cOmmUNIcatIeVOrmeN eN De meDIa

Sociale media
Er zijn heel wat sociale media. Ze allemaal opnoemen is haast onmogelijk.
Bovendien komen er met de regelmaat van een klok steeds nieuwe bij. Enkele
voorbeelden zijn Twitter, Facebook, Instagram, Google, Messenger, Snapchat, Swarm,
Skype, WhatsApp.
Sociale media is een verzamelbegrip voor online platformen waar de gebruikers
zonder of met een minimale tussenkomst van een professionele redactie de
inhoud verzorgen. Het is niet te verwonderen dat hier het probleem schuilt. Van alles
kan, van alles mag, alhoewel men nu toch wel probeert via regeltjes een en ander in
goede banen te leiden.
Wat een luxe, wat een weelde: het internet en de sociale media als instrumenten
van nieuwe vormen van democratie. Ieder individu heeft vrijelijk toegang tot een
enorme bron van informatie die hem toelaat op geïnformeerde wijze beslissingen te
nemen. Elk individu kan nu ook iedereen in de wereld bereiken en toespreken. Helaas.
In plaats van objectieve informatie krijgen we polarisering in de informatie, alsook de
systematische verspreiding van leugens. Dat mensen op zoek gaan naar de beste en
meest objectieve informatie is een goed gegeven, maar het probleem is dat mensen ook
gedreven worden door andere impulsen dan het zoeken naar waarheid. Ze hebben
gevoelens van liefde, van haat, van empathie, van afgunst, ze ergeren zich, ze zijn
boos, enzovoort. Die emo-ties vormen de voedingsbodem van activiteiten op sociale
media. Ik zet iets op sociale media, verspreid leugens, die worden ‘geliket’, roepen
emoties op, het ontspoort. En wat nog meer aan de basis van dit ‘succes’ ligt, is het
feit dat de productiekosten voor die leugens nagenoeg nul zijn. Objectieve
informatie zoeken en verzamelen kost geld en productie van leugens niet, een
competitief voordeel.

Book-niet echt.indb 107 26/09/19 21:54

 n(i)et echt!

Pinterest, maar ook Facebook, Twitter, en Youtube proberen (onder toenemende druk)
‘anti-vaxxers’ (tegen mazelen) te dwarsbomen, zo schrijft De Morgen.73 Ze weren dus
alle reclame die antivaccinatie promoten (georganiseerde prikangst). Zo zouden vaccins
meer kwaad doen dan goed, kinderen zouden autisme krijgen van de met kwik en
aluminium gevulde vaccinaties. Sociale media en ook zoekmachines spelen daarin een
grote rol. Wanneer bepaalde data ontbreken, kan die leemte misbruikt worden: men
spreekt van data voids. In het geval van de vaccinaties is het zo dat wetenschappers niet
constant artikelen online publiceren (met daarin het feit dat vaccinaties wel degelijk
duizenden kinderen per jaar redden), waardoor er een opening ontstaat voor fraudeurs
en complottheorieën.
In de noordelijke deelstaat Kano in Nigeria verspreiden zich de geruchten via soci-
ale media dat het poliovaccin meisjes steriliseert. De door moslims gedomineerde staat
ziet in het vaccin een complot van de Verenigde Staten om de islam in het Afrikaanse
land uit te roeien. Het duurt niet lang of de geruchten veranderen in wetgeving: de
vaccinatie voor polio wordt stilgelegd. Het gevolg van die beslissing laat zich raden: de
Wereldgezondheidsorganisatie ziet een dramatische toename van polio. Gedurende de
vaccinstop, die tien maanden duurt, verspreidt het virus zich over twaalf buurlanden die
voorheen poliovrij verklaard werden. In 2006 besluit een rapport dat 1.500 kinderen
verlamd raakten door de beslissing in Kano. De operatie om de crisis in te dijken, kostte
de internationale gemeenschap meer dan 400 miljoen euro.
Wat bezielt de antivaccinatiebeweging? Dat is de vraag die antropologe Heidi
Larson, wereldwijde autoriteit in de steeds fellere discussie over het nut van en het
verzet tegen vaccinaties, al jaren bezighoudt. De Amerikaanse ontving op donderdag 4
april 2019 een eredoctoraat van de Universiteit Antwerpen.
Vorig jaar waarschuwde Larson, die trouwens getrouwd is met Belgisch viroloog
Peter Piot, in een opiniestuk voor het gerenommeerde wetenschappelijk tijdschrift
Nature dat de volgende grote epidemie niet veroorzaakt zal worden door een gebrek
aan preventieve technologie. “De zondvloed aan tegenstrijdige informatie, desinformatie en
gemanipuleerde informatie op sociale media zou erkend moeten worden als een globaal gezond-
heidsrisico.”74

Twitter
Politici zijn ‘cracks’ in het tweeten. Aan de onderhandelingstafel lekken ze informatie
naar de buitenwereld. Een paar straffe oneliners (Twitter laat 280 tekens toe met spaties
inbegrepen) en hun volgers pikken het vaak klakkeloos op. Een oneliner oogt mooi,
maar gaat vaak ten koste van inhoud en al zeker ten koste van degelijke argumentatie.
De waarheid in 140 tekens (sinds november 2017, 280 tekens), wie gelooft dat nu? Het
Twitterbericht is dus vaak een zwart-witverhaal, de waarheid ligt eerder in de nuances
die, als ze onderbouwd wordt, niet gelijk te stellen is met kleurloosheid, vaagheid,
mossel noch vis. Een oneliner is natuurlijk krachtig, maar dat betekent niet dat iedereen
er zomaar moet aan meedoen. De burger heeft recht op de toegang tot waarheid en
moet daartoe de nodige instrumenten in handen kunnen krijgen. Twitteren is nieuws
verspreiden zonder filter. De jeugd moet via het onderwijs inzicht krijgen in deze

Book-niet echt.indb 108 26/09/19 21:54

 Hoofdstuk 5 - Communicatievormen en de media

mechanismen. Anders worden fake news en alternative facts de norm. Cijfers en studies
enkel in de pers laten komen in de vorm van slogans, is een slechte evolutie.
Twitteraars versturen dus nepnieuws aan de lopende band. Nepnieuws dat specta-
culair is, op emoties inwerkt en vooral negatief is. Dat brengt vele retweets op.

Een paar voorbeelden:

• Tijdens de campagne van de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016 waren er
zowat 7,5 miljoen tweets die doorverwezen naar een website met fake news.75
• Het Witte Huis is gebouwd door slaven! (juli 2016, 1.443 keer geretweet, waar)
• Bernie Sanders schreef eens dat vrouwen erover fantaseren om verkracht te worden! (septem-
ber 2015, 445 keer geretweet, waar)
• Donald Trump bracht ooit een terminaal ziek kind naar het ziekenhuis met zijn privévlieg-
tuig! (augustus 2015, 1.390 keer geretweet, waar)
• Donald Trump zei ooit dat hij Republikein werd omdat dat de domste kiezers zijn! (oktober
2015, 719 keer geretweet, onwaar)
• De Republikeinse kandidaten Ted Cruz en Mario Rubio raadden hun achterban aan om
nog liever Democratisch te stemmen dan op Trump! (maart 2016, 15.553 keer geretweet,
onwaar)
• Bokser Floyd Mayweather verstoorde een Trump-bijeenkomst gehuld in moslimkledij! (maart
2016, 14.733 keer geretweet, onwaar)

En wat de volgers van twitteraars betreft is er ook wat aan de hand. In een artikel in Het
Laatste Nieuws76 staat te lezen dat tot de helft van volgers nep is. In een overzichtelijk
lijstje werden enkele toppolitici vernoemd waaruit dit gemiddelde bleek. De eerste
minister van België had zelfs meer valse dan echte volgers. Theoretisch gezien koop je
voor een paar dollar een paar honderd volgers. Maar wellicht zullen de meeste politici
zich niet wagen aan dergelijke praktijken. Als ze gepakt worden, dan is de schade aan
reputatie (en eventuele herverkiezing) groot. Ze kunnen er dus vaak zelf niets aan doen.
Daarnaast zijn er de ‘bots’, geautomatiseerde accounts die je volgen wanneer je over
bepaalde zaken tweet.

Facebook, de god Theuth (uit Phaedrus) en hoe Plato de dwaasheid van

Facebook voorspelde
(naar Bret Stephens, columnist bij The New York Times)
Thamus, een wijze koning in het oude Egypte, kreeg bezoek van een slimme god die
Theuth heette. Zijn mooiste uitvinding was het gebruik van letters, de kunst van het
schrijven, omdat het de Egyptenaren wijzer zou maken en een beter geheugen zou
geven. Maar Thamus dacht daar anders over: ‘uw uitvinding zal de mensen doen ver-
geten, want zij zullen hun geheugen niet meer gebruiken. Zij zullen veel horen, maar
niets leren. Ze zullen alwetend lijken, terwijl ze niets weten.’ Welkom op Facebook. Het
is wat Socrates (of Thamus) bedoelde met zijn kritiek op het geschreven woord: het
schept de illusie dat wij geïnformeerd en geconnecteerd zijn zonder een inspanning te
moeten leveren om ons verstand of ons geheugen te gebruiken.

Book-niet echt.indb 109 26/09/19 21:54

 ijs

Het internet is een goede bron voor het vinden van citaten via de volgende link:
https://citaten.net.

17. Standpunten
Debatteer over de volgende standpunten:

• Sociale media als Facebook moeten op school geblokkeerd worden.

• Bibliotheken op school zijn overbodig geworden.
• Het internet moet één dag per week voor de lessen op school onbereikbaar zijn.
• Sociale media zijn slechts in enkele schoolvakken bruikbaar.
• Een WhatsApp-groep is een geschikt medium om in groep info te delen m.b.t. een
bepaald onderwerp.
• YouTube-filmpjes zijn niet betrouwbaar.
• Wikipedia-onderwerpen worden te algemeen behandeld.
• De informatie in een krant over een bepaald onderwerp kan ik duiden/beoordelen
door een artikel te lezen waarin informatie staat die ik zelf zeer goed ken.
• Een goede leraar gebruikt nog altijd bord en krijt.
• Het moeten gebruikmaken van een computer thuis voor het maken van huiswerk
zou verboden moeten worden.
• Van YouTube-filmpjes kan ik veel leren.
• Het is mogelijk om beter onderwijs te geven enkel via internet en zonder tussen-
komst van leraren.

Book-niet echt.indb 143 26/09/19 21:54

 n(i)et echt!

• Wat op Facebook staat is de waarheid.

• Wat als eerste website verschijnt na het intikken van een zoekwoord op Google is
de meest belangrijke website.
• Een standpunt verdedigen in 280 tekens is niet mogelijk.
• Tweeten werkt nepnieuws in de hand.
• De onderwerpen die in het journaal aan bod komen zijn niet de weerspiegeling van
wat er echt in de wereld is gebeurd.
• Een journalist zal altijd zijn eigen mening verwerken in het nieuws dat hij/zij
brengt.
• Ik geloof enkel artikels waar professoren uitspraken in doen.
• Wat de leraar zegt is altijd waar.
• Peer review is de enige garantie op betrouwbaarheid.
• Een wetenschapsartikel in een ‘lifetime’-magazine is altijd dubieus te noemen.
• Een wetenschapsartikel zonder bronvermelding is niet ernstig te nemen.
• Statistieken in wetenschappelijke artikels zetten de lezer vaak op het verkeerde been.
• Hoe moeten we onze leraren/ouders nog geloven als ze ons eerst Sinterklaas heb-
ben aangepraat.
• Het journaal mag voor de grap geen fake verhalen brengen.
• Geloofsboeken (Bijbel, Koran, enzovoort) streven geen waarheidsvinding na.
• Nepnieuws is alternatieve verklaring geven aan de feiten.
• Wat op internet staat is waar.
• Sociale media als Facebook moeten op school geblokkeerd worden.
• Het bewust en onbewust verspreiden van fake news moet strafbaar worden.
• Sociale media hebben jongeren meer kwaad dan goed gedaan.
• Gsm’s voor leerlingen op school moeten verboden worden.
• Een leraar mag niet op sociale media zitten met zijn leerlingen.
• Een directeur mag niet op sociale media zitten met zijn leraren.
• Een leerling die betrapt wordt op cyberpesten, moet van de school verwijderd wor-
den.
• Coldspots (plaatsen op school waar de leerlingen zich engageren om hun gsm-toestel
uit te schakelen) zouden op iedere school verplicht moeten worden.
• Leraren mogen leerlingen niet na de schooluren via sociale media bijkomende taken
opleggen of vragen stellen.
• Je kan nooit alles geloven wat je leest.
• De meeste bronnen zijn onbetrouwbaar.
• Mensen met invloed op de samenleving moeten altijd eerlijk zijn.
• De pers speelt een te grote rol in onze samenleving.
• Je mag foto’s nooit manipuleren.
• Enzovoort

Book-niet echt.indb 144 26/09/19 21:54