Osmanlilarda Tefsir Usulu Calismalari

T.
C
stanbul niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Temel slm Bilimleri Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

OSMANLILARDA TEFSR USL ALIMALARI

Cneyt SAPANCA
2501040164

Tez Danman
ProI. Dr. Mevlt GNGR

stanbul 2007

TEZ ONAYI
Temel slm Bilimleri Bilim Dalnda 2501040164 numaral Cneyt SAPANCAnn
hazrlad Osmanllarda TeIsir Usl Calmalar konulu YKSEK
LSANS/DOKTORA TEZ ile ilgili TEZ SAVUNMA SINAVI, Lisansst retim
Ynetmeliinin 10. Maddesi uyarnca ..gn saat..'da
yaplm. sorulan sorulara alnan cevaplar sonunda adayn tezinin
.ne OYBRL /OYOKLUUYLA karar verilmitir.

JR YES KANAAT (2) MZA

iii
Z
Osmanl devleti bircok acdan dnyann en nde gelen devletlerinden biri olmutur.
lim ve ilme verilen deer gz nnde bulundurulacak olursa. Osmanl devletinin kuru-
luundan itibaren her ilim dalna ayr bir nem verdii grlecektir.
TeIsir ilmi acsndan da durum ayndr. Kurulan ilk medreseden itibaren teIsire nem
verilmi ve Osmanl kendisine ulaan teIsir mirasna sahip ckmtr.
Biz bu calmamzda Osmanllarn hem teIsir acsndan. hem de teIsir usl ilmi
acsndan yapm olduklar calmalar inceleyerek teIsir ilmine yapm olduklar
katklar tespit etmeye caltk.
ABSTRACT
In many respects. Ottoman Empire was one oI the most prominent states in the world.
Taking science and its value into consideration. it is obvious that. Ottoman Empire at-
tached importance to every branch oI it.
Also the science oI commentary on the Quran had the same signiIicance in the term
oI Ottoman Empire since the Iirst Madrasah was Iounded. Ottomans. however. pos-
sessed the heritage oI the science oI commentary they obtained.
In this study. we have tried to ascertain their contributions to the commentary. re-
searching their studies on this science and its methods.

iv
KISALTMALAR
a. e. : Ayn eser
a. g. e. : Ad gecen eser
a. g. m.: Ad gecen makale
a.y.: Ayn yer
b. : bin (olu)
bkz. : Baknz
bs. : basm
c. : Cilt
cev. : Ceviren
DA: Trkiye Diyanet VakI slam Ansiklopedisi
ed. : editr
GAL: Geschichte der Arabischen Litteratur
GAS: Geschichte des Arabischen SchriIttums
Gz.gec: Gzden geciren
h.: Hicri
haz. : Hazrlayan
hz.: Hazreti
A: slam Ansiklopedisi
m.: Miladi
MEB: Milli Eitim Bakanl
nr. : Numara
nr.: Nereden
.: lm
s. : sayIa
S: Say
Sav: Sallallahu aleyhi ve selem
Sdl. : Sadeletiren
Suppl.: Zweite den Supplementbanden angepasste AuIlage
tert.: Tertipleyen
thk.: Tahkik eden
trc.: Tercme eden
ts. : Tarihsiz
tsh.: Tashih
vd. : ve devam
vb. : ve buna benzer
vs. : vesaire
Y: Yl
yay. haz.: Yayna hazrlayan
yy. : Yzyl

v
NSZ
Osmanl dnemi bircok ynden dnyay etkileyebilmi olan bir dnemdir. Bu durum
ilim icin de ayndr. Yaplan medreseler. yetitirilen ve Anadolu dndan davet edilen
mderrisler ve Anadoluya gelen talebelerle bu etkinin daha da geni bir alana yayld
acktr.
TeIsir alannda yaplan calmalar da bu bakmdan nem arz etmektedir. Osmanl d-
neminde yaplm olan ve teIsir usl acsndan nemli olan eserleri incelemek
calmamzn asl konusudur.
TeIsir usl ilmi her ne kadar ilk dnemlerde ulmul-Kurn kapsamnda yer
almsa da daha sonraki devirlerde bu iki terim ayn anlamda kullanlagelmitir.
Calmamzn ilk blmnde bu iki teIsir dalndan ksaca bahsettik. TeIsir ve usl
kavramlar ile ulm ve Kurn kavramlar ve bunlarn tamlama neticesinde aldklar ma-
nalar zerinde durduk. Genel itibariyle teIsir usl ilminin ortaya ckndan ve ulmul-
Kurn ile olan yaknlndan bahsettik. Ayrca yine bu blmde teIsir usl ilminden
Osmanl limlerinin ne anladklar ve bunu eserlerine nasl yansttklar zerinde durduk.
kinci blmde ise Osmanl dnemi teIsir hareketleri konusunu iledik. Bu hareketle-
rin kayna olan medreseler. yine bu hareketlere yn veren nemli mIessirler ve
Osmanl devlet erknnn bu hareketlere katks olarak nitelenen huzur dersleri konular
zerinde durduk.
cnc blm tezimizin asl ksmn tekil etmektedir. Bu blmde Osmanl dne-
minde yaplm olan calmalar. sistematik bicimde eser veren kiiler ve teIsir usl ile
alakal risle tarz eser verenler eklinde bir ayrma giderek ele aldk. Ayrca yine bu b-
lmde teIsir usl dairesine giren ve teIsirlerinde usl konularna deinmi olan mIes-
sirlere de yer verdik.
Calmamz. Osmanl dneminde teIsir ile ilgili yaplan calmalarn ortaya konmas
ile hem o dneme k tutacak hem de ktphanelerimizde bekleyen bu eserlerin en

vi
azndan bir ksmnn gn yzne ckmasna vesile olacaktr. Ayrca yaplan bu
calmann yaplacak olan calmalara da zemin hazrlayabilecei kanaatindeyiz. Zira bu
alanda yaplan calmalarn. kaynaklarn genelde yazma olmas ve mevcut ktphane-
lerde bulunan eserlerin tam manasyla gn yzne ckarlamam olmas neticesinde ol-
dukca az olduu grlmektedir.
Kltr ve tarihimiz acsndan oldukca byk neme haiz olan bu konunun secimi hu-
susunda yardm eden Sayn Doc. Dr. Hidayet Aydar hocama. deerli grlerini her za-
man benimle paylaan sayn ProI. Dr. Mevlt Gngr hocama. Sleymaniye Ktphane-
sinde bulunan yazma eserlerin okunmas hususunda bana cok yardm eden Sayn ProI.
Dr. Ahmet Suphi Furat hocama. bu calmann meydana gelmesinde byk katklar bu-
lunan Sayn Musa Alak ve Yard. Doc. Dr.Necmettin Gkkr hocalarma. ayrca Osmanl
dnemi kaynaklarna inme ve Osmanl medreseleri konularnda bana oldukca yardmc
olan Sayn Aye Zian Furat ve Sayn Dr. Ahmet Hamdi Furat hocalarma da teekkr
bir borc bilirim.

TEZ ONAYI ....................................................................................................................IV
Z .................................................................................................................................... III
NSZ ............................................................................................................................. V
GR ............................................................................................................................... 11
BRNC BLM
TEFSR USUL HAKKINDA GENEL BLGLER
A- TEFSR USL KAVRAMI.............................................................................16
1- TeIsir Usul Kavram...................................................................................16
2- Ulmul-Kurn Kavram.............................................................................19
B- TEFSR USULNN ALT DALLARI .............................................................26
1- Molla LtIiye (.900/1495) Gre...................................................................26
2- Takprzde (.968/ 1561)ye Gre...............................................................27
3- Ktip Celebi (.1067/1657)ye Gre ...............................................................31
4- Sacaklzde(.1145/ 1698)ye Gre ................................................................32
5- Ahmed Cevdet Paa (.1312/ 1895)ya Gre..................................................33
KNC BLM
OSMANLILARDA TEFSR ALIMALARI
I-OSMANLI DNEMNDE MEDRESELER VE BU MEDRESELERDE
OKUTULAN TEFSRE DAR ESERLER..................................................................37
II-OSMANLI DNEMNDE NE CIKAN NEML MFESSRLER VE
TEFSRLER................................................................................................................44
A- eyh ihbuddin es-Sivsi (.780/1378) ............................................................45
B- Hac Paa el-Aydn (.826/1423).......................................................................46
C- Kutbuddn el-znik (.821/1418) .......................................................................46
D-Molla Fenr (.834/1431) ...................................................................................47
E- Alaaddin Semerkand (.860/1456) ....................................................................47
F- Molla Grn (.893/1488)..................................................................................47
G- Nimetullah b. Mahmut en-Nahcivn (.920/1514)............................................48
H- bn Kemal (.940/1534)......................................................................................48
I- Tceddn Tirev (.970/1562)...............................................................................49
J- Sar Ahmed (971/1563)......................................................................................49

K- Ebussud (.982/1574) .......................................................................................49
L- Muhammed b. Bedruddin el-Mun (.1001/1593).............................................50
M-Vn Mehmed EIendi (.1096/1685) ..................................................................51
N- smail Hakk Bursev (.1137/1725)...................................................................51
O- LtIullah Erzurm (.1202/1788)......................................................................51
P- Molla Halil Siird (.1259/1864).........................................................................52
III- HUZUR DERSLER..............................................................................................53
NC BLM
OSMANLI DNEMNDE YAPILAN TEFSR USL ALIMALARI
I- MSTAKL CALIMALAR...................................................................................56
A-SSTEMATK CALIMA YAPANLAR............................................................56
1- Muhiddin Sleyman b. KIiyeci (.879/1474) ................................................57
Eseri: et-Teysr Ii Kavidi lmit-TeIsir...........................................................59
2- Ahmed Cevdet Paa (.1312/1895) .................................................................61
Eseri: Hulsatl-Beyn I TelIil-Kurn .....................................................63
3- Debreli Vildan Faik (.1341/1925)..................................................................64
Eseri; el-Mltekat Ii Uslit-TeIsir ..................................................................65
4- Bursal Mehmed Tahir (.1343/1925) .............................................................70
Eseri: Delilut-TeIsir ......................................................................................72
5- Bergamal Ahmed Cevdet EIendi (.1344/1926) ............................................74
Eseri: TeIsir Tarihi ...........................................................................................75
6- Muhammed Zhid el-Kevser (.1371/1952) ..................................................78
Eseri. el-Medhalul-m li Ulmil-Kurn......................................................79
B- TEFSR USLNN BELL BR KONUSUNU LEYEN MFESSRLER81
1- czul-Kurna dair eser verenler ................................................................81
a- Kemalpaazde (.940/1534).......................................................................81
Eseri: czul-Kurn ..................................................................................85
b- brahim b.Abdillah b. brahim.....................................................................89
Eseri: Risale Ii czil-Kurn.....................................................................89
c- Muallim Nci (.1310/1893)........................................................................93

Eseri: cz- Kurn.....................................................................................93
2- Nsih ve Mensha dair eser verenler..............................................................94
a- Kemalpaazde (.940/1534).......................................................................95
Eseri: Kitbun-Nsih vel-Mensh.............................................................95
b- Eb Sad el-Hdim (.1176/1762)..............................................................96
Eseri: Nsih ve Mensh risalesi ...................................................................97
c- HanI brahim EIendi (.1189/1775) .........................................................100
Eseri: er-Rsih Iil-Mensh ven-Nsih.....................................................101
d- Muhammed b. Hrrem b. Muhammed el-Karahisr ................................101
Eseri: Kitabun-Nsih vel-Mensh...........................................................102
3- Mtebihtl-Kurna dair eserler.............................................................105
a- Sacaklzde Mara (.1145/ 1698)............................................................105
Eseri: Risale Ii Aytil-Mteabiht...........................................................106
b- Kckahmedzde Ebbekir (.1190/1776) ...............................................108
Eseri: Risaletl-Mteabiht.....................................................................108
c- Kasidecizde brahim Agh Paa...............................................................112
Eseri: Ikdul-Ceml I Mtebihit-Tenzl ................................................112
4-TeIsire dair risleler ........................................................................................114
1- brahim Bergamav (.1014/1606) ............................................................114
2-Gsgr LtIullah Erzurm (.1202/1788).............................................115
Eseri: Risle Iit-TeIsr...................................................................................115
5- Dierleri .........................................................................................................119
a- Kemalpaazde (.940/1534).....................................................................119
Eseri: Risale Ii Esmis-Sver ...................................................................119
b- Takprzde (.968/1561) ........................................................................122
Eseri: Risale Ii Mana tlakl-Kitap vel-Kurn.......................................123
c- Tosyev.......................................................................................................127
Eseri: el-Vesail vel-Vesit ........................................................................127
d- Hasan Hsn..............................................................................................132
Eseri: Cevhir-i Celle-i Kurniyyenin Tadd ......................................132

e- Cemleddin Aksary (.791/13889) .......................................................136
Eseri: el-Esile vel-Ecvibe Ii Ulmit-TeIsir vel-Hadis............................137
6- Eserleri bulunamayan mIessirler .................................................................139
C- MAKALELER..................................................................................................141
1- Srt- Mstakimde Bulunan Uslle lgili Makaleler Fihristi.......................141
2- Sebilurredta Bulunan Uslle lgili Makaleler Fihristi...............................141
II-TEFSRLERNN MUKADDME KISMINDA USLE DAR BLG VEREN
OSMANLI MFESSRLER ....................................................................................145
A- Molla Fenr (.834/1431)................................................................................145
Eseri: Aynul-Ayn...........................................................................................148
B- Muhammed b. Pr Ali el-Birgiv (.981/1573) .................................................150
Eseri:el-Mukaddime Iit-TeIsir ..........................................................................154
C- Srr Giridi (.1313/1895) .................................................................................155
Eseri: Srr- Meryem..........................................................................................155
D- Bereketzde smail Hakk (.1336/1918) .........................................................158
Eseri:TeIsir-i eriI Envr- Kurn ....................................................................158
SONUC......................................................................................................................160
BBLYOGRAFYA .....................................................................................................164
11
GR
Calmamzn amac. Osmanl dneminde yaplm olan teIsir usl ile ilgili calma-
lar ortaya ckarmak ve Osmanl devrindeki ilm Iaaliyetlere k tutmaktr. Bu alanda u
ana kadar yaplm derli toplu bir calma olmamas da bu konunun nemini ortaya
koymaktadr. Zira genel kanaat Osmanl devrinin tmyle bir erh ve haiye devri oldu-
u ve usl alannda da daha nce verilmi olan eserler zerinde calld. yeni eserler
verilemedii ynndedir. Fakat Muhiddin Sleyman b.KIiyeci bata olmak zere teIsir
usl sahasnda az da olsa eser verildii grlmtr. Bu dnem Osmanl limleri. med-
reselerde el-tkn ve el-Burhn gibi nemli teIsir usl veya ulmul-Kurn eseri say-
lan bu iki eseri okutmular. bunun yannda acklanlmas gereken baz noktalar da. ks-
men zetleyerek rencinin ve dolaysyla teIsir ilminin hizmetine sunmulardr.
Biz bu aratrmamzda tm Osmanl dnemini ele alarak hem teliI edilen eserlerde
ksmen de olsa verilmi olan teIsir usl calmalarn bir araya getirmek hem de btn-
cl bir yaklam ortaya koymak gayesi gttk. Bylelikle o dneme ait yaplacak deer-
lendirmeler icin de bir zemin hazrlam olduk. Ayrca deinilmesi gereken nemli bir
konu da Osmanl dnemi mIessirleri hakkndadr. Osmanl dneminde elbette bircok
mIessir yaamtr. Biz bu mIessirleri aratrrken. Anadolu ve Rumeli topraklarnda
yetien ve trk asll olanlar calmamz icerisine dhil ettik. Bylelikle o dnemde ya-
am olan Trklerin teIsir uslne katklarn daha ack bir bicimde ortaya koymu ol-
duk.
Osmanl dnemi mIessirleri hakknda temel kaynaklar. bu mIessirlerin hayat ve
eserlerinden bahseden biyograIik eserler olan Tabakt kitaplardr. Bu kitaplardan nem-
lileri Ktip Celebinin kaleme ald ve ceitli ilimlerle bu ilimlerde eser verenlere dair
bilgilerin yer ald Kef'z-znn adl eser. Takprzdenin kaleme ald ve Orhan
Gazi dnemi ile Kann dnemi arasnda yaam olan limlerin hayatlarnn ve eserleri-
nin kaleme alnd e-ekiku'n-Nu'maniyye ve bu esere ek niteliinde olan ve yakla-
k drt yz limin hayatlarna dair bilgi bulabileceimiz zeyiller. Hoca Saadeddin
EIendinin Tcut-Tevrih adl eseri. Sehavinin ed-Davul-Lmi adl eseri. bn'l-

12
madn ezerat'z-Zeheb f Ahbari men Zeheb adl eseri. eyhlislam AriI Hikmet
Beyin Mecmuat't-teracim adl eseri Osmanl mIessirlerinin bilgilerini icermeleri
bakmndan nemlidir. Bu eserler dnda Babanzde Badatl smail Paann
Hediyyetl-Arifin adl eseri. Mstakimzade. Sleyman Sa'deddin EIendinin
Devhat'l-meayih adl eseri. emsettin Saminin Kamusul-Alm adl eseri. Bursal
Mehmed Tahir EIendinin Osmanl Mellifleri adl eseri. Carl Brockelmannn
Geschichte Der Arabischen Literatur adl eseri. mer Nashi Bilmenin Byk Tef-
sir Tarihi ve Tabakt- Mfessirin adl eseri ile Sadk Albayrakn. Son Devir Os-
manl Ulemas adl eserleri aratrmaclar acsndan nem tayan dier eserlerdir.
Bu eserler arasnda Bursal Mehmed Tahir EIendinin hazrlam olduu ve tam yirmi
be yllk bir aratrma neticesinde ortaya ckan Osmanl MelliIleri nemli bir yere sa-
hiptir. Cnk yaklak 1700 Trk melliIinin hayatlar ve eserleri hakknda bilgi ver-
mektedir. ncelenen melliIlerin says ve aktarlan bilgiler. bu eseri. aratrmaclarn
bavurduu temel eserler arasna koymaktadr.
Bunun yannda teIsir ve mIessirler ile ilgili yaplm oldukca cok sayda tez ve ma-
kale mevcuttur. Aratrmamzda Iazlaca yararlandmz iki eser bulunmaktadr. Bunlar.
son dnemde yaplan calmalar arasnda daha geni kapsaml olmalar ynyle dikkat
cekmektedir. Bu iki eser. Muhammed Abayn 1992 ylnda hazrlad Osmanl D-
nemi Mfessirleri adl yksek lisans tezi ile Ziya Demirin 1994 ylnda bitirdii
Osmanl Mfessirleri ve Tefsir almalar -Kurulutan X/XVI. Asrn Sonuna
Kadar- adl doktora calmasdr. Bu eserler yannda Osmanl dnemi. teIsir ve mIes-
sirler kavramlar baz alnarak hazrlanm olan cok sayda yksek lisans ve doktora ca-
lmas da yaplmtr. Fakat bu calmalarn says yaklak 600 yllk Osmanl dnemi
gz nne alndnda oldukca azdr. Bu alanda yaplm olan tez ve makalelerin bir b-
lmn yaptmz calmann bibliyograIya ksmnda aktarm bulunuyoruz.
Calmamz genel itibariyle ktphane kataloglarnn taranp buna mukabil konu ile
ilgili eserlerin bulunmas eklindedir. Ayrca Osmanl ve teIsir kelimeleri baz alnp bu
sahada gnmzde verilen eserleri ve bu eserlerde yer alan bilgiler de taranmtr.

13
Osmanl dnemi teIsir usl calmalar oldukca geni bir konu olduundan baz yn-
lerden bu konuyu daraltma yollarna bavurduk. TeIsir usl calmalarn btnlk ice-
risinde aktarabilmek icin calmamzn tarih snrlamasn. Osmanl devletinin kurulu ve
ykl tarihleri olan 1299-1924 tarihleri arasnda tuttuk. Fakat son dnem Osmanl lim-
lerinden olan Debreli Vildan Faik. Bursal Mehmed Tahir ve Bergamal Ahmed Cevdet
EIendiyi de bu calmaya ekledik. Bu kararda. ad gecen limlerin veIat tarihlerinin
Osmanl devletinin ykl tarihine cok yakn olmas etkili olmutur. Ayrca 1952 tari-
hinde veIat eden Muhammed Zhid el-Kevsernin yazd ve kayp olan teIsir usl ca-
lmasn da calmamz icerisine dhil ettik. Bunun nedeni. teIsir usl alannda kaleme
alnan eserlerde bu calmann isminin Iazlaca zikredilmemesi ve kayp olan bu eseri
yaptmz calmayla literatre kazandrmaya vesile olma dncesidir.
Konu snrlamasn ise teIsir usl calmalarnn direkt Kurn ile ilgili olanlarnn
alnmas ve kraat ve tecvid calmalarnn darda braklmas eklinde tayin ettik. Zira
kraat ve tecvid calmalar Osmanl mIessir ve limlerinin zerinde en Iazla durduu
ve oldukca Iazla eser verdii konulardr. Biz de bu konular yapacamz dier calma-
lara braktk. Ayrca usul eseri saylabilen ve buna mukabil ayn zamanda Kelm veya
Fkh gibi ilim dallarna da ait olan eserleri yine konumuz dnda tuttuk. Bu konuda y-
le bir acklama yapma gerei duyuyoruz:
Aratrmamzda. ktphane kaytlarnda baz eserlerin isminin mteabih veya
mteabiht eklinde olmasyla beraber. iceriinin ya direkt kelam ile ilgili ya da
mteabih ayetleri barndrmasna ramen usl nevinden herhangi bir acklama yaplma-
dn. yani bu ayetler mteabihttandr deyip ksa da olsa bu konuya deinilmediini
mahede ettik. Bu trden eserleri de saydmz nedenlerden dolay aratrmamza dhil
etmedik. Ayrca yine ktphane kaytlarnda Risle I usl adyla yazlan eserlerin
hemen hemen hepsinin Usl Fkh eseri olduunu tespit ettik. Bu nedenle de bu eserle-
rin isimlerini calmamzda zikretmedik. te yandan ulmul-Kurn eseri saylabilecek
ama arlkl olarak gramer. belgat veya Arap dili ve edebiyat konularna dhil olan
eserleri de aratrmamz dnda braktk.

