Arı Merası Olarak Fazelya ve Kolza’nın Bal Arısı (Apis mellifera L.

,)
Kolonilerinin Populasyon Gelişimi ve Bal Verimi Üzerine Etkilerinin
Araştırılması

Ulviye Kumova1 , Ali Korkmaz 2

1
Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Balcalı/ADANA
2
Tarım İl Müdürlüğü Çiftçi Eğitimi ve Yayım Şubesi SAMSUN
Özet:Araştırma, fazelya ve kolza bitkilerinin bal arısı kolonilerinin populasyon gelişimi ve
bal verimi üzerine etkisini saptamak amacıyla Ç.Ü. Ziraat Fakültesi A.U.Ç alanında
yürütülmüştür. Deneme alanına 15 da fazelya ve 15 da kolza bitkisinin ekimi, 29 Ekim
2002 tarihinde yapılmıştır. Araştırmada, Ç.Ü.Z.F. Arıcılık Ünitesinde bulunan 30 adet,
Muğla orijinli Anadolu bal arısı (A. m. anatoliaca) kolonisi kullanılmıştır. Koloniler
rastgele iki ayrı gruba ayrılarak, bitki parselleri yanına 15 adet, bu alandan 5 km uzaklığa
15 adet olarak yerleştirilmiştir. Araştırma süresince 21 gün aralıklarla yapılan kontrollerde
yavru alan ve ergin arı gelişimi; parsel ve kontrol grubu kolonilerde sırasıyla ortalama
3472.88±144.26 ve 3213.02±136.43 cm2/koloni; 11.38±0.39 ve 12.43±0.46 adet/koloni
olarak belirlenmiştir. Parsel ve kontrol kolonilerinin bal verimleri sırasıyla ortalama 32.37
kg/koloni ve 27.34 kg/koloni olarak saptanmıştır (P<0.01). Bu sonuçlardan; Çukurova
koşullarında ekimi yapılan fazelya ve kolza bitkisinin, arı kolonilerinin yavru gelişimleri ve
bal verimi üzerinde etkili olduğu, besin kaynağı sağlama açısından yararlı ve destek bitkiler
olarak bölge ve ülke genelinde yaygınlaştırılmasının önemi ortaya konulmuştur.
Anahtar kelimeler: bal arısı, fazelya, kolza,arı merası, kolon gelişimi, bal verimi.
Investigation on Colony Population Development and Honey Yield of Honey Bee
Colonies (Apis mellifera L.,) of Phacelia and Rape as Bee Pasture
Abstract: This research was designed for determine the honey bee colonies productivity
with rape end phecelia plantation relations sown at research fields of Faculty of Agriculture
University of Çukurova. Plants were sown at the date of 29 November 2002 in 15 dekar.
Colonies were taken from the Apiculture Unit of Animal Husbandry Department, the origin
of this colonies were Anatolian Muğla race (A. m. anatolica L.), controlled end equalized

