Memmed Arif
(Bakû,1904 - Baku, 1975)
Tenkitçi, edebiyatçi, mütercim, pedagog,
naşir, yabancı diller doktoru (1955), profesör
(1955), Azerbaycan İlimler Akademisi asil üyesi
(1958), "emekdar elm xadimi" (1960), Azerbaycan
devlet mükafatı sahibi (1974) Dadaşzade Memmed
Arif, 1904 yılında, Bakü'de bir işçi ailesinin çocuğu
olarak doğdu. Babasının adı Meherrem'dir.
Bakü'de Rus-Tatar mektebini bitirmiş, Baku Halk
Maarifi Enstitüsü'nde (1920-1925), Devlet Uni-
versitesi'nin Şark Fakültesi'nde, Moskova'da Sov-
yet Şarki Halkları İlmi Araştırma Enstitüsü'nun
yüksek lisansmda (1920-1931) tahsilini devam et-
tirmiştir. Azerbaycan Eğitim Bakan yardımcılığı,
Devlet Pedagoji Enstitüsü'nun Rus Edebiyatı kür-
süsünün başkanı (1932-1938), Edebiyat ve Dil Ens-
titüsü'nun bölüm başkanı (1938-1939), müdürü
(1939-1950, 1952-1959), "Veten Uğrunda" der-
gisinin redaktörü (1941-1946) görevlerinde bu-
lunmuştur. "Cafer Cabbarlı'nın yaradıcılık yolu"
konusunda doktorasını tamamlamıştır (1954).
Daha sonraları, Azerbaycan İlimler Akademisi'nin
Sosyal Bilimler Bölümü Akademik Katibi (1959),
ikinci başkani (1960) olmuş, ömrünün sonuna
kadar bu görevde kalmıştır.
Edebi faaliyete, 1923 yılında "Molla Nes-
reddin" dergisinde yayınlanan "Bedgümanam",
"Bele Getse Düzeler", "Mersiye Xeberleri" adlı
mizah yazılarıyla başlamıştır. 1920-30 yılları ara-
sında yayınlanan dergi ve gazetelerde şiir ve hi-
kayeleri yayınlanmıştır. 1930-1970 yıllan arasında,
Azerbaycan'da edebiyat ilminin ve edebi tenkidin
bir disiplin olarak ortaya çıkmasında ve ge-
lişmesinde hem bir teşkilatçı, hem de ilim adamı
olarak öncü rol oynamıştır. Azerbaycan, Rus ve
Dünya halklarının klasik edebiyatı, edebiyat na-
zariyesi, çağdaş edebi hayat, edebi-medeni ilişkiler
araştırmalarının odak noktasmı teşkil etmiştir. O,
Azerbaycan edebiyatı tarihini üzerinde çalışılacak
bir ilmi disiplin haline getirenlerden biridir. "Müx-
teser Azerbaycan Edebiyatı Tarbci" (1943-1955), üç
ciltlik "Azerbaycan Edebiyatı Tarbci" (1957-1960),
iki ciltlik "Azerbaycan Sovet Edebiyatı Tarixi"
(1967), "Azerbaycan Sovet Edebiyatı Tarixi" (1963)
d erlemelerinin mü elliflerind en ve b a ş re-.
daktörlerinden biridir. "Azerbaycan Xalgmın Ede-
biyatı" kitabı Rus, İngiliz ve Fars dillerinde ya-
yınlanmıştır. 1932 yılından beri, ortaokul
öğrencileri için yazdığı edebiyat ders kitapları tek-
rar tekrar basılmış ve okutulmuştur. O, ayni za-
manda M.Gogol, L.Tolstoy, A.Çehov, M.Gorki,
N.Ostrovski, Evripid, Servantes, İ.Beher, E.Remark
ve başkalarının eserlerinden çok güzel tercümeler
yapmıştır. Eserleri, eski Sovyet halklarının dil-
lerinde ve başka yabancı dillere tercüme edilmiştir. 6
ciltlik "Çoxmilletli Sovet Edebiyatı Ta-rixi"nin
(Moskova, 1970-74) baş redaksiyon heyetinin
üyesiydi. İran'da düzenlenen II. Yazarlar
Kongresi'ne (1946), Şarkiyatçıların XXV. Bey-
nelmilel Kongresi'ne iştirak etmiştir. Azerbaycan
Ali Soveti'nin (parlemento) VI. dönem millet ekili
ve başkanlığını yapmıştır.