14
Aratrmamza ncelikle Osmanl ve teIsir konularnda yaplm eserleri tarayarak
baladk. Bu konuda yukarda da deindiimiz Muhammed Abay. Ziya Demirin eserle-
rini ve Sleyman Molla brahimolunun Sleymaniye Ktphanesinde Bulunan Yazma
TeIsirler adl calmasn ve bu calmalara benzer calmalar tarayarak Osmanl mIes-
sirleri hakknda bilgiler edindik. Bunun yannda Bursal Mehmed Tahirin Osmanl M-
elliIleri adl eserini ve mer Nashi Bilmenin TeIsir Tarihi adl eserini taradk ve Os-
manl mIessirlerinden teIsir uslne dair eser verenleri tespit ettik. Daha sonra iceri-
sinde yazma eserlerin en youn olduu Sleymaniye Ktphanesinin Ii kataloglarn
taradk. Ayrca ktphane icerisindeki bilgisayarlardan ve ProI. Dr. M. Saim Yepremin
hazrlad. veri girii sam taraIndan yaplm olan. yaklak 700.000e yakn esere ait
literal tarama yaplabilen ve Trkiye ktphane kataloglarn icerisinde barndran k-
tphane programndan TeIsir. usl. Osmanl. nsih. mensh. muhkem. mteabih gibi
anahtar kelimelerle literal tarama yaptk ve bu tarama sonucunda da usl eseri yazan m-
Iessir ve limleri tespit ettik. Bylece. eksiklerimiz cok olmakla birlikte. Osmanl teIsir
usl Iaaliyetlerine bir nebze k tutmaya caltk.
Aratrmamz genel itibarla yaygn olan birkac temel n kabul ve bu n kabullerin
doruluk veya yanllnn deerlendirilmesine dayanmaktadr. Bunlar;
Osmanl ilme ve zellikle de teIsire byk nem vermitir.
Osmanl dnemi erh ve haiyelerin arlkta olduu bir dnemdir.
Osmanl dneminde teIsir sahasnda bir ilerleme kaydedilememitir.
Osmanl dneminde usl calmas yaplmamtr. Yaplanlar ise erh nite-
liindedir.
Yaplan aratrmalar ve bu konuda yaptmz calma neticesinde ilk varsaymn
doru olduunu syleyebiliriz. Zira Osmanl dnemi. zellikle ilk asrlar dhil olmak
zere. ilmin zirvede olduu bir dnem olmutur. Kurulan medreselerde teIsir derslerine
verilen nem bunun bir neticesidir. Bunun yannda dier ilimlere de ayrca nem ver-
milerdir.

15
kinci varsaymn da yaplan aratrmalar ve ortaya ckarlan eserler gz nne alna-
cak olursa doru olduu grlecektir. Yalnz cnc varsaymla balantl olarak. bu
dnemin ilimler baznda zaten bir duraklama dnemi olduu ve verilen eserler incelen-
diinde slm dnyasnn da bir erh ve haiye dnemine girdii grlecektir. Buna mu-
kabil yine bu dnemde erh ve haiye tarz eser vermekle beraber bu tarzdan syrlp
mstakil calma yapan mIessirler de olmutur.
cnc n kabul biraz keskin cizgiler cizmektedir. Bu dnemde yaplan o kadar teI-
sir calmasn grmezden gelerek teIsirde ilerleme kaydedilememitir demek haksz-
lktr. Belki yaplan calmalar haiye niteliinde olabilir ama her dnem kendi artlar
icerisinde deerlendirilmelidir. O dnemde de teIsirlere erh veya haiye yazmakla teIsir
ilmine katkda bulunulaca dnlm ve bu ynde calma icerisine girilmitir. Yuka-
rda da belirttiimiz gibi zaten Osmanlnn ald miras icerisinde erh ve haiye cal-
malar bulunmaktayd.
Son varsaym yaptmz aratrmann temelini oluturmaktadr. Yaptmz aratrma
neticesinde bu varsaymn doru olmad sonucunu elde ettik. Hem yaplan ulmul-
Kurn calmalar hem de teIsir usl calmalar. her ne kadar saylar az da olsa. belli
bir yekun tutmaktadr. Genelde usle dair bilgilerin ayetler ele alnrken yeri geldii za-
man okuyucuya aktarld dnlrse yaplan calmalar azmsanmamaldr. Fakat u-
nu da belirtelim ki teIsire dair verilen eserlerde olduu gibi bu eserler de. daha nce ya-
plan calmalarn zerinde younlalmas neticesinde ortaya ckmtr.

16
BRNC BLM
TEFSR USUL HAKKINDA GENEL BLGLER
Bu blmde teIsir usl kavramnn icerii ve bu konuda. Osmanl dneminde
teliI edilen ve ilimlerden genel olarak bahseden Mevzutul-Ulm tarz eserleri. teIsir
ilmine dair icerdikleri bilgiler ynnden ele alacaz. Amacmz teIsir usl ilminin ko-
numu ve bu eserlere yansmasn ortaya koymaktr.
A- TEFSR USL KAVRAMI
Bu blmde TeIsir Usl ve Ulmul-Kurn kelimelerinin kelime ve tamlama mana-
larn verdikten sonra. bu iki ilme ksaca deineceiz.
1- Tefsir Usul Kavram
TeIsir kelimesi - kknden veya taklib yoluyla -- kknden gelir. Lgat
manas olarak acklamak. kapal olan bir eyi acmak. mkil bir laIz beyan etmek ve
doktorun hastal tehis icin bakt az suya denir.
1
Taklip yoluyla -- kknden
geldiini syleyenlere gre ise mana. kapal bir eyi acmak. aydnlatmak ve ortaya c-
karmaktr.
2

Terim olarak ise mkil olan laIzdan murad edilen eyi acklamak tr.
3
Bu ke-
lime Kurn- Kerimin manalarn ortaya ckarma. mkil ve garip laIzlardan kastedileni
acklama manalarnda kullanlmsa da. ilm anlam olarak sadece Kurna tahsis edil-

1
Ebl-Fazl Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensr bn Manzr. Lisnul-Arab. 15 c.. Dru Sadr.
Beyrut. t.y.. C: V. s. 55 veya C: IV. s. 369; Eb Nasr smail b. Hammad el-Farabi el-Cevher. es-Shah
Tacl-luga ve Shahil-Arabiyye. thk. Ahmed AbdlgaIur Attar. Darl-lm lil-Melayin. Beyrut
1990. 6 c.. C: II. s. 781; Ebl-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed ez-Zebd.
Tcul-Ars min Cevhiril-Kms. 10 c.. Matbaatl-Hayriyye. Kahire 1306. C:III. s. 470.
2
bn Manzr. a.g.e. C: IV. s. 369; Eb Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah ez-
Zerke. el-Burhn fi Ulmil-Kurn. thk. Muhammed Ebl-Fazl brhim. Darl-MariIe. 2.bs.. 4
c.. Beyrut. t.y.. C: II. s. 147.
3
bn Manzr. a.g.e. C: IV. s. 369; ez-Zebd. a.g.e. C:III. s. 170.

17
memi. pek yaygn olmasa da dier ilm alanlarda da kullanlmtr. Ceitli ilm ve bil-
hassa IelseI eserlerin erhlerine de teIsir ad verilmitir.
4

Bir ilim olarak teIsir. insan gc ve Arap dilinin verdii imkn nisbetinde Al-
lahn muradna dellet etmesi bakmndan Kurn metninin icerdii manalar ortaya
koyma
5
veya konusu Kurn ayetleri olan ve onlar Allahu Teln muradna uygun
bir bicimde anlama. anlatma ve hkm ckarma gayesi gden bir ilim
6
dir.
Usl. szlkte temel. esas. ana. kk. kaide. delil manalarnda ve
asl kelimesinin coulu olarak kullanlmaktadr.
7
Mesela. Kitb kyasa nisbetle asl-
dr denildiinde Kurn delil olma ynyle kyasa tercih olunur anlamnda; bu bbta
asl olan budur dendiinde kaide budur anlamnda; bu meselenin asl icmdr den-
diinde ise bu meselenin delili icmdr manasnda kullanlmtr. Usl-u Fkh tam-
lamasndaki usl de delil manasndadr.
8

Terim olarak da hkm tek bana sabit olan ve bakasnn kendi zerine bina
edildii ey
9
anlamnda kullanlmaktadr. Bu tariIlere gre usl herhangi bir ilim da-
lyla alakal bilgilerin sistemli bir ekilde yerletirilmesinde kullanlan belli esas ve me-
totlar
10
anlamndadr.
Bir ilim olarak teIsir usl ise:

4
M. Tayyip Okic. Tefsir ve Hadis Uslnn Baz Meseleleri. Nn Yaynclk. Ekim 1995. stanbul. s.
25; smail Cerraholu. Tefsir Usl. Trkiye Diyanet VakI yay. Ankara 2003. s. 214.
5
Muhammed Abdlazm ez-Zerkn. Menhill-rfn fi Ulmil-Kurn. 2 c.. Msr ts. C:I. s. 471.
6
Abdurrahman Cetin. Kurn limleri ve Kurn- Kerim Tarihi. Dergh Yaynlar. stanbul 1982. s.
270; Ali Turgut. Tefsir Usl ve Kaynaklar. (FAV) Marmara niversitesi lhiyt Fakltesi VakI
Yaynlar. stanbul 1989. s. 4.
7
Byk Ali Haydar EIendi. Usl-i Fkh Dersleri. cdal Neriyat. stanbul 1966. s. 8-9.
8
Byk Ali Haydar EIendi. a.g.e. s. 8-9; Fahreddin Atar. Fkh Usl. FAV yaynlar. stanbul 1988. s.
1-2.
9
Ebl-Hasan Seyyid eriI Ali b. Muhammed b. Ali Crcn. et-Tarift, Ahmed Kamil Matbaas. s-
tanbul 1909. s. 22.
10
Muhsin Demirci. Tefsir Usl. FAV yaynlar. stanbul 2003. s. 26.

18
Kurnn anlalmas ve yorumlanmas balamnda bir takm temel ilke ve
yntemler ortaya koymakta ve bunlarn nasl kullanlmas gerektii noktasnda
bilgiler vermektedir.
11

Cneyt Erenin verdii ve daha geni bir balamda deerlendirilmi olan teIsir
usl tariIi ise yledir:
TeIsirin ekollerini. tarihi geliimini. eilim ve kaynaklarn. her eilimin
zelliklerini. mIessirlerin metotlarn. slam limlerinin buna kar tutumlarn.
teIsir kaynaklarnn Iarkl Iormlar almasn etkileyen Iaktrleri ve teIsir hayatnn
muhteliI artlarn inceleyen bir ilimdir.
12

Bu tanm teIsir uslnn snrlarn daha iyi belirleyici niteliktedir. Fakat bu ta-
nmda da genel kanaatin aksine teIsir uslnn temel anlamndan cklarak yan anlamna
sapld ve teIsir usl ilminin urat ve Kurnn anlalmasna yardmc olan Iaali-
yetleri icerdii grlmektedir.
Dier bir tariIte de:
TeIsir ilminin zerine bina edildii kaide ve esaslardr. Bu. mIessire bal
olan artlar. edepleri ve teIsire bal olan kaide. yol ve metotlar vb. eyleri kap-
sar.
13
denmektedir.
Bu tariIlere gre teIsir uslnn amac. Kurn- Kerimin nazmnn manalarn
ortaya ckarma. hkm ve hikmetlerini acklama. dolaysyla onun doru bir ekilde an-
lalmasna yardmc olmaktr.
14

11
Demirci. a.g.e. s. 26.
12
Cneyt Eren. Kurn limleri ve Tefsir Istlahlar. Kltr Eitim VakI Yaynevi. Erzurum 2001. s.
128.
13
Fehd b. Abdurrahman b. Sleyman Rm. Buhs fi Usulit-Tefsir ve Menahicuh. Mektebett-
Tevbe. Riyd 1992. s. 11.
14
Hlid Abdurrahman el-Akk. Usult-Tefsir ve Kavaiduh. Darn-NeIais. Beyrut 1986. s. 31; Fehd b.
Abdurrahman b. Sleyman er-Rm. Buhs fi Usulit-Tefsir ve Menahicuh. Mektebett-Tevbe.
Riyd 1992. s. 12; Demirci. a.g.e. s. 26.

19
Ayrca bu sahada nemli bir eser kaleme alm olan bn Teymiyyenin. yazd
Mukaddime Ii Uslit-TeIsir adl eserini kaleme alma gayesine bakldnda. teIsir
uslnn konusu ve amacn belirtir mahiyette olduu grlecektir.
mdi. kardelerden biri benden. Kurnn anlalmasna. teIsir ve manasnn
kavranmasna yardm eden. bu konudaki akl ve nakl rnlerin hak olan ile ol-
mayann birbirinden ayran. grler arasn kesin olarak belirleyici delili tayin
eden. bir mukaddime yazmam istedimmetin Kurn anlamaya olan ihtiyac
ise cok byktr.
15

2- Ulmul-Kurn Kavram
Ulm kelimesi. szlkte bilmek ve anlamak manasna gelen lm kelime-
sinin couludur.
16
Istlahta ise meseleleri delilleriyle idrk etme
17
anlamnda kullanlr.
Kurn kelimesinin tredii kk hakknda ise ceitli grler mevcuttur. Bunlar
arasnda limlerin en cok zerinde durduu ve en Iazla tercih edilen gr okudu an-
lamna gelen kelimesinden tredii grtr. Buna gre Kurn -= vezninde
hemzeli bir mastardr. Bu gr Kurn- Kerimde bulunan u ayet de desteklemekte-
dir: Onu (gsnde) toplamak ve okutmak phesiz bize aittir. yleyse biz onu okudu-
umuz vakit sen onun kraatine uy
18
Bu gre gre kelimesi kknden
gelip. Hz. Peygamber (sav)e indirilen mciz kelmn ismi olmutur.
19

Terim olarak ise. Hz. Peygamber (sav)e vahiy yoluyla indirilip MushaIlara ya-
zlan. tevtren nakledilen ve okunmasyla ibdet edilen mciz bir kelmdr. anlamnda
tariI edilmitir.
20

15
Ebl-Abbas Takyyddin Ahmed b. Abdlhalim ibn Teymiyye. Tefsir Usl (Mukaddime fi Uslit-
Tefsir). cev. Cemal Gzel. Tevhid Yaynlar. stanbul 1999. s. 24.
16
bn Manzr. Lisnul-Arab. C:XII. s. 417.
17
Muhammed b. Ala b. Ali el-Faruki el-HaneIi et-Tahnev. Kefu Istlahtil-Fnn. 2 c.. Kahra-
man Yaynlar. stanbul 1984. C:II. s. 1055.
18
el-Kyme 75/17-18.
19
ez-Zerkn. a.g.e. C:I. s. 14; Subhi es-Slih. Mebhis f Ulmil-Kurn. 5.bs.. Darl-lm lil-
Melayin. Beyrut t.y.. s. 19; Cerraholu. Tefsir Usl. s. 32; Demirci. a.g.e. s. 70.
20
ez-Zerkni. a.g.e. C:I. s. 19; Subhi es-Slih. a.g.e. s. 31.

20
Buna gre ulmul-Kurn iIadesi inii. tertibi. toplanmas. yazlmas. okun-
mas. teIsiri. i'cz. nsihi. menshu hakkndaki phelerin giderilmesi acsndan Kurn
ile ilgili olan ilimler
21
eklinde tariI edilmitir.
Dier bir tanm da:
Cemul-Kurn. esbbun-nzl. mekk vel-meden. muhkem vel-
mteabih. en-nsih vel-mensuh vb. gibi Kurn- Kerimle dorudan irtibat olan
konular inceleyen ilim. Baka bir iIadeyle Kurna hizmet eden veya Kurna
dayanan ilimlere ulmul-Kurn denir.
22
eklindedir.
Ulmul-Kurn ilminin konusu Kurndr. Bu ilim dallar da Kurnn hatt.
laIz ve manas gibi yukardaki tanmda da gecen ilimleri ihtiva eder.
23

Bu ilmin amac konusunda Sbn yle bir acklama yapmtr:
Kuran ilimlerini incelemekten maksat ise. Hz. Peygamber (sav)den gelen
acklamann. sahabe ve tabinden nakledilen Kurn ayetleri teIsirlerinin al-
tnda Allah azze ve cellenin kelmn anlamak. mIessirlerin teIsirde takip ettik-
leri yolu ve sluplarn bilmek. mIessirlerin mehurlarn acklamak. mIessir-
lerden her birinin zelliklerini ve teIsir artlarn ve bu ilmin dier inceliklerini
bilmektir.
24

Kurn. zerinde dnlmesi ve getirdii hkmlerle amel edilmesi gereken bir
kitaptr. Bu nedenle ilk dnemlerden itibaren Kurn- Kerimin nasl daha iyi dnlp
nasl daha iyi kavranlaca hususunda Mslmanlar hep aratrma ve renme gayreti
icerisinde olmulardr. Bunun ilk rneklerini SuIIede grmekteyiz. te ulmul-Kurn
terimi de. Kurn anlama cabas srecinde ihtiyac sonucu ortaya ckmtr.
25
Gerci Hz.
Peygamber (sav) ve ashabn counun bu ilimleri. yine Hz. Peygamber (sav)in teIsiri ve

21
ez-Zerkn. a.g.e. C:I. s. 27.
22
Eren. a.g.e. s. 127.
23
24
Sbn. Muhammed Ali. Kurn limleri. cev. Zeynelabidin Tatllolu. nsan yaynlar. stanbul 1996.
s. 12-13.
25
Ahmet Nedim Serinsu. Kurnn Anlalmasnda Esbb- Nzln Rol. ule yaynlar. 1994. s. 37.

21
gzleri nnde cereyan eden hadiseler cercevesinde dnlecek olursa. bildikleri sy-
lenebilir.
26
Fakat sahabe ve tabin devrinden sonra bu ilimlerin toplanmas daha dorusu
bir araya getirilmek suretiyle acklanmas ihtiyac dodu. Zira Arap olmayan milletler de
islmla ereIleniyorlard.
Kurn ilimlerinin ilk esaslar sahabe ve tabin devrinde ortaya konmutu.
27
Bu
ilimlerin says ve bu konuda ilk eser teliI edenler hakknda ceitli dnceler ileri s-
rlmtr. Buna gre hicri birinci asrn sonlarndan itibaren MushaIn coaltlmas. kra-
at ilmi ve resm-i Kurn ilimleriyle beraber Kurn ilimleri ortaya ckmaya balamtr.
28

Kurn ilimlerine dair eser veren melliIler. ulmul-Kurn szlk anlamnda
ele alm ve mana olarak Kurn ile alakal tm ilimleri bu cemberin icerisine dhil et-
milerdir. Bylece tek tek Kurn ilimleri belli bir alanda uzmanlam ve zel bilgi
alan olarak grlmtr.
29
TeliI edilen ilk eser hakknda muhteliI grler olmakla be-
raber
30
en Iazla kabul greni. Ulmul-Kurna dair teliI edilen ilk eserin Zerkenin
el-Burhn Ii Ulmil-Kurn adl eseri olduudur. Cnk bu eser Kurn ilimlerinin bili-
nen btn ubelerini kapsayc. sahasnda yazlm en geni eserdir.
31
Zerke
(.794/1392) bu eserinde yetmi drt adet Kurn ilmini ele alp incelemitir. Gerci ilk
eser teliI eden ile bu ilmin balangcnn tespit edilemeyeceini. cnk ilk dnem limle-
rinin ulmul-Kurn meIhumundan ulmut-TeIsiri anladklar dolaysyla bunun
yanltc olabilecei sylenmise de
32
genel kanaat bunun tersi ynndedir. Zira Harun
Red (.194/809) ile mam aIi (.204/819) arasnda gecen konuma
33
. ilk dnemden

26
Serinsu. a.g.e. s. 34.
27
el-Akk. a.g.e. s. 34 vd.
28
Fuat Sezgin. Tarihut-Turasil Arab, Ulmul-Kurn vel-Hadis. Arapcaya tercme edenler:
Mahmud Fevzi Hicaz. Racea AreIe MustaIa. Said Abdurrahlan. Camiatul-mam Muhammed b. Suud
El-slmiyye. 10 c.. Riyd 1983. C:I. s. 19-21; Subhi es-Slih. a.g.e. s. 120-121.
29
Serinsu. a.g.e. s. 39.
30
Bu konuda daha geni bilgi icin bkz. ez-Zerkn. a.g.e. C:I. s. 38; Cetin. a.g.e. s. 228-229; Demirci.
a.g.e. s. 140.
31
32
Bu konuda daha geni bilgi icin bkz. Serinsu. a.g.e. s. 42-54.
33
Bu menkbede Harun Red imam aIiye Allahn kitab hakknda ne kadar bilgiye sahip olduunu
sormu. mam aIi de cevaben Kurn ilimlerinin cok olduunu syleyerek bu ilimleri teker teker
saymtr. Suyt. el-tkn Fi Ulmil-Kurn. takdim ve talik Dr. MustaIa Diyb El-Bua. Dru bn-i
Kesir. 2 c.. Dmak 1466. C:I. s. 8; ez-Zerkn. a.g.e. C:I. s. 26.

