopina w Gdańsku, Centrum Kultury Euroregionu Stara Rzeźnia w Szczecinie, Manufaktura w
Filharmonia Szczecińska
Łodzi i lofty w miastach o długich tradycjach przemysłowych, jak Warszawa, Łódź lub Żyrardów.

Kultura

Język

Literatura
Literatura średniowieczna w Polsce powstawała pod wpływem krajów zachodnich i chrześcijaństwa.
W pierwszym okresie jej rozwoju (do końca XII wieku) na terenie kraju literatura rozwijała się Najstarsze zdanie zapisane w 1270 roku w
wyłącznie w języku łacińskim, była też zazwyczaj anonimowa. Na prozę składały się utwory języku polskim w Księdze henrykowskiej
hagiograficzne (np. żywot św. Wojciecha Brunona z Kwerfurtu), epistolograficzne, modlitewne i
dziejopisarskie (Kronika Galla Anonima, Chronica Polonorum Kadłubka). Poezja miała charakter
okolicznościowy, panegiryczny, liturgiczny (sekwencje i tropy) i żałobny. W okresie drugim (XII-XIV w.) w piśmiennictwie rozwijały się kazania
(Kazania świętokrzyskie). Pojawiły się pierwsze utwory w języku narodowym (Psałterz floriański, Bogurodzica), język polski wykorzystywany
był również w twórczości ustnej. Równouprawnienie zyskał dopiero w okresie trzecim (XIV-XVI w.), w którym powstały takie utwory jak tzw.
Lament świętokrzyski i Rozmyślanie przemyskie. Tworzono również polskie przekłady Biblii[173].

Początkowo literatura renesansowa powstawała w Polsce po łacinie za sprawą zarówno obcokrajowców

(Filip Kallimach, Konrad Celtis), jak i Polaków (Mikołaj Hussowczyk, Andrzej Krzycki). Utwory literackie
pisane po polsku pojawiały się coraz częściej od około 1543 roku, kiedy to większe uznanie zaczęli zdobywać
tacy pisarze jak: Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz. W tym okresie wzrosła również
popularność literatury o tematyce obywatelskiej. Apogeum rozwoju literatury renesansowej przypadało na
lata 1565–1590. Najważniejszymi pisarzami byli wtedy: Łukasz Górnicki, A.P. Nidecki i Jan Kochanowski.
Ten ostatni, tworząc pieśni, fraszki i tragedie stał się ojcem polskiego języka literackiego. Od 1590 do
początków XVII w. nastąpił zmierzch renesansu w literaturze polskiej[174].

Na polską literaturę barokową (XVII w.) składa się kilka nurtów, m.in. nurt religijny, rozwijający się pod
Muzeum Jana Kochanowskiego w
wpływem kontrreformacji (elegie, emblematy, kazania, pieśni, utwory hagiograficzne, parafrazy ksiąg
Czarnolesie
biblijnych, teksty o charakterze indywidualnym i medytacyjnym, np. Sępa Szarzyńskiego). Drugim nurtem
literatury baroku była twórczość jezuitów (głównie łacińska – epigramaty, ody, pieśni, ale także przekłady,
np. Biblia Jakuba Wujka). Powstawały również w obrębie tego nurtu traktaty religijne i polityczne (Skarga), modlitewniki, teksty
dramaturgiczne dla szkół. Innym nurtem była twórczość sarmacka (formy tradycyjne, nawiązujące do średniowiecza, rozwój poezji ziemiańskiej
i rycerskiej, popularność zdobywały sylwy domowe i pamiętniki). Poezja wyrażała poczucie marności dóbr doczesnych oraz przemijania miłości i
szczęścia (Roksolanki Zimorowica). Powstawały także erotyki (J.A. Morsztyn). W literaturze baroku wyodrębnia się również twórczość
sowizdrzalską (głównie anonimową), w której dominowała parodia, satyra, groteska i nonsens[175].

Epoka Oświecenia w Polsce rozpoczęła się w pierwszej połowie XVIII w. i związana była z kryzysem demokracji szlacheckiej i zagrożeniem
niezależnego bytu państwowego, stąd duża część literatury zajmowała się sprawami obywatelskimi i politycznymi. Twórczość taką uprawiali
m.in. Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz. Pisarze ci (podobnie jak Franciszek Bohomolec, Julian Ursyn Niemcewicz i Franciszek Zabłocki)
związani byli z klasycyzmem, nawiązującym do twórczości antycznej. Nurt ten stanowił ówcześnie oficjalny i popierany przez króla program
literacki Polski. Obok niego funkcjonował nurt sentymentalny, propagowany przez ośrodek Czartoryskich w Puławach. W ramach tego nurtu
tworzyli m.in. Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin. Najpopularniejszymi gatunkami epoki były: oda, sielanka, bajka i satyra.
Tworzono również poematy heroikomiczne oraz pierwsze polskie powieści[176].

Sytuacja utraty niepodległości w 1795 roku wpłynęła w znaczny sposób na literaturę polską, która pełniła odtąd funkcję utrzymywania
świadomości narodowej. Pod wpływem romantyzmu niemieckiego i angielskiego wykształcił się i rozwinął nurt polskiego romantyzmu,
początkowo rywalizujący z klasycyzmem i sentymentalizmem postanisławowskim, później zaś dominujący aż do 1863 roku. W okresie
porozbiorowym gromadzono podania, legendy i pieśni ludowe (Oskar Kolberg). Sytuację literacką zmienił upadek powstania listopadowego:
piśmiennictwo od tamtego momentu podzieliło się na literaturę krajową (powieści historyczne Kraszewskiego, gawędy szlacheckie Rzewuskiego,
komedie obyczajowe Fredry) oraz emigracyjną, gdzie powstały ważne dzieła dla polskiej literatury: Mickiewicza Dziady i Pan Tadeusz (który
został uznany za epopeję narodową), Słowackiego Kordian, Krasińskiego Nie-Boska komedia, a także wiele utworów Norwida, prekursora
polskiego parnasizmu. Nastąpił gwałtowny rozwój liryki, w tym poezji mistycznej, pojawiły się takie gatunki, jak dramat romantyczny, poemat
dygresyjny i szereg innych. Do dzieł powstałych w tamtym okresie odnosiły się wszystkie późniejsze epoki literackie[177][178].

Rok 1864 (upadek powstania styczniowego) uznaje się zazwyczaj[179] za początek pozytywizmu w Polsce. Sytuacja polityczna kraju, niewiara w
odzyskanie niepodległości metodą zbrojnego oporu oraz zainteresowanie odkryciami naukowymi, zmieniły rolę przypisywaną literaturze. Miała
być ona przede wszystkim użyteczna i reagować na aktualne wydarzenia i problemy społeczne. Zmniejszyło się znaczenie poezji (choć wciąż
powstawała, tworzyli m.in. Maria Konopnicka, Adam Asnyk), a najwyżej cenionym gatunkiem literackim stała się powieść realistyczna (m.in.
Meir Ezofowicz i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej oraz Lalka Bolesława Prusa) lub tendencyjna (m.in. Kraszewski Dziadunio, Orzeszkowa Pan
Graba, Pamiętnik Wacławy). Tworzono również liczną nowelistykę (Konopnicka, Sienkiewicz, Prus), a także powieści historyczne, takie jak:
Faraon Prusa oraz Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy, Quo vadis Henryka Sienkiewicza[180].
Młoda Polska jest samookreśleniem grupy artystów z lat 1890–1918 i pochodzi z manifestu programowego Artura
Górskiego, w którym skrytykował on pozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. W programie
zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty, podniesiono go do rangi wieszcza, zwykłego człowieka zaś nazwano
„filistrem”, czyli osobą ograniczoną. Żądano wolności oraz oddzielenia sztuki od dziedzictwa kulturowego. Powstaje
hasło „sztuka dla sztuki” oznaczające rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położenie nacisku na
indywidualizm i jednostkowe przeżycie. Jednocześnie niektórzy twórcy kontynuowali problematykę wyzwoleńczą.
Wtedy tworzyli Jan Kasprowicz, Tadeusz Miciński, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski. Ważną
postacią okresu Młodej Polski był Stanisław Przybyszewski, z którego dorobku na uwagę zasługują powieść Il
Regno Doloroso oraz autobiografia Moi współcześni.