1975 yılında Bakü'de ölmüş ve devlet me-
zarlığına defnedilmiştir.
 Başlıca eserleri: Cefer Cabbarlının Ya- 3. Ağayev E. Senetkarlıg meseleleri. Bakı,
radıcılığı. Bakı, 1961; Semed Vurgunun Dra- 1962.
maturgiyası. Bakı, 1964; Seçilmiş Eserleri (üç cild- 4. Sovet Edebiyatşünaslığının Aktual Prob
de), Bakı, 1967-1970; Sovet Edebiyatı. Bakı, 1970. lemleri (Makaleler mecmuası). Akademik Mem-
Kaynakça: med Arif Dadaşzadenin anadan olmasının 70. il-
1. Azerbaycan Sovet Edebiyatı Tarixi. I-II. cilt liğine hesr olunur. Baki, 1974.
ler. Bakı, 1966-1967. 5. Memmed Arif Dadaşzade. Bibliyoğrafiya.
2. Azerbaycan Sovet Edebiyatı Tarixi. Bakı, Bakı, 1965.
1988.
"FERHAD VE ŞİRİN"
S.Vurgun ve Nizami. "Xosrov ve Şirin" yoxi, "Ferhad ve Şirin". Ferhad suretinin2
ziddiyyetleri. Şirin sureti. Dramatik mehebbet efsanesi ve ya vetenperverlik dramı? Me-
hebbete iki cür3 münasibet. Meryem ve Şiruye suretleri. "Ferhad ve Şirin" Azerbaycan
ve rus sehnelerinde. Azer baba. Veten, xalq ve qehreman.
(M.Arif. Semed Vurgunun Dramaturgiyası, Bakı, 1964, s. 112-131.)

I dövrümüzün müsbet cehetlerini ilhamla, qüwetle

1939-cu ilden Azerbaycan xalqı Nizami Gen- tesvir etmeliyik, müsbet qehremanın zeiflikleri de
cevinin anadan olmasının! 800 illiyine çox ciddi özüne mexsus olmalı, onun müsbet tebietinin te-
hazırlaşırdı. 1941-ci ilde keçirilecek yubileyes ha- zahürü olmalıdır. S.Vurğun demişdi: "Elbette, ele
zırlıq geniş bir şekil almışdı. Görkemli rus şair ve tenqidçi de tapılarl7 ki, desin Ferhadm sa-
alimlerinin iştiraki ile dahi Azerbaycan şairinin bir delövhlüylS, deyilen söze asanlıqlal9 inanması
çox dillere tercüme edilmesine, eserlerinin elmi- onun zeifliyidir, hetta, belke de nöqsanıdır. Lakin
tenqidi metninin hazırlanmasına başlanmışdı. onun bu zeifliyi de xarakterin müsbet key-
Azerbaycan şairleri Nizaminin eserlerini ana diline fiyyetidir. Ferhad mehebbetsiz yaşayıb, yarada bil-
tercüme etmekle beraber, "Xemse" mövzusunda mir. Mehebbet onun üçün idealdir, bütün he-
bedii eserler de yazmışdılar. A.Şaiqin "Nüşabe" ve yatmın me'nasıdır. Bundan başqa, Ferhad özü
"Fitne" pyesleri Nizami eserleri esasmda6 ya- namuslu bir adam olduğu üçün, hetta ağlına da ge-
ranmışdı7. Nizami mövzusunda bir sıra musiqi tire bilmir ki, bele alçaq yalan söyleyen adam ola
eserleri de yaradılmışdı ("Xosrov ve Şirin" operası, biler. Ferhadm inanan adam olması onun düz-
"Yeddi gözel" baleti ve s.). lüyünden20 ve xarakterinin bütövlüyünden2l
Nizami yubileyine hazırlıq işinde feal iştirak emele gelir" .22 (Bax: Sovet yazarlarının ikinci ömu-
eden S.Vurğun "Leyli ve Mecnun" poemasıs esa- mittifaq qurultayı. Stenoqrafik hesabat. Moskva,
sında orijinal "Ferhad ve Şirin" dramını yazmışdı. 1954, s. 63. (Rus dilinde)).