1
30 colonies were randomly divide in two groups, first group of colonies placed uniformly,
in the rape and pheselia field; other group were placed 5 km away of planted field.
Investigations were elongated 21 days intervals, in this extending, colony development,
such as brood areas, worker bee population increments determined and evaluated statically.
Colonies placed in the pasture and control group’s brood areas and bee population and
honey production were determined, come out results were 3472.88±144.26 cm2/colony,
3213.02 ±136.43 cm2/colony: 11.38±0.39 frame/colony, 27.34±0.46 frame/colony ; 32.37kg/ colony
and 27.34 kg/colony respectively. These relation were significant at the level of p<0.01.
Concluded that rape and phesellia plantation could be strongly advised to beekeeper as a
meadow and a shoulder particularly when nectar in short supply.
Key words: honey bee, rape plant, phesellia plant, bee pasture, nectar gathering
Giriş
Bal arısı kolonilerinde verimliliği belirleyen en önemli ögeler koloni populasyon gelişimi
ve bal verimdir. Bal verimi çevre, koloni yönetimi ve arının genetik özelliklerinin bir
sonucu olup koloni populasyonunun büyüklüğüne bağlı olarak değişebilmektedir. Koloni
populasyon büyüklüğü ana arının yaşına, yumurtlama hızına ve işçi arıların yaşama gücüne
göre değişebilmektedir. Koloninin yavru miktarı ile oluşturduğu bal verimi arasında önemli
bir ilişki bulunmaktadır (Moller, 1961., Thyri, 1965., Ebbersten, 1978. Woyke, 1984).
Bal arısı kolonilerinin istenilen düzeyde gelişmesinde ve bal veriminin artmasında doğal
bitki kaynaklarının zenginliği yanında ekili kültür bitkilerinin çeşitliliği önem taşımaktadır.
Fazelya, Hydrophyllaceae familyasından Phacelia cinsine ait Kuzey Amerika orijinli tek
yıllık bir bitkidir. Bu bitki 1832 yılında Avrupa'ya getirilmiş, Almanya başta olmak üzere
İngiltere ve birçok Doğu Avrupa ülkesinde ve Amerika’da yem bitkisi, erozyonu önleyici
örtü bitkisi yanında, arı yetiştiricileri tarafından nektar ve polen kaynağı olarakda
kullanılmaktadır (Szabo, 1985., Svensen, 1990., Williams ve Christian, 1991). Fazelya bal
arılarına nektar ve polen kaynağı sağlaması açısından dünyanın en üstün yirmi nektar
bitkisi arasında yer almaktadır (Crane, 1975). Günümüzde bu bitki, bal arılarının
yararlanması için özellikle arılıkların önüne ekimi yapılmakta ve arı meraları
oluşturulmaktadır. Bazı Avrupa ülkelerinde arı yetiştiricileri kolonilerini göçer arıcılık
sistemi içerisinde fazelya ekili alanlara taşımaktadırlar (Beck, 1991., Becker, 1995). Kolza

2
salgıladığı nektar ve polen ile bal arılarını kendine çeken bir bitkidir. Bal potansiyeli
açısından 200 bal bitkisi arasında 4.,5. sırada yer almaktadır (Crane, 1984., Goltz, 1988).
Kolzanın bal arısı polinasyonu ile tohum üretiminde %13-64 oranında üretim artışı
sağlandığı (Mc Gregor, 1976., Kumova, 1999a); İngiltere’de kolonilerin beslenmesinde;
bal, polen ve balmumu üretimini artırmada her geçen yıl ekim alanları genişletilen ve ön
plana çıkarılan bir bitki konumunda olduğu (Williams 1980) bildirilmektedir.
Fazelya ve kolzanın Çukurova koşullarında adaptasyonu, çiçeklenme yoğunluğu ve
fenolojisi ile koloni gelişimine olan etkileri konularında çalışmalar bulunmaktadır.
Çukurova’da sonbahar mevsiminde erken ve geç ekimi yapılarak, çiçeklenmenin yetersiz
olduğu mart-nisan-mayıs aylarında bal arıları için uygun besin kaynağı olabilmektedir. Bal
arılarına olan katkısı nedeniyle fazelya ve kolzanın Çukurova yöresi yanında ülke genelinde
ekimi yaygınlaşmaktadır (Sağlamtimur ve ark.,1982., Tansı ve ark. 1996., Korkmaz ve
Kumova, 1998., Tansı ve ark, 1999., Kumova ve ark., 2001).
Bal arısı kolonilerinde verimliliğin önemli parametrelerinden olan ergin arı gelişimi,
yavrulu alan miktarı ve bal verimi arasında pozitif bir ilişki bulunmaktadır (Doğaroğlu,
1981., Doğaroğlu ve ark 1992). Çukurova koşullarında, fazelya parseline farklı uzaklıklarda
yerleştirilen kolonilerde yavrulu alan ve ergin arı miktarının sırasıyla ortalama
2924.80±426.92 cm2/koloni, 8.46±0.95 ad/koloni olarak belirlendiği, koloni populasyon
gelişimi üzerine bu bitkinin önemli düzeyde etkide bulunduğu, kolonilerin bal mevsimine
güçlü ve sağlıklı kolonilerle girdiği bildirilmektedir (Korkmaz ve Kumova, 1998).
Çukurova’da kolonilerin erken ilkbaharda ek beslenmesinin, yavrulu alan ve ergin miktarı
ile bal verimi üzerine etkili olduğu ve kolonilerin bal mevsimine kuvvetli bir işçi arı
populasyonu ile girdikleri belirlenmiştir (Kumova, 1999b., Kumova, 2000). Çukurova’da
kolza, fazelya ve bakla bitkilerinin koloni gelişimi üzerine etkilerinin araştırıldığı 3 yıllık
bir çalışma sonucunda, bu bitkilerin bölgede bal arılarının besin bulmakta güçlük çektiği
mart, nisan ve mayıs aylarında çiçeklenmesi nedeni ile kolonilerin gelişimini önemli ölçüde
arttırtığı ve bu nedenle kolonilere ek besleme yerine, bu bitkilerin karışımından oluşturulan
arı meralarının oluşturulmasının gerekli olduğu belirtilmektedir (Tansı ve ark., 1999).
Bu araştırma; Çukurova koşullarında fazelya ve kolza bitkilerinin bal arısı kolonilerinin
populasyon gelişimi ve bal verimleri üzerine etkilerini belirlemek ve arı merası olarak