Polska miała w XX wieku czterech noblistów w dziedzinie literatury: Henryka Sienkiewicza, Władysława Reymonta,
Czesława Miłosza i Wisławę Szymborską. Inni ważni pisarze to Witkacy, Bruno Schulz i Witold Gombrowicz,
których zalicza się do awangardy; twórca fantastyki naukowej Stanisław Lem, który przewidział w swoich dziełach
ogromną liczbę odkryć naukowych, które stały się faktem: biotechnologia, sieć, rzeczywistość wirtualna;
reportażysta Ryszard Kapuściński, którego portrety innych kultur i nacji są szeroko cenione i przekładane na inne
języki. Inni ważni pisarze to: Zbigniew Herbert, Sławomir Mrożek, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Tyrmand, Adam Mickiewicz, Pan
Stefan Chwin, Jerzy Prokopiuk, Robert Stiller, Andrzej Waligórski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Julian Tadeusz, 1834, strona
Tuwim, Ferdynand Goetel, Piotr Kuncewicz, Paweł Jasienica, Stanisław Jerzy Lec, Tadeusz Boy-Żeleński, Tadeusz tytułowa
Różewicz, Józef Mackiewicz, Andrzej Bobkowski, Zofia Nałkowska, Krzysztof Kamil Baczyński, Stanisław
Barańczak, Adam Zagajewski, Tadeusz Konwicki, Stefan Wiechecki, Marcin Świetlicki, Andrzej Stasiuk, Eustachy
Rylski i Jerzy Sosnowski.

Filozofia
Pierwszym znanym filozofem polskim był Witelon, właściwy rozwój filozofii polskiej wiąże się jednak dopiero z
założeniem Akademii Krakowskiej – jak inne uniwersytety środkowoeuropejskie, uczelnia ta powstała w czasach
stopniowego zmierzchu myśli scholastycznej. Najszerzej znani polscy filozofowie średniowieczni uprawiali przede
wszystkim filozofię praktyczną, zwłaszcza powiązaną z koncyliaryzmem myśl społeczną i polityczno-religijną: czynił
tak już Mateusz z Krakowa, do innych kluczowych reprezentantów tego nurtu należeli Paweł Włodkowic, Jan z
Ludziska i Jan Ostroróg. Na gruncie filozofii spekulatywnej uprawiane były wszystkie główne kierunki filozoficzne
późnej scholastyki, tj. tomizm, albertyzm i szkotyzm (via antiqua; główni reprezentanci: Jan z Głogowa, Jakub z
Gostynina, Jan ze Stobnicy) i nominalizm (via moderna, główni reprezentanci: Jan z Paradyża, Benedykt Hesse).

Najwybitniejszym reprezentantem humanizmu był w XV wieku Grzegorz z Sanoka, do wczesnej recepcji Muzeum Regionalne im.
humanizmu w Polsce przyczynił się także Włoch Filip Kallimach. Głównymi reprezentantami myśli Władysława St. Reymonta w
humanistycznej, często o raczej publicystyczno-politycznym niż czysto filozoficznym charakterze, byli w Polsce Lipcach Reymontowskich
Sebastian Petrycy, Adam Burski, Stanisław Orzechowski, Łukasz Górnicki, Andrzej Frycz Modrzewski. Szeroko upamiętniające powieść
znana była myśl ariańska: prace Faustyna Socyna i Szymona Budnego. Znaczące elementy filozoficzne, zwłaszcza w „Chłopi”
dziedzinie metodologii nauk przyrodniczych, zawierają dzieła Mikołaja Kopernika.

W XVI wieku na uniwersytetach kontynuowano filozofię szkolną, która odrodziła się wraz z przybyciem do Polski
jezuitów. Głównym ośrodkiem filozofii jezuickiej była Akademia Wileńska – dużą popularność w Europie zyskał
podręcznik logiki Marcina Śmigleckiego, a także dzieło Jana Szydłowskiego. W XVII-wiecznej Polsce rozwijała się
także filozofia innowiercza, a zwłaszcza ariańska. Jej przedstawicielami byli krytyk Kartezjusza Johann Ludwig von
Wolzogen oraz Samuel Przypkowski i Andrzej Wiszowaty. Pisma filozoficzne pozostawił też poeta i prozaik
barokowy Stanisław Herakliusz Lubomirski.

Od XVII wieku docierały do Polski nowe, antyscholastyczne idee filozoficzne (nazywane philosophia recentiorum),
a w czasach saskich pierwsze idee oświeceniowe (Mitzler von Kolof, Daniel Kazimierz Narbutt, Antoni Wiśniewski).
W czasach stanisławowskich upowszechniła się kultura oświeceniowa na wzór francuski – wśród filozofów
najwybitniejszymi byli Jan Śniadecki, Jędrzej Śniadecki, Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Filozofia typu
oświeceniowego rozwijała się nadal w pierwszych dekadach wieku XIX, zwłaszcza w Wilnie. Do recepcji kantyzmu Grzegorz z Sanoka
przyczynił się natomiast zwłaszcza Józef Kalasanty Szaniawski.

Filozofia pierwszej połowy XIX wieku rozwijała się pod przemożnym wpływem idealizmu niemieckiego: głównymi reprezentantami idealizmu w
Polsce byli Józef Hoene-Wroński, Bronisław Trentowski, August Cieszkowski i Karol Libelt. Istotne elementy filozoficzne zawierają także utwory
Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza. Główną ideą filozofii polskiej tego okresu był tzw. mesjanizm polski. Druga połowa XIX wieku ma
mniejsze znaczenie filozoficzne: tendencje pozytywistyczne reprezentowali Aleksander Świętochowski i Julian Ochorowicz, ważnym myślicielem
socjalistycznym był Edward Abramowski. Przełom XIX i XX wieku to recepcja filozofii życia (Nietzschego i Schopenhauera) – reprezentantem
aktywizmu i ważnym teoretykiem kultury był w tym okresie Stanisław Brzozowski.

Wiek XX to okres największego rozkwitu filozofii polskiej, szczególnie logiki. Wiązało się to z działalnością szkoły lwowsko-warszawskiej,
założonej przez Kazimierza Twardowskiego. Jej reprezentantami byli m.in. Alfred Tarski, Stanisław Leśniewski, Jan Łukasiewicz, Kazimierz
Ajdukiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Leon Chwistek, Tadeusz Czeżowski, Izydora Dąmbska. Tarski należy do najwybitniejszych logików
współczesnych[181], do jego najważniejszych osiągnięć należą: definicja prawdy, pojęcie definiowalności, konsekwencji i ω-zupełności. Do
głównych osiągnięć Leśniewskiego należą tzw. systemy Leśniewskiego, Łukasiewicza – logiki wielowartościowe, Ajdukiewicza – teoria kategorii
semantycznych i inne badania semantyczne, Kotarbińskiego – koncepcja reizmu i rozwój prakseologii. Bliscy szkole lwowsko-warszawskiej byli
także socjolog Stanisław Ossowski, współtwórca psychologii polskiej Władysław Witwicki, historyk filozofii i estetyk Władysław Tatarkiewicz,
etyk Maria Ossowska. Głównym reprezentantem fenomenologii w Polsce i jednym z czołowych fenomenologów w ogóle był Roman Ingarden.
Własny system ontologiczny wypracował Stanisław Ignacy Witkiewicz. Ważnymi filozofami kultury byli Henryk Elzenberg i Marian
Zdziechowski. Tomizm i osiągnięcia logiki współczesnej łączyło Koło Krakowskie (Jan Salamucha, Józef Maria Bocheński).

Po II wojnie światowej, mimo trudności politycznych związanych z dominacją filozofii marksistowskiej, filozofia polska nadal się rozwijała,
kontynuowali działalność Kotarbiński, Ajdukiewicz, Ingarden i Ossowscy. Do tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej nawiązują filozofowie
analityczni (Bogusław Wolniewicz, Jan Woleński, Wacław Mejbaum, logik Roman Suszko), rozwija się filozofia katolicka, w tym zwłaszcza
neotomizm i personalizm (Mieczysław Krąpiec, Mieczysław Gogacz, Karol Wojtyła, Józef Tischner) oraz wszystkie nurty filozofii XX-wiecznej
(Ija Lazari-Pawłowska, Tadeusz Kroński, Leszek Kołakowski, Bronisław Baczko, Marek Siemek, Leszek Nowak, Adam Schaff, Zygmunt Bauman,
historyk filozofii Adam Krokiewicz).

Muzyka

Najczęściej wymieniani polscy kompozytorzy muzyki poważnej to[182]: Fryderyk Chopin, Karol Szymanowski, Krzysztof Penderecki, Zbigniew
Preisner, Wojciech Kilar, Ignacy Jan Paderewski, Henryk Wieniawski, Krzysztof Komeda, Andrzej Panufnik, Stanisław Moniuszko, Jan A.P.
Kaczmarek, Witold Lutosławski, Henryk Górecki. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych kompozytorów muzyki poważnej i
filmowej był Wojciech Kilar, który m.in. skomponował muzykę do takich filmów jak „Pan Tadeusz”, „Dracula”, Ziemia obiecana” czy „Pianista”.

Tradycje muzyki ludowej są kultywowane m.in. przez Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze” oraz Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”.
W Polsce odbywa się wiele cyklicznych koncertów muzyki klasycznej, m.in. Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina w
Warszawie, Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy, Festiwal Pianistyki Polskiej w Słupsku i
Polickie Dni Muzyki „Cecyliada” w Policach.