Nizami yaradıcılığı, bu dahi şairin ro- "Azerbaycan sovet edebiyyatı ve Nizami"
mantikası, felsefi ümumileşdirmeleri S.Vurgunu me'ruzesinde S.Vurğun Nizaminin yaradıcılığında23
derinden maraqlandırırdı.9 Bir sıra meqalelerinde heç bir vaxt köhnelmeyen24 ve sovet edebiyyah üçün
o, Nizaminin senetkarlığmdan danışmış,ıo sovet de faydah olan meselelerden, Nizaminin xalq he~
yazıcılarını bu böyük senet xezinesinden ba- yatına, xüsusen zehmetkeş25 adamların heyatına
carıqlalı istifade etmeye çağırmışdı. yaxın ohnasmdan, onun eserlerindeki ümu-
Sovet yazıcılarının İkinci ömumittifaq qu- mileşdirme qüwetinden, felsefi derinlikden, ro-
rultaymdakı elave me'ruzesindei2 S.Vurğun sovet mantikadan, böyük hümanizmden sohbet acır. Bu
edebiyyatında müsbet qehremaru necel3 yaratmaq me'ruzede S.Vurğun Nizaminin "Xosrov ve Şirin" po-
meselesine toxunaraql4 Nizaminin Ferhad suretini emasını tehlil ederek deyir: "Mene ele gelir ki, bu po-
misal getirmiş ve sübut etmeyelS çalışmışdı ki, emanın esas sureti Xosrov yox, Şirin ve Şirin de yox,
sovet edebiyyatında esas diqqet müsbet qeh- mehebbetdir. Ele bir saf insan mehebbeti ki, bütün yer
remanm daxili ziddiyyetlerine, zeif cehetlerine üzünün qaba qüweleri, qanun ve adetleri, duygu ve
yox, mehzl6 müsbet keyfiyyetlerine verilmelidir; düşünceleri, her şeyi, her şeyi ona tabedir... Mehebbet
zeiflik ve ziddiyyet qehremanm esas müsbet key- Nizamide ümumbeşeri seadet ve insanperverlik de-
fiyyetlerini kölgede buraxmamalıdır, eksine, biz mekdir" (Bax: "Edebiyyat qezeti", 12 iyun 1947-ci il.).
1. değil 2. tipinin, kahramanının 3. çeşit, tür 4. doğumunun 5. anma gününe 6. temel alarak, faydalanarak 7. meydana gel-
mişti 8. manzum hikayesini, mesnevisini 9. ilgilendirirdi 10. bahsetmiş, konuşmuş 11. bilgiyle, tecrübeyle 12. tebliğinde, bil-
dirisinde 13. nasıl 14. temas ederek, değinerek 15. ispat etmeye 16. asıl- münhasıran, yalnız 17. bulunur- bulunabilir 18.
temiz gönüllü oluşu, saf kalpliliği 19. kolaylıkla 20. doğruluğundan, dürüstlüğünden 21. bütünlüğünden, tamlığından, ol-
gunluğundan 22. ortaya çıkar, meydana gelir 23. sanatında 24. eskimeyen 25. emekçi, işçi
 Bütün bunlardan görünür ki, Nizami ya-
radıcılığı S.Vurgunu derinden maraqlandırmışdır.
Bu marağın ehemiyyetli ceheti ondan ibaretdir ki,
S.Vurgunun yaradıcılıq prinsipleri be'zi nöqtelerde
Nizami yaradıcılığı ile temas edir. Xüsusen müsbet
qehremanları böyük bir mehebbetle ro-
mantikleşdirmeye ve felsefi ümumileşdirmeye
meyi eden S.Vurgun Nizamide de, her şeyden
evvel, bu ceheti beyenirdi. O bilirdi ki, yalnız Ni-
zami deyil, Homer, Firdovsi, Şekspir, Tolstoy kimi
cahanşümul senetkarlar tesvir etdikleri hadiseler
ve qehremanlar vasitesi ile eyni zamanda öz dövr-
lerinin hüdudlarını aşan, gelecekle sesleşenl böyük
ümumbeşeri meseleler qoymuşlar, felsefi ümu-
mileşdirmeler vermişler. Bununla bele,2 Nizaminin
yaradıcılıq tefekküründeki vüs'et, hu-
manizmindeki derinlik, insanın necib qüvvelerine
inammdakı3 möhkemlik, müsbet me'nevi key-
fiyyetleri tecessüm etdiren suretleri4 ro-
mantikleşdirme üsulu onu çox düşündürürdü.