3
bölge ve ülke arıcılarına katkılarını araştırmak amacıyla yürütülmüştür.
Materyal ve Yöntem
Araştırmada arı materyali olarak; Ç.Ü.Z.F. Zootekni Bölümü Arılığında ana arı yaşı, koloni
populasyon gücü ve kuluçka etkinliği açısından eşitlenen, 30 adet Muğla orijinli Anadolu
bal arısı (A. m. anatoliaca ) kullanılmıştır. Bitki materyali olarak, Çukurova koşullarına
adapte olmuş, Turan-82 çeşidi fazelya ile TS-82 çeşidi kolza bitkileri kullanılmıştır.
Ç.Ü.Z.F. deneme alanına, 15 da kolza, 15 da fazelya bitkisinin ekimi, 29 Ekim 2002
tarihinde yapılmıştır. Ekilen her 2 dekar fazelya ve kolza bitkisine, bir arı kolonisi gelecek
şekilde (Levin, 1986) 15 adet arı kolonisi 21/03/2002 tarihinde ekili alana yerleştirilmiştir.
Kontrol grubunu oluşturan 15 adet koloni, bu bitkilerin ekim alanından 5 km uzağa
konulmuştur. Fazelyada çiçeklenme 15/03/2002 - 10/05/2002, kolzada 16/03/2002 -
01/06/2002 tarihleri arasında devam etmiştir. Fazelyada çiçeklenme 56 gün sürerken, kolza
bitkisi 45 gün çiçekte kalmıştır. Fazelya ve kolzada çiçeklenmenin sona ermesinden sonra,
deneme kolonileri bal üretimi için 11/06/2002 tarihinde Kayseri-Sarız ilçesine, 13/08/2002
tarihinde Şanlıurfa-Akçakale yöresine götürülmüştür.
Kolonilerin yavru ve ergin arı gelişimleri deneme süresince her 21 günde bir yapılan
kontrollerle ortaya konulmuştur. Kolonilerin yavru gelişimi Puchta yöntemine (Fresnaye ve
Lensky, 1961) göre, ergin arı gelişimi arı ile kaplı çerçevelerin sayılması ile belirlenmiştir.
Araştırma sonunda, yavrulu alan verilerinin istatistiki değerlendirilmesi, TPDT (uzaklık x
dönem) Faktöriyel Deneme Deseni ile ortalamaların irdelenmesi DÇKT ile yapılmıştır.
Arılı çerçeve sayısına ait verilere, uzaklık ve ölçüm yapılan dönemler bakımından Kruskal
Wallis Testi uygulanmış, arılı çerçeve sayısı verilerine ait ortalamalar kendi aralarında
Mann-Whitney U testi kullanılarak karşılaştırılmıştır.
Deneme kolonilerinde 1. bal hasadı 15 Temmuz 2002 tarihinde Kayseri-Sarız’da, 2. bal
hasadı 15 Eylül 2002 tarihinde Şanlıurfa-Akçakale’de yapılmıştır. Kolonilerin bal verimini
saptamak amacıyla her bir koloniye ait ballı petekler alınarak, duyarlı terazide tek tek
tartılmış ve sırları alınarak bal süzme makinasında süzme işlemi yapılmıştır. Balı süzülen
petekler tekrar tartılarak boş petek ağırlığı belirlenmiş ve tartılan iki ağırlık arasında elde
edilen fark, koloninin toplam bal verimi (kg/koloni) olarak belirlenmiştir. Bal verimine ait
verilerin değerlendirilmesinde t-testi kullanılmıştır.