Film
Reżyserzy polscy, których filmy zgłoszone zostały do rywalizacji o Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego: Jerzy Antczak, Sławomir Fabicki,
Feliks Falk (2 razy), Robert Gliński, Jerzy Hoffman, Andrzej Jakimowski, Jerzy Kawalerowicz (3 razy), Dorota Kędzierzawska, Krzysztof
Kieślowski (3 razy), Agnieszka Holland (1 raz), Jan Jakub Kolski, Andrzej Kotkowski, Kazimierz Kutz (2 razy), Witold Leszczyński, Juliusz
Machulski, Czesław Petelski, Magdalena Piekorz, Radosław Piwowarski, Roman Polański, Jerzy Stuhr, Piotr Trzaskalski, Andrzej Wajda (7 razy),
Leszek Wosiewicz, Krzysztof Zanussi (4 razy).

W Polsce odbywa się szereg festiwali filmowych o wieloletniej tradycji, m.in. Krakowski Festiwal Filmowy, Ińskie Lato Filmowe, Festiwal
Filmowy w Gdyni i Festiwal Filmów Kultowych w Katowicach.

Teatr

Środki masowego przekazu

Stacje telewizyjne

Telewizja publiczna

Historia telewizji w Polsce sięga roku 1937, kiedy w Warszawie uruchomiona została pierwsza
doświadczalna stacja telewizyjna. W 1959 emisję regularnego programu rozpoczął nadawca publiczny –
Telewizja Polska. Od 1970 nadawany jest program 2 telewizji publicznej, a od 1992 – program satelitarny
dla Polonii zagranicznej. W Polsce działają następujące kanały publicznej TVP: TVP1, TVP2, TVP3, TVP
Info, TVP Polonia, TVP Kultura, TVP Historia, TVP Sport, TVP ABC, Biełsat TV i TVP HD, TVP Seriale, TVP
Rozrywka, TVP1 HD i TVP2 HD. Poza tym istnieje 16 ośrodków regionalnych TVP.

Telewizje prywatne Siedziba TVP w Warszawie

Pierwszą prywatną polską telewizją o zasięgu lokalnym była PTV Echo, założona w roku 1990, która z
czasem wraz z innymi prywatnymi telewizjami lokalnymi utworzyła ogólnopolską sieć o nazwie Polonia 1. W 1992 roku powstała kolejna
telewizja prywatna, ale nie lokalna o nazwie Polsat, która w 1993 roku dostała koncesję na nadawanie naziemne. Obecnie w Polsce działają
prywatne telewizje: TVN, Polsat, Polonia 1, Tele 5, Canal+ Polska, Telewizja Trwam, Telewizja Republika, TV4, TV Puls, Superstacja, MTV
Polska, 4fun.tv, Discovery Channel i TVS.

Platformy satelitarne i telewizje kablowe

Na terenie Polski działają platformy satelitarne: Cyfrowy Polsat, nc+, N na kartę, Orange TV. Największe sieci kablowe to: UPC Polska,
Multimedia Polska i Vectra.

Stacje radiowe

W domenie przekazu radiowego, działa publiczne Polskie Radio: Jedynka, Dwójka, Trójka, Czwórka. Poza publicznym Polskim Radiem, działa
radio prywatne: Radio Zet, RMF FM, Radio Złote Przeboje, Radio Maryja, Radio Eska, Meloradio, RMF Maxxx, Antyradio, Rock Radio i inne, a
także wiele stacji lokalnych i internetowych.

Prasa

Według danych Związku Kontroli Dystrybucji Prasy, największą sprzedaż wśród dzienników płatnych, które poddały się kontroli nakładu, mają
(dane za grudzień 2017, w kolejności od największego): „Fakt”, „Super Express”, „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”, „Dziennik Gazeta
Prawna”, Przegląd Sportowy, „Gazeta Polska Codziennie”[183].
Najchętniej kupowanymi tygodnikami opinii w roku 2017 były: „Tygodnik Angora”, „Gość Niedzielny”, „Polityka”, „Newsweek Polska”, „W
Sieci”, „Do Rzeczy”, „Gazeta Polska”[184].

Portale internetowe

Największymi polskimi portalami są: Wirtualna Polska (WP), Onet.pl, Gazeta.pl, Interia.pl, które oferują m.in. darmową pocztę elektroniczną,
czat, a niektóre również blogi.

Najpopularniejszymi portalami społecznościowymi są polskojęzyczny Facebook, Twitter, Instagram i Snapchat.

Kuchnia
Na kształtowanie się swoistych cech kuchni polskiej miały wpływ przemiany historyczne. Na przestrzeni dziejów kuchnia
polska ulegała wpływom i zmianom regionalnym, zwłaszcza że tereny Rzeczypospolitej Polskiej historycznie
zamieszkiwała zmieniająca się mozaika narodów. W efekcie silne są kulinarne wpływy wschodnie (tatarsko-tureckie,
wcześniej mongolskie), rusińskie, niemieckie, francuskie, włoskie i żydowskie.

Popularnym napojem jest herbata pita często z dodatkiem plasterka cytryny i słodzona cukrem. Herbata przybyła do Tradycyjny wigilijny
Polski z Anglii wkrótce po jej ukazaniu się w Zachodniej Europie (za sprawą kupców holenderskich). Jednak jej stół
rozpowszechnienie przypisywane jest zaborcom rosyjskim w XIX wieku. Wówczas do polskich domów w tzw.
Kongresówce trafiły samowary z Rosji, gdzie herbata niezależnie pojawiła się w postaci daru z Chin na dworze carskim, na
ok. 50 lat przed jej rozpowszechnieniem w Holandii. Popularna jest także kawa, powszechnie pita w Polsce od XVIII
wieku, także przez niższe warstwy społeczne, jak rzemieślnicy czy zamożne chłopstwo[185][186].
Bigos
Wiele potraw zostało uznanych za produkty tradycyjne i wpisanych na Listę Produktów Tradycyjnych. Są one
wizytówkami poszczególnych regionów (np. jagnięcina podhalańska) lub pojedynczych miejscowości (jak pasztecik
szczeciński).

Sport Pierogi

Najpopularniejszym sportem w Polsce jest piłka nożna[187]. Największe sukcesy w tej dyscyplinie reprezentacja
Polski w piłce nożnej odnosiła w latach 70. do początku lat 80., kiedy to na Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej Polskie stadiony,
zajęła 3. miejsca w 1974 i 1982. Drużyna narodowa zdobyła również złoty medal na Letnich Igrzyskach na których rozgrywano
Olimpijskich w 1972 roku, a także dwa srebrne medale w 1976 oraz w 1992. 18 kwietnia 2007 prezydent UEFA Mistrzostwa Europy
Michel Platini ogłosił, że Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku odbędą się w Polsce i na Ukrainie. w Piłce Nożnej 2012
Polskie miasta-gospodarze meczów tej imprezy to Warszawa, Gdańsk, Poznań i Wrocław.

Najwyższa liga piłki nożnej w Polsce nazywa się Ekstraklasa.

Pomimo tego że w Polsce znacznie popularniejsza jest piłka nożna, Polacy znacznie większe sukcesy odnieśli w
siatkówce, w której są obok Brazylijczyków aktualnie największą potęgą na świecie i jedną z najsilniejszych Stadion Energa Gdańsk
reprezentacji w historii. Mężczyźni trzykrotnie zdobyli mistrzostwo świata w latach 1974, 2014 oraz 2018

Dyscypliną sportową, której przedstawiciele odnieśli najwięcej sukcesów, jest lekkoatletyka. W okresie
międzywojennym medale olimpijskie zdobywali: Halina Konopacka, Janusz Kusociński, Stanisława Walasiewicz,
Jadwiga Wajsówna, Maria Kwaśniewska.
Stadion Narodowy w
Po II wojnie światowej, od połowy lat 50. do 1966, w okresie tzw. Wunderteamu, polscy lekkoatleci staczali
Warszawie
wyrównane pojedynki z lekkoatletami USA i ZSRS. Do najwybitniejszych zawodników w tym okresie należeli:
Janusz Sidło, Elżbieta Duńska-Krzesińska, Zdzisław Krzyszkowiak, Józef Szmidt, Teresa Ciepły, Irena
Kirszenstein-Szewińska, Ewa Kłobukowska. Wysoki międzynarodowy poziom prezentowali lekkoatleci lat 70.
(m.in. Władysław Komar, Tadeusz Ślusarski, Władysław Kozakiewicz, Jacek Wszoła).

Po okresie znacznego obniżenia poziomu w połowie lat 80., polska lekkoatletyka powróciła do światowej elity w
okresie III Rzeczypospolitej. Cztery złote medale olimpijskie w chodzie sportowym zdobył Robert Korzeniowski. Stadion Miejski w Poznaniu
Jedną z najwybitniejszych polskich sportsmenek jest wielokrotna rekordzistka świata, młociarka Anita
Włodarczyk, dwa złote medale olimpijskie w pchnięciu kulą wywalczył Tomasz Majewski.