22
itibaren bu ilimlerin bilindii ve uyguland ynndeki Iikri desteklemektedir. Bu ko-
nuda Zerkenin iIadeleri de oldukca nemlidir:
Daha nceki limler insanlarn hadis ilminde ortaya koyduklar gibi Kurn
ilimlerinin tmn kapsayacak bir eser ortaya koyamamlardr. Yce Allahn yar-
dmna gvenerek bu alanda insanlarn ele ald tm disiplinleri. zerinde durduk-
lar temellerini ve inceliklerini toplayan bir eser vermeye giritimistedim ki bu
kitap Kurn ilimlerinin kaplarn acsn ve bu sahada eser vereceklere rnek olsun.
MIessirlere Kurn hakikatlerini keIetmede ve baz esrar ile inceliklerini yaka-
lamada yardmc olsun.
34

Kurn ilimlerinin says hakknda da ceitli grler ileri srlmtr. Kraat.
tecvid. nsih ve mensh gibi dorudan Kurn ile ilgili olan ilimler yannda astronomi.
geometri. tp gibi ilimleri de ulmul-Kurndan sayanlar
35
ve tasavvuI bir anlayla bu
ilimlerin saysnn 77.450 olduunu
36
syleyenler olmutur. Bu Iarklln ulmul-
Kurn teriminin yklendii Iarkl misyonlardan ileri geldii sylenebilir. Sz gelimi
ulmul-Kurn. Kurnn anlalmas ve acklanmasna yardmc olan ilimler eklin-
de tariI edilecek olursa bu ilimlerin icerisine tp ve astronomi gibi ilimler de dhil olmak
zorundadr. Zira. insan yaratlnn evreleri hakkndaki ayetlere bakldnda tp ilminin
lzumu ve mesela nkr edenler. gklerle yer bitiikken. bizim onlar ayrdmz ve
diri olan her eyi sudan meydana getirdiimizi grmediler mi? Hl inanmayacaklar
m?
37
ve G kendi ellerimizle biz kurduk ve biz (onu) elbette genileticiyiz.
38
ayet-
lerine bakldnda da astronomi ilminin lzumu ortaya ckmaktadr. Bu ilimler de
Kurnn acklanmasna yardmc olan ilimler olmu olurlar. te bu nedenlerle bu ilim-
lerin says oldukca Iazla olmu ve yle telakki edilmitir. Fenrinin Aynul-Aynda
belirttii Btn ilimler Kurnda mevcuttur. Fakat insan akl bu konuda yetersiz kal-
mtr ibaresi onun bu konudaki yaklamn ortaya koyar.

34
ez-Zerke. el-Burhn fi Ulmil-Kurn. 2 c.. thk. Muhammed Ebl-Fazl brhim. Darl-MariIe.
Beyrut. t.y.. C:I. s. 9.
35
Suyt. el-tkn. C:II. s. 162. ez-Zerkni. a.g.e. C:I. s. 23.
36
37
Enbiya. 21/30.
38
Zariyt. 51/47.

23
Bu konuda oldukca Iazla gr ve dnce olmas ve bizim de asl maksattan
uzaklama ihtimalimiz olmas nedeniyle bu konuya burada son vererek Kurn ilimleri-
nin Iaydas ve teIsir usl ile ilgisinden ksaca bahsedip asl konumuz olan teIsir usl
calmalarna gececeiz.
Konusunun Kurn tekil ettii ulmul-Kurn. ceitli Kurn ilimlerinin bir
zetidir. rnein kraat ilminin konusu laIz ve eds ynnden Kurn olurken teIsir il-
minin konusu da manas ve acklamas ynnden yine Kurndr.
Kurn ilimlerinin. Kurn hakknda genel ve yksek kltr salamak. Kurn
dmanlarna kar Kurn savunmak icin salam bilgilerle donatmak. Kurn teIsirini
kolaylkla yapabilmek icin imkn hazrlamak ve mIessire anahtar niteliinde olmak gi-
bi Iaydalar vardr.
39

Ulmul-Kurn ve teIsir usl ilminin benzer ve ayr ynleri hakknda
Abdurrahman Cetin u esaslar belirtmitir:
Kurn ilimleri ilk asrlarda belli konulara ilikin Kurn calma ve
aratrmalara verilen isimdir.
Kurn ilimleri zamanla tm Kurn meseleleri kapsayan mstakil
teIsir usl calmalarnn ad olmutur.
Balangctan gnmze kadar olan teIsir uslne ilikin calmalara
ulmul-Kurn denilmitir.
Usl TeIsir. ilk asrlarda cok Iazla kullanlmamakla beraber sonra-
dan Kurn ilimleri yerine kullanlan bir stlahtr.
TeIsir usl. konulu Kurn ilimleri bnyesinde tamakla birlikte
dier meseleleri de ihtiva eden kapsaml bir kavramdr.

39
Cetin. a.g.e. s. 3.

24
Buna gre teIsir usln. konulu Kurn ilimlerini deil de kapsaml
ve mstakil ulmul-Kurn calmalarn karlayan bir tabir sayabili-
riz.
Zaman icinde kck nanslarla benzerlik veya ayrlk gsteren bu iki
kavram gnmzde teIsir metodoloiisi karlnda veya eanlamda
kullanldn belirtmeliyiz.
40

Ahmet Nedim Serinsu da. bu konuda ikili bir ayrm yapmtr: TeIsir ilimleri ve
Kurn ilimleri. Buna gre iki ilmin de amac ayndr. Yani Kurn anlamak ve anla-
lmasn kolaylatrmaktr. Ona gre. teIsir ve Kurn ilimleri tedvin dneminin bala-
rndan itibaren ayn anlamda kullanlmtr. Fakat Zerkenin Kurn ilimlerini tek bir
kitapta ve tm konularn kapsayacak bicimde toplamasyla bu iki kavram Iarkllam-
tr. TeIsir ilimleri kavram olarak. mIessirin teIsir yapabilmesi icin bilmesi gereken ilim-
leri icerir. Kurn ilimlerini de daha geni bir cercevede Kurn ile ilgili tm ilimleri
kapsar. Dolaysyla o. teIsir ilminin daha zel. Kurn ilimlerinin ise daha genel olduu
grndedir.
41

Bize gre. teIsir usl ilmi ile ulmul-Kurn ilmi ayn amac tamalar ynn-
den birlik arz eder. Eer ulmul-Kurn kavramna geni bir perspektiIten bakarsak yi-
ne geni lcde bir alan kaplayacandan teIsir usln de icine aldn grrz. Fakat
ulmul-Kurna Kurna dayal ilimler anlayyla bakacak olursak bu deIa da teIsir
uslnn ulmul-Kurn kapsadn grrz. Zira nsih ve mensh ilmi her iki ilmin
konusuna da girebiliyorken. Tabakt- mIessirn ilmi sadece usl ilmi kapsamnda de-
erlendirilebilmektedir. Bu noktada iki ilmin de baz ynlerden birbirinin icerisine gir-
mi olduu ve bu ynlerin bak aclarna gre deiebilecei kanaatindeyiz.
Gnmzde mevcut teIsir usl kitaplarnn ulmul-Kurna dair konular ile-
mesi ve mIessirin bilmesi gerekli ilimlerin cokluu gz nne alnarak teIsirde herhan-

40
Cetin. a.g.e. s. 5.
41
Serinsu. a.g.e. s. 56-57.

25
gi bir usln var olmadn sylemek de anlamsz olacaktr.
42
Buna mukabil bu ilmin
snrlarnn geni olmas o ilim icerisinde ilerlenemeyecei anlamna da gelmemelidir.
Cnk yaplan ilim tr her ne olursa olsun eer bir asla dayanmyor ve belli bir takm
kurallar cercevesinde ilerlenmiyorsa yaplanlar ve sylenilenlerin havada kalaca ve
bylelikle bir ilmin ortaya ckmasnn ve ilerlemesinin mmkn olamayaca bir gercek-
tir.

42
Bu konuda bkz. MustaIa ztrk. TeIsirde Usl(szlk) Sorunu. slmiyat. C:6. S:4. s. 69-84

26
B- TEFSR USULNN ALT DALLARI
Bu blmde teIsir usl veya ulmul-Kurn kavramndan hareketle Osmanl
mIessir ve limlerinin bu konuyu ele al bicimleri ve konunun eserlerine yansmasn
ele alacaz. Osmanl dnemi limleri ve eserleri incelenirken sralamay limlerin veIat
tarihlerine gre kronoloiik olarak aktardk.
1- Molla Ltfiye
43
(.900/1495) Gre
Molla LtIinin Kurn ilimlerine dair bilgi verdii eserinin ismi Risle Ii
Mevzutil-Ulm dur. Eser genel itibariyle ilimler hakkndadr. MelliIin Risle Ii
Mevzutil-Ulm adl eserinin incelediimiz nshas. Sleymaniye Ktphanesi.

43
Molla LtIi. Tokatldr. 850/1446 tarihinde doduu tahmin edilmektedir. Asl ad LtIullahtr. lk ei-
timini babasndan ald ve stanbula giderek renimine devam etti. Mantk. IelseIe. kelam. matematik
gibi ilimlerden ders ald. Daha sonra hocasnn da tavsiyesiyle Fatih Sultan Mehmet taraIndan saray
ktphanesine HaIz- Ktb olarak yerletirildi. Fakat vakI kitaplarna hyanet suclamasyla nce
mderris yapld ardndan da tazir cezasyla hapse atld. Daha sonra tekrar grevine iade edildi. Ceitli
medreselerde mderrislik yapt. Zndklk ve ilhd suclamasyla yarglanp idama mahkm edildi. Mah-
kmiyet cezas hakknda kaynaklarda acklayc bilgiler bulunmamakla beraber. genel itibariyle Molla
LtInin zndklk. nbvveti inkr. Hz. Peygamber (sav)e hakaret. irtidat. halk saptrma. sapklk.
dinsizlik ve geni mezheplilik gibi bir cok suclamaya maruz kald belirtilmektedir. Kaynaklarda ile-
dii zndklk sucu tam olarak belirtilmemekte ve suclamalar. hasmlarnn kskanclk ve dmanlna
balanmaktadr. Molla LtIinin devrin ileri gelenleri ve ulemsna kar krc tutum ve davranlar
kendisine beslenilen dmanl arttrc sebeplerdendir. Hasmlar. kaynaklarda aere-i Muhabbese
hadisesi diye bilinen ve hakknda Iazla bilgi verilmeyen on habis insan olayna Molla LtIyi de sy-
lentiler yayarak dhil ettiler. Ardndan II. Bayezidin emriyle yaplan ve 200 kadar ahidin dinlendii
iki durumadan sonra Molla LtI idama mahkum edildi. Kaynaklarn hemen hepsi onun idam zerine
dtkleri tarihlerde Molla LtInin ehit olduunu dile getirmilerdir. Takprzdenin belirttiine
gre bu suclamalardan birisi. derste yapt konumay yanl anlayan ve Namaz dedikleri kuru eilip
kalkmadr. Iaydas yoktur. cmlesini aktaran rencisi taraIndan yaplmtr. Hlbuki sz konusu
cmlenin asl Hz. Alinin ayana saplanan bir okun. kendisi hu icinde namaz klarken ckarldn
ve onun hic ac hissetmediini syledikten sonra dedii Asl namaz budur yoksa bizim kldmz na-
maz kuru kalkp eilmekten ibarettir. cmlesidir. Ona gre ahit rencilerden bazlar bunu yanl an-
layp saptrmtr. Takprzde. e-ekikun-Numniyye. s. 281. Ayrca bu sucu hasmlarnca. ken-
disiyle snrl tutulmayp zararl dncelerini rencilere yaymak suretiyle halk sapknla ynlendir-
me eklinde daha kapsaml bicimde yorumlanm. Ikhta tvbesi kabul edilmez di zndk suclama-
syla yarglanmtr. Bu suclama da onu idama gtren suclama olmutur. nIaz 900/1495 tarihinde
gercekletirilmitir. Dava icin nemli bir ayrnt da. secilen hkimlerin daval ile aralarnn pek iyi ol-
mamas ve davann aclmasna yol acan Hatipzde Muhiddn EIendinin yarglamada da yer almasdr.
Molla LtInin idam srasnda imann dile getirdii rivayetleriyle beraber eserlerinde de Ehl-i Snne-
te aykr unsurlar bulunmamaktadr. Haiye al Haiyet-i erhil-Metli. Haiye al Evil-i erhil-
MevkI. Risle Mteallika bi-Ayetil-Hacc ve Hrnmesi nl eserlerindendir. Takprzde. e-
ekikun-Numniyye. s. 279-283; Orhan aik Gkyay- kr zen. Molla LtIi, Trkiye Diya-
net Vakf slm Ansiklopedisi. stanbul 1988. c: XXX. s. 255.

27
Beiraa (Eyp) blm 152 numaral ksmda bulunmaktadr. TeIsir ilmi ile ilgili bilgi-
ler on yedi ve on sekizinci varaklardadr. MelliI bu ilimleri. isimlerini vererek cok ksa
bir ekilde tariI etmitir. TeliI edilen dier eserlerle karlatrldnda Kurn ile ilgili
ksmn daha ksa ve konu bakmndan daha dar olduu grlecektir.
MelliIin eserinde aktard bu ilimler;
1-lm-i Mehricil-HurI
2- Yedi kraat ilmi
3- z kraatler
4-Nsih ve mensh ilmi
5- Tecvid ilmi
6- VakI ilmi
7- MushaI ilmi
8- Esbb- nzl ilmi
9- TeIsir ilmi
10- Tevil ilmi
11- Kurnn iret ve remizlerine dair ilim
12- Kurna itirazlara deI ilmidir.
2- Takprzde (.968/ 1561)ye
44
Gre
Mevzutl-Ulm
45
icerisinde TeIsir ile ilgili blmde u konular yer almakta-
dr:
1-Mekk ve Medenyi bilme
2-Hazar ve SeIeryi bilme
3-Leyl ve Nehryi bilme
4-SayI ve itayi bilme
5-Fir ve Nevmyi bilme

44
Takprzde hakknda geni bilgiyi Osmanl dneminde yaplan TeIsir usl calmalar adl blmde
ayrntl olarak vereceimiz icin bu ksmda yalnzca eseri ile ilgili bilgileri aktardk.
45
Eserin oriiinal ad Mifthus-Saade ve Misbhus-Siyade fi Mevzutil-Ulm dur. Takprzdenin
olu Kemleddin Mehmed EIendi (.1552/1621) bu eseri Arapcadan Trkceye tercme etmi ve
Mevzutl-Ulm adn vermitir. Eser genel itibariyle o dneme kadar gelen ilimlerden bahseder. Bu
eser 1966 ylnda Mmin Cevikin sadeletirmesiyle cdal Neriyat taraIndan iki cilt halinde baslm-
tr.

28
6-Arz ve Semayi bilme
7-lk inen ayetleri bilme
8-Sebeb-i Nzl bilme
9-Baz Sahabelerin szlerine binaen inen ayetleri bilme
10-Hkm nzlnden sonra ve nzl hkmnden sonra olan ayetleri bilme
11-Ksmen ve topluca inen ayetleri bilme
12-Tek inen ve dier meleklerin de itirakleriyle beraber inen ayetleri bilme
13-Hz. Peygamber (sav)den nceki peygamberlere de inen ayetleri ve yalnzca
Hz. Peygamber (sav)e inen ayetleri bilme
14-Kurnn ini keyIiyetini bilme
15-Kurnn ve srelerinin isimlerini bilme
16-Cem ve tertibini bilme
17-Sre. ayet. kelime ve harI saylarn bilme
18-Rvi ve haIzlarn bilme
19-snadlarndan li ve Nzil olanlarn bilme
20-Mtevatir. mehur. ahad. zz. mevzu ve mdrec olanlar bilme
21-LaIz bakmndan mevsl. anlam bakmndan meIsl olan bilme
22-male ve Iethi ve bunlarn arasndakileri (idam. izhr. ihI. iklb) bilme
23-Medd ve kasr bilme
24-Kurnn tahammul keyIiyeti (okuma adb. ezberleme vs. konular) bilme
25-Kurn ayetlerinden iktibas etmenin caiz olduunu bilme
26-Garibul-Kurn bilme
27-Kurnda Hicz lgatinin dnda yer alan kelimeleri bilme
28-Arap lgatinin dnda yer alan kelimeleri bilme
29-Vch ve Neziri bilme
30-MIessirin ihtiyac duyaca edatlarn manalarn bilme
31-Kurnn irabn bilme
32-MIessirin ihtiyac duyaca nemli kaideleri bilme
33-Muhkem ve Mteabihi bilme
34-Kurnn takdim ve tehirini bilme
35-m. hs. mcmel ve mbeyyeni bilme
36-Nsih ve Menshu bilme

29
37-Kurnn mkilini. ihtilaIl ve celikili zannedilen ayetleri bilme
38-Mutlak ve mukayyedi bilme
39-Kurnn mantk ve meIhumunu bilme
40-Kurnn muhatap ynlerini bilme
41-Kurn laIzlarndan hakikat ve mecaz olanlar bilme
42-Kurnn tebih ve istiarelerini bilme
43-Kurnn kinaye ve tarizlerini bilme
44-Hasr ve ihtisas bilme
45-cz ve itnb bilme
46-Haber ve inay bilme
47-Bedaiul-Kurn bilme
48-Ayet Iaslalarn bilme
49-Sre balangclar ve sonlarn bilme
50-Ayetler arasndaki mnasebetleri bilme
51-Mtebih ayetleri bilme
52-czl-Kurn bilme
53-Kurndan ckarlan ilimleri bilme
54-Emsll-Kurn bilme
55-Cedell-Kurn bilme
56-Kurnda gecen isim. knye ve lakaplar bilme
57-Kurnn mphemlerini bilme
58-Haklarnda ayet inen kimselerin isimlerini bilme
59-Fezilul-Kurn bilme
60-Kurnn Iaziletli ve daha Iaziletli ksmlarn bilme
61-MIredtl-Kurn bilme
62-Havssul-Kurn bilme
63-Resm hatt ve adb bilme
64-TeIsir ve tevil
65-Kurnn ereIi ve ona duyulan ihtiyac
66-MIessir olmann artlar ve adbn bilme
67-aribut-TeIsiri bilme
68-Tabakt- MIessirni bilme

30
69-Kurn HarIlerinin zelliklerini bilme
70-VakI saylarn ve harIlerinin ruhni zellikleri
71-HarI ve isimlerle tasarruI (HuruIilik)
72-Nrn ve zlmn olan harIler
73-sm-i Azamn tasarruIu
74-Kesr ve bast ilmi
46

75-Zirce ilmi
47

76-CeIr ve Cmia ilmi
48

77-Kurna itirazlar deI etme
78-Nakil olmakszn rey ile Kurn ve teIsirini anlama.
49

MelliI bu blmden sonra Kraat ilmi ile alakal ilimlere deinmektedir. Bunlar
da Kraat ilminin dallar adl st balkta yle sralanmtr:
1-HarIlerin cklarn bilme
2-LaIzlarn cklarn bilme
3-VakIlar bilme
4-Okunu ekillerinin nedenlerini bilme
5-Kurnn mushaIlarda yazl ilmi
6-MushaIn yazlma adab.
Sonuc olarak. esere bakldnda grlecektir ki. Mevztul-Ulmda usl ko-
nular derinlemesine incelenmemi. yzeysel bilgiler verilerek okuyucunun konular hak-

46
Takprzde Mevzutul-Ulm adl eserinde bu ilim hakknda yle bir acklama yapmtr:Bu bir
ilimdir ki mukattaat harIleri ile vaz olunur. u yolla ki. Allah telnn isimlerinden bir ismin harIleri
kesilir. stenen eyin harIleri ile kartrlr. Bir satrda vaz olunur yazlr. Sonra ehlinin bildiibaz yol
ve ekillerle i yaplrmeleklerin isimleri ve dualar alnp. onlarla itigal olunur. Takprlzde
Ahmed EIendi. Mevzutul-Ulm (limler Ansiklopedisi). 2 c.. sdl. Mmin Cevik. cdal Neriyat. s-
tanbul 1966. C:II. s. 922.
47
Bu ilme zirce veya zirce de denmektedir. Takprzde Mevzutul-Ulm adl eserinde bu ilim hak-
knda:Bu da kesr ve bastdan bir ksmdr. Bunun da zel yollar ve muayyen harIleri vardr. Bylece
baz harIler zuhur eder. Ondan mstakil bir zamanda meydana gelecek maksadn durumu. kelimelerin
hakkna gre. hsl olacak veya olmyacak ekilde dellet eder. Bylece senin maksadn tamamlyacak
kimsenin ismi ve kimin yannda tamam olursa. onun kavumasna mni olann ismi beraber ckar.
acklamasn yapmtr. Takprlzde. a.g.e. C:II. s. 922.
48
Takprzde ayn eserinde bu ilim hakknda u acklamay yapmtr: Bu ilim. kaza ve kader levhinde
(yani Levhil mahIuzda) yazl olann icmalen bilinmesidir. Olmu olan ve olacak olan her ey onda ayr
ayr vardr. CeIr levh-i kazadan ibrettir. Akl- kldr. Cma levh-i kaderdir ki. neIs-i kldr.
Takprlzde. a.g.e. C:II. s. 922.
49
MiIthus-Saadede bu ksm yer alrken Mevztl-Ulmda bulunmamaktadr.

31
knda az da olsa bilgisinin olmas amaclanmtr. Zira kitap bir usul kitab deil ilimler
kitabdr. Bu nedenle kategori olarak Iarkl bir ekilde ele alnmaldr. Ayrca verilen
kaynaklarla okuyucuyu ynlendirmesi acsndan da nemli bir eserdir.
Takprzde teIsirle ilgili bilgileri Suytnin el-tkn Ii Ulmil-Kurn adl
eserinden alm ve geni bilgi icin yine bu esere mracaat edilmesi gerektiini sylemi-
tir. Ayrca ez-Zerkenin el-Burhn. Fahreddin Rzinin Nihyetl-cz. Sekkknin
el-MiIth. Rummnnin czul-Kurn. el-HaIcinin Srrul-Feshat. Rb el-
sIahninin MIredtl-Kurn. azlinin el-Cevhirul-Kurn. Cezerinin el-
Kitbun-Ner. Ebu menin el-Mridl-Veciz. yine Suytnin el-kll Ii stinbtit-
Tevl kitaplarndan Iaydalanmtr.
50

u bilgiyi de eklemekte Iayda gryoruz. Takprzdenin olu Kemaleddin
Mehmed EIendi (1552/1621) MiIthus-Saadeyi tercme ederken babasnn baz konu-
lardaki grlerine katlmayp onu tenkit etmitir. Ayrca baz konularda da babasnn
verdii bilgileri yeterli grmemi ve bu abd-i Ikir eydr ki iIadesini ve tezyil ve
bazen de Iaide balklarn kullanarak kendi grlerini de eklemitir.
51

3- Ktip elebi (.1067/1657)ye
52
Gre
Ktip Celebi KeIz-Zunnda. genel itibarla ilimleri alIabetik olarak ele alr ve ilme
dair ksa bilgiler verdikten sonra. bu ilimlerle ilgili eser kaleme alanlarn isimlerini verir.
KeIz-zunnda teIsire dair u ilimleri bulmaktayz:
1- TeIsir ilminin Iru olan Esbb- Nzl ilmi
2- rbul-Kurn ilmi

50
Erdoan Pazarba. MiIthus-Sedede Kurn ilimleri. Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Ta-
rihi Enstits. Gevher Nesibe Sultan adna dzenlenen Takprlzde kongresi Teblileri. s. 94.
51
Pazarba. a.g.m. s. 94.
52
Ktip Celebi ya da dier bir deile Hac HaliIe 1017/1609 tarihinde stanbulda dodu. Asl ad Mus-
taIadr. Ulema arasnda Ktip Celebi. Dvn- Hmyun mensuplar arasnda da Hac HaliIe olarak bi-
linir. 1067/1657 tarihinde veIat etmitir. Eserleri arasnda nemli olanlar; Fezlekett-Tevrih. Tak-
vm-i Tevrih. Slleml-Vusl ila Tabaktil-Fuhl. Cihannm. KeIz-Zunn. Beyzvi teIsiri er-
hidir. Badatl smail Paa. Hediyyetl-rifn Esmail-Mellifin ve srul-Musannifin, trc. Kilis-
li RiIat Bilge. tsh. bnlemin Mahmut Kemal nal. Avni Aktuc. M.E.B. 2 c.. Ankara 1951. C:II. s. 440;
Orhan aik Gkyay. Katip elebi Yaam, Kiilii ve Yaptlarndan Semeler. Trkiye Bankas
Kltr yay.. 1982. s. 1-20; Orhan aik Gkyay. Ktip Celebi. DA. C:XXV. s. 36-40.