4
Bulgular ve Tartışma
Fazelya ve Kolza Bitkilerinin, Kolonilerin Yavrulu Alan Gelişimi Üzerine Olan Etkileri
Koloni gruplarında deneme boyunca elde edilen yavrulu alan gelişimi ve dönemlere göre
değişimi Çizelge 1 ve Şekil 1’de verilmiştir.
Çizelge 1. Koloni Gruplarında Elde Edilen Yavrulu Alan Gelişimi (cm2/koloni).
Ölçüm Gruplar
X±Sx
Tarihleri Bitki Parseli Kontrol
12/03/2002 1451.24±15.15 1455.97±20.37 1453.60±12.48 d
03/04/2002 3850.48±199.23 3878.27±186.50 3864.37±134.10 c
25/04/2002 5565.28±184.98 4842.24±217.86 5203.76±155.64 a
16/05/2002 4383.96±246.53 4963.66±169.19 4673.81±156.45 b
07/06/2002 3800.03±152.55 4117.22±237.93 3958.63±141.95 bc
26/06/2002 4282.33±190.13 4450.69±206.39 4366.51±138.75 ab
17/07/2002 4508.66±225.19 3239.85±180.38 3874.26±184.32 c
07/08/2002 3843.47±187.17 3469.62±261.13 3656.55±161.62 c
28/08/2002 2429.92±670.71 1188.33±142.55 1809.13±356.06 d
18/09/2002 613.45±90.47 524.32±84.56 568.88±61.40 e
X±Sx 3472.88±144.26a 3213.02±136.43b 3342.95±99.40

6000
Yavrulu alan Miktarı (cm²/koloni)

5000

4000

3000

2000 Parsel
Kontrol
1000

0
12/03/2002 03/04/2002 25/04/2002 16/05/2002 07/06/2002 26/06/2002 17/07/2002 07/08/2002 28/08/2002 18/09/2002

Ölçüm Dönem leri

Şekil 1. Deneme Koloni Gruplarında Yavrulu Alan Miktarının Dönemlere Göre Değişimi.
Araştırmanın başlangıcında (12/03/2002) bitki parselinde bulunan kolonilerde ortalama
1451.24 cm2 yavrulu alan belirlenirken, deneme sonunda (18/09/2002) bu değerin 613.45

5
cm2 ‘ye düştüğü belirlenmiştir. Kontrol kolonilerinde bu değerler başlangıçta 1455.97 cm2
ve deneme sonunda 524.32 cm2 olarak gerçekleşmiştir. Denemenin başladığı 12/03/2002
tarihinden 16/05/2002 tarihine kadar kolonilerin yavrulu alanları fazelya ve kolzanın
çiçeklenmesine bağlı olarak belirgin bir artış göstermiş, bitki parseli yanındaki kolonilerin
25/04/2002 tarihinde 5565 cm2/koloni ile o dönemin en yüksek yavrulu alan gelişimine
ulaştığı saptanmıştır. Bu tarihten sonra yavrulu alan gelişiminde bir düşme görülmüştür.
Özellikle bu durumun I. bal hasat döneminden sonra hızlandığı belirlenmiştir.

Araştırma sonunda, parsel ve kontrol kolonilerinin yavrulu alanları sırasıyla ortalama