Obok lekkiej atletyki tradycyjnie mocnymi dyscyplinami olimpijskimi były na przestrzeni dziesięcioleci również
boks, podnoszenie ciężarów, szermierka, zapasy, kolarstwo, wioślarstwo i kajakarstwo. Szereg sukcesów odnosili
przedstawiciele strzelectwa, jeździectwa, pięcioboju nowoczesnego i żeglarstwa.
Stadion Miejski we
Dużym zainteresowaniem cieszy się w Polsce również żużel. Najwyższa liga żużlowa w Polsce to Speedway
Wrocławiu
Ekstraliga. Jest to również najlepsza liga żużlowa na świecie. W przeszłości indywidualne tytuły mistrza świata
zdobywali Jerzy Szczakiel i Tomasz Gollob. Dziś sukcesy na arenie międzynarodowej odnoszą m.in. Patryk Dudek i
Bartosz Zmarzlik. Najbardziej utytułowane kluby żużlowe w Polsce to Unia Leszno, ROW Rybnik i Stal Gorzów
Wielkopolski.

Innym chętnie oglądanym sportem jest koszykówka, choć polskie ligi i reprezentacje w tej dyscyplinie nie stoją na wysokim poziomie.

W ostatnim okresie na znaczeniu zyskały skoki narciarskie dzięki sukcesom Adama Małysza i Kamila Stocha, Formuła 1 za sprawą Roberta
Kubicy, piłka ręczna ze względu na sukcesy reprezentacji Polski na dwóch kolejnych mistrzostwach świata w roku 2007 i 2009 oraz w 2015, a
także pływanie dzięki sukcesom m.in. Otylii Jędrzejczak i Pawła Korzeniowskiego. Szerokim echem odbiły się sukcesy biegaczy narciarskich
 (pięć medali olimpijskich Justyny Kowalczyk), biathlonistów, łyżwiarzy szybkich. Warto również podkreślić osiągnięcia przedstawicieli dyscyplin
nieolimpijskich: sportu samolotowego, szybownictwa, sportów motorowodnych, bojerów, alpinizmu.

Święta

Dni ustawowo wolne od pracy

Na obszarze Polski, zgodnie z ustawą z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy[188], dniami wolnymi od pracy są wszystkie niedziele
oraz 13 dni będących świętami: trzy państwowe, dziewięć katolickich oraz Nowy Rok (z tego dwa święta wypadają zawsze w niedzielę).

Uwagi
a. Dodatkowo za języki pomocnicze oficjalne uznane zostały: niemiecki w 22 gminach, białoruski w 5 gminach, kaszubski w 5 gminach i
litewski w 1 gminie Lista gmin wpisanych na podstawie art. 10 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych
oraz o języku regionalnym do Urzędowego Rejestru Gmin, w których jest używany język pomocniczy (http://web.archive.org/web/201603041
03541/http://mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl/download/86/15331/UrzedowyRejestrGmin-jezpom-17III14.pdf).
b. Jest to powierzchnia administracyjnego terytorium Polski. Powierzchnia obszaru lądowego (łącznie z wodami śródlądowymi) – 311 888 km²,
powierzchnia obszaru morskich wód wewnętrznych – 2005 km² (łącznie: 313 893 km²), a morza terytorialnego – 8682 km² (łącznie 322 575
km²). Powierzchnia administracyjna Polski (312 679 km²) to powierzchnia w granicach administracyjnych województw, poza obszarem
lądowym obejmująca część morskich wód wewnętrznych (Zalew Wiślany, Zalew Szczeciński, obszary wód portów).
c. Włącznie z osobami deklarującymi również inną narodowość.
d. Społeczności deklarujące narodowości: śląską, kaszubską, angielską i amerykańską nie są oficjalnie uznawane za mniejszości narodowe
lub etniczne, ponieważ nie zostały uwzględnione w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o
języku regionalnym (Dz. U. 2005 nr 17, poz. 141 (http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20050170141)).
e. Poza 68 państwami od Polski większe są także dwa terytoria niebędące niepodległymi państwami, Antarktyda i Grenlandia.
f. Lub nazwy pole oznaczającej otwartą przestrzeń znajdującej się na danym terytorium. W Żywocie pierwszym św. Wojciecha (ok. 1000)
występuje łacińska forma Polani, w Kronice Thietmara z Merseburga (1002) – Poleni.
g. Najbardziej na północ wysuniętą latarnią morską w Polsce jest latarnia na przylądku Rozewie, położona niedaleko Władysławowa i czasem
to Rozewiu przypisuje się – błędnie – skrajnie północne położenie w Polsce; jest ona jednak o ok. 600 metrów mniej wysunięta w morze niż
plaże Jastrzębiej Góry.
h. Udział procentowy wyliczony w stosunku do liczby ludności na koniec 2011 roku – 38 538 447 osób, przeliczonej przez GUS po na
podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2011 (Główny Urząd Statystyczny: Ludność – bilans opracowany w oparciu o wyniki
NSP 2011: 31.12.2011 r (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_L_ludnosc_31.12.2011r.xls). 2012-10-08. [dostęp 2012-10-25].).
i. Do 1 grudnia 2008 międzywojewódzkie pociągi pospieszne obsługiwane były przez PKP Przewozy Regionalne.