32
3- Tevil ilmi
4- Tecvid ilmi
5- TeIsir ilmi
6- Ayetlerden hazar ve seIer olanlar bilme
7- SayI ve ita olan ayetleri bilme
8- arbul-Hadis vel-Kurn ilmi
9- Fezilul-Kurn ilmi
10- Ayet Iaslalarna dair olan ilim
11- Kraat ilmi
12- Kurn nzlnn keyIiyyeti ilmi
13- Mbhemtl-Kurn ilmi
14- Mtebihul-Kurn ilmi
15- Vch ve nezir ilimleri.
4- Saaklzde(.1145/ 1698)ye Gre
Sacaklzde
53
Tertibul-Ulm
54
adl eserini yirmi c Iasla ayrmtr. Bu Iasllar-
dan bazlarnda alt balk olarak yine Iasllar ve maksatlar bulunmaktadr. On altnc Ia-
slda Kurn ezberlemenin hkm bulunmaktadr. Yirmi cnc Iasl bu tertibe gre
maksatlara ayrlm. ilk maksat da yine Iasllara ayrlmtr. Birinci maksadn altndaki
ilk Iaslda tecvid ilmi. resm-i MushaI. ilm-i kraat konularn ilemi; Mteakiben altnc
Iaslda Kurn ilmine yer vermitir. Onuncu Iasl yine alt Iasllara ayrlmtr. Bu alt Ia-
sllardan ikinci Iasln sekizinci maksad altnda Kurn vmek icin ayrlm bir zeyl ve
devamnda gelen ikinci Iaslda da Allahn Kurn- Kerime verdii isimler bulunmak-
tadr.
Tecvid ilmi konusunda; harIlerin mahreclerinden bahseden bir ilim tanmnn
yaygn olarak bilinen bir tanm olduu Iakat asl olarak bu ilmin Kurnn kelimelerin-
den bahseden bir ilim olduu. bu konuda da Iarkl grlerin bulunduu ve tecvid ilmi-

53
Asl ad Muhammed b. Ebubekir dir. Sacaklzde lakabyla tannm. ilmi ile nl bir kiidir. 1145 y-
lnda Marata veIat etmitir Sacaklzdenin hayat hakkndaki bilgileri Mtebihul-Kurna dair
eserler blmnde vereceimiz icin burada bu kadar bilgiyle iktiIa ediyoruz.
54
Sacaklzde Mehmed b. Eb Bekr el-Mara. Tertibl-Ulm. thk. Muhammed b. smail es-Se
Ahmed. Binayetu NevIel. Beyrut 1988.

33
nin gerekliliinden bahsetmitir. Resm-i MushaI ilmini renmenin Iarz- kiIye oldu-
unu limlerin grleriyle beraber aktarmtr. Daha sonra kraat ilmi konusuna dein-
mi; bu meyanda Kraatn ksa bir tariIi. ksmlar. tecvid ilminden Iarkll konularn
ilemitir. Kurn ilmi konusunda ise; teIsirin tariIi. konusu. amac konularn ilemi;
konusu hakknda ksa acklamalar yapm ve daha sonra nemli teIsir kitaplarn da ve-
rerek bahsi kapatmtr.
MelliIin dikkat ceken yn. deindii konularda bir cmle ile bile olsa kendi
Iikrini okuyucuya iletmesidir.
5- Ahmed Cevdet Paa (.1312/ 1895)ya
55
Gre
Ahmed Cevdet Paa. Mahzenul-Ulm
56
adl eserinde Kurn ilimleri ile ilgili k-
sa da olsa bir takm bilgiler vermi ve Kraat ilmi ile alakal. u ilimleri aktarmtr:
1- z kraatler
2- HarIlerin mahrecleri
3- LaIzlarn mahrecleri ilmi
4- VakI ilmi
5-lell-Kurn ilmi
6-Resm-i kitbetil-Kurn ilmi
7-MushaI yazma adab ilmi
TeIsir ilmi ile alakal olarak da u ilimleri aktarmtr:
1-Mekk-meden ayetler
2- Hazar-seIer ayetler
3- Nehar-leyl ayetler

55
Ahmed Cevdet Paa 1238/1823 ylnda Bulgaristann LoIca kasabasnda dodu. Asl ad Ahmed olup
Cevdet mahlasn stanbulda renim grd srada air Sleyman Fehim EIendiden almtr. re-
nim hayatndan sonra devlet hizmetine girdi. Devlet kademelerinde ykseldi ve 1866da vezret pyesi
ald. Kendisine 1868de Dvn- Ahkm- Adliyye bakanl verildi. Mecelleyi hazrlama Iikri de bu
dneme rastlar. Ceitli grev deiikliklerinden sonra. en son II. Abdlhamid taraIndan Meclis-i liye
atand. Bundan sonraki hayatn ilmi calmalarna ve cocuklarna ayran Ahmed Cevdet Paa 26 Mays
1895te veIat etti. Eserleri arasnda; Tarih-i Cevdet. Kss- Enbiy ve Tevrih-i HuleI. Kavid-i Os-
maniye. Hulsatl-Beyn Ii TeliIil-Kurn eserleri dikkat ceker. Ahmed Cevdet Paann hayat hak-
knda daha geni bilgiyi sistematik calmalar ksmnda ele alacaz. YusuI Halacolu-M.AkiI Aydn.
Cevdet Paa. DA. C:VII. s. 443.
56
Ahmed Cevdet Paa. Mahzenul-Ulm. stanbul 1308.

34
4- SayI-ita ayetler
5- Fir-nevm ayetler
6- Arz-sema ayetler
7- lk ve son inen ayetler
8- Sebeb-i nzl
9- Baz sahabelerin sz zerine inen ayetler
10- Tekraren inen ayetler
11- Nzl hkmnden sonra ve hkm nzlnden sonra inen ayetler
12- Ayr ayr ve toplu inen ayetler
13- Mei yani meleklerin itiraki ile ve Cebrail (a.s) vastasyla inen ayetler
14- Sadece Hz. Peygamber (sav)e inen ve ondan nceki peygamberlere de inen-
ler
15- Kurnn inzlinin keyIiyyeti
16- Kurn ve srelerinin isimleri
17- sndnda li ve nzil olanlar
18- Mtevtir ve mehur olanlar
19- Manen meIsl ve laIzen mevsl olanlar
20- male ve Ieth
21- dgam. izhar. ihIa. iklab. medd ve kasr
22- Hemzenin tahIiIi
23- Kurn hIzetme keyIiyyeti
24- Kurn okuma adab
25- Kurn okuyann adab
26- Kurndan iktibas etmenin caiz oluu
27- Hicaz lgatinin dnda yer alan kelimeler
28- aribul-Kurn
29- el-Vch ven-Nezir
30- MIessirlerin ihtiyac olan edatlarn manalar
31- Muhkem ve mteabih
32- Kurn laIzlarnda takdim-tehir
33- m ve hs laIzlar
34- Nsih-mensh
35- Mkilul-Kurn

35
36- Kurnn mutlak ve mukayyedi
37- Kurnn mantk ve meIhumu
38- Muhataplarnn ynleri
39- Hakikat ve mecaz
40- Tebih ve istiare
41- Kinaye ve tarizler
42- Hasr ve ihtisas
43- cz ve itnab
44- Haber ve ina
45- Bedyiul-Kurn
46- Ayet Iaslalar
47- Sre sonlar
48- Ayet ve sre mnasebetleri
49- Mteabih ayetler
50- czul-Kurn
51- Kurndan istinbat edilen ilimler
52- Yeminler
53- Cedell-Kurn
54- Kurnda gecen isim. knye ve lakaplar
55- Mbhemtul-Kurn
56- Fezilul-Kurn
57- Faziletli ve daha Iaziletli olanlar
58- MIredtul-Kurn
59- Havssul-Kurn
60- Resm hat adab ve yazm
61- TeIsir ve tevil ilmi
62- Kurn- Kerimin ereIinin beyan
63- MIessirin artlar ve adb
64- aribut-TeIsir
65- Tabaktul-MIessirn
66- HarIlerin havss
67- VakIlarn ruhan zellikleri

36
68- HarI ve isimlerle tasriI
69- Ruhan ve zulman harIler
70- sm-i Azam ile tasriI
71- Kesr ve basit ilmi
72- Zirace
73- CiIr
74- Camia ilmi
75- Kurna itirazlar deI etme.
Eser hakknda unlar sylenebilir; MelliI Kurna dair yukarda saylan ilimle-
rin counu ad olarak zikretmi. ayrntya girmemitir. Mesela Kurnda yeminler konu-
suyla alakal olarak. aksam kelimesinin kasemin coulu olduu ve bunun yemin anla-
mna geldii. bunun haberi kuvvetlendirmek icin kullanld. Araplarn deti olduu.
gecmi limlerin bu konuda eser teliI ettiklerini zikrettikten sonra konuyu bitirmitir.
Baz kitaplarda grdmz ekilde. saylan ilimlerle alakal eser ve melliI ismi ver-
memitir. te yandan kraat ve teIsir ilimleri konularn; Iaydalar. amaclar gibi alt ba-
lklarla daha geni ilemitir.
Sonuc olarak. teIsir uslnn alt dallar olarak verdiimiz yukardaki eserlerde
de grld zere. teIsir usl ve ulmul-Kurn kavramlar ulmut-teIsir ad altnda
beraberce ilenmitir. Eserlerde zerinde durulan konular-birkac Iarkl konu olsa da- bir
btnlk arz etmektedir. Eserlerin bazlarnda konular daha geni bazlarnda ise konula-
ra ksaca temas edilerek aktarlmtr. Bu eserler Suyt (.911/1505)nin el-tkn Ii
Ulmil-Kurn adl eseriyle karlatrlnca ayn tarzda ve aa yukar benzer konular
icerdii Iakat konularn el-tkndakinden daha yzeysel olarak ilendii grlmektedir.
Suytnin el-ktn adl bu eseri. kendisinden sonra gelecek kuaklarda da en Iazla ze-
rinde durulan ve teIsir usl kitab olarak medreselerde okutulan kitaplardan olmutur.

37
KNC BLM
OSMANLILARDA TEFSR ALIMALARI
Osmanl dneminde teIsirle ilgili yaplan calmalar. nemine binaen c balk
altnda incelemeyi uygun bulduk. Bunlar; Osmanl dneminde medreseler ve bu medre-
selerde okutulan teIsire dair eserler. Osmanl dneminde ne ckan nemli mIessirler
ve eserleri ile padiahn huzurunda yaplan huzur dersleri ve icerii hakkndadr. Bu b-
lmde teIsir uslu eserleri konusuna girmeden nce oldukca byk neme haiz olan
medreseler. teIsir calmalar ve Huzur Dersleri konularn Osmanllarda TeIsir Calma-
lar bal altnda aktarmay uygun grdk.
I-OSMANLI DNEMNDE MEDRESELER VE BU MEDRESE-
LERDE OKUTULAN TEFSRE DAR ESERLER
Allah (c.c) peygamberi Hz. Muhammed (sav) vastasyla ilk olarak bize oku
emrini vermitir. Mminler de bu emrin gereini yerine getirebilmek amacyla ilk d-
nemlerden itibaren okumaya. daha dorusu ilme byk nem vermilerdir. Bu ilk emrin
yannda. De ki: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?
1
, Rabbim! Benim ilmimi art-
tr de!
2
, Eer bilmiyorsanz ilim ehline sorun
3
gibi ayetler de tm mminlerin ilim
itiyakn artrmtr. Hz. Peygamber (sav) zamannda mescidin yannda oluturulan ve
suIIe ad verilen meknda sahabenin. kimi zaman ac kalsalar da. ilim tahsil etme mak-
sadyla ikamet etmeleri bu nemin ve itiyakn birer nianesidir. Bundan sonra gelen de-
virlerde de ite bu model esas alnarak ilim merkezleri oluturulmutur.
Camilerde balayan bu eitim ve retim Iaaliyetleri Beytl-Hikme.
Beyhakiyye. hususi medreseler. Drulilimler. DruiIlar. Drul-Hadisler. Drut-

1
ez-Zmer. 39/9.
2
et-Th. 20/114.
3
en-Nahl. 16/43

38
Tplar. Drul-Kurrlar ve Nizml-Mlk medreseleri ile artarak devam etmitir.
4
Os-
manl dnemine gelindiinde ise artk tekilatl medreseler oluturulmaya balanmtr.
Osmanllar eitim ve retime byk nem vermilerdir. Verilen ilk eitim ola-
rak Sbyan Mektepleri ni grmekteyiz. Buras okuma cana gelen 5-6 yandaki co-
cuklara Kurn okuma. yaz yazma ve drt ilem aritmetiinin gsterildii bir kurum
olma hviyeti tamaktadr. Drut-Talim. Mektep ve Mektephane de denilen sbyan
mektepleri kyler de dhil olmak zere her yerleim yerinde grlebilmekteydi.
5

Buradan ilk eitimini alan renci medreselere devam eder ve devrin gerektirdii
ilimleri okurdu. lk Osmanl medresesi Orhan Gazi taraIndan 1331 ylnda kurulan z-
nik Orhaniyesi dir. Buraya atanan ilk mderris de Dvd el-Kayserdir.
6
Bundan sonra
kiliseden medreseye cevrilen Manastr Medresesi. Murat Hdvendigrn Bursada ina
ettirdii Cekirge Medresesi. Yldrm Bayezidn Bursada ina ettirdii medreseler. Ce-
lebi Mehmetin ina ettirdii medreseler kurulmu. ilim ve eitim Iaaliyetleri yaygnlk
kazanmaya balamtr.
7

Osmanllarda Medreseler temelde iki ksma ayrlmaktadr. Bunlar genel medre-
seler ve zel medreselerdir. Genel medreselerde esas olarak slm bilimler ve bunun
yannda Ien ve tabii bilimler okutulmaktayd. Bu medreseler de kendi icerisinde blm-
lere ayrlmaktadr. Bunlar; Hiye-i Tecrd Medreseleri. MiIth Medreseleri. Krkl
Medreseler. Ellili Hric medreseleri. Ellili Dhil medreseleri. Sahn- Semn medreseleri
ve Altml medreselerdir.
Hiye-i Tecrd Medreseleri. Seyyid eriI el-Crcn (. 816/1413)nin Hiye-i
Tecrd adl eserinin okutulmas dolaysyla bu ismi almtr. Ayn zamanda mderrisleri-
nin ald 20-25 akce para gz nnde bulundurularak Yirmili Medrese de denilmitir.
Bu medreselerde belagt kitab olarak TaItazn (.792/1390)nin Mutavvel adl kitab.
kelm kitab olarak Seyyid eriI el-Crcn (. 816/1413)nin Hiye-i Tecrdi ve Ikh

4
Cahit Baltac. XV ve XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri. rIan Matbaas. stanbul 1976. s. 1-15.
5
Osman Nuri Ergin. Trkiye Maarif Tarihi. 3 c.. Eser Neriyat. C:I. s. 82; Baltac. a.g.e. s. 19.
6
Ebul-Hayr samddin Ahmed EIendi. Takprzde. e-ekaikun-Numaniyye fi Ulema-i Devletil-
Osmaniyye. nr. Ahmed Suphi Furat. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi. 1985. s. 8.
7
Baltac. a.g.e. s. 15.

39
kitab olarak da yine Seyyid eriI el-Crcnnin erh-i Feriz adl kitab okutulmak-
tayd. Yalnz rencilerin bu kitaplar anlamas icin daha nce SarItan. Emsile. Bin.
Maksut. Izz. Merh; Nahivden. Avmil. zhr. Kfiye gibi temel gramer kitaplarn
okumalar gerekliydi.
8

MiIth medreseleri. adn yine Seyyid eriI el-Crcnnin belagta dair olan ki-
tab Miftahul-Ulm erhinin okutulmas dolaysyla almtr. Bu medreseler de mder-
rislerinin ald 30-35 akce para gz nnde bulundurularak Otuzlu Medrese olarak
adlandrlmtr. Bu medreselerde; Ikhtan Sadru-eria (.747/1346)nn Tenkih ve
Tavzihi. belgatten erh-i Mifth. kelmdan Hiye-i Tecrid ve hadisten de el-
Begav (.516/1122)nin Mesbih adl eseri okutulmaktayd.
Bu medreselerden sonra srasyla Krkl Medreseler ve Ellili Medreseler gelmek-
tedir. Bu medreseler adlarndan da anlalaca zere mderrislerine gnlk krk ve elli
akce denen medreselerdir. Krkl Medreselerde; belgatten Mifthul-Ulm. usl-u
Ikhtan TaItaznnin Tavzihi. Ikhtan Sadru-eria. hadisten yine Mesbih oku-
tulmaktayd. Ellili Hric Medreselerinde; Ikhtan Mernn (.593/1197)nin
Hidyesi. kelmdan Kad Burhneddin el-cnin Mevkf adl eserinin erhi. ha-
disten Mesbih okutulmaktayd. Dhil Medreselerinde ise Ikhtan Hidye. usl-u I-
khtan Telvih. hadisten Sahih-i Buhr. teIsir ilminden de Zemaher (.538/1144)nin
Kef ve Beydv (685/1286)nin Envr't-Tenzl ve Esrr't-Tevil adl eserleri
okutulmaktayd.
Sahn- Semn medreseleri de Ftih devrinde in edilmeleri. konumlar. Iiziki ve
mimari zellikleri ile beraber mIredt programlaryla da dikkat cekmitir. Bu medrese-
lerde de Ikhtan Hidye. usl-u Ikhtan Telvih ve Adududdn el-c (.756/1355)nin
erh-i Add adl eseri. hadisten Sahih-i Buhri. teIsirden de Kef ve Beydv oku-
tulmaktayd.

8
smail Hakk Uzuncarl. Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, 2. bs.. Trk Tarih Kurumu. Ankara
1984. s. 30.

40
Son olarak Altml Medreselerde. Ikhtan Hidye ve Seyyid eriI el-
Crcnnin erh-i Feriz adl eseri. kelmdan Adududdn el-cnin Mevkf adl ese-
rinin Crcn taraIndan erh edilmesiyle teliI edilmi olan erh-i Mevkf. usl-u I-
khtan Telvih ve TeIsirden de Kef okutulmaktayd.
9

Bu ilimlerden baka akl ve Ienn konulara ait eserler de okutulmutur.
10
Bundan
sonra. Kann Sultan Sleyman zamannda yaplan Sleymaniye Medreseleriyle medre-
seler zirveye erimitir.
11
Sahn- Seman Medreselerinde bulunmayan Tp ve Riyziyt
Iaklteleri bu medreselere eklenerek bu ack giderilmi ve bu medreselere ek olarak bir
de Drul-Hadis isimli medreseler ina edilmitir.
12
Ayrca unu da belirtelim. Sahn-
Seman ve Sleymaniye Medreseleri de kendi aralarnda belli bir takm hiyerarik dere-
celeri barndrmaktadr.
13

htisas Medreseleri. adndan da anlalaca zere belli bir dal zerinde youn-
lamak icin oluturulan medreselerdir. Bu medreseler de kendi arasnda Drul-Hadisler.
Drul-Kurralar ve Tp Medreseleri olmak zere ce ayrlmtr.
Drul-Hadisler Hz. Peygamber (sav)in sz. Iiil ve takrirlerinden meydana gelen
hadislerin tahsil edildii yerlerdir. Buras yalnz hadis ilmi icin olmayp ayrca teIsir gibi
dier ilimler de okutulmutur. Bu medreselerin de kendi icerisinde derece bakmndan
hiyerarisi bulunmaktayd.
14

Drul-Kurralar. kraat ilminin ve harIlerin mahrecleri ilminin retildii medre-
selerdir. Osmanllarda Krler ve genelde cami hizmetlileri bu messeselerden yeti-
mitir. Bu medreseler de okutulan ilim gerei daha cok camiler icinde veya cevresinde
kurulmulardr.
15

9
Uzuncarl. a.g.e. s. 39-43; Baltac. a.g.e. s. 37-42.
10
11
12
Uzuncarl. a.g.e. s. 33.
13
Daha geni bilgi icin bkz. Cevat zgi. Osmanl Medreselerinde lim: Riyaz ve Tabii limler. 2 c.. z
Yaynlar. C:I. s. 36-37.
14
15

41
Tp Medreseleri. tp alannda hizmet vermek icin kurulan medreselerdir. Bu med-
reselerde daha nce kurulmu olan Dru-iIlar rnek alnmtr. Bu medreselerle tp
retimi mstakil bir medreseye kavumu ve Dru-iIlar tatbikat yeri olmutur.
16

Sleymaniye medreselerinden sonra II. Merutiyete kadar olan devir. medrese-
ler icin de duraklama devri olmutur. c bucuk asr gecen bu devirde medreseler kendi-
lerini yenileyememitir. Bundan sonra Osmanl Devletinin yklmasna kadar olan dev-
rede ise medreseler bir takm tekilatlanmalarla kendilerini yenilemeye gitmi Iakat ba-
arl olamamlardr.
17

Osmanl Devletinde oluturulan medrese sistemine ve okutulan kitaplara bakld-
nda. zellikle teIsir ilmine dair kitaplarn belli temel eitimler verildikten sonra ve an-
cak Ellili Dhil Medreselerinde okutulduu grlmektedir. Bunda teIsir zerinde yo-
unlamak icin ayr bir takm ilimlerin renilmesi gereklilii ve teIsirin oldukca zor bir
ders olmas etken olabilir. Burada dikkat ceken bir konu da medreselerde genellikle teI-
sir ilmi ve teIsirle alakal olarak KeI ve Beydv teIsirlerinin ne ckmasdr. Bu teI-
sirlerin medreselerde senelerce okutulmas nem arz eder. Zira bu teIsirler yazld d-
nemden itibaren en cok okunan ve zerinde callan eserler olmutur. Hatta medrese
kanunnamelerinde bile bu teIsirlerin okutulmas gerei vurgulanmtr.
18
imdi KeI
ve Beydv teIsirleri zerinde birkac cmle ile duralm.
Carullah Mahmud b. mer ez-Zemaher 467/1075 senesinde Hrizm blgesinde
bulunan Zemaherde dnyaya gelmitir. Yaad dnem Selcuklu hkmdar
Melikahn ynetimde olduu dnemdir. yi bir eitim almak icin bircok lkeye gitmi-
tir. Hayatnn byk blmn eser teliI etmeye ayran Zemaher. devrin en nde gelen
limlerinden olmutur. Kendisi Mutezile mezhebinin grlerini benimsemitir. Fkh
mezhebi ise HaneIdir. O. teIsirde. nahivde. dilde. edebiyatta ve dier ilimlerde delici
bir zekya sahiptir.
19
Zemaher. rendii ilimleri cevresine aktarrken mensup olduu

16
17
zgi. a.g.e. s. 38.
18
Uzuncarl. a.g.e. s. 23. 28; Baltac. Cahit. a.g.e. s. 42.
19
smail Cerraholu. Tefsir Tarihi. 2 c.. Fecr yaynevi. Ankara 1996. C:I. s. 317.