3472.88 ve 3213.02 cm2/koloni olmuştur. Bu sonuç, fazelya ve kolzanın parsel koloni
gruplarının yavru gelişim üzerine etkili olduğunu göstermektedir. Yavrulu alan verilerine
uygulanan istatistiki analiz sonucunda; yavrulu alan gelişimi üzerine fazelya ve kolza
bitkileri ile ölçüm dönemleri ve grup x dönem interaksiyonun etkisinin P<0.01 düzeyinde
önemli olduğu belirlenmiştir. Yavru gelişimi açısından elde edilen sonuçlar, aynı bölge
koşullarında yetiştirilen, fazelya bitkisinin kolonilerin, yavru populasyon gelişimi üzerine
önemli düzeyde etkide bulunduğu ve kolonilerin bal mevsimine güçlü ve sağlıklı
kolonilerle girdiği (Korkmaz ve Kumova, 1998); kolonilerinin besin bulmakta güçlük
çektiği mart, nisan ve mayıs aylarında, kolza ve fazelyanın kolonilerin yavru gelişimini
önemli ölçüde arttırdığı (Tansı ve ark, 1999) bildirişlerini desteklemektedir.
Denemenin yapıldığı Çukurova Üniversitesi kampus alanının ekolojik yapısının denemenin
yapıldığı dönemlerde Çukurova yöresini genel olarak temsil etmemesi, bu kampus alanın
fazelya ve kolza ekim alanı dışında çok çeşitli doğal ve kültür bitkiler ile kaplı olması
koloniler üzerinde etkili olmuştur. Kontrol kolonilerinin konulduğu alanın bu zenginlikte
olması yavrulu alan gelişimi üzerinde önemli bir rol oynamıştır. Deneme sonunda yavru
gelişimi fazelya ve kolza parselindeki koloni gruplarında, kontrol koloni gruplarından daha
iyi bir gelişme göstermiş olmasına karşın; kontrol kolonilerinin bu bitkilerden daha uzak ve
floranın daha elverişsiz olduğu alanlara konulması durumunda, bu etkinin tam olarak ortaya
konulacağını gösteren boyut taşıdığı görülmektedir.
Fazelya ve Kolza Bitkilerinin, Kolonilerin Ergin Arı Gelişimi Üzerine Olan Etkileri
Koloni gruplarında araştırma süresince elde edilen arılı çerçeve sayısı Çizelge 2’de
görülmektedir. Deneme başlangıcında sırasıyla 6.07 ve 6.00 ad/koloni arılı çerçeveye sahip

6
olan parsel ve kontrol kolonileri, araştırma süresince gelişme göstermiştir. Deneme sonunda
parsel kolonileri 4.13 ad/koloni kontrol kolonileri 4.53 ad/koloni arılı çerçeveye sahip
olmuştur. Parsel ve kontrol koloni gruplarının ortalama arılı çerçeve sayıları sırasıyla 11.38
ve 12.43 ad/koloni olmuştur.
Çizelge 2. Koloni Gruplarında Elde Edilen Ergin Arı Gelişimi (adet/koloni).
Gruplar
Ölçüm Tarihleri X±Sx
Bitki Parseli Kontrol
12/03/2002 6.07±0.07 6.00±0.00 6.03±0.03 f
03/04/2002 8.40±0.27 8.67±0.21 8.53±0.17 e
25/04/2002 13.00±0.80 12.40±0.67 12.70±0.52 c
16/05/2002 14.07±0.87 14.67±0.78 14.37±0.58 b
07/06/2002 12.60±0.89 17.47±0.56 15.03±0.69 b
26/06/2002 17.93±0.51 20.60±0.48 19.27±0.42 a
17/07/2002 17.93±0.51 20.53±0.42 19.23±0.41 a
07/08/2002 10.00±0.00 10.27±0.27 10.13±0.13 d
28/08/2002 9.67±0.55 9.20±0.47 9.43±0.36 de
18/09/2002 4.13±0.17 4.53±0.13 4.33±0.11 g
X±Sx 11.38±0.39 12.43±0.46 11.90±0.30

Ergin arı gelişimi parsel ve kontrol koloni gruplarında 26/06-17/072002 tarihinde yapılan
ölçümlerde en üst düzeye çıkmasına karşın, I. bal hasadından sonra (17/07/2002) hızla
azalma göstermiştir. Koloni gruplarına ait arılı çerçeve verilerine uygulanan Kruskal Wallis
Testine göre arılı çerçeve sayısı üzerine kolza ve fazelya bitkilerinin etkisi önemsiz
(P>0.05), ancak dönemler bazında koloni gruplarının ergin arı gelişimi üzerine ölçüm
dönemlerinin etkisi P<0.01 düzeyinde önem bulunmuştur.
Ergin arı gelişimi açısından, bitki parsel yanında bulunan koloni grupları ile kontrol koloni
grupları arasında net bir fark ortaya çıkmamıştır. Bu duruma kontrol kolonilerinin
bulunduğu alanın bitki populasyonu açısından oldukça zengin olması, koloni populasyon
gelişimi bakımından gruplar arasındaki farklılığın net bir şekilde gözlemlenmesine engel
olmuştur.
Kolonilerin Bal Verimi
Araştırma kolonilerinin bal verimleri Çizelge 3’te ve bal verimlerinin gruplara göre
değişimi Şekil 2’de verilmektedir. Deneme sonunda yapılan iki bal hasadında parsel
yanında bulunan kolonilerin 32.37 kg/koloni, kontrol kolonilerinin 27.34 kg/koloni bal

7
verimine sahip oldukları saptanmıştır. Bal verimlerine uygulanan t-testi sonucunda, bal
verimi açısından gruplar arasında fark P<0.01 düzeyinde önemli olduğu belirlenmiştir.
Çizelge 3. Koloni Gruplarının Ortalama Bal Verimi (kg/koloni).
Gruplar Değişim Aralığı n X±Sx CV
Bitki Parseli 25.00-39.90 15 32.37±1.19 a 16.45
Kontrol 17.80-34.00 15 27.34±1.27 b 24.31

33
32
Bal Verimi (kg/koloni)

31
30
29
28
27
26
25
24
Kontrol Parsel

Şekil 2. Deneme Koloni Gruplarının Bal Verim Değişimleri.

Fazelya ve kolza parseli kenarına konulan kolonilerde elde edilen bal verimleri, ergin arı
gelişiminin bal verimi ile pozitif ilişkisi olduğunu belirten (Doğaroğlu, 1981., Doğaroğlu ve
ark, 1992) bildirişleri ile örtüşmektedir.
Kolonilerin bal verimine koloninin genetik yapısı etkili olduğu kadar çevresel faktörlerin de
önemli düzeyde etkisi bulunmaktadır (Sanford, 1988). Kolonilerin erken ilkbahar dönemine
rastlayan ana nektar akımı öncesinde geliştirdiği yavrulu alan miktarına bağlı olarak gelişen
ergin arı miktarının koloninin topladığı bal miktarı üzerine etkisi bulunmaktadır.
Sonuç
Ergin arı gelişimi açısından, bitki parsel yanında bulunan koloni grupları ile kontrol koloni
grupları arasında net bir fark ortaya çıkmamıştır. Bu duruma kontrol kolonilerinin

8
bulunduğu alanın bitki populasyonu açısından zengin olması, koloni populasyon gelişim
parametreleri bakımından gruplar arasındaki farklılığın net bir şekilde gözlemlenmesine
engel olmuştur. Sonuçta, Çukurova koşullarında fazelya ve kolza bitkilerinin bal arısı
kolonilerinin gelişimine yararlı olabilecek bitkiler konumunda olduğu, ancak bitki
populasyonunun yoğun ve çeşitli olduğu yörelerde, bal arıları için erken ilkbahar
döneminde nektar ve polen kaynağı sağlayan destek bitkiler olabileceği belirlenmiştir.
Kaynaklar
Beck, W. 1991. On the pollen and nectar value of phacelia, nallow, sunflower and
buckwheat. Bienenpflege. 7:227-230.
Becker, K., Hedtke, C. 1995. Foraging of wild bees and honey bees on a mixture of
entomophilous plants on extensification areas. Apidologie. 26(4):344-346.
Cale, G., Gowen, Y. W. 1956. Heterosis in honey bee (Apis mellifera L.). Genetics. 41:292-
293.
Crane, E. 1975. Honey: A comprehensive survey. Heinemann in Co-operation with
International Bee Research Association. London. UK.
Crane, E., Walker, P., Day, R. 1984. Directory of ımportant world honey sources.
International Bee Research Association. London.
Doğaroğlu, M. 1981. Türkiye'de yetiştirilen önemli arı ırk ve tiplerinin Çukurova Bölgesi
koşullarında performanslarının karşılaştırılması. Doktora Tezi. Adana.
Doğaroğlu, M., Özdemir, M., Polat, C. 1992. Türkiye’deki önemli bal arısı ırk ve
ekotiplerinin Trakya koşullarında performanslarının karşılaştırılması. Tr. J. of
Veterinary and Animal Sciences. 16:403-414.
Ebbersten, K. 1978. Honey production in relation to brood quantity and temperament. Apic.
Abst. 31(3): 917.
Fresnaye, J. B., Lensky, Y. 1961. Methods d’appreciation des surfaces de vain dans les
colonies d’abeilles. Ann. Abeille. 4(4):369-376.
Goltz, L. 1988. Honey and pollen plants. Part X. Miscellaneous honey plants. American
Bee Journal. 128(2):97-100.

9
Korkmaz, A., Kumova, U. 1998. Çukurova Bölgesi koşullarında yetiştirilen fazelya
(Phacelia tanacetifolia Bentham) bitkisinin bal arısı (Apis mellifera L.) kolonilerinin
populasyon gelişimine, nektar ve polen toplama etkinliğine olan etkilerinin
araştırılması. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi. 13(2):121-130.
Kumova, U. 1999a. Arıcılık açısından kolza bitkisi (Brassica napus L.). TİGEM. 13 (70):
11-16.
Kumova, U. 1999b. Bal arısı kolonilerinde farklı besleme yöntemlerinin koloni gelişimi ve
bal verimi üzerine etkilerinin araştırılması. Ç.Ü.Z.F. Dergisi. 14(4):91-98.
Kumova, U. 2000. Bal arısı (Apis mellifera L.) kolonilerinde farklı besleme yöntemlerinin
koloni gelişimi ve bal verimi üzerine etkilerinin araştırılması. Hayvansal Üretim.
41:55-64.
Kumova, U., Sağlamtimur, T., Korkmaz, A. 2001. Research on honeybee (Apis mellifera
L.) foraging preferences among varieties of phacelia (Phacelia tanacetifolia
Bentham). Mellifera. 1-1:60-64.
Levin, M. D., 1986. Using honeybees to pollinate crops. USDA. Leaflet Number : 549.
Mc Gregor, S. E. 1976. Insect pollination of cultivated crop plants. Agricultural Handbook
No: 496. USDA. s. 411.
Moeller, R. A. 1961. The relation between colony populations and honey production. As
Affected by Honey Bee Stock Lines. U.S A. D.
Sağlamtimur T., Tansı, V., Baytekin, H. 1988. Çukurova koşullarında kışlık ara ürün olarak
yetiştirilen fazelya (Phacelia californica Cham.)'nda biçim zamanının bitki boyu ve
ot verimine etkisi üzerinde bir araştırma. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Dergisi. 4(1):76-83).
Sanford, M. T. 1988. Beekeeping: Florida bee botany. University of Florida. Florida Coop.
Extension Serv. Inst. of Food and Agricultural Sciences. Circular No:686.
Svendsen, O. 1990. Experiments on the ımportance of honey bees for the pollination of
spring rape (Brassica napus). Tidsskrift for Planteavl. 97:141-148.
Szabo, T. I. 1985. Variability of flower, nectar, pollen and seed production in some
canadian canola (Rapeseed) varieties. American Bee Journal. 125(5):351-354.

10
Tansı, V., Kumova, U., Kızıl, S. 1999. Bazı yem bitkilerinin arı merası olarak kullanılma
olanakları ve tohum verim kalitelerinin saptanması üzerine bir araştırma. Çukurova
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi. 14(4):81-90.
Thyri, H. 1965. Correlation between colony populations and honey yields during the
calluna honey flow. 20 th International Beekeeping Congress. s.3.
Williams, I. H. 1980. Oil seed rape and beekeeping, particularly in britain. Bee World. 61
(4): 141-153.
Williams, I. H., Christian, D. G. 1991. Observations on Phacelia tanacetifolia bentham
(hydrophyllaceae) as a food plant for honey bees and bombus bees. Journal of
Apicultural Research. 30(1):3-12.
Woyke, Y. 1984. Correlation and Interactions between population, length of worker life
and honey production by honey bees in temperate region. J. Apic. Res. 23 (3):148-
156.

11