Bir dramaturq5 kimi S.Vurgun Nizaminin
eserlerindeki geniş epik tesvir ile beraber keskin
dramatik veziyyetleri, ehtiraslarm şiddetli toq-
quşmasıni6 çox beyenirdi. O deyirdi ki, Nizami
dramaturq olmasa da, "onun poemalarında7 biz
Şekspir dramatizmini xatırladan gergin sehnelere
ve veziyyetlere rast gelirik. Şairin yaradıcılığmdakı
bu cehet, qüvvetli dramatik konfliktler,8 gözel dra-
matik9 dialoq ve monoloqlar yaratmaqda bize
kömek ede biler" (Semed Vurgun. Nizami Gen-
cevi. "Kommunist", 15 dekabr 1953-cü il.) De-
meli,10 S.Vurğunun Nizami mövzusuna müraciet
etmesi tesadüfi olmadığı kimi, "Xosrov ve Şirin"
poeması üzerinde dayanmasın da tesadüfi deyildi.
Çünki ister müsbet qehreman ve isterse de ro-
mantika meselesi ve hetta qüvvetli dramatik konf-
liktler mehzi2 bu eserde daha ciddi bir şekilde öz
tezahürünü tapmışdı.13
Onu da qeyd edek ki, S.Vurğunu Xosrov yox,
Ferhad daha çox maraqlandırır.l4 Nizamide Fer-
had epizodikl5 bir qehremandır, esas ehvalat ise
Xosrov ile Şirin arasında cereyan edir. S.Vurgun
zehmet adamlarına daha yaxm ve me'nevi key-
fiyyetleri e'tibarile şahdân çox-çox qüwetli olan
Ferhadı gelecek draması üçün esas qehreman se-
çerken heç de sehv etmemişdi.16 Ferhadın müsbet
keyfiyyetleri sovet tamaşaçısının me'nevi te-
leblerine uygun geldiyi kimi, şairin de müsbet qeh-
reman prinsiplerine tamamile müvafiq idi. Va-
qifden ve Xanlardan sonra S.Vurğunun Ferhadı
özüne qehreman seçmesi tebii ve qanuni idi. Ferq
orasında idi ki, burada, evvelen, S.Vurğun Nizami
kimi dahi bir senetkarla "yarışırdı", ikinci, bu qeh-
reman evvelkilerden ferqli olaraq sırf tarixi yox, ef-
1. haberleşen, uygun düşen 2. bununla birlikte 3. inanandaki, güvenindeki 4. tipleri, kahramanları 5. oyun ve tiyatro yazarı 6.
çarpışmasını, mücadelesini 7. manzum hikayelerinde, mesnevilerinde 8. çatışmalar, anlaşmazlıklar 9. yardım 10. demek ki, o
halde 11. durması 12. asıl 13. bulmuştu 14. ilgilendirirdi 15. olaylara, vakaya dayalı 16. yanılmamıştı 17. müşahhas, somut
18. aktüelleştirmişti, güncelleştirmişti 19. konuda, hususta 20. kimseye söz hakkı vermeyen hükümdarına, şahma 21. mü-
cadelesinden 22. alıkoyarak, muhafaza ederek 23. bilgisi, tecrübesi 24. imtihandan, tecrübeden 25. bekler 26. hafif, kolay 27.
menfaatinden, faydasından 28. hırsızlık, soygunculuk 29. meydana gelen, ortaya çıkan 30. kendini beğenmişliğe 31. çeşit, şekil
32. herhangi 33. üstüne, ötesine 34. Kasım ayının
sanevi-tarixi, belke de sadece efsanevi bir planda
verilmişdi. Aşağıda göreceyimiz kimi, bu iki cehet
S.Vurğunun dramında az rol oynamamışdı.
S.Vurğun öz eserini Azerbaycan xalqmm keç-
miş tarixi ile elaqelendirerek, Nizami mövzusuna
konkreti7 tarixi bir zemine seçmiş ve onun ideya
mezmununu aktuallaşdırmışdı.18 Bu baredel9 o
yazmışdı: "... dram Azerbaycan xalqmm İran des-
potuna20 - şah Xosrova qarşı, milli ve içtimai
zulme qarşı mübarizesinden2i behs edir. Men
böyük Nizaminin gözel rolmantikasmı ve fan-
taziyasmı öz pyesimde saxlayaraq,22 bunu böyük
zemanemizin romantikası ile elaqelendirmeye ça-
lışıram". (S.Vurğun. Heyat yaradıcılığıma ilham
verir. "Kommunist", 17 mart 1941-ci il.)
"Ferhad ve Şirin" piyesinde müellif öz xalqı ve
veteni ile möhkem bağlı olan bir qehreman sureti ya-
ratmaq meqsedini qarşıya qoymuşdu. S.Vurğunun
Ferhadı xalqın oğludur, onun medeni inkişafında ya-
xmdan iştirak eden ve buna göre de xalqın yanında
hörmeti olan bir adamdır. O öz bacarığı,23 biliyi, re-
şadeti ve vetenperverliyi ile ferqlenir, xalq ona
böyük ümidler besleyir. Bununla beraber, S.Vurğun
bu qehremanı birterefli ve "mübahisesiz" vermek is-
tememişdir. O, Ferhadı heyatm çetinlikleri, fırtınalan
içerisinden keçirmek, ondaki müsbet keyfiyyetleri
dövrün ictimai-exlaqi ziddiyyetleri mengenesinden
keçirmek, smaqdan24 çıxarmaq istemişdir.
Ferhad ağır bir zamanda yaşayır, Azerbaycan
xarici basqmlara me'ruz qalır, xalq yene de üzünü
bu igid oğluna çevirib ondan imdad gözleyir.25 Be-
lelikle, Ferhadın qarşısmda geniş bir fealiyyet mey-
dana açılır, o, qara qüvvelerle mübarizeye başlayır.
S.Vurğun burada da yüngüİ26 müqavimet yolu ile
getmir; öz qehremanınm müsbet me'nevi key-
fiyyetlerini çox qorxunc qüvvelerle üz-üze getirir.
Ferhadın xalq menafeyinden27 doğan, xalqm ve
elece de beşeriyyetin seadetine xidmet eden mü-
tereqqi meylleri, onun insanperverlik ruhunda ter-
biyelenmiş gözel, necib exlaqi keyfiyyetleri qesb-
karlıq,28 menfeetgirlik esasında yaranan,29 xalqa
ve beşeriyyete zidd exlaqi keyfiyyetlere, xud-
pesendliye,30 riyakarlığa, yalancılığa rast gelir.
Dehşetli mübarizede Ferhal meğlub olur. S.Vurğun
eserini başqa cür3l de bitire bilerdi, lakin o öz qeh-
remanmı yaşatmaq istemir. Ona göre yox ki, bütün
dünya edebiyyatında Ferhad en'enevi olaraq xe-
yanet neticesinde öz külüngü ile özünü öldürür;
ona göre ki, bele romantik bir ölüm qehremanı her
hansi32 bir heyatdan daha çox yaşadır, onu öz döv-
rünün fövqüne33 qaldırır.
"Ferhad ve şirin" piyesi ilk defe 1941-ci il no-
yabrın34 6-da Azerbaycan Dövlet Dram Teatrmda
tamaşaya qoyulmuşi ve böyük müveffeqiyyet qa-
zanmışdı.
Quruluşçu rejissor A.İskenderov müellifle
birge2 işleyerek eseri romantik-efsanevi bir üs-
lubda tamaşaya qoymuşdu. İlk tamaşada Ferhad
rolunda E.Elekberov. Şirin rolunda M.Davudova,
Azer baba rolunda E.Qurbanov, Xosrov rolunda
A.Geraybeyli, Meryem rolunda F.Qedri çıxış et-
mişdi.
"Ferhad ve Şirin" 1946-cı ilde Moskvada
K.S.Stanislavski adına Opera-Dram Teatrmda ta-
maşaya qoyulmuşdu. Q.Mdivani "Pravda" qe-
zetinde neşr etdirdiyi meqalesinde RSFSR xalq ar-
tisti M.Kedrovun bedii rehberliyi ile Stanislavski
teatrmm yaxşı, heyecanlı bir tamaşa gösterdiyini,
gene rejissor Y.Malkovskinin eserin lirik-
qehremanlıq ruhunu düz tutduğunu, ümumiyyetle
tamaşanı teatr üçün bir müveffeqiyyet kimi qeyd
etmişdi. (Q.Mdivani. Odlar yurdu. "Pravda", 17
aprel 1946-cı il, rus dilinde)
***
Şirin ve Ferhada olan bele soyuq münasibetini
facie, onun qarşılıqsız mühebbetini özü üçün "son-
suz bir günah" hesab edir. Amma bu "günahı"
Şirin Ferhada açıq deye bilmir. Ona olan böyük
hörmeti bu heqiqeti açmasına mane olur. Şirinin
Ferhada münasibeti belece anlaşılmaz qalır.
Bes3 Xosrovu nece,4 Şirin Xosrovu sevirmi?
Şirin xeyalperver qızdır, o öz könül hemdemini5
yerde yox,6 harada7 ise göylerde axtarır.8 Hele Xos-
rov meydanda yox iken, Şirin onun xeyalı ile ya-
şayır. Fitne Ferhadı onun yadına salanda Şirin xe-
yala dalaraq deyir:
Neyleyim, ixtiyar mendedir meğer?!
Kimse derk elemez can möhnetini,
Bilmez qabaqcadan9 öz qismetini.
Nece semte esir bir günde külek,10
Görek, taleyimiz ne gösterecek?..
Görünür ki, hele Xosrov ortaya çıxmamışdan
Şirin öz ixtiyarını "günde nece semte esen" küleyin
eline vererek, taleyinin ne göstereceyini göz-
leyirmiş.ıl Ele bil, Şirinin üreyine dammışdırl2 ki,
onu seven adam uzaqda deyildir, onun qismetine
yazılan Xosrov yaxmdadır, indice gelecekdir.
Mehzi3 buna göre de Xosrovun şekli onu birden-
bire celb edir ve asanlıqli4 öz dalmcais aparır:l6
Demek ki, qismetim odur cahanda?..
O menim qelbimi aldı bir anda.
1. sahneye konmuş, gösterime sunulmuş 2. birlikte 3. peki 4. nasıl 5. dostunu, arkadaşım 6. değil 7. nerede 8. arar 9. ön-
ceden, evvelden 10. rüzgar, yel 11. bekliyormuş 12. damlamıştır, akmıştır 13. asıl, özellikle 14. kolaylıkla 15. peşinden, ar-
kasından 16. götürür 17. demek ki, o halde 18. çeşit, tür, şekil 19. isteği, aklı, arzusu 20. anlar, kavrar 21. denk, eşit 22. yamak,
hizmetçi 23. olarak 24. hileli 25. dönmeli 26. tiplere 27. masalımsı 28. konusunu 29. hafifleştirir, kolaylaştırır 30. haberi 31.
elbisesini, kıyafetini 32. aklı başından gitmiş 33. çatışmaları, anlaşmazlığı 34. ilgili 35. sohbetler 36. zerdüştlerin hayır tanrısı
Demeli,l7 Şirin Xosrovu sevir, onun sarayına
bir növl8 öz xoşui9 ile gelir. Bundan sonra ise başa
düşür20 ki, şahenşah Xosrov leyaqetde Ferhada be-
raber21 ola bilmez. Şirin başa düşür ki, zövq-sefa
düşgünü olan Xosrov ona eylence kimi baxır, onun
vasitesi ile Azerbaycanı ele keçirmek isteyir. Ancaq
mesele orasmdadır ki, bunu başa düşdükden sonra
da Şirin mentiqsiz hereket edir, Ferhadı soyuq qar-
şılayır. Halbuki, Xosrovdan ümidi kesilen Şirin anası
Banu terefinden gönderilen Ferhaddan iki elli ya-
pışmalı, onu sevmese bele, başqa torpağa yamaq22
olmasını istemediyi bir ölkenin övladı kimi,23 onu
Xosrovun ve Şapurun mekirli24 tedbirlerinden xe-
berdar edib öz vetenine qayıtmaİ25 idi.
Deye bilerler ki, biz yazıcıya yol gösteririk ve
onun bedii suretlere26 verdiyi xarakterleri de-
yişdirmek isteyirik. Biz bele niyyetden çox uzağıq.
Lakin xarakterlerin inkişaf mentiqi bunu teleb edir.
S.Vurgun be'zen romantik plana keçerek öz qeh-
remanlarmı mentiqi zeruretden bir qeder azad etse
de, Şirini qeyri-mentiqi ve nağılvari27 herekete
mecbur etmekle suretin daxili mezmununu28 xeyli
yüngülleşdirir.29
S.Vurğun "Ferhad ve Şirin" dramının başqa
yerlerinde de efsanevi motivlerden istifade et-
mişdir. Şapurun cildden-cilde girmesi, hökmdar
Xosrovun Şirin sorağı30 ile paltarmı3l deyişerek
Azerbaycana gelmesi, şekil vasitesi ile Şirinin qel-
binde mehebbet odu yandırması ve nehayet, Şi-
rinin bihuş32 halda Iran şahının sarayına ge-
tirilmesi, elbette, nağılvaridir. Bütün bunlara
baxmayaraq, eserin esas konflikti33 hadise ve su-
retlerin inkişafı real plandadır. Xüsusen, dramdaki
vetenperverlik ideyası ile bağlı34 olan hadise ve da-
nışıqlar35 çox real ve heyatidir. Buna göre de ta-
maşaçı eserin esas qehremanlarını realist planda
derk ve izah etmekde haqlıdır.
Meseleye bu mövqeden yanaşdıqda görürük ki,
Şirinin Xosrov sarayındaki hereketleri ideya-psixoloji
cehetden esaslandırılmamışdır. Ferhad geldikden
sonra da o, Xosrova münasibetini aydınlaşdıra bilmir.
Bütün veziyyet gösterir ki, Şirin Ferhadı sevmir. O, el-
lerini göye qaldıraraq dua edende deyir:
Ulu Hürmüz36... Sen yaratdın Ferhad adlı igidi.
Necin onu derde saldın, de, günahı ne idi? Onun
eşqi bir denizdir, ne olar ki, ondan sen Öz elinle
bir damlacıq üreyime sepesen...
Hetta Xosrovun dikbaşlığma, qılıncdan, qüv-
vetden behs etmesine qarşı hirslenen Şirinin Fer-
hadı te'riflemesi, Xosrovun tehqir ve tehdidine
cavab olaraq:
 Tehqirle, tehdidle sevilen bir qız
Qelbini tapşırmazı Allaha bele...
- demesi ve nehayet,
Bugünden sevirem, sevirem onu,
Öz ana yurdumun igid oğlunu!
- deye qet'i hökm vermesi de Şirinin Ferhada
mehebbetine delalet etmir. Çaresizlikden olan bele
mehebbet Ferhada layiq deyildir. Onu da xa-
tırladaq ki, Fitnenin konkret2 sualına cavab tap-
mayan3 Şirin demişdi:
Xosrov hökmdardır, Ferhad qehreman,
Onları üz-üze qoymuşdur zaman.
Kimin sinesinde böyükse ürek,
Onun mehebbeti qalib gelecek!
"Öz ana yurdunun igid oğlu" ile yad ölkenin
bedxah hökmdarına ferq qoymayan, onların me-
1. havale etmez, emanet etmez 2. müşahhas, somut 3. bulamayan 4. aklamak olur mu 5. zordur, güçtür 6. taşkınlığı
7. hatanın 8.değerlendirmek
hebbetlerinin gücünü ve üreyinin böyüklüyünü sı-
nayan Şirinin hereketlerine ne ile beraet qa-
zandırmaq olar?4
Ferhadı ölmüş gördükde, Şirin de onun ce-
nazesi üstünde intihar edir. Bu intiharın böyük me-
hebbetden ireli geldiyine inanmaq çetindir,5 çünki
bele mehebbetin varlığına bizi Şirinin bütün pyes
boyu ne hereketi inandırır, ne de sözleri. Ni-
zaminin Şirini özünü Xosrovun qebri üstünde öl-
dürende biz ona inanınq, çünki bu intihar evvelki
hadiselerle hazırlanmışdır, çünki o, Şirinin böyük
mehebbetinin mentiqi neticesidir. S.Vurgunun ese-
rinde ise veziyyet başqadır. Burada Şirinin özünü
öldürmesi Ferhada mehebbetin yox, yol verdiyi fa-
cieli veziyyetin aqibetidir. Bu intihan ancaq ağır
peşmançüıq hissinin tüğyanı,6 heç şeyle yuyula bil-
meyen sehvin7 ve günahın cezası kimi qiy-
metlendirmek8 daha doğru olardı.