42
Mutezile mezhebinin de grlerini yaymtr. Bu nedenle hazrlad teIsirde mezhebin
grlerini tamamen ortaya koymutur.
20
Baz limler bu teIsirin batllndan sz etmi-
lerse de. ortaya konan bu teIsir eseri. teIsir sahasnda byk devrim meydana getirmi-
tir.
21

Abdullah b. mer b. Muhammed b. Ali Ebu Hayr Nsruddin el-Beydv
(.685/1286). hicri VII asrda yetien nemli ahsiyetlerdendir. Azerbaycan blgesinde
bulunan Beydda domutur. Kaynaklarda doum ve lm tarihleri ihtilaIldr. aIii
mezhebine mensup olan Beydv; teIsir. hadis. Ikh. usl. kelam. mantk gibi ilimlerde
ne ckm ve bu sahalarda nemli eserlere imza atmtr. yi bir eitim alan ve irz ka-
dl yapan Beydv. Osmanllarda Kad Beydv adyla mehur olmutur. O. eserle-
rinde Usld-Dn ve Usll-Fkh birletiren bir isimdir.
22
Mutezile mezhebinin gr-
lerine iddetle kar ckmtr. Bu nedenle Ehl-i Snnet inancnda olanlar yannda byk
revac bulmutur.
23
Bu teIsiri methedenler. eserinin saIlatrlm bir altn gibi ortaya ck-
tn. gne gibi her yeri aydnlattn. limlerin zerinde cokca durduunu ve bu ne-
denle zerinde cok haiye ve erhlerin
24
bulunduunu belirtmektedirler.
25

Bu bilgilere ek olarak mer zylmazn teIsir ilmi ve retimi konusunda bra-
him Hakk (XVIII.yy)nn Tertibul Ulm adl eserinde gecen ve Beydv teIsiri ile ilgili
bir msradan yapt ckarmlar oldukca dikkat cekicidir.
TeIsir ilmin bil. bul hidyet Beydv olsun derse nihayet
zylmaz bu msralardan ilk olarak. Beydv teIsiri zor bir teIsir olduu icin en
son okunmas gerektii. ikinci olarak teIsirin amacnn Allahn kelamn anlamak oldu-
u. dier ilimlerin de bu amaca yardmc olduklar. dolaysyla dier ilimlerin okunma-
sndan sonra okunmas gerektii. cnc olarak tm ilimlerin renildikten sonra

20
Cerraholu. Tefsir Tarihi. C:I. s. 325.
21
Cerraholu. Tefsir Tarihi. C:I. s. 351; mer Nashi Bilmen. Byk Tefsir Tarihi ve Tabakt- M-
fessirin. 2 c.. Bilmen Yaynevi. stanbul 1973. C:II. s. 288.
22
Cerraholu. Tefsir Tarihi. C:II. s. 265.
23
24
Beydv zerine yazlan haiye ve erhler icin bkz. Bilmen. a.g.e. C:II. s. 353-356.
25

43
Kurna tatbik edildii bu nedenle rencinin tahsil hayatnda okuduu her ilim dalnn
aslnda Kurn anlamaya ynelik olduu ve rencinin dier ilimleri okurken de teIsir
okuyor gibi olduunu. son olarak da bu tedrisi Beydv ile nihayete erdirmekle tahsil
hayatn noktaladn ve yeni bir hayata atlmasnn sz konusu olduunu belirtmitir.
26

Dnemlerinde byk ilgi gren bu eserler. dier dnemlerde de grd ilgiden
bir ey kaybetmemi aksine zerine yaplan haiye ve taliklerle hretleri daha da art-
mtr. Manastr Medresesi mderrislerinden Muslihuddin MustaIa(730/1331)nn birkac
teIsir kitab yannda KeI da ezberlemi olmas
27
bu esere verilen deeri gsterir.
TeIsir usl ilmiyle alakal olarak okutulan kitaplara bakldnda karmza iki
kitap ckmaktadr. Bunlar Bedruddin ez-Zerke (.794/1392)nin el-Burhn ve Suyt
(.911/1505)nin el-tkndr.
28
ki byk teIsirin ne ckp okutulduu bu dnemde yi-
ne bu iki byk usl kitab da en cok okutulan eserler arasnda yerlerini almlardr.
ez-Zerke Kurn ilimlerini bir araya toplayc mahiyette bir eser kaleme alm.
Nev adn verdii ksmlarda Kurn ilimlerini ayrntl bir bicimde ele almtr. Bu
eser; muhtevsndaki zenginlik. slbundaki letIet. kaynaklarn cokluu ve konularn
ileni tarz bakmndan teIsir usl sahasnda birinci sradadr.
29

Suyt el-tkn adl eserini yazmadan nce et-Tahbir Ii Ulmit-TeIsir isimli bir
eser kaleme alm. Iakat ez-Zerke (.794/1392)nin el-Burhn Ii Ulmil-Kurn adl
eserini grnce eserinin yetersiz olduunu anlam ve el-tkn yazmaya balamtr.
30

Suyt (.911/1505) eserinde el-Burhndan epeyce alnt yapmtr. Burhnda olduu
gibi ilenilen konularla ilgili eserleri de okuyucuya aktarmtr. Bylece bir anlamda teI-
sir usl tarihini de ilemitir.
31
Ayrca aktard bilgileri rivyetlerle desteklemesi. ince-

26
mer zylmaz. Osmanl Medreselerinde Okutulan Kitaplar: Osmanl Medreselerinde Eitim
Programlar: Manzume-i Tertibul-Ulum, Kaside fi Ktbil-Mehure fil-Ulmi Kevakib-i Seba
ve Erzurumlu brahim Hakknn Tertibul-Ulum Eserine Gre 17 Ve 18. yy, Ankara Kltr Ba-
kanl Yaynlar 2001. s. 177-178.
27
Takprzde. e-ekikun-Numniyye. s. 215.
28
zgi. a.g.e., s. 94-97; zylmaz. a.g.e. s. 35-36.
29
30
Suyt. el-tkn. C:I. s. 7-8.
31

44
ledii konularda kaynak gstermesi. meseleleri ele alrken ayet ve hadislere ncelik
vermesi. hadisleri senetleriyle beraber vermesi ve konuyu iledikten sonra kendi gr-
n de aktarmas eserinin dikkat ceken ve nde gelen zelliklerindendir.
32
Suytnin bu
eseri kendisinden sonra gelecek kuaklarda da en Iazla zerinde durulan eser olmutur.
II-OSMANLI DNEMNDE NE IKAN NEML MFESSRLER
VE TEFSRLER
Osmanl dneminde ilk medresenin (730/1331) ylnda kurulduu gz nne al-
nacak olursa eitim Iaaliyetlerine erken balanld sylenebilir. Osmanl dnemine
gecmeden nce u bilgileri de eklemekte Iayda grmekteyiz:
TeIsir ilmi hicri VI. Asrn ortalarnda zirveye ulam ve bundan sonraki dnem-
lerde mIessirler czlm olan problemleri tekrar czmek yerine var olan czmlerdeki
eksiklikleri gidermeye calmlardr.
33
Hicri VIII. Asr ise ilim Iaaliyetleri icin bir du-
raklama asr olmutur. Her ne kadar bu dnemde Adduddin el-c. TaItazn. Crcni
gibi devrin ileri gelen ilim adamlar yetimi olsalar da bu asrda slm dnyasnda Mo-
ol istilasndan nce yetimi ilim adamlarnn benzerleri yetimemitir.
Bu dnemde yetimi olan ilim adamlar ilm calmalara. daha nceki dnem-
lerde yazlan eserlere ya erh ve haiye yazarak ya da yazlan eserleri zetleyerek katk-
da bulunmulardr. Genellikle hicri VII. Asr sonrasndan itibaren yaplan teIsir calma-
lar czi yanllklarn dzeltilmesi ve kapal iIadelerin daha anlalr hale getirilmesi
eklinde cereyan etmitir.
34
te Osmanl dnemi mIessirleri de kendilerine ulaan ve
daha sonra erh ve haiye gelenei eklinde bilinen bu mirasla teIsir Iaaliyetlerine ba-
lamlardr. Bu dnem teIsir Iaaliyetleri acsndan ceitli zelliklere sahiptir. Bu dnem-
de genellikle ayetleri sarI ve nahiv kurallaryla tahlil etme. kelm ve Ikh konulara daha

32
Demirci. a.g.e. s. 31-32.
33
Sakp Yldz. Fatihin Hocas Molla Grni ve Tefsiri. SahaIlar Kitap Saray. stanbul t.y.. s. 135;
Sakp Yldz. Osmanl TeIsir Hareketine Toplu Bak. Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Der-
gisi. Say:2. Yl:2. Cilt:2. s. 4-5.
34
Sadreddin Gm. Seyyid erif Crcni ve Arap Dilindeki Yeri. Fatih Yaynevi Matbaas. stanbul
1984. s. 66.

45
Iazla deinme. rivayete dayal bilgiler zerinde inceleme yapmadan teIsir etme. cada
Iikir retme yerine nceki Iikirler zerinde durma. ilim anlayn tenkit etme ve mna-
kaalarla ilmi gelitirme gibi zellikleri
35
barndrr. Osmanl dneminde bu teIsir anla-
yn aan mIessirler olmusa da saylar Iazla olmamtr.
Aratrmamzn bu blmnde belirli ynlerle ne ckan bu mIessirlere ksaca
deineceiz. Gnl ister ki bir devre adn yazdrm ve teIsir ilmine byk katk yapan
bu mIessirlerin byk blmn aktaralm ve onlar hakknda az da olsa bilgi verelim.
Fakat yaplan aratrmalarda Osmanl mIessirlerinin saysnn. her ne kadar eksiklikler
bulunsa da. drt yzden Iazla
36
olduu gz nnde tutulacak olursa. tm mIessirlere
deinmek bu calmamz snrlar dna ckacaktr. Bu nedenle biz de calmamzda be-
lirli ynleriyle ne ckm ve mehur olmu baz Osmanl mIessirlerine ksaca deine-
ceiz.
A- eyh ihbuddin es-Sivsi (.780/1378)
Sivasta domu ve orada yetimitir. TeIsir. Ikh ve tasavvuIla uramtr.
TeIsirinin ismi TeIsir-i eyh unvanyla da tannan Uynut-TeIsir li
Fudalis-Semsrdir. TeIsiri iki cilttir. Kolaylkla anlalan ve kullanl bir teIsir yaz-
ma gayesiyle kaleme alnmtr. TeIsirde rivayet ve dirayet metotlar kullanlmtr. erh
ve haiye calmalarndan uzaklalarak teliI edilen ilk eser hviyetini tar.
37

35
Yldz. Sakp. a.g.m. s. 6.
36
Muhammed Abay. Osmanl Dneminde Yazlan TeIsir le lgili Eserler BibliyograIyas. Divan lmi
Aratrmalar. Say:6. Yl:4. stanbul 1999. s. 258-299.
37
Takprzde. e-ekikun-Numaniyye. s. 31; Bursal Mehmed Tahir. Osmanl Mellifleri 1299-
1915. 2 c.. haz. Ali Fikri Yavuz. smail zen. Meral Yaynevi. stanbul t.y.. C:1. s. 200; mer Rza
Kehhale. Mucemul-Mellifn: Teracimu Musannifil-Ktbil-Arabiyye. 15 c.. Mektebetl-
Msenna. Beyrut 1957. C:IV. s. 309; Halis ren. Gsgr Lutfullah Erzurum ve Rmzut-
Tahrir Adl Tefsiri. (Baslmam Doktora Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. s-
tanbul 1995. s. 35-36; Abay. a.g.m. s. 295; Hidayet Aydar. Osmanllarda TeIsir Calmalar. Yeni
Trkiye Dergisi. Yl:6. Say:33. s. 541.

46
B- Hac Paa el-Aydn (.826/1423)
MIessir. mtekellim ve tabip olan Aydn. aslen Konyal olup Aydna yerletii
icin Aydn nisbesiyle tannmtr. Memleketinde balad tahsil hayatna Msrda de-
vam etmitir.
TeIsirinin ismi Mecmeul-Envr Ii Cemil-Esrrdr. TeIsiri birkac ciltten m-
teekkil olup. dirayet metodu kullanlarak kaleme alnmtr. MIessir zahir ve ir teI-
sir metodunu birletirmitir. Bu teIsirin stanbul ktphanelerinde iki cildi mevcut olup.
ilki Ftiha sresinden l-i mrn sresi 91. ayete kadar. ikincisi ise Sebe sresinden
Fussilet sresine kadardr. On ciltten Iazla olduu tahmin edilen teIsirin tamam bulu-
namad icin kac cilt olduu tespit edilememitir.
38
TeIsirdeki temel kayna ise Rz
TeIsiridir.
39

C- Kutbuddn el-znik (.821/1418)
Kutbuddn el-znik. eri ilimler ve tasavvuI alanlarnda iyi yetimi ve bildiini
sylemekten cekinmeyen bir kiilie sahiptir. Timuru bile huzurunda eletirebilmi bi-
risidir.
TeIsiru Kurn veya TeIsir-i Kutbuddn adyla bilinen teIsirinin sadece birinci
cildi ktphane kaytlarnda mevcuttur. Eseri diryet ve rivyet zelliklerini de barnd-
rr. SarI. nahiv ve belgat tahlillerine yeteri derecede yer vermitir. Yararland kayna
KeI teIsiridir.
40

38
Ziya Demir. Osmanl Mfessirleri ve Tefsir almalar-Kurulutan X/XVI. Asrn Sonuna Ka-
dar- Ensar Neriyat. stanbul 2006. s. 116.
39
Takprzde. e-ekikun-Numaniyye. s. 52; Hac HaliIe. MustaIa b. Abdullah Ktib Celebi.
Kefz-Znn an Esmil-Ktb vel-Fnn. 2 c.. tsh. M. ereIettin Yaltkaya. Kilisli RiIat Bilge
Milli Eitim Bakanl. Ankara 1941. C:II. s. 1598; Demir. a.g.e. s. 114-119; Abay. a.g.m. s. 273;
ren. a.g.e. s. 36; Erdoan Pazarba. Vn Mehmed Efendi ve Arisul-Kurn. Van Belediye Ba-
kanl Kltr ve Sosyal ler Mdrl. Van 1997. s. 160; Aydar. Hidayet. a.g.m. s. 541.
40
Takprzde. e-ekikun-Numaniyye. s. 34; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 133; Bilmen.
a.g.e. C:II. s. 587; Abay. a.g.m. s. 281; Aydar. a.g.m. s. 541.

47
D-Molla Fenr (.834/1431)
Hayat hakknda geni acklamay TeIsir Mukaddimeleri blmnde ele alaca-
mz icin burada sadece kaleme ald Aynul-Ayn adl eseriyle mehur olduunu.
eserinin bir Ftiha sresi teIsiri olduunu. Fahreddin Rz metodunu devam ettirdiini.
tasavvuI arlkl bir teIsir olduunu ve bir sre teIsiri ile de olsa kaynaklar ynnden
Osmanl teIsir ekolnn devamna hizmet ettiini. ilim cevrelerinde gelien erh ve ha-
iye akmnn dnda kalabildiini
41
belirtmekle iktiIa edelim.
E- Alaaddin Semerkand (.860/1456)
Bahrul-Ulm adl teIsirin yazar olan Alaadin Semerkand. Konyada veIat
etmitir. TeIsiri drt cilt olup Mcdele sresine kadardr.
Ayetler ve kelimelerin gerekli bir bicimde acklanmas. teIsir ynlerine zellikle
belgate nem verilmesi ve tasavvuI yorumlar icermesi bakmndan nemli bir teIsirdir.
TeliI edilen dier teIsirlerin hacimleri gz nnde tutulursa. Osmanl dneminin bir asr-
lk evresinde byle bir teIsirin ancak Ebussudun rdu'l-Akli's-Selm adl teIsiri ile
verilmi olduu grlecektir.
42

F- Molla Grn (.893/1488)
Osmanl eyhlislm. mIessir. muhaddis. Iakh ve usl- Ikhc olan Grni.
eitimini am. Kudus ve Kahirede aldktan sonra II. Murat zamannda Anadoluya
gelmi ve burada mderrislik. kadlk ve Fatih Sultan Mehmete hocalk yapmtr.
TeIsirinin ismi yetul-Emn Ii TeIsiri Sebil-Mesn veya yetul-
Emn I TeIsirl-Kelmir-Rabbndir. TeIsir KeI ve Beydv teIsirleri esas alna-
rak oluturulmu iki ciltlik bir teIsirdir. Grni bu iki teIsiri daha cok tenkit icin kullan-
mtr. Hadis nakli ve isril haberler konusunda titiz davranan ve teIsirine yararland
teIsirlerden ayr olarak kendi kanaatini de ilave eden Grn. yeni bir metot ve muhteva

41
Pazarba. Vn Mehmed Efendi ve Arisul-Kurn. s. 161.
42
Pazarba. Vn Mehmed Efendi ve Arisul-Kurn. s. 161; Takprzde. e-ekikun-
Numaniyye. s. 83.

48
ortaya koyamamtr. En nemli zellii ise. iledii konularda ksa ve zl iIadeler kul-
lanp teIerruattan kacnmasdr.
43

G- Nimetullah b. Mahmut en-Nahcivn (.920/1514)
Azerbaycanl olan Baba Nimetullah. mIessir ve mutasavvItr. TeIsirinin ismi
el-Fevtihul-lhiyye vel-Fevtihul-aybiyye el-Mdiht lil-Kelmil-Kurniyye
vel-Hikemil-Furkniyyedir. TeIsiri younlukla iri teIsir zelliklerini barndrr. Ese-
rini herhangi bir teIsirden yararlanmadan. sadece kendi kalbine doan ilhamlara dayana-
rak teliI etmitir. Her sre banda Ftiha bal ile balam. burada tasavvuIa dair
bir takm bilgiler verdikten sonra sre teIsirine gecmi daha sonra da nasihat iceren ha-
time ksmyla sre teIsirine son vermitir. TeIsirinde diryet arlkl olmakla birlikte
rivyete de yer vermitir.
44

H- bn Kemal (.940/1534)
Kemalpaazdenin hayat ve eserlerine dair geni bilgiyi aratrmamzn cnc
blmnde aktaracamz icin burada sadece kaleme ald teIsirin SaIIt sresine kadar
olduunu. Zemaher. Beydv. Rzi teIsirlerinden Iaydalandn. acklamalarnda veciz
iIadeleri ile ne ckmas ve dier teIsirler arasnda oldukca baar salam olmas gibi
zelliklerini vermekle iktiIa edelim.

43
TeIsir hakknda daha geni bilgi icin. bu konuda docentlik tezi hazrlam olan Sakp Yldzn eserine
mracaat edilebilir. Bkz. Yldz. Fatihin Hocas Molla Grni ve Tefsiri. SahaIlar Kitap Saray. s-
tanbul t.y. s. 145-348; Badatl smail Paa. Hediyyetl-rifn. C:I. s. 135; Hayreddin Zirikli. el-
Alm Kamusu Tercim li Eherir-Rical ven-Nisa. 10 c.. 2.bs.. Matbaatu Kustasus. Kahire 1954.
C:I. s. 97; Bergamal Ahmed Cevdet Bey. Tefsir Usl ve Tarihi. haz. Dr. MustaIa zel. Kayhan ya-
ynlar. stanbul 2002. s. 144; Ahmed Ate. slam Ansiklopedisi. C:VIII. s. 406-408; Pazarba. Vn
Mehmed Efendi ve Arisul-Kurn. s. 163; ren. a.g.e, s. 40; Demir. a.g.e. s. 128-134; Abay a.g.m.
s. 286; Aydar. Hidayet. a.g.m. s. 542.
44
Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 57; Bergamal Cevdet Bey. a.g.e. s. 147; Bilmen. a.g.e. C:II. s.
628; Adil Nveyhiz. Muceml-Mfessirin Min Sadril-slm Hattal-Asril Hdr. 2 c..
Messeset Nveyhizis-SakaIiyye. Beyrut 1983. C:II. s. 703; ren. a.g.e. s. 41; Demir. a.g.e. s. 138-
142; Abay. a.g.m. s. 264; Aydar. a.g.m. s. 543.