Przypisy
1. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r. (https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5468/7/1
5/1/powierzchnia_i_ludnosc_w_przekroju_terytorialnym_w_2018.pdf), „{{{czasopismo}}}”, Departament Metodologii, Standardów i Rejestrów,
GUS, 2018, s. 17 [dostęp 2019-02-11].
2. Halina (red.) Dmochowska. Warunki naturalne i ochrona środowiska (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-stat
ystyczne/maly-rocznik-statystyczny-polski-2015,1,16.html). „Mały Rocznik Statystyczny Polski 2015”, s. 17–18, 2011-07-21. Warszawa:
Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630 (http://worldcat.org/issn/1640-3630). [dostęp 2015-07-19].
3. Główny Urząd Statystyczny. Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2019 r. Stan w dniu 30 VI [1] (https://st
at.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5468/6/26/1/ludnosc._stan_i_struktura_oraz_ruch_naturalny_w_przekroju_ter
ytorialnym_na_30.06.2019.pdf).
4. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2019, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2019, s. 41, ISSN
1506-0632 (http://worldcat.org/issn/1506-0632) (pol.).
5. Szacowane wielkości dotyczące PKB Międzynarodowego Funduszu Walutowego za rok
2019:https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?
pr.x=27&pr.y=14&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=964&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPP
6. Raport GUS z grudnia 2018 r. „Życie religijne w Polsce. Wyniki badania spójności społecznej”. Życie religijne w Polsce. Wyniki badania
spójności społecznej 2018 (https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/inne-opracowania/wyznania-religijne/zycie-religijne-w-polsce-wyniki-badan
ia-spojnosci-spolecznej-2018,8,1.html). Główny Urząd Statystyczny, 2018-12-18. [dostęp 2019-04-11].
7. Country comparison: Area (https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html#pl) (ang.). W: The
World Factbook [on-line]. Central Intelligence Agency. [dostęp 2017-11-29].
8. https://www.worldometers.info/world-population/poland-population/
9. Norman Davies, Europe: A History, Pimlico 1997, p. 554: Poland-Lithuania was another country which experienced its ‘Golden Age’ during
the sixteenth and early seventeenth centuries. The realm of the last Jagiellons was absolutely the largest state in Europe.
0. Piotr Stefan Wandycz: The price of freedom: a history of East Central Europe from the Middle Ages to the present (https://books.google.com/
books?id=m5plR3x6jLAC&pg=PA66). Psychology Press, 2001, s. 66. ISBN 978-0-415-25491-5. (ang.)
11. Project in Posterum, Poland World War II casualties. (http://www.projectinposterum.org/docs/poland_WWII_casualties.htm) Retrieved 20
September 2013.
2. Tomasz Szarota & Wojciech Materski, Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, Warsaw, IPN 2009,
​ISBN 978-83-7629-067-6​ (Introduction online. (http://niniwa22.cba.pl/polska_1939_1945.htm)).
3. Hong Kong Declines, but Remains the World’s Freest Economy, 2015 Index of Economic Freedom Shows (http://web.archive.org/web/20150
924051510/http://www.heritage.org/research/reports/2015/01/asia-pacific) (ang.). 27 stycznia 2015. [zarchiwizowane z tego adresu (http://w
ww.heritage.org/research/reports/2015/01/asia-pacific)].
4. SPI PROGRESS INDEX 2015 (http://www.socialprogreassimperative.org/data/spi) (ang.).
5. Numbeo Quality of Life Index 2015 Mid Year. (http://www.numbeo.com/quality-of-life/rankings_by_country.jsp)
6. Cudzoziemcy w Polsce (http://biznes.onet.pl/wiadomosci/turystyka/turysci-zagraniczni-w-polsce-dane-za-2016-r/m23e0l). 2017.
7. GDP and main components (output, expenditure and income) (https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do) (ang.).
Eurostat. [dostęp 2019-09-02].
8. Joe Myers: Europe’s 10 fastest growing economies (https://www.weforum.org/agenda/2016/02/europe-s-10-fastest-growing-economies/)
(ang.). World Economic Forum, 18 lutego 2016. [dostęp 13 września 2016].
9. Democracy Index 2019 A year of democratic setbacks and popular protest (http://www.eiu.com/Handlers/WhitepaperHandler.ashx?fi=Democ
racy-Index-2019.pdf&mode=wp&campaignid=democracyindex2019) (ang.). The Economist. [dostęp 2020-05-03].
0. Global Peace Index 2017 (http://visionofhumanity.org/app/uploads/2017/06/GPI17-Report.pdf). Sydney: Institute for Economics and Peace,
2017, s. 10, 15. ISBN 978-0-648-06441-1. (ang.)
1. Poland (https://ulsafetyindex.org/country/Poland) (ang.). UL Safety Index.
2. Poland (https://rsf.org/en/poland) (ang.). Reporters Without Borders. [dostęp 2020-04-21].
3. Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego z ćwiczeniami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 114,
​ISBN 978-83-01-13992-6​.
4. Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 145, ISBN 83-01-00995-0, OCLC 830212208 (http://worldcat.org/oclc/830212208).
5. Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 227, ISBN 83-01-00995-0, OCLC 830212208 (http://worldcat.org/oclc/830212208).
6. Stanisław Mackiewicz: Historia Polski od 17 września 1939 r. do 5 lipca 1945 r. London: Puls Publications, 1993, s. 60. ISBN 1-85917-007-2.
7. Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 324–325. ISBN 83-04-03107-8.
8. Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo „Interpress”, 1981, s. 43. ISBN 83-223-1876-6.
9. Brian Davies: Warfare, State and Society on the Black Sea Steppe,1500–1700. 2007.
0. Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 128. ISBN 83-04-03107-8.
1. Norman Davies: Boże igrzysko. Historia Polski. Część 1 (https://books.google.co.uk/books?id=b912JnKpYTkC&printsec=frontcover&dq=god
s+playground&hl=pl&sa=X&ei=5FwNUdqLL6-q0AX2k4DgCA&ved=0CDUQ6AEwAQ). Wyd. 5. Kraków: Znak, 2006.
ISBN 978-83-2400-654-0. [dostęp 2010-08-18]. (ang.)
2. Norman Davies: Boże igrzysko. Historia Polski (https://books.google.com/books?id=9Tbed6iMNLEC&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs
_similarbooks_s&cad=1#v=onepage&q&f=true). Wyd. 5. Kraków: Znak, 2006. ISBN 83-2400-654-0. [dostęp 2010-08-18]. (ang.)
3. Dekret Józefa Piłsudskiego o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (Dz.U. z 1918 r. nr 17, poz. 41 (http://isap.sejm.gov.pl/is
ap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19180170041)).
4. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1922 r. o objęciu władzy państwowej nad Ziemią Wileńską (Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213 (http://isap.sejm.gov.pl/i
sap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19220260213)).
5. Tomasz Stempowski: Ikony września (http://fototekst.pl/ikony-wrzesnia/). [dostęp 2018-03-22].
6. Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 408, 471.
ISBN 83-214-0092-2.
7. Andrzej Olejko, Niedoszły sojusznik czy trzeci agresor? Wojskowo-polityczne aspekty trudnego sąsiedztwa Polski i Słowacji 1918–1939,
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego i Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Kraków-Rzeszów 2012, I​ SBN 978-83-60682-35-7​.
8. Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 13.
9. Łukasz Wojtach: Polska w II wojnie światowej (http://www.muzhp.pl/artykuly/239/polska-w-ii-wojnie-swiatowej). Muzeum Historii Polski.
[dostęp 2010-11-13].
0. Andrzej Friszke: Polska. Losy państwa i narodu 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 2003, s. 91. ISBN 83-207-1711-6.
1. Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1914–1945. Warszawa: Świat Książki, 2003. ISBN 83-7311-991-4.
2. Polska: zarys encyklopedyczny. Włodzimierz Kryszewski (red. prowadzący). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 135–
136.
3. Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1945–1980. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 634–648. ISBN 83-7311-992-2.
4. Antoni Dudek: Fragment książki „Od Mazowieckiego do Suchockiej. Pierwsze rządy wolnej Polski” (http://wyborcza.pl/alehistoria/7,121681,2
5260438,zniknelo-pare-miliardow-dolarow-zostaly-tylko-zapisy-w-1989.html). [dostęp 2019-10-17].
5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/4.htm). [dostęp 2010-07-28].
6. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/1.htm). [dostęp 2010-07-28].
7. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 47 z roku 2000 (http://infor.pl/skany/spis.php?rodzaj=dzu&rok=2000&num=47&poz=544&str=00
01). 2000-06-12. s. 23. [dostęp 2010-07-28].
8. Państwowa Komisja Wyborcza (http://pkw.gov.pl/322_Wykaz_partii_politycznych), pkw.gov.pl [dostęp 2017-11-26].
9. Wybory do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej 2019 r. (https://sejmsenat2019.pkw.gov.pl/sejmsenat2019/pl/wyniki/sejm/pl) (pol.).
sejmsenat2019.pkw.gov.pl. [dostęp 2020-06-06].
0. Wybory do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej 2019 r. (https://sejmsenat2019.pkw.gov.pl/sejmsenat2019/pl/wyniki/senat/pl) (pol.).
sejmsenat2019.pkw.gov.pl. [dostęp 2020-06-06].
1. Kuźniar, Szczepanik: Polityka zagraniczna RP 1989–2002. ISBN 83-8754-560-0.
2. Exposé ministra Bronisława Geremka z maja 2000, według Główne założenia polskiej polityki zagranicznej po 1989 r. (http://www.opracowan
ia.info/readarticle.php?article_id=1566). [dostęp 7 grudnia 2008].
3. Polska/ Expose Sikorskiego nt. polskiej polityki zagranicznej (http://www.psz.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=10851).
[dostęp 7 grudnia 2008].
4. Countries Ranked by Military Strength (2016) (http://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp) (ang.). Global Firepower. [dostęp 2016-
05-28].
5. Poland (http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=Poland) (ang.). Global Firepower. [dostęp 2014-08-
09].
6. Rozmieszczenie Sił Zbrojnych USA w Polsce (http://www.mon.gov.pl/aktualnosci/artykul/najnowsze/rozmieszczenie-sil-zbrojnych-usa-w-pols
ce-62016-11-05/).
7. Wojsko USA w Europie. Tu stacjonują Amerykanie (https://forsal.pl/artykuly/1055976,gdzie-stacjonuja-wojska-usa-w-europie-mapa.html).
8. Art. 3 Konstytucji.
9. Leszek Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Wyd. 11. Warszawa: Liber, 2007, s. 299. ISBN 978-83-7206-142-3.
0. Art. 163 Konstytucji.
1. Art. 164 ust. 1 Konstytucji.
2. Lech Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Wyd. 11. Warszawa: Liber, 2007, s. 301. ISBN 978-83-7206-142-3.
3. Art. 165 ust. 1 Konstytucji.
4. Art. 167 Konstytucji.
5. Art. 169 ust. 1 Konstytucji.
6. CIA: Miejsce Polski na świecie pod względem powierzchni (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.ht
ml#pl) (ang.).
7. CIA: Miejsce Polski na świecie pod względem ludności (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2119rank.html#
pl) (ang.).
8. Polska będzie miała nowe granice na Bałtyku (http://wiadomosci.onet.pl/kraj/polska-bedzie-miala-nowe-granice-na-baltyku/b2b8hq).
9. Halina Dmochowska (red.). Warunki naturalne i ochrona środowiska (http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2011.
pdf). „Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011”, s. 26, 2011-07-21. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
ISSN 1640-3630 (http://worldcat.org/issn/1640-3630). [dostęp 2011-10-29].
0. Jan Mordawski: Geografia 3: geografia Polski: podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum: zakres
podstawowy. Operon, 2003, s. 45. ISBN 83-7390-004-7.
1. Jan Mordawski: Geografia 3: geografia Polski: podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum: zakres
podstawowy. Operon, 2003, s. 43. ISBN 83-7390-004-7.
2. Lakes, Streams and Rivers (https://web.archive.org/web/20130801123417/http://www.sverigeturism.se/smorgasbord/smorgasbord/natrecspo
/nature/lakes.html) (ang.). Smorgasbord. [dostęp 2009-10-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.sverigeturism.se/smorgasbord/sm
orgasbord/natrecspo/nature/lakes.html)].
3. Renata Bednarek, Stefan Skiba: Geografia gleb Polski. W: Andrzej Mocek (red.): Gleboznawstwo. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN, 2015, s. 411–418. ISBN 978-83-01-17994-6.
4. Stanisław Uziak, Zbigniew Klimowicz: Elementy geografii gleb i gleboznawstwa. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2002, s. 175–176.
ISBN 83-227-1671-0.
5. http://klimat.imgw.pl/wp-content/uploads/2010/09/zad.1.r2009web.pdf.
6. Elżbieta Kobojek, Sławomir Kobojek, Zbigniew Rdzany, Maciej Ziułkiewicz: Polska Środowisko Przyrodnicze, Wydawnictwo Pascal,
​ISBN 83-7304-377-2​.
7. Environmental Performance Index (EPI) 2014: Szwajcaria najczystszym krajem, Polska na 30. miejscu (http://archive.is/MJZuf), Onet.pl, 11
lutego 2014 [zarchiwizowane z adresu (http://podroze.onet.pl/aktualnosci/environmental-performance-index-epi-2014-szwajcaria-najczystszy
m-krajem-polska-na-30/wc3w7) 2014-02-12].
8. Polskie lasy (http://www.lasy.gov.pl/nasze-lasy/polskie-lasy).
9. Biebrzański Park Narodowy. Roślinność (http://www.biebrza.org.pl/48,roslinnosc.html).
0. Z. Mirek, H. Piekos-Mirkowa, A i M. Zając: Flowering plants and Pteridophytes of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych
Polski. Kraków: IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
1. R. Andrzejewski, A. Weigle: Polskie studium różnorodności biologicznej. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 1992.
ISBN 83-85908-01-3.
2. W różnych źródłach podawane są odmienne liczby gatunków ssaków żyjących na terenie Polski: od 89 do 107.
3. Bocian – Programy (https://web.archive.org/web/20140731144346/http://bocian.org.pl/programy/bocian-bialy.).
4. The Wall Street Journal – Great Lakes Around the World [2] (http://online.wsj.com/articles/great-lakes-around-the-world-1405509454?mod=tr
ending_now_1).
5. UNESCO – Lista rezerwatów biosfery, stan na wrzesień 2012, s. 9 (http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/SC/pdf/sc_mab_
WNBR_BR2012.pdf). [dostęp 2013-01-30].
6. Lista Ramsarska, stan na 30 stycznia 2013, s. 33 (https://web.archive.org/web/20160304054519/http://www.ramsar.org/sites/default/files/doc
uments/library/sitelist_0.pdf). [dostęp 2016-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.ramsar.org/sites/default/files/documents/librar
y/sitelist_0.pdf)].
7. GUS: Rocznik Demograficzny 2009. (https://web.archive.org/web/20091122074303/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_rocznik_d
emograficzny_2009.pdf)
8. Biuletyn Statystyczny nr 4 rok 2009 (https://web.archive.org/web/20090612023846/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_oz_biuletyn
_statystyczny_04m_2009.pdf). [dostęp 5 czerwca 2009]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/inne-opracow
ania/informacje-o-sytuacji-spoleczno-gospodarczej/biuletyn-statystyczny-styczen-grudzien-2009-r-,4,7.html) (2009-06-12)].
9. Mały rocznik statystyczny 2010 (http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2010.pdf). [dostęp 2016-03-08].
0. Przynależność narodowo-etniczna ludności – wyniki spisu ludności i mieszkań 2011 (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/Przynaleznosc_
narodowo-etniczna_w_2011_NSP.pdf). Główny Urząd Statystyczny, 2013-01-29. [dostęp 2013-03-14].
1. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 w zakresie deklarowanej narodowości oraz języka używanego w
domu. 1. Ludność według narodowości, płci oraz miejsca zamieszkania w 2002 r. (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/nsp2002_tabl1.xls
). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2013-03-14].
2. Na podstawie Urzędowego Rejestru Gmin, w których używany jest język pomocniczy. (http://bip.mswia.gov.pl/portal/bip/13/71/Rejestry.html)
umieszczonego na stronach BIP MSWiA.
3. Marta Danecka, Emilia Jaroszewska, IMIGRANCI Z AFRYKI W POLSCE PRZYCZYNEK DO ANALIZY CZYNNIKÓW BLOKUJĄCYCH ICH
NAPŁYW I INTEGRACJĘ (http://journals.pan.pl/dlibra/publication/100783/edition/86802/content), Kultura i Społeczeństwo, 2013 [dostęp
2018-07-01]. str. 159 i 160.
4. Emilia Jaroszewska, Łukasz Łotocki, Integracja obywateli państw afrykańskich w Polsce w świetle badań jakościowych (http://www.ips.uw.ed
u.pl/pliki/zaklady/zmise/afrykanczycy_raportkoncowy.pdf), INSTYTUT POLITYKI SPOŁECZNEJ, 2012 [dostęp 2018-07-01]. str. 5-6.
5. Główny Urząd Statystyczny: Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa 2013.
6. Study on Urban Functions (Project 1.4.3) (https://www.espon.eu/sites/default/files/attachments/fr-1.4.3_April2007-final.pdf) – ESPON, 2007.
7. Eurostat: Urban Audit: City Profiles (http://web.archive.org/web/20131014071608/http://www.urbanaudit.org/CityCountryPDFLongList.aspx).
8. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju (https://web.archive.org/web/20160821092242/http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/in
formator/npr2/dokumenty%20strategiczne/kpzk.pdf). Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2003. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.
funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr2/dokumenty%20strategiczne/kpzk.pdf)].
9. Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny (http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/), demografia.stat.gov.pl [dostęp 2019-02-10].
 0. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2017 r. (http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.aspx)
1. Rekordowa liczba Polaków w Wielkiej Brytanii (http://biznes.onet.pl/wiadomosci/ue/liczba-polakow-w-wielkiej-brytanii-rekordowa/gghk7g).
2. Główny Urząd Statystyczny, 2012: Mały rocznik statystyczny 2012 (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_20
12.pdf). [dostęp 2013-02-18].
3. Główny Urząd Statystyczny, 2010: Wyznania religijne, stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2006–2008 (http://www.stat.gov.
pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_wyzn_rel_stow_nar_i_etn_w_pol_2006-2008.pdf). [dostęp 2013-02-14].
4. CBOS: Polacy wobec Kościoła oraz nauczania papieża Benedykta XVI (http://cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_049_12.PDF). [dostęp 2013-
02-13].
5. Tygodnik Wprost: W co wierzą Polacy (http://www.wprost.pl/ar/182304/W-co-wierza-Polacy/). [dostęp 2013-02-15].
6. Najnowsze dane o polskiej religijności – spadek o 3,8 procent. (http://ekai.pl/wydarzenia/raport/x19211/najnowsze-dane-o-polskiej-religijnosc
i-spadek-o-procent/)
7. Główny Urząd Statystyczny: Mały rocznik statystyczny Polski 2012 (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_maly_rocznik_statystyczny_2
012.pdf). Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2012.
8. Główny Urząd Statystyczny: Wyznania religijne, stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2006–2008 (http://www.stat.gov.pl/cps/
rde/xbcr/gus/oz_wyzn_rel_stow_nar_i_etn_w_pol_2006-2008.pdf). Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2010.
9. Główny Urząd Statystyczny, Mały Rocznik Statystyczny Polski 2014, Warszawa 2014, tab. 22(82), s. 134.
0. Dz.U. z 2014 r. poz. 1798 (http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20140001798).
11. GUS: Wzrost PKB wyniósł w 2010 roku 3,8 proc. (http://www.rp.pl/artykul/601269-PKB-w-2010-roku-wzrosl-o-3-8-proc-.html)
2. Zweryfikowany szacunek produktu krajowego brutto za lata 2010–2015 (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rachunki-narodowe/roczne-rac
hunki-narodowe/zweryfikowany-szacunek-produktu-krajowego-brutto-za-lata-2010-2015,9,2.html).
3. GUS: 2007 r. wzrost PKB wyniósł 6,7 proc. (http://www.portalspozywczy.pl/finanse/wiadomosci/gus-2007-r-wzrost-pkb-wyniosl-6-7-proc,7978
.html)
4. GUS podał najnowsze dane o PKB za 2016 r. (http://www.polskieradio.pl/42/273/Artykul/1897229,GUS-PKB-w-2016-roku-wzrosl-realnie-o-2
9-proc), „PolskieRadio.pl” [dostęp 2017-10-23].
5. GUS: Wzrost PKB wyniósł w 2008 roku po korekcie 4,9%. (http://www.bankier.pl/wiadomosc/GUS-Wzrost-PKB-wyniosl-w-2008-roku-po-kore
kcie-4-9-1940989.html)
6. GUS, Informacja Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie skorygowanego szacunku produktu krajowego brutto za 2017 rok (http://stat.g
ov.pl/obszary-tematyczne/rachunki-narodowe/roczne-rachunki-narodowe/informacja-glownego-urzedu-statystycznego-w-sprawie-skorygowa
nego-szacunku-produktu-krajowego-brutto-za-2017-rok,9,4.html), stat.gov.pl [dostęp 2019-01-01].
7. GUS: Wzrost PKB Polski wyniósł w 2009 r. 1,8% po korekcie. (http://forsal.pl/artykuly/415742,gus_wzrost_pkb_polski_wyniosl_w_2009_r_1_
8_proc_po_korekcie.html)
8. CIA: Country Comparison: GDP (purchasing power parity) (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.ht
ml) (ang.). The World Factbook. [dostęp 2014-04-28].
9. MFW (International Monetary Fund): World Economic Outlook (http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/pdf/c2.pdf) (ang.). [dostęp
07.2010].
0. Alicja Sobczak: 3.1. Produkt Krajowy Brutto (https://web.archive.org/web/20080321015054/http://www.csioz.gov.pl/60/iii31.htm). Centrum
Ochrony Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia. [dostęp 3 grudnia 2008].
1. CIA: Poland Overview (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pl.html) (ang.). The World Factbook. [dostęp 2014-
04-28].
2. The Human Development Index (HDI) (http://hdr.undp.org/en/statistics/hdi/) (ang.). Human Development Reports. [dostęp 2010-11-04].
3. Human development statistical annex (http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Tables.pdf) (ang.). Human development statistical
annex. [dostęp 2013-03-17].
4. Eurostat: General government consolidated gross debt as a percentage of GDP (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/governm
ent_finance_statistics/data/main_tables) (ang.). [dostęp 2014-04-28].
5. Adrian Grycuk, Piotr Russel: Członkostwo w Unii Europejskiej a rozwój gospodarczy Polski (http://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/06EED08B
F358EEB4C12581B60038F894/%24File/4%20Adrian%20Grycuk%20Piotr%20Russel%20Cz%C5%82onkostwo%20w%20Unii%20Europejs
kiej%20a%20rozw%C3%B3j%20gospodarczy%20Polski%20Studia%20BAS%20nr%203%202017.pdf). W: Studia BAS [on-line]. Biuro
Analiz Sejmowych, 2017. s. 110. [dostęp 2017-10-15].
6. GUS: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 2013 (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RS_rocznik_statystyczny_handlu_zagranic
znego_2013.pdf). 2013-10-28. [dostęp 2013-12-03].
7. Stopa bezrobocia w latach 1990–2017 (http://web.archive.org/web/20170305041125/http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezro
bocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-w-latach-1990-2017,4,1.html). [zarchiwizowane z tego adresu (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ry
nek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-w-latach-1990-2017,4,1.html)].
8. GUS, Stopa bezrobocia rejestrowanego w latach 1990–2019 (https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/st
opa-bezrobocia-rejestrowanego-w-latach-1990-2019,4,1.html), stat.gov.pl [dostęp 2020-02-04] (pol.).
9. Eurostat: Labour market and labour force statistics (http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Archive:Labour_force_survey
_overview_2012). [dostęp 2016-03-08].
0. OECD: Average annual hours actually worked per worker (http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=ANHRS). [dostęp 2013-12-03].
1. Aneta Borowiec, Marek Ratajczak: Dlaczego Polacy pracują wydajniej niż Niemcy? (http://praca.gazeta.pl/gazetapraca/1,73343,2567421.ht
ml). [dostęp 4 grudnia 2008].
2. Adam Mrozowski: Dlaczego robotnicy nie protestują? (https://web.archive.org/web/*/http://www.geocities.com/lbc_1917/2073mrozowicki.htm
). Bez Dogmatu nr 70. [dostęp 4 grudnia 2008].
3. Bartosz Machalica: Czego liberałowie nie mówią o Irlandii (http://www.lewica.pl/index.php?id=15083). Krytyka Polityczna. [dostęp 4 grudnia
2008].
4. Sonia Sobczyk: Ekspert: płace są niskie, bo pracownicy mają słabą pozycję; Strategia o tym milczy (http://finanse.wp.pl/kat,1033745,title,Eks
pert-place-sa-niskie-bo-pracownicy-maja-slaba-pozycje-Strategia-o-tym-milczy,wid,18705831,wiadomosc.html). PAP w Finanse – WP.PL,
2017-02-19. [dostęp 2017-02-21].
5. Zakład Ubezpieczeń Społecznych: Minimalne wynagrodzenie za pracę od 2003 r. (http://www.zus.pl/default.asp?p=1&id=1019). [dostęp
2014-02-09].
6. Przeciętne zatrudnienie i wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw w grudniu 2013 r. (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/pra
cujacy-zatrudnieni-wynagrodzenia-koszty-pracy/przecietne-zatrudnienie-i-wynagrodzenie-w-sektorze-przedsiebiorstw-w-kwietniu-2014-r-,3,2
 5.html). [dostęp 2016-03-08].
7. Miesięczna informacja o bezrobociu rejestrowanym w Polsce w grudniu 2013 r. (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezroboci
e-rejestrowane/miesieczna-informacja-o-bezrobociu-rejestrowanym-w-polsce-w-grudniu-2013-r-,1,22.html). [dostęp 2016-03-08].
8. Główny Urząd Statystyczny / Obszary tematyczne / Ceny. Handel / Handel / Ruch graniczny oraz przepływy towarów i usług na zewnętrznej
granicy Unii Europejskiej na terenie Pols... (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/handel/obroty-towarowe-handlu-zagraniczneg
o-ogolem-i-wedlug-krajow-w-2015-r-,2,8.html), stat.gov.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
9. CIA – The World Factbook (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2078rank.html) (ang.). [dostęp 2013-12-03].
0. CIA – The World Factbook (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2087rank.html?countryName=Poland&coun
tryCode=pl&regionCode=eu&rank=23#pl) (ang.). [dostęp 2013-12-03].
1. l, Obroty towarowe handlu zagranicznego ogółem i według krajów w 2015 r. (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/handel/obrot
y-towarowe-handlu-zagranicznego-ogolem-i-wedlug-krajow-w-2015-r-,2,8.html), „stat.gov.pl” [dostęp 2017-01-30].
2. The World’s Biggest Public Companies – Forbes (https://www.forbes.com/global2000/#page:1_sort:0_direction:asc_search:_filter:All%20ind
ustries_filter:Poland_filter:All%20states) (ang.). [dostęp 9 lutego 2014].
3. 100 Największych Polskich Firm Prywatnych (http://firmyprywatne.forbes.pl/).
4. Cittaslow (http://cittaslowpolska.pl/index.php/pl/), cittaslowpolska.pl [dostęp 2017-11-26].
5. Szlak Green Velo (http://greenvelo.pl/).
6. Pilica (http://kajak.org.pl/splywww/szlak96).
7. Warszawa dla Dzieci (http://www.warsawtour.pl/warszawa-dla-dzieci.html).
8. Kielce – atrakcje dla dzieci (http://www.dzieckowpodrozy.pl/kielce-atrakcje-dla-dzieci/).
9. Gdańsk z dzieckiem – 21 atrakcji nie tylko na weekend! (http://www.dzieckowpodrozy.pl/gdansk-atrakcje-dla-dzieci-turystyczne-weekend/)
0. Szczecin – atrakcje dla dzieci (http://www.dzieckowpodrozy.pl/szczecin-atrakcje-dla-dzieci-arkonka-aquapark-opinie/).
1. UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition (https://www.unwto.org/archive/global/publication/unwto-tourism-highlights-2016-edition) (ang.).
UNWTO, 2016. s. 8. [dostęp 2016-10-04].
2. Cudzoziemcy w Polsce (http://biznes.onet.pl/wiadomosci/turystyka/turysci-zagraniczni-w-polsce-dane-za-2016-r/m23e0l).
3. http://www.tourismrank.com The Tourism Rank.
4. Producent mebli (http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/51,114871,13240615.html?i=4). [dostęp 26 stycznia 2013].
5. Producent jabłek (http://www.portalspozywczy.pl/owoce-warzywa/wiadomosci/polska-drugim-na-swiecie-producentem-jablek,79887.html).
[dostęp 26 stycznia 2013].
6. Producent autobusów (http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,6605080,Polska_trzecim_producentem_autobusow_w_UE.html). [dostęp 26
stycznia 2013].
7. Ranking jakości życia (http://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/polskaiswiat/id/70093). [dostęp 26 stycznia 2013].
8. Pawlak: Polska jest bardzo atrakcyjnym krajem dla inwestorów (http://biznes.newsweek.pl/pawlak--polska-jest-bardzo-atrakcyjnym-krajem-dl
a-inwestorow,79961,1,1.html). Newsweek.pl, 2011-07-25. [dostęp 2012-04-01].
9. 2010 Foreign Direct Investment Confidence Index (http://www.atkearney.com/index.php/Publications/foreign-direct-investment-confidence-in
dex.html) (ang.). [dostęp 3 grudnia 2013].
0. „Transport drogowy w Polsce w latach 2010, 2011”, s. 44–45, 2013. Główny Urząd Statystyczny.
ISSN 2083-4438 (http://worldcat.org/issn/2083-4438).
1. Liczba pasażerów polskiej kolei systematycznie spada (http://forsal.pl/artykuly/446093,liczba_pasazerow_polskiej_kolei_systematycznie_sp
ada.html). [dostęp 21 września 2010].
2. Pełna lista licencjonowanych przewoźników kolejowych na www.utk.gov.pl (http://www.utk.gov.pl/portal/pl/27/245/WYKAZ_LICENCJONOWA
NYCH_PRZEWOZNIKOW_KOLEJOWYCH.html). [dostęp 4 grudnia 2008].
3. PAIiIZ: Transport (http://www.paiz.gov.pl/poland_in_figures/transport) (ang.). [dostęp 27 września 2010].
4. Liczba pasażerów według przewoźników obsłużonych w polskich portach lotniczych w krajowym i międzynarodowym ruchu regularnym w
czwartym kwartale 2015 i 2016 roku (http://www.ulc.gov.pl/_download/regulacja_rynku/statystyki/IV_kw_2016/wg_przew_regularne-Q42016.
pdf). W: Urząd Lotnictwa Cywilnego [on-line]. ulc.gov.pl, 2017. [dostęp 2017-10-17].
5. Liczba obsłużonych pasażerów oraz wykonanych operacji w ruchu krajowym i międzynarodowym – regularnym i czarterowym w latach
2014–2016 (http://www.ulc.gov.pl/_download/regulacja_rynku/statystyki/IV_kw_2016/wg_portow_lotniczych-Q42016.pdf). W: Urząd
Lotnictwa Cywilnego [on-line]. ulc.gov.pl, 2017. [dostęp 2017-10-17].
6. GUS o liczbie kart SIM po 1Q2013 (http://www.telepolis.pl/wiadomosci/gus-o-liczbie-kart-sim-po-1q2013,2,3,28013.html).
7. Wincenty Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2001, s. 149. ISBN 83-88149-41-5.
8. Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz.U. z 1961 r. nr 32, poz. 160 (http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/Doc
Details.xsp?id=WDU19610320160)).
9. GUS: Szkoły wyższe i ich finanse w 2012 r. (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/E_szkoly_wyzsze_2012.pdf). 2013-11-13. s. 30, 37, 43,
117. [dostęp 2014-02-09].
0. CIA: World Factbook-Education expenditures (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2206rank.html?countryN
ame=Poland&countryCode=pl&regionCode=eu&rank=49#pl). [dostęp 2014-02-09].
1. Poland Universities in Top 500 universities (http://www.shanghairanking.com/World-University-Rankings-2013/Poland.html) (ang.). [dostęp
2014-02-09].
2. Wykaz NKA dla lokalizacji Ab. Służb Alarmowych 112 (http://web.archive.org/web/20180215143519/https://bip.uke.gov.pl/download/gfx/bip/pl
/defaultaktualnosci/38/4/1/aus__al_112_tab_2_ed_36.pdf). uke.gov.pl. [dostęp 2014-12-27].
3. Teresa Michałowska Średniowiecze. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury
staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. 954–957.
ISBN 83-04-04621-0.
4. Janusz Pelc Renesans. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej.
Średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. 800–810. ISBN 83-04-04621-0.
5. Jadwiga Sokołowska, Alina Nowicka-Jeżowa Barok. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik
literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. 95–99.
ISBN 83-04-04621-0.
6. Teresa Kostkiewiczowa, Alina Aleksandrowicz-Ulrich: Słownik literatury polskiego oświecenia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich –
Wydawnictwo, 2002, s. rozdział= Janusz Maciejewski Oświecenie. ISBN 83-04-04620-2.
7. Alina Witkowska: Literatura romantyzmu. Warszawa: PWN, 1987, s. 5–23. ISBN 83-01-05357-7.
8. Słownik terminów literackich. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1998, s. 482–483. ISBN 83-04-04417-X.
9. Henryk Markiewicz: Literatura pozytywizmu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 5. ISBN 83-01-12277-3.
0. Henryk Markiewicz: Pozytywizm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004. ISBN 83-01-13849-1.
1. Anita B. Feferman, Solomon Feferman: Alfred Tarski: Life and Logic. Cambridge University Press, 2004. ISBN 978-0-521-80240-6. OCLC
OCLC 54691904 (http://worldcat.org/oclc/OCLC+54691904).
2. Lista polskich kompozytorów najczęściej wymienianych w internecie (http://www.mytopdozen.com/Best_Polish_Composers.html) (ang.).
[dostęp 3 grudnia 2008].
3. Tylko „Puls Biznesu” na plusie w grudniu 2017, „Gazeta Wyborcza” z największym spadkiem (https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/sprzedaz
-gazet-codziennych-grudzien-2017).
4. Tylko „Tygodnik Powszechny” ze wzrostem sprzedaży w 2017 roku, „Wprost” o 21 proc. w dół (https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/sprzeda
z-tygodnikow-opinii-w-2017-roku-tygodnik-powszechny-wprost).
5. Jędrzej Kitowicz: Opis obyczajów za panowania Augusta III Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1970, s. 453–456 (https://alpha.bn.
org.pl/search~S5*pol?/tOpis+obyczaj{u00F3}w+za+panowania+Augusta+III/topis+obyczajo~aw+za+panowania+augusta+iii/1%2C3%2C9%
2CB/frameset&FF=topis+obyczajo~aw+za+panowania+augusta+iii&1%2C%2C5/indexsort=-).
6. Prosper MontaLarousse Librarie, Prosper Montagné, Larousse, Comité gastronomique, Joel Robuchon: Larousse Gastronomique (https://bo
oks.google.com/books?id=KaK5AAAACAAJ). Paris / Nowy Jork: Clarkson Potter / Larousse, 2001 (oryg. wydanie 1938).
ISBN 0-609-60971-8. OCLC 46872358 (http://worldcat.org/oclc/46872358). [dostęp 2009-01-10]. (ang.)
7. Spadło zainteresowanie sportem (https://web.archive.org/web/20160921013313/http://www.sport.pl/Rajd/1,131934,6260399,Spadlo_zaintere
sowanie_sportem__Malysz_wciaz_najpopularniejszy.html). Sport.pl. [dostęp 2010-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (http://www.sport.p
l/Rajd/1,131934,6260399,Spadlo_zainteresowanie_sportem__Malysz_wciaz_najpopularniejszy.html)].
8. Dz.U. z 1951 r. nr 4, poz. 28 (http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19510040028).