49
I- Tceddn Tirev (.970/1562)
Aydnl olan Tceddin brhim Hamza b. Mesd. ayn zamanda muhaddis. muta-
savvI ve vaizdir. Ayrca Halvet eyhlerindendir. Edirne. Msr ve Mekkede bulunan
Tceddin en son gittii Mekkede veIat etmitir.
TeIsirinin ismi Cmiul-Envr Ii Lcecil-EIkr vel-Bihr lil-Muminnel-
Ahyrdr. Eser Bakara ve Enm srelerini ihtiva eder. MelliI bu eserini okuduu teI-
sirlerin yetersizlii veya arl dolaysyla kaleme almtr. Eser rivyet alkl olmak-
la birlikte diryet metodunu da barndrmaktadr. TeIsirin icerisinde tasavvuI bykleri-
ne ait szlere de yer verilmi ve hikyelemeler yaplmtr.
45

J- Sar Ahmed (971/1563)
Ahmed b. Mahmud el-Esamm Karamn. Lrendelidir. TeIsirde mtehasss bir
kii olarak kabul edilmitir.
TeIsirinin ad TeIsirul-Karamn veya Taksrut-TeIsirdir. TeIsiri on iki
cilttir. Kaynaklarda eserin Mcdele sresine kadar olduu yer almakla birlikte tam ol-
mas ihtimalinin olduunu syleyenler de vardr. TeIsirde rivyet ve diryet metodu kul-
lanlmtr. Hacmi ve muhtevas itibariyle Osmanl dneminde kaleme alnan tek eser
olduu ve Taber. Eb Hayyn ve bn Kesr gibi teIsirlerle boy lcebilecek dzeyde
olduu sylenmitir.
46
Arlkl olarak Beydv teIsirini kaynak almtr. TeIsirinde yap-
t nakillerde. yaplan hatalar zerinde durmu ve teslimiyetci bir yaklamdan kacn-
mtr.
47

K- Ebussud (.982/1574)
MIessir. Iakh ve Osmanl eyhlislm olan Ebussud. rdu'l-Akli's-Selm ila
Mezaya'l-Kitbi'l-Kerim adl teIsiri ile tm slm dnyasnda tannan mehur bir Osman-

45
Mehmed Sreyya. Sicill-i Osmn. 4 c.. Westmead Gregg International Publishers. 1971. C:II. s. 46;
Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 27; Zirikli. a.g.e. C:I. s. 27; Kehhale. a.g.e. C:I. s. 26; Nveyhiz.
a.g.e. C:I. s. 12; ren. a.g.e. s. 42; Abay. a.g.m. s. 295.
46
Demir. a.g.e. s. 162.
47
Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 145; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. s. 247; Demir. a.g.e. s. 157-164;
Abay. a.g.m. s. 292; Aydar. a.g.m. s. 543.

50
l mIessiridir. Allme Kemalpaazdenin rencisi olmas ve el-Muallimus-Sn ve
Sultnul-MIessirn unvanlarn elinde bulundurmas onun ilm derecesini ortaya ko-
yar. Kendisi otuz yl boyunca eyhlislmlk yapm ve Osmanl limlerinin
deIterbal unvann kazanmtr. Ayrca bundan nce mderrislik. kadlk ve kazas-
kerlik grevlerinde de bulunmutur.
Abdullah Aydemir Ebussudun rdu'l-Akli's-Selm adl teIsiri hakknda ol-
dukca nemli tesbitlerde bulunmutur:
Ebussud teIsirinde dikkatimizi ceken en mhim ey. melliIin bir ayetin
tamamnn veya bir ksmnn. kendisinden evvelki ayet ve ayetler topluluu ile
(irab ynnden) alakasn belirtmesidir. Bazen bu. bir ayetin kendi bnyesinde de
olabilir. Bu gibi hallerde mIessir. ya bir vecih veya mteaddid vecihler zikret-
mitir. MelliIin bu konuda da ez-Zemaher ve el-Beydav nin teIsirlerinden isti-
Iade ettii phesizdir. Fakat burada bir hususa iaret etmek gerekir ki o da
Ebussudun ez-Zemaheryi bu taraIyla gectii ve hele el-Beydavyi cok geri-
lerde braktdr.
48

Ebussud eserinde KeI ve Beydv teIsirlerinde izlenen metodu benimsemi-
tir. TeIsiri genel itibariyle diryet arlkldr. Ayrca Kurndaki belgat ve i'cz ynle-
rini tespit ve Ehl-i Snnet grlerini mdaIaa konusunda bu teIsirlerden ayrlmaktadr.
TeIsirinde tenkit edilen tek nokta. sre sonlarnda bulunan ve sreyi okuyan kiiye sevap
kazandrmas ile alkal sahih olmayan rivyetlere yer vermesidir.
49

L- Muhammed b. Bedruddin el-Mun (.1001/1593)
Muhammed b. Bedruddin el-Mun Manisada domu. tahsilini stanbulda
yapm. uzun yllar Msr kadl yaptktan sonra Harem-i eriI eyhi olmutur. Kendisi
mIessir. kraatc. dil ve edebiyat limidir.

48
Abdullah Aydemir. a.g.e. s. 259-260.
49
Ebussud ve teIsiri hakknda daha geni bilgi icin. Abdullah Aydemir. Byk Trk Bilgini eyhlis-
lam Ebussuud Efendi ve Tefsirdeki Metodu. Diyanet leri Bakanl Yaynlar. 1981. Bursal
Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 306; Cevdet Bey. a.g.e. s. 155; ren. a.g.e. s. 43; Abay. a.g.m. s. 269;
Aydar. a.g.m. s. 543-544.

51
TeIsir-i Mn. TeIsir-i eriI ve Tenzlut-Tenzl adlaryla tannan teIsiri
Celleyn TeIsiri metoduyla kaleme alnmtr. TeIsirde kraat vecihleri de arlkl olarak
ilenmitir.
50

M-Vn Mehmed Efendi (.1096/1685)
Vn Mehmed EIendi Van yaknlarnda bulunan Hoab beldesindendir. TeIsir.
hadis. tarih alanlarnda ihtisas yapmtr.
TeIsirinin ismi Arisul-Kurn ve NeIisul-Furkn ve Ferdisul-Cenndr.
Bu teIsirin zellii de aris tarz teIsir olmasdr. Yani peygamberlerin durumlar. mrik
kavimlerle yaptklar mcadeleleri geni bir bicimde iler. Yararland kaynaklar ara-
snda KeI. Beydv ve Rzi teIsirleri gelir.
51

N- smail Hakk Bursev (.1137/1725)
TeIsir. hadis. Ikh gibi ilimlerde kendisini yetitiren Bursev. intisap ettii eyhi
Osman Fazl vastasyla Btn ilimleri de renmi ve Celvetiyye tarikat eyhliine ka-
dar ykselmitir. TeIsire dair bircok eser yazan
52
Bursevnin en mehur eseri Rhul-
Beyn Ii TeIsiril-Kurn adl teIsiridir. Eseri genel itibarla tasavvuI arlkldr. Bu-
nun yannda Ikh ve kelm konulara da deinilmitir. Ayrca okuyucuya ibret verecek
Farsca iirlere de yer verilmitir. TeIsir muhteva ve metot acsndan herhangi bir yenilik
arz etmez. TeIsirde bir takm zayI rivyet ve mesnetsiz haberler de yer almtr.
53

O- Ltfullah Erzurm (.1202/1788)
MIessirin hayat hakknda TeIsir Risleleri adl blmde daha geni bilgi ve-
receimiz icin direkt olarak teIsiri ile ilgili bilgilere geciyoruz.

50
M. Sreyya. a.g.e. C:IV. s. 130; Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 260; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e.
C:I. s. 392; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 342; Zirikli. a.g.e. C:I. s. 191; Nveyhiz. a.g.e. C:II. s. 633; ren.
a.g.e. s. 43-44; Demir. a.g.e. s. 152-156; Abay. a.g.m. s. 289; Aydar. a.g.m. s. 544.
51
Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 299; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 462; Zirikli. a.g.e. C:VI. s.
52; Kehhale. a.g.e. C:XI. s. 102; Nveyhiz. a.g.e. C:1. s. 499; Pazarba. Vn Mehmed Efendi ve
Arisul-Kurn. s. 17-157; Abay. a.g.m. s. 297; Aydar. a.g.m. s. 544.
52
Abay. a.g.m. s. 266-267.
53
smail Hakk Bursev hakknda daha geni bilgi icin bkz. Ali Naml. smail Hakk Bursev-Hayat,
Eserleri, Tarikat Anlay. nsan Yaynlar. s. 33-219.

52
MIessir teIsirini diryet metoduyla yazm ve Beydv teIsirini takip etmitir.
Ahkm ayetlerinde. HaneI ve aIi mezheplerinin grleri beraberce verilmitir.
Kelm ve tasavvuI konular yannda ilm konulara da deinmitir. Gsgr LtIullah
Erzurm bu tarz teIsir yazanlarn sonuncusudur.
54

P- Molla Halil Siird (.1259/1864)
TeIsir. hadis. kelm. Ikh. mantk. Arap dili ve edebiyat gibi alanlarda derin-
lemi bir mIessirdir. Tebsrtul-Kulb Ii Kelmi Allmil-uyb ve TeIsirul-
Kurn isimli iki teIsiri bulunmaktadr. TeIsirul-Kurn adl teIsiri KehI sresine ka-
dardr. TeIsiri veIat etmesi dolaysyla yarm kalmtr.
55

TeIsirde temayz etmi mIessirler elbette bu kadarla snrl deildir. Fakat yu-
karda da belirttiimiz gibi bu nemli ahsiyetlerin hepsine yer ayrmak elbette mmkn
deildir. Bu nedenle biz de bu ksmda hayatlarndan ve teIsirlerinden bahsettiimiz bu
mIessirlerle yetindik. Allah hepsine rahmeti ile muamele etsin.
Genel anlamda baklacak olursa bu dnemde aada belirtilecek konulara arlk
veren teIsir anlaylar ne ckmtr bunlar yle sralamak mmkndr:
Ayetleri sarI ve nahiv kaideleriyle tahlil ederek mana teIsirine arlk
vermek
TeIsiri kelam ve Ikhla ilgili konulara kaydrp. itikd ve amel mez-
hep grlerini savunmak
Genellikle sahabe ve tabindan gelen nsih. mensh ve nzl sebep-
leri gibi rivyete dayal bilgilerle. hadisler zerinde gerekli inceleme
ve ayklama yapmadan ayetleri teIsir etmek

54
Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 840. C:II. s. 496. s. 503; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 383;
Carl Brockelmann. Geschichte der Arabischen Litterature, 2 c.. Leiden : E. J. Brill. 1943. C:I. s.
545-546; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 730; Zirikli. a.g.e. C:V. s. 243; Kehhale. a.g.e. C:VIII. s. 155;
Nveyhiz. a.g.e. C:I. s. 447; ren. a.g.e. s. 49-105; Aydar. a.g.m. s. 545; Abay. a.g.m. s. 271.
55
Molla Halil Siird hakknda daha geni bilgi icin bkz. mer Paki. Molla Halil es-Siird ve Tefsirde-
ki Metodu. (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. stan-
bul 1996; Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 357; Zirikli. a.g.e. C:II. s. 317; Kehhale. a.g.e. C:IV. s.
117; Nveyhiz. a.g.e. C:I. s. 175; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 741; Abay. a.g.m. s. 286; Aydar. a.g.m. s. 545.

53
Caa ait yeni Iikirler zerinde durup. ilim anlayn tenkit ve mna-
kaalar zerinde gelitirmek.
56

Bu dnemde teIsir ile megul olan mIessirlerin sadece teIsir ile uramayp di-
er ilimlerle de urayor olmalar. deerlendirmelerin mIessir ve teIsir balamnda ele
alnrken gz nnde tutulmas gereken hususlardan biri olduunu da belirtmek isteriz.
III- HUZUR DERSLER
Osmanl Padiahlar ilme ve lime byk nem vermilerdir. Neredeyse devletin
kuruluundan itibaren tm padiahlar gerek zel hocalar ve gerekse yaplan toplantlarla
ilmin icerisinde yerlerini almlardr. Bylelikle ilmin ve kltrn gelimesine de katk-
da bulunmulardr. Fatih Sultan Mehmet dneminden itibaren dzenlenen ilmi toplant-
lara padiahlar da katlmaya balam. ilm sohbetler ve mnazaralar ayr bir gzellik
kazanmtr.
te huzur dersleri de bu sebeple balamtr. Bu dersler hicri 1172/1759 Rama-
zanndan itibaren. Osmanl padiahnn huzurunda yaplan ve Beydv teIsirinin mna-
zaral bir ekilde tedrisinden ibaret olan derslerdir. Derslere balama tarihinin gec oldu-
u dnlebilir. Fakat bunun nedeni. bu derslerin yukarda verilen tarihte balamas de-
il. yaplan toplant kaytlarnn bu tarihten itibaren dzenli bir bicimde tutulmaya ba-
lanm olmasdr. Baz kaytlarda bu derslerin Osman Gazi zamanndan itibaren ramazan
aynda vakit bulunduunda yapld yer alrken bazlarnda daha gec tarihler verilmek-
tedir.
57

IV. Mehmetin akam ve yats namazlar arasnda eyhlislm Minkrizde
Yahya EIendiye Beydv teIsirinden ders verdirdii ve bunu adet haline getirdii. d-
nemin nl vaizi ve padiahn hocas Vn Mehmed EIendiye de haItada iki deIa ders
yaptrd sylenmektedir. Fakat bu dersler de resmiyet ve devamllk arz etmez. Denile-
bilir ki huzur dersleri tutulan kaytlarla XVIII. Yzyldan itibaren resmiyet ve devamllk

56
Sakp Yldz. Osmanl TeIsir Hareketlerine Toplu Bak. Uluda niversitesi lhiyt Fakltesi
Dergisi. Say:2. Yl:2. Cilt:2. s. 1-8.
57
Ebul-Ul Mardin. Huzur Dersleri. 3 c.. Yay. Haz. smet Sungur Bey. C:I. s. 13.

54
kazanmtr. Kaytlarda. ilk derste Ietv emini Ebbekir Muhammed EIendinin dersi
takrir eden kii manasna gelen mukarrir. Nebih Mehmed. Konev smail. MzelleI ve
dris EIendilerin de mzakere yapan kii vasIyla tlip olduklar. Beydv teIsirinden
en-Nis 135. ayeti takrir ettikleri ve dersin bandan itibaren tartmal gectii. sonunda
da padiahn her bir lime yzer altn balad yer almaktadr.
58
Zamanla katlmcla-
rn saysnda ve dersin takrir edildii gnlerde deiiklikler olmutur. Fakat deimeyen
olgu. bu derslerin ramazan ayna has olduudur.
Huzur derslerine katlacak olan hocalarla ilgili bir takm kurallar getirilmitir.
ncelikle bu hocalar eyhlislm taraIndan secilirdi. Secimde liyakat ve ilm mertebe
nemliydi. Daha sonra bu kurallara mukarrir ve muhataplarn stanbul rusunu alm
olmas. herhangi bir resmi vaziIesi olmamas. stanbulda ikamet etmesi. mukarrirlerin
hiyerarik bir srayla ykselmesi ve mukarririn eyhlislmn tekliIiyle padiah taraIn-
dan atanmas gibi kurallar da eklenmitir.
Huzur derslerinde ilm bir serbestlik mevcuttu. Mukarrir ayetleri okur ve muha-
taplarn soru ve itirazlarna cevap verirdi. Bylece ilm bir mnazara ortam oluurdu.
Yalnz zamanla derslerde tartmalarn artmas bu teIsir derslerinin cok ar bicimde iler-
lemesine yol acm. hatta bazen muhataplardan tartmalarda edep dna ckarak ar
szler sarI edenler bile olmutur. sr sresinin drt. Fetih sresinin alt senede tamam-
lanm olmas bunun bir gstergesidir. Ayrca daha sonra bu derslerin ilm ynden cok
ar ilendii. padiahn zihnini yoran bu slup yerine gaza ve cihad tevik edici dersle-
rin tertiplenmesi istenmitir.
Huzur dersleri padiahn belirledii bir meknda yaplrd. Bu derslerin allage-
len dier teIsir derslerinden baz Iarklar vardr:
Sadece Ramazana zeldir.
Mbhase ve mnzara icerir.
Muhataplarn soru sorarlar.

58
Mardin. Huzur Dersleri. C:I. s. 67-68. Mehmet pirli. Huzur Dersleri. DA. C:XVIII. s. 441.

55
Resmi yerlerde ve belirli bir merasimle olur.
Ramazanda en az sekiz deIa verilmesi gereklidir.
1200 senesinden itibaren Fatiha sresinden balayp MushaI tertibi-
ne gre devam etmitir.
Sz ve Iikir hrriyeti serbesttir.
Sultan Vahdettin ve HaliIe Abdlmecid EIendi zamannda devam eden bu ders-
lerin sonuncusu 1341/1923 Ramazannda yaplm. 26 Recep 1342/ 5 Mart 1924 tarihin-
de hilIetin kaldrlmasyla son bulmutur.
59

59
Mardin. Ebul-Ul. Huzur Dersleri. C:1. s. 13-109; Mehmet pirli. Huzur Dersleri. DA. C:XVIII. s.
441.
56
NC BLM
OSMANLI DNEMNDE YAPILAN TEFSR USL
ALIMALARI
Bu blmde Osmanl dneminde teIsir usl ile ilgili yaplan calmalar temelde
iki grupta ele aldk. Birinci grup usl ile ilgili genel bilgileri iceren mstakil eser yazan-
lar. dieri de teIsir mukaddimelerinde teIsir usl ile ilgili bilgiler veren mIessirlere da-
ir olan gruptur. Osmanl dnemi limleri ve eserlerini incelelerken sralamay limlerin
veIat tarihlerine gre kronoloiik olarak aktardk.
I- MSTAKL ALIMALAR
Mstakil calmalar adyla oluurduumuz bu blm altnda. Osmanlda yaplm
olan calmalar c ana balkta kategorize ederek incelemi bulunuyoruz. Bunlar siste-
matik teIsir usl calmalar yaparak usl ilmine katkda bulunanlar ve belirlenen bir
usl konusu zerinde calanlardr. cnc tasniI olarak. Osmanlnn son dnemlerinde
yaymlanan ilmi dergilerden Srt- Mstakm ve Sebilurred dergileri rnek olarak se-
cilmi. bu dergilerde yer alan uslle ilgili makaleler taranm ve melliIleriyle beraber
makale adlar da aktarlmtr. Bylelikle teIsir uslyle ilgili makale yazan melliIlere
de deinilmitir.
A-SSTEMATK ALIMA YAPANLAR
Bu balkta teIsir uslnn iceriini eserinde bir btn halinde ileyen mIessir
ve limler aktarlmtr. Bu mIessir ve limler teIsir usl veya ulmul-Kurn ile ilgili
konular genel manada ele alp ilemilerdir.

57
1- Muhiddin Sleyman b. Kfiyeci (.879/1474)
Muhiddin Eb Abdillah Muhammed b. Sleyman el-Muhyev el-KIiyeci el-
Bergamav (veya el-Beram) el-HaneI 788/1386 ylnda Bergamada dodu.
1
lk ei-
timini doduu yerde aldktan sonra kendisini daha iyi yetitirmek icin seyahatler yap-
mtr. Anadolu ve ran dolam ve daha sonra am. Kuds. Kahire gibi merkezlerde
bulunmutur. Hocalar arasnda; Burhan Haydre. emsuddin Muhammed b. brhim e-
irz. eyh Vcid. Muhammed b. Muhammed el-Bezzz. bn-i Melek ve Molla Fenri
gibi ahsiyetler vardr. bnl-Hcibin KIiye
2
adl eseriyle cok megul olduundan do-
lay KIiyeci lakabyla tannmtr. Arap dili. teIsir. hadis. Ikh. kelam. tasavvuI. cedel.
mantk. tarih gibi konulardaki bilgisiyle kendini ispat etmi bir limdir. Bu konularda
oldukca cok eseri olduunu. saylarn ve hatta isimlerini hatrlayamadn. rencisi
olan Suyt (.911/1505) eseri Buyetl-Vuatta bize aktarmaktadr.
3
el-Melikl-EreI
Barsbay Trbesi. el-Melikl-EreI abn Zviyesi ve trbesi. eyhuniyye meihatl
grevlerinde bulundu. Yetitirdii renciler arasnda -yukarda da zikrettiimiz Suyt
bata olmak zere-. Zekeriya el-Ensr. Takyyuddin b. Mnir. ehbeddin b. Esed.
Abdlkdir b. Ahmed ed-Demr gibi ahsiyetler bulunan KIiyeci. 4 Cemziyelevvel
879/16 Eyll 1474 tarihinde 91 yanda veIat etmitir.
4

1
Doum tarihi ve yeri hakknda en doru tarih ve yer yukarda verilen bilgidir. Bu konuda daha geni
bilgi icin bkz. KIiyeci. Eb Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Sleyman. Kitbt-Taysir f Kava-
idi lmit-Tafsir: et-Teysir f Kavaidi lmit-Tefsir. thk. smail Cerraholu. Ankara niversitesi la-
hiyat Fakltesi. Ankara 1989. s. 7. Hasan Gkbulut. KIiyeci . DA. C:XXIV. s. 154. bn-i mdn
ezertz-Zeheb adl eserinde doum yeri olarak el-Beram iIadesi gecmektedir. Bu iIade el-
Beram veya el-Beramav eklinde olmaldr. Ebl-Felah Abdlhay b. Ahmed b. Muhammed
bnl-mad. ezeratz-Zeheb f Ahbari men Zeheb. 10 c.. thk. Mahmd Arnaut. Abdlkadir
Arnaut. Daru bn Kesir. Beyrut 1993. C:IX. s. 488.
2
bnl-Hcib (646/1249)in KIiye adl eseri Arapca nahviyle alakal muhtasar bir eserdir. Hulsi Klc.
el-KIiye. DA. C:XXIV. s. 153.
3
Suyt. Buyetl-Vuat f Tabakatil-Lugaviyyin ven-Nuht. Matbaats-Saade. Kahire 1326/1908.
s. 48.
4
Ebl-Hayr emseddin Muhammed b. Abdurrahman es-Sehavi. ed-Davul-Lmi. 6 c.. Darl-
Mektebetil-Hayat. t.y. C:IV. s. 260; Takprzde. e-ekaikun-Numaniyye. s. 64-66; Takprzde.
Mevzutl-Ulm. 2 c.. kdam Matbaas. Dersaadet. 1313. C:I. s. 574; Ktib Celebi. Kefz-znn.
C:I. s. 194; Suyt. Bugyetl-Vuat. s. 48; Suyt. Hsnl-Muhadara f Tarihi Msr vel-Kahire, 2
c.. thk. Muhammed Ebul-Fazl brhim. Daru hyail-Ktbil-Arabiyye. 1387/1967. C:I. s. 549;
bnl-mad. ezeratz-Zeheb. C:IX. s. 488; Ebl-Hasenat Muhammed Abdlhay b. Muhammed
Leknevi. el-Fevaidl-Behiyye f Teracimil-Hanefiyye; Tarabl-Emasil bi-Teracimil-Efadl.
gz.gec. Ahmed Zabi. Darl-Erkam. Beyrut 1418. s. 278; emseddin Sami. Kamusul-Alm. 6 c..

58
lmi kiilii hakknda Suyt unlar syler:
eyhimiz allme. statlarn stadyd Cou eseri muhtasar haldedir. En
Iaydallar erhu Kavidil-rb. erhu Kelimeteyi-ehde. Muhtasar Ii
Ulmil-Hads ve Teysr de denilen Muhtasar Ii Ulmit-TeIsirdir. Kendisin-
den nce de bu ilmi ortaya ckaran olmadn sylemitir. Fakat bu Zerkenin
el-Burhnna ve Cell el-Bulknnin Mevkul-Ulmuna vkI olamadn-
dandr. O dini ilerde salam bir akideye sahip. tasavvuIta iyi itikad olan. hadis
ehlini seven. bidat ehlinden holanmayan. yann byklne ramen cokca
ibadet eden. cokca harcayan. temiz kalpli birisiydi. Ben kendisinin yannda on
drt sene bulundum. Her gidiimde daha nce duymadm ilginc eyler duydum.
Bana bir gn -' -- terkibinin irabn sordu. Biz kcklerin yerinde miyiz ki
bu soru bize soruluyor? dedim. Kendisi bana bu terkipte yz on c vecih bulun-
duunu syledi. Ben de ondan Iaydalanmadan meclisten ayrlmayacam syle-
dim. Bu konuda yazd risalesini ckard ben de ondan yazdm. Benim zerimde
eIkat ve iIadesi cok olduundan ben de onu babamdan sonra ikinci bir baba ad-
dettim.5
Eserleri hakknda u bilgileri de ilave etmenin Iaydal olaca kanaatindeyiz:
Cerraholunun yapt calmada. eserlerinin genellikle soru-cevap eklinde ol-
duu ve says hakknda da:
stanbul Reisl-Kttab MustaIa EIendi Ktphanesinin 1187 numaral
mecmuasnda 1-31 arasndaki varaklarda bulunan Kitbul-Envr adl eserin

tpkbasm. Kagar Neriyat. Ankara 1996. s. 3814; Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 208; Bursal
Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 377; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 424; M. Sreyya. a.g.e. C:IV. s. 339;
Brockelmann. Geschichte Der Arabischen Literatur: Zweite den Supplementbanden angepasste
Auflage, Leiden : E. J. Brill. C:II. s. 138-140; Brockelmann. GAL. C:II. s. 140-141; Ahmed Muham-
med el-Ednevi. Tabaktul-Mfessirn. thk. Sleyman B. Salah Kazzi. el-Mektebetl-Ulm vel-
Hikem. el-Medinetl-Mnevvera 1998. s. 343; Nveyhiz. a.g.e; C:II. s. 535; Hasan Gkbulut. KIi-
yeci . DA. C:XXIV. s. 154.
5
Suyt. Buyetl-Vuat. s. 48.

59
sonunda melliIin el yazsyla olan bir icazetten anlald kadaryla eserlerinin
altmtan Iazla olduu iIade edilir. bilgileri verilmitir.
6

Ayrca Sehvi bu saynn yzden Iazla olduunu ve counun kck risaleler ek-
linde olduunu da kaydeder.
7
TeIsir ilmi ile ilgili olan eserlerinden; Neyll-Nerm Ii
TeIsiri Kavlihi Tel ve ma rabbuke bizallmin... Nuzhetl-hvn Ii TeIsiri Kavlihi
Tel Y ltu inna rusul rabbik. Risale Ii lm-i TeIsir ve Vuchil-Kraat. erhul-
stize vel-Besmele. et-Teysr Ii Kavidi lmit-TeIsir saylabilir.
8
Son olarak
Cerraholunun ekledii u bilgiyi de aktararak melliIin eserinin incelenmesi ksmna
gececeiz.
stanbulda AyasoIya Ktphanesinde 178 numarada el-KIiyeciye atIedi-
len et-TeIsirul-ytil-Mtebiht adl bir eser mevcut ise de. bu KIiyeciye
ait deildir. Ktip Celebinin de belirttii gibi ve eserin mukaddimesinde de kay-
dedildiine gre bu Burhnuddin Ebul-Ksm Mahmud b. Hamza b. Nasr el-
Kirmninin el-Burhn Ii Tevchi Mteabihil-Kurn lima Iihi minel-Hcceti
vel-Beyn adl eseridir. Muhtevsnda el-KIiyeciye iaret eden hicbir iaret
ve delil yoktur.
9

Eseri: et-Teysr fi Kavidi lmit-Tefsir
MelliIin bu eseri. smail Cerraholu taraIndan 1989 senesinde yaymlandn-
dan biz de aratrmamzda. baslan bu eserden Iaydalandk.
KIiyecinin et-Teysr Ii Kavidi lmit-TeIsir adl eseri iki bb ve bir htimeden
olumaktadr. Birinci bb terimlerle ilgilidir.
TeIsir kelimesi. mehaz ve rIi manas; tevil kelimesi. mehaz ve rIi manas -
TeIsir ve Tevil konusunda Matridnin grn esas almtr

-; teIsir. tevil kelimeleri

6
KIiyeci. a.g.e. s. 10-11.
7
Sehavi. a.g.e. C:IV. s. 260.
8
Dier eserleri. nshalarna dair daha geni bilgi icin bkz. KIiyeci. a.g.e. s. 11-43.
9
KIiyeci. a.g.e. s. 42.

60
ve uygulamada ortaya ckan ihtilaIlar; rey meselesi; Kurn teIsirinin caiz olup olmad-
meselesi; teIsirin muhtac olduu ilimler- Burada on be adet ilimden bahsetmitir-.
TeIsir ilmini iki ksma ayrmtr. Birincisi. nakil veya iitmekle nzl sebepleri-
ni mahede etmekle bilinen teIsir ilmi; ikincisi. anlalmas Arapca kaidelerini bilmekle
mmkn olan tevil ilmi. TeIsir ilmine duyulan ihtiyac ve teIsirin gereklilii konusunda
da soru cevap yntemiyle bilgiler vermi. devamnda Kurn kelimesinin itikak. rIteki
manas. sure ve ayet kelimeleri ve bunlarn da itikaklar ve rIi manalar zerinde dur-
mutur. Daha sonra Kurnn bize tevtr yoluyla naklindeki sr nedir? eklinde bir so-
ru sormu ve cevabn da c ksmda anlatmtr. Devamnda besmelenin durumu; kraat
ilminin shhat artlar; muhkem ve mteabih kelimelerinin manalar ve acklamalar -
Genel olarak mteabihin son derece gizli olmayanlar anlalabilir grndedir.-; del-
let konusunu da mantkta acklanld gibi rneklerle acklam; nzl. tenzil. inzl. va-
hiy kelimeleri ve acklamalar; ayrca ek bir soruyla da ryann konumu zerinde dur-
mu; nzl sebepleri hakknda konumann caiz olup olmadndan bahsedip ikinci bba
gecmitir.
kinci bb kaideler ve meseller hakknda olup. ilk paragraIta muhkem kelimesi
zerinde durmutur. Muhkem ile ilgili acklanmas gereken noktalar on be ksmda so-
ru cevap yntemiyle acklam ve sonra mteabih kelimesini yine ayn metotla incele-
mitir. Daha sonra nesih kelimesi zerinde durmu ve neshi tm ynleriyle ele almtr.
TeIsirin de hadis gibi rivayet edildii. dolaysyla bu rivayetlerin de kabul edilebilmesi
icin artlarn olduunu sylemi ve bu artlar acklamtr.
Kitabn htime blm ise ilmin deeri ve hoca ile renci adb hakkndadr.
Sonuc olarak. eser tm usl konularn ihtiva etmemekle beraber aktarlan konu-
lar oldukca detayldr. MelliIin kitabyla vnmesindeki sebep -dier limlerin de be-
lirttii gibi- usl kitaplarn grememi olmas yannda. bize gre. konular ilerken salt
usl bilgileri yannda mantk. usl- Fkh gibi ilimleri de katarak eserini zenginletir-
mesinden de kaynaklanmaktadr.

61
2- Ahmed Cevdet Paa (.1312/1895)
Cevdet Paa 1238/1823 ylnda Bulgaristann LoIca kasabasnda domutur.
Dedesi Prut savana katldktan sonra LoIcaya yerlemi olan Ahmed Aadr. Babas
LoIca ileri gelenlerinden Hac smail Aadr. Asl ad Ahmed olup Cevdet mahlasn
stanbulda renim grd srada 1259/1843 senesinde mehur air Sleyman Fehim
EIendiden almtr.
lk eitimine LoIcada balamtr. HaIz mer EIendi. kad naibi Hac EreI
EIendi. HaIz Mehmed EIendi gibi mIti ve mderrislerden; Arapca. mantk. Ikh ve
teIsir okumu ve daha sonra 1255/1839 yllar balarnda stanbula gelerek burada da
HaIz Seyyid EIendi. Doyranl Mehmed EIendi. Vidinli MustaIa EIendi. Kara Halil
EIendi. Birgiv Hoca akir EIendi. Miralay Nuri Bey. Mneccimba Osman Sabit
EIendi gibi limlerden Arapca. Farsca. Ikh. hadis. usl- Ikh. usl- hadis. teIsir.
mantk. adb. kelam. hikmet-i tabiiyye. hikmet-i ilhiye. hendese. hesap. cebir. heyet ve
coraIya gibi ilimleri okumutur. Bu bilgiler bile onun ilmi seviyesinin ne denli yksek
olduunu ortaya koymaya yeterlidir. Arapca ve Farscas okuyup yazabilecek. Franszca
ve Bulgarcas da bu dilleri anlayabilecek kadar iyidir.
Ahmed Cevdet Paa bir yandan tahsille ilgilenirken te yandan da ders vermek
zere baz hocalarndan iczet almtr. Ayrca Murat Molla tekkesinde Mesnev okuya-
rak Farscasn ilerletmitir. Burada kendisine mesnevhanlk iczeti verilmitir. Kendini
iyi yetitiren Ahmed Cevdet Paa. tasavvuI ve edebiyatn belli bal eserlerini okumak
suretiyle. hem bu alandaki eksikliklerini giderip hem de edeb zevkini gelitirmitir.
Kendi sarIettii u cmleler onun kitap okuma itiyaknn ne derece byk olduunun
kantdr:
geceleri yataa yatmayp. kitap mtala ederken uyuklar ve kitap zerinde
uyur ve uyanp yine kitaba sarlr idim. Eyym- tatilde olsun dinlenmez idim.
10

10
Cevdet Paa. Ahmed. Tezkir: 1-12. yay. Cavid Baysun. Trk Tarih Kurumu. Ankara 1986. Tezkir.
IV. 12.

62
Onun bu gayretleri. onu devrin nemli hocalaryla tartabilecek seviyeye ta-
mtr.
Kendisi daha sonra devlet hizmetine girmi ve ceitli devlet kademelerinde bir-
cok grev almtr. lk hizmetine yirmi c yanda Premedi Kazasnda kad olarak ba-
layan Ahmed Cevdet. srasyla stanbul Mderrislii Rusluu. Meclis-i MaariI-i
Ummiyye Azal ve Drulmuallimn Mdrl. Vakanvistlik. Galata Kadl.
Mekke-i Mkerreme Kadl. stanbul Kadl. Halep Valilii. Divan- Ahkm-
Adliyye Bakanl. Adliye Nzrl. Mecelle-i Ahkm- Adliyye Cemiyeti ile ur-y
Devlet Tazminat Dairesi Bakanl. ura-y Devlet yelii ve EvkI Nzrl. MaariI
Nzrl. ura-y Devlet Bakan Vekillii. Yanya Valilii. -vekaleten- Sadrazamlk ve
Ticaret Nzrl grevlerinde bulundu. Son alarak yine Adliye Nzrl grevi yapp bu
grevden ayrlan Ahmed Cevdet Paay II. Abdlhamid Meclis-i liye tayin etti. Bun-
dan sonraki hayatn ilmi calmalara ve cocuklarna adayan Ahmed Cevdet Paa 26
Mays 1895 tarihinde 72 yanda veIat etti. Cok ynl bir ilim adam olan Ahmed Cev-
det Paa son asrn limleri arasnda nemli bir yer tutmaktadr. O. byk bir devlet ada-
m olduu kadar ayn zamanda tarihci. sosyolog. hukukcu. dnr. edip ve eitimcidir.
Devlet grevlerinde bulunduu srada Kavid-i Osmaniye. Tezkir-i Cevdet.
kendi Iikri olan HaneIi Ikhna dair bir kanun kitab yazma dncesini pratie gecirdii
ve kendisine hret kazandran Mecelle
11
. okullarda okutulmak zere Kavid-i
Trkiyye. Miyr- Sedt ve db- Sedt kitaplaryla Kss- Enbiy adl kitaplar
yazmtr. Ayrca Osmanl Tarihini de yazmakla grevlendirilmi ve c cilt yazarak pa-
diaha sunmutur.
12

11
Bu kitap sadrazam Ali Paann Osmanl Medeni Kanunu olarak Fransz Medeni Kanunu olan Code
Civilin tercmesinin alnmas Iikrine kar ckan Ahmed Cevdet Paann Vkela Meclisinde grn
kabul ettirmesi neticesinde oluturulan komisyon taraIndan on senede hazrlanmtr. 16 kitapta 1851
madde icermektedir. Ercment Kuran. Trk TeIekkr Tarihinde Ahmed Cevdet Paann Yeri.
Ahmed Cevdet Paa Semineri 27-28 Mays 1985, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih
Aratrma Merkezi. s. 8.
12
Ahmed Cevdet Paa. Tezkir: 1-12. I-III; Fatma Aliye Hanm. Ahmet Cevdet Paa ve Zaman, sdl.
Metin Hasrc. Pnar Yaynlar. stanbul 1994. s. 25-148; Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 194; Mar-
din. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa. Trkiye Diynet VakI. Ankara 1996. s. 7;
M. akir lktar. Cevdet Paa: Hayat, ahsiyeti, Eserleri: 1822-1895. Dou Matbaas. Ankara

63
Eserleri arasnda bir de Kurn lgati vardr. Osman Keskiolunun belirttiine
gre
13
melliI yz on kelime izah etmi. Kurn tercmesine balam Iakat bu eseri ya-
rm kalmtr. imdi bu cok ynl limin Hulsatl-Beyn Ii TeliIil-Kurn adl eseri-
ne gecelim.
Eseri: Hulsatl-Beyn f Telfil-Kurn
MelliIin bu eseri Ali Osman Ykselin tercmesiyle birlikte baslmtr.
14
Biz
de aratrmamzda baslan bu eserden Iaydalandk.
Muhtasar Kurn Tarihi isimli eserinde ulmul-Kurndan saylan ilimlere yer
vermitir. Bunlar ylece sralayabiliriz; Kurn- Kerimin ilk deIa toplanmas. nicin
bir mushaIta topland? sorusu. suhuI ve mushaI terimlerinin anlamlar. Kurnn nzl
sresi ve ona nisbet olunan inzlin ceitli manalar. vahiy katipleri. Kurn cem eden-
ler. Hz. Ebubekirin Kurn toplamas. kraat ihtilaIlar ve bunlarn kaynaklar.
Kurnn coaltlmas ve buna ilikin haberler. mushaIlar inceleyecek ve coaltacak ilk
kurulun teekkl. iml eden ve yazanlar. iki cem arasndaki Iarklar. besmelesi olma-
yan sre ve bunun nedeni. mushaIlarn isim ve zellikleri. Kurnn tariIi. indirilmesin-
deki hikmet. icz. Kurn tevtrle nakletmenin manas. kraat vecihlerinin ceitli
olmasndaki sebep. kraat tariIi. mtevtir ve z kraatler konularna deinmitir. zet-
le. Kurn tarihi hakknda aranlan bilgilerin kolay ve detaysz olarak bulunabilecei bir
eserdir.

1945. s. 7-65; Veli Ertan. Ahmed Cevdet Paa Hayat, Eserleri ve lim Deeri. Ar matbaas. Ankara
1964. s. 5-40; YusuI Halacolu. Kendi Kaleminden Ahmed Cevdet Paa. Ahmed Cevdet Paa Se-
mineri 27-28 Mays 1985, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi. Edebiyat
Fakltesi Basmevi. stanbul 1986. s. 1-6; Ercment Kuran. Trk TeIekkr Tarihinde Ahmed Cevdet
Paann Yeri. Ahmed Cevdet Paa Semineri 27-28 Mays 1985. s. 7-12; Hulsi Yavuz. Mecel-
lenin Tedvini ve Cevdet Paann Hizmetleri. Ahmed Cevdet Paa Semineri 27-28 Mays 1985. s.
41-101; Ahmet Zeki zger. Ahmet Cevdet Paa. le Yaynlar. stanbul 1999. s. 13-59; Ali lme-
zolu. Cevdet Paa. A. C:III. s. 114-123; YusuI Halacolu-M.AkiI Aydn. Cevdet Paa. DA.
C:VII. s. 443; Ahmet Cevdet Paa semineri: bildiriler: 2728 Mays 1985. sunu Mbahat S.
Ktkolu. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi. stanbul 1986; Ahmet
Cevdet Paa 1823-1895 Sempozyumu. 9-11 Haziran Ankara 1995. Trkiye Diyanet VakI. 1997.
13
Osman Keskiolu. Kuran Tarihi ve Kuran Hakknda Ansiklopedik Bilgiler. Nebiolu Yaynevi.
stanbul 1953. s. 275.
14
Ahmed Cevdet Paa. Muhtasar Kuran tarihi =Hulasatl-beyan fi telifil-Kurn. trc. Ali Osman
Yksel. Kltr Basn Yayn Birlii. stanbul 1989.

64
3- Debreli Vildan Faik (.1341/1925)
Vildn Faik b. slm ed-Debrev 1269/1853 senesinde Manastrn Debre sanca-
na bal Rekalar Kazasnn Persenice Kynde dodu. 1277de stanbula gelip s-
kdar Valide-i Atik medresesinde amcas Hoca Yahya EIendinin yanna yerleti. lk
tahsilini bitirdikten sonra on iki yanda Kurn- Kerimi hIzetti. On yedi yalarnda da
ilm-i vchtan seba ve aereyi de bitirip mezun oldu. skdarda Karahseyin EIen-
dinin damad Kara MustaIa EIendinin ders halkasna girdi. On dokuz sene hocasndan
okuyup icazet ald. 1299/1882de skdar Yeni Camiinde ders vermeye balad. 1303/
1886 senesinde yaplan imtihanda baarl olarak skdar Dersim oldu. rencilerine
ilk icazeti 1314/1897 ylnda vermitir. 1301/1883te skdar Askeri Topta Rtiye-
sinde Farsca ve Arapca hocal yapt.
1324/1906da Huzur Derslerine muhatap. yani dersi mzakere eden kii olarak
tayin edilmitir. Bu grevinden de 1341 senesinde ayrlmtr. lmiye Slnmesinde m-
elliIin 21 Ramazan 1328/1910 tarihinde. Hce Hayreddin Medresesinde ksm- li teIsir-
i eriI mderrisi ve ders-i eriI mukarriri olduu kaytlarda gecmektedir.
15
Haziran
1327/1911de Valide Sultan Dershanesi mdr oldu ve bu grevini Eyll 1330/1914e
kadar devam ettirdi. 13 Austos 1335/1919da Sleymaniye Medresesi Hadis Mderris-
liine atand. 22 Mays 1337/1921de bu grevinden ayrld.
II. Merutiyetin ilanndan sonra Merutiyeti gclendirmek maksadyla Arnavut-
luk ttihad Kulbnn ve Cemiyet-i ttihdiyenin karar ve Bb- lnin tensibi ile
Manastr ve kodra vilayetlerine gnderilerek Heyet-i Nashann banda iki ay vaziIe
yapmtr. 4 Temmuz 1341/1925te skdar Hace Hansa Hatun Mahallesi Selvilik cad-
desindeki evinde veIat etmitir.
16

15
Seyit Ali Kahraman. Ahmet Nezih Galitekin. Cevdet Dada (Yay. Haz). lmiye Slnmesi, Osmanl
lmiye Tekilat ve eyhlislmlar. aret Yaynlar. 1998. s. 100.
16
Seyit Ali Kahraman. Ahmet Nezih Galitekin. Cevdet Dada. a.g.e. s. 100; Mardin. Huzur Dersleri.
yay. haz. smet Sungur Bey. II-III. 828; Sadk Albayrak. Son Devir Osmanl Ulemas (lmiye Ricali-
nin Tercim-i Ahvali). 5 c.. stanbul Bykehir Belediyesi. C:IV. s. 353; MustaIa zel, Debreli Vil-
dan Faik ve el-Mltekat Ii Uslit-TeIsir. slmiyat. Say:4. Cilt:2. 1999. s. 224. Bu makalede melli-
Iin lm tarihi 1343/1924 olarak verilmitir.