Bibliografia
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008 (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_rocznik_statystyczny_rp_2008.pdf), Praca zbiorowa,
ISSN 1640-3630 (http://worldcat.org/issn/1640-3630) [dostęp 2008-12-03].
Praca zbiorowa: Literatura polska. Encyklopedia PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15130-0.
Norman Davies: Boże igrzysko. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006. ISBN 83-240-0654-0.
Marian Eckert: Historia Polski 1914–1939. Warszawa: 1990. ISBN 83-02-04044-4.
Lech Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Wyd. 11. Warszawa: Liber, 2007. ISBN 978-83-7206-142-3.
Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski: Dzieje Polski Średniowiecznej. T. 1. Kraków: Platan, 1995 (wyd. pierwsze 1926).
ISBN 83-7052-230-0.
Krzysztof Groniowski, Jerzy Skowronek: Historia Polski 1795–1914 Warszawa Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1977 (https://alpha.bn
.org.pl/search~S5*pol?/t+Historia+Polski+1795{u2013}1914+Krzysztof+Groniowski%2C+Jerzy+Skowronek%3A/thistoria+polski+17951914+
krzysztof+groniowski+jerzy+skowronek/-3%2C0%2C0%2CB/frameset&FF=thistoria+polski+1795+1914&2%2C%2C4/indexsort=-).
Janusz Kaliński, Zbigniew Landau: Gospodarka Polski w XX wieku. Wyd. 2 zmienione. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
ISBN 83-208-1428-6.
Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2002. ISBN 83-01-13897-1.
Jerzy Kondracki: Geografia Polski: mezoregiony fizycznogeograficzne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.
ISBN 83-01-11422-3.
Wiesław Skrzydło: Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r. Warszawa: 2008. ISBN 978-83-7526-573-6.
Stanisław Szczur: Historia Polski – Średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002. ISBN 83-08-03272-9.

Linki zewnętrzne
Wikimedia Atlas: Polska – wikiatlas z mapami w Wikimedia Commons

Prezydent RP (http://www.prezydent.pl/)
Kancelaria Prezesa Rady Ministrów (http://www.kprm.gov.pl)
Sejm RP (http://www.sejm.gov.pl/)
Senat RP (http://www.senat.gov.pl/)
Najwyższa Izba Kontroli (http://www.nik.gov.pl/)
Sąd Najwyższy (http://www.sn.pl/)
Trybunał Konstytucyjny (http://www.trybunal.gov.pl/index2.htm)
Rzecznik Praw Obywatelskich (http://www.brpo.gov.pl)
Główny Urząd Statystyczny (http://www.stat.gov.pl/)
Polska w corocznej publikacji CIA „The World Factbook” (https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pl.html)
Oficjalny Portal Promocyjny Rzeczypospolitej Polskiej (https://poland.pl/)

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Polska&oldid=60714467”

Tę stronę ostatnio edytowano 27 sie 2020, 13:31. Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach
(http:https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl), z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o warunkach korzystania
(http:https://foundation.wikimedia.org/wiki/Warunki_korzystania).