65
MelliIin be adet matbu. on adet de yazma eseri bulunmaktadr. Bunlardan teI-
sir ile ilgili olanlar; TeIsir-i Sre-i KI. el-Mevizul-Hisan. Ayet TeIsiri. Tavdhul-
Mbhemt I-m Verade Iil-Kurni minel-Kelimt. Tebyinul-Edevt Ii-ma verade
Iil-Kurni minel-Kelimt ve el-Mltekat Ii Uslit-TeIsir adl eserleridir.
17
Bu eserler-
den sadece Huzur Derslerinde ald notlardan oluan el-Mevizul-Hisan adl eseri ba-
slmtr. Dierleri el yazmas halinde ve zerinde callmay beklemektedir.
Eseri; el-Mltekat fi Uslit-Tefsir
MelliIin el-Mltekat Ii Uslit-TeIsir adl eserinin nshas skdar Hac Selim
Aa Ktphanesi Hdayi EIendi blm. 126 numaral ksmda yer almaktadr.
Eser otuz drt varak (yetmi iki sayIa)tan olumaktadr. Arapca olarak kaleme
alnmtr. MelliI eserini on drt asl zere yazmtr. Bazen bu asllar Iasllara ayr-
mtr. Fakat ileride deineceimiz zere eser. melliIin istei dorultusunda yarm kal-
mtr.
lk aslda melliI mekk ve meden ayetler konusunda bilgi vermi ve bu hususta
yaygn olan gr. ayetlerin hicretten nce veya sonra iniinin belirlediini belirtmitir.
kinci aslda; Kurnn toplanmas ve dzenlenmesi. isimlerinin bilinmesi. sre-
leri ve bu srelerin dzeninin tevkI mi yoksa sahabe ictihad ile mi olduu konular
zerinde durmutur.
cnc aslda; tekrar nzil olan ayetler. nzl hkmnden nce ve hkm n-
zlnden nce olan ayetler. ayr ayr ve ayn zamanda inen ayetler. meleklerin itirakiyle
ve meleklerin itiraki olmadan inen ayetler zerinde durmutur.
Drdnc asl da Kurnn indirilii hakkndadr. Kurnn ilk olarak Levh-i
MahIzdan dnya semasna indii ve oradan da parca parca indii. Ehl-i snnetin Allah
kelamnn Mnezzel olduu konusunda gr birlii icerisinde olduu Iakat inzalin
anlam konusunda Iarkl grlerin olduunu kaydetmitir.

17
zel, a.g.m. s. 224.

66
Beinci asl vahiy hakkndadr. Vahyin nitelii; zhir ve btn olarak ikiye ayrl-
mas. bunlardan zhirin c ksm olduu btnn da konulan hkmlerden ictihadla ula-
lan ey olduunu belirtmi ve vahyin keyIiyeti konusuna gecmitir.
Altnc asl iki Iasla ayrlmtr; ilk Iaslda ayetler arasndaki mnasebet. ikinci
Iaslda da sure balangclar ve sonlar konular ilenmitir.
Yedinci aslda muhataplarn ceitleri. sekizinci aslda da ayet sonlarndaki Iasla-
lar ilenmitir.
Dokuzuncu asl c Iasldan olumaktadr; Kurnn garip kelimeleri. Kurnda
bulunan ve Hicaz Lehcesinden olmayan kelimeler. Arapca dndaki kelimeler.
Onuncu aslda Vch ve Nezir konusu ilenmitir.
On birinci aslda da Kurnn irab ve bu hususta da Ebu Hayyann teIsirinin
mehur olduu belirtilmitir.
On ikinci aslda mcmel ve mbeyyen konusu.
On cnc aslda da mkil konusu ilenmitir.
On drdnc aslda mbhemt konusu ilenmi ve esere bu blmde son veril-
mitir.
MelliI bu eserini Medresetl-Mtehassisinde okutmutur. Fakat siyasi bir ta-
km gr ayrlklar sebebiyle buradan uzaklatrlm. daha sonra Medresetl-
Viznde greve balam yine ayn neden sebebiyle buradan da ckarlmtr. MelliI.
Huzur Dersleri mukarrirlii grevinde rtbesinin drlmesi hasebiyle moral bozuklu-
u ve mitsizlie dmtr. Bu nedenle de eserini yazmay braktn teessIle aktar-
maktadr. Eserini u cmlelerle bitirir:

67
Ben Iakir. Kdir-i mutlak olan rabbinin rahmetine muhtac Vildan Faik b.
Abdisselam. Irka- naciyeye mensubum. Peygamberlerin eIendisinin hrmetine
Allah onu. anne-babasn ve tm Mslmanlar balasn.
18

Bu melliIin yine Hdayi EIendi blm. 123 numaral ksmnda kaytl olan bir
eseri daha mevcuttur. Bu eserinin ismi Tebynul-Edevt I-m Verade Iil-Kurni mi-
nel-Kelimttr. Bu eseri Osmanlca olup 14 varaktan mteekkildir. Bu eserde eliI
ile y harIleri arasndaki her harIe ait ve ayn zamanda Kurn- Kerimde de gecen
edatlar ve bu edatlarn acklanmasna dair bir eserdir.

18
Debreli Vildan Faik. a.g.m. s. 72.

68

Debreli Vildan Faik (.1341/1925). el-Mltekat Ii Uslit-TeIsir. ilk varak.
Hac Selim Aa Ktphanesi. Hdayi EIendi blm. no:126.

69

Debreli Vildan Faik (.1341/1925). el-Mltekat Ii Uslit-TeIsir. son varak.
Hac Selim Aa Ktphanesi. Hdayi EIendi blm. no:126.

70
4- Bursal Mehmed Tahir (.1343/1925)
Bursal Mehmed Tahir. 19 Cemaziyelevvel 1278/22 Kasm 1861 tarihinde Bur-
sada dodu. Dedesi Seyyid Muhammed Tahir. babas da nce askerlik yapt halde
salk sorunlar dolaysyla bu grevinden ayrlp Bursa belediye ktiplii yapan RiIat
Beydir. lk eitimini evlerinin yanndaki Kargir Mektebinde ald. Daha sonra Mlkiye
Rdiyesine girdi. Burada Nideli Hoca Ali EIendiden din ve arab dersler ald. Dedesi
asker olmasn istediinden 1875te Bursa Askeri dadsine gnderildi. Onun edeb ve
tarih kltr elde etmesinde byk pay olan babas Osmanl-Rus harbinde ehit olduu
zaman. Bursal Mehmed Tahir de okulunu birincilikle bitirmitir.
Daha sonra Askeri Liseye ve ondan sonra da Harbiye Mektebine gecmitir. Har-
biyede okurken tasavvuIa ilgi duymu. zellikle bnl-Arab okumalar yapmtr. Hal-
veti RuIa tarikat eyhlerinden Seyyid Kemaleddin EIendiye intisap etmitir. Mridi-
nin veIatndan sonra Manastr Askeri Rdiyesi coraIya hocalna tayin ediliinin bi-
rinci senesinde mridinin eyhi olan Seyyid Hoca Muhammed Nurul-Arab el-
Melmye kendisini Usturumcada ziyaret ederek intisap etmitir. ki yl sonraki ziyare-
ti sonras da ondan iczet almtr. eyhinin veIatndan sonra da. blgede Melmliin
nde gelenlerinden saylmtr. Burada biyograIi ve bibliyograIya calmalarna balayan
Mehmed Tahir retmenlii ve retme metotlaryla da dikkat cekmitir. Ezbercilie
kar olan Mehmed Tahir gereksiz bircok bilgiyle de rencileri yormamtr. Bu arada
yazd yazlar da baz gazete ve dergilerde yaymlanmtr. O dnemde ortaya ckan
Trkc dnce akmna o da dhil olmu ve ilk eseri olan Trklerin Ulm ve
Fnna Hizmetleri adl eserini 1314/1897te yaymlamtr.
Manastrda on drt sene caltktan sonra srasyla skp Askeri Rdiyesi. Ma-
nastr Askeri Rdiyesi Mdrl ve Selnik Askeri Rdiyesi Mdrl grevlerin-
de bulunmutur. Burada girmi olduu birtakm siyasi Iaaliyetler sonucunda bu grevin-
den uzaklatrlm ve Manisa Alaehir RediI Alay Tabur Kumandanlna tayin edil-
mitir. Daha sonra ona ceitli ktphaneleri gezme ve aratrma imkn salayacak olan
zmir Tmen merkezindeki Divn- Harb azal grevini almtr. Bu arada yine siyasi

71
Iaaliyetlerine devam etmitir. II. Merutiyetin ilanndan sonra ttihat ve Terakki Partisi
kendisini Bursadan milletvekili aday gstermi ve buradan milletvekili olmutur. 1911
ylnda alnan meclisin Ieshi kararndan sonra vekillikten ayrlmtr. Yarbayla kadar
terIi eden Mehmed Tahir 1914te emekli olmutur.
Bu devreye kadar ve bu tarihten sonra gerek siyasi gerek de askeri bircok grev
almtr. Daha sonra kendini ilmi calmalara adam. Badatl smail Paa. smail Saib
Hoca. Ali Emiri. bnlemin Mahmud Kemal. Ahmed Tevhid ve Faik Read gibi kitapse-
verlerle dostluk kurmutur. Divn- Harb yesi iken kendisine verilen grev dorultu-
sunca stanbulda bulunan vakI ktphanelerindeki yazma binlerce yazma eseri elden
gecirmitir. Bu grevden sonra da Topkap Saray Ktphanesi mdrl yapmtr.
Yirmi yllk bir calmadan sonra kendisinin en nemli eseri olan Osmanl MelliIle-
rinin birinci cildini 1915te yaymlamtr. kinci cildin basks da 1923te yaplmtr.
Bu dnemden sonra rahatszl daha da artan Mehmed Tahir 28 Ekim 1925 tarihinde 65
yanda veIat etmitir. mrnn son zamanlarnda gecim sknts cekmitir. Bu dnem-
de MustaIa Kemal Paann yardm maksadyla be yz nsha satn almas da zikre de-
erdir. Ayrca lmnn gazetelerde duyurulmamas ve lm tarihi hakknda yanl bil-
giler verilmesi de zcdr.
En nemli eseri hic phesiz ki Osmanl MelliIleridir. Baslm eserleri ya-
nnda baslmam eserlerinden Hasaneyn hakknda ereI-vrid olan ehdis-i eriIe ve ter-
cmeleri. Iezil-i imam Ali ereI-vrid olan ehdis-i eriIe ve Tercmeleri ile Mecmua-i
Durb-i Emsl-i Arabiyye ve Farisiyye adl eserleri dikkat cekmektedir.
19

imdi Delilu't-TeIsir yani lm-i TeIsir ve MIredt- Kurna Dair
Malmt- cmliyye adl eserine gecelim.

19
Martin Hartmann.Der Islamische Orient Berichte und Forschungen: unpolitische Briefe aus der
Trkei. Verlag RudolI Haupt. Leipzig 1910. 94. 95. 158. 173-179. 217-218; Franz Babinger. Die
Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke. Otto Harrassowitz. Leipzig 1927. s. 406;
Abdlbaki Glpnarl. Melmilik ve Melmiler. Devlet Matbaas. stanbul 1931. s. 328-330. s. 357;
Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:1. s. 1-17; mer Faruk Akn. Bursal Mehmed Tahir. DA. C:VI. s.
452; Fatma Korkmaz. Bursal Mehmed Tahirin Hayat ve Eserleri. (Baslm Bitirme Tezi) Bursa
1994.

72
Eseri: Delilut-Tefsr
MelliIin bu eseri 1324/1906 senesinde Hilal Matbaas taraIndan stanbulda ba-
slmtr. Kerime-i muhtereme-i hazret-i Iahrialem (sav). siretu nisail-lemn
Fatmat'z-Zehra (r.a) ile ilgili metin birlikte ciltlenmitir. Biz de aratrmamzda baslan
bu nshadan Iaydalandk. Bursal Mehmed Tahir eserinde u konular ilemitir:
TeIsir kelimesinin incelenmesi. teIsir ilminin tariIi. konusu. amac. Kurn ve
Furkan kelimeleri. Kurn- Kerimin mbarek isimleri. Fatiha Sresinin isimleri. teIsir
ilminin ksmlar. Tabakt- mIessirin -Bu balk altnda teIsirde ilk drt tabaka ve ne
ckan isimleri zikretmitir-. teIsir kitaplarnn ksmlar -Bu balk altnda c adet ksm
zikretmitir. Bunlar; veciz. mtevasst ve basit olanlar. Srasyla Celaleyn. Kurtubi ve
KeaI rnek olarak verilen teIsirlerdendir-. teIsir ilimlerinin taksimi- Bu balk altnda;
hurI-u mukattaa gibi yalnz Allaha mahsus olan. yalnz Hz. Peygamber (sav)e mahsus
olan ve limlerin bilebildikleri bilgilere dair malumat bulunmaktadr-. Kurn ayetlerinin
says. surelerin says. kelimelerin says. harIlerin says. harekelerin says. vakI yerle-
ri. Kurnn ortas. hece harIlerini iceren Kurn ayetleri. en uzun ve en ksa sre. en
uzun kelime. en uzun ayet. en ksa ayet. kelime-i maklbe - =' . ve - =-
rneklerinde olduu gibi-. birbirini takip eden iki harI -`-` -= --- .- rneinde
olduu gibi-. Kurn tertibinin srlar -Ayet balangclarnda yaknlk olan sreler. bir
srenin bitii ile dierinin balangc arasndaki ba gibi-. Kurn manalar hakkndaki
ihtilaIn sebepleri. teIsircilerin nem verdii usl konular -laIzlarn benzerlii. hakikat.
mecaz. umum-husus gibi sekiz adet konu icermektedir-. Kurnda ad gecen
peygamberlerin says. secde yerleri. dokuz ekilde Allahn birliine delalet eden ayet -
Bakara 164-. besmelesiz sre. Allahn zt- mnezzehesi icin buyurduu ayet-Zariyat
56- kaIirlerin szlerinde doru olduklarna dair ayet -Bakara 113-. icinde melek sz
gecen ayet -Bakara 30-. ilk ve son nazil olan ayetler. bilinmeyeni iIade eden ayet -
Lokman 34-. teIsir ilminin Iuruu -ellibe adet ilim saymtr-. srelerde bulunan esm-
Hsn. vakIn caiz olup olmad yerler. eytann isimleri. secde yerlerinin Iarz. vacip ve
snnet olanlar. Kurnn nzl sras. Bu ksmdan sonra bir hutbe bulunmaktadr. Bu
hutbe srelerin isimleriyle yaplan bir dua icerir. Daha sonra mehur baz mIessirler ve
eserlerini -iki yz yetmi bir kii- aktarm. ardndan da Kad yazn sre isimlerine dair

73
yz yetmi bir kii- aktarm. ardndan da Kad yazn sre isimlerine dair bir hutbesini
ve ibn-i Cerir el-Endlsinin sre isimleri zerine yazd nat zikredip eserine son
vermitir.
MelliIin eserinin dier usl eserlerinden ayrld birkac nokta gze carpmakta-
dr. Bunlar; konularn Iazla derine inmeden incelenmesi. Allahn zt- mnezzehesi
icin buyurduu. kaIirlerin szlerinde doru olduklarna dair. icinde melek sz gecen
eklinde zellikle dikkat cekilen ayetler ve hutbelerdir.

74
5- Bergamal Ahmed Cevdet Efendi (.1344/1926)
Aslen Cemikezekli olup 1872 doumludur. Doumundan c yl sonra ailesiyle
birlikte. Bergama'ya yerlemi olmas nedeniyle. Bergamal lakabyla mehurdur. lk
tahsilini memleketinde yapt. On drt yanda iken stanbul'a geldi. AyasoIya Medrese-
si'nde Einli brahim EIendi'den icazet ald (1896). ki yl sonra Beyazt Medresesi'ne
dersim (proIesr) oldu. lmiye Slnmesinde Bergamal Ahmed Cevdet Beyin 11 SaIer
1324/1906 senesinde Slise-i Kadri EIendi medresesinde Ksm- li Edebiyyt-
Arabiyye mderrisi olarak gecmektedir.
20

1914de Dr'l-HilIeti'l-liye Medresesi. Ksm- li kinci SnI'na Arap
Edebiyat Mderrisi olarak atanm. burada Harr'nin Makmat'n okutmutur. Dru'l-
Fnn lahiyat ube'sinde Ikh hocas olarak Hidye. Hukuk ube'sinde de vekleten
Mecelle dersleri vermitir. lhiyat'n kapatlmasndan sonra. Medreset'l-
Mtehasssn'de teIsir mderrisliine atanmtr. Usl-i Hadis de okutmutur.
Meclis-i Meslih-i Talebe yelii yapm. 1915'de Dru'l-HilIeti'l-Aliye Medre-
seleri MIettiliine tayin edilmitir. Dru'I-Hikmeti'l-slmiyye'nin kurulmasyla. bu
kurumun yeliine getirilmitir. 1920-1922 yllar arasnda Huzur Dersleri'ne nce mu-
hatap. daha sonra da mukarrir olarak katlmtr. 1924'de stanbul niversitesi lahiyat
Fakltesi TeIsir Mderrislii'ne atanmtr.
Milli Mcadele srasnda halk aydnlatmak ve bilgilendirmek amacyla Anado-
lu'da grevlendirilen merhum Cevdet Bey. 30 Ocak 1926'da stanbul'da lahiyat Faklte-
si'nde hoca iken; Byk AyasoIya yaknlarndaki evinde 54 yanda veIat etmitir. Naa
Sahra-y Cedit Mezarlna deInedilmitir.
MelliIin eserleri unlardr: TeIsir Tarihi -Bu eser. nce "TeIsirler-MIessirler"
bal altnda MahIel dergisinde 41. saydan itibaren yaymlanmtr. Daha sonra
Dru'l-Fnn lahiyat Fakltesi Talebe Cemiyeti taraIndan 1340 ve 1927'de kitap olarak
baslmtr- TeIsr-i erI. TeIsr-i Sre-i Hucrt. Tavzhu'l-Mtebiht Bu makalenin
bir blm Mihrb dergisinde yaymlanmtr. Bu makale ayrca TeIsir Tarihinin iceri-

20
Seyit Ali Kahraman. Ahmet Nezih Galitekin. Cevdet Dada. a.g.e. s. 119.

75
sinde mevcuttur.- MelliIin. Ebu'1-Al el-Maarr ve E'ar hakknda baslmam cal-
malar vardr. airlii de olan merhumun. baz eserleri MahIel dergisinde yaymlanm-
tr.
21

Eseri: Tefsir Tarihi
MelliIin bu eseri 1927 ylnda Ahmed Kamil Matbaasnda baslmtr. Biz de
aratrmamzda baslan bu eserden Iaydalandk. Eserin tek nshas Hac Selim Aa K-
tphanesi Hdayi EIendi Blm 1229 numaral ksmda bulunmaktadr. Ayrca. yine
bu eser MustaIa zelin yapt calma ile
22
2002 tarihinde mIessirlerin tabakalar
ksmna yaplan ilavelerle baslmtr. Cevdet Bey TeIsir Tarihi adl eserinde u konulara
deinmitir:
Kur'nn toplanmas. Kur'n'n yedi harIle indirilmesinin anlam. ayet ve surele-
rin Mekk veya Meden olmalarnn acklanmas. Nasslarn te'vili hakknda genel bir ku-
ral. teIsir. te'vil. tahriI. tebdil ve aralarndaki Iark. teIsir ile te'vil arasndaki Iark. teIsir
ilminin konusu ve mahiyeti. rivayet ve dirayet. mIessirler arasndaki gr ayrlklar.
bicimsel ihtilaI - gercek ihtilaI. arzu ve istek dorultusunda yaplan teIsirler. dirayet teI-
sirinin derecelerinin saylmas ve acklanmas -burada dirayet teIsiri icin on adet basa-
mak saymtr.- Bunlardan birkac rnek; cnc basamak nebev teIsir ile ilgilidir. M-
Iessir teIsir etmek istedii ayetin anlamn Kurn ile acklayamad zaman nebev teIsi-
re bavurur. Sekizinci basamak ise ayet ve srelerin mnasebetlerini inceleme hakknda-
dr. MelliI kitabn dier blmnde de teIsir tarihine deinmi ve Tabaktl-
MIessirnden bir ksm mIessirin hayatlarn aktarmtr.

21
bn1-Emin Mahmut Kemal. Son Asrn Trk airleri. MEB yaynlar. Ankara 1969. C:II. s. 241-
243; Mardin. Huzur Dersleri; C:II-III. s. 824; Samiha Ayverdi. Bergamal Cevdet EIendi. Kubbeal-
t. y.2. y. 3. stanbul 1973. s. 10-17; Yldz.Bergamal Cevdet. DA. C:V. s. 495; Cevdet Bey. a.g.e.
s. 7-8; Ali Birinci.Tarihin Glgesinde Mehir-i Mehleden Birka zat. Dergh Yaynlar. stanbul
2001. s. 73.
22
Cevdet Bey. Tefsir Usl ve Tarihi. haz. Dr. MustaIa zel. Kayhan yaynlar. stanbul 2002.

76

Bergamal Ahmed Cevdet EIendi (.1344/1926). TeIsir Tarihi. ilk sayIa
Hac Selimaa Ktphanesi. Hdayi EIendi Blm. no:1229.

77
Bergamal Ahmed Cevdet EIendi (.1344/1926). TeIsir Tarihi. son sayIa
Hac Selimaa Ktphanesi. Hdayi EIendi Blm. no:1229.

78
6- Muhammed Zhid el-Kevser (.1371/1952)
MelliI Muhammed Zhid el-Kevser. 1279/1863 ylnda Dzcenin Hac Hasan
EIendi kynde domutur. Cerkez asll bir aileye mensuptur. lkrenimini Dzcede
tahsil ettikten sonra 1311/1893 ylnda stanbula gidip Drul-Hadis Medresesine gir-
mitir. 1325/1907 senesinde eri. edeb ve akl ilimleri okutabileceine dair iczetini al-
d zaman Fatih Medresesinde tedris ile megul olmutur. Kastamonuya yaplan tayini
neticesinde oradaki medresede c yla yakn grev yapmtr. Dnemin hkmetiyle so-
runlar yaadndan 1922 senesinde Msra gidip oraya yerlemitir. Kevser Msrda
da ilmi Iaaliyetlerine devam etmi ve bircok eserini orada teliI etmitir. Msrda kald
yllarda ama da gitmi ve orada yine ilmi Iaaliyetlerde bulunmutur. Fikirleri oldukca
tartlan Kevsernin. Msrdan ckarlmas icin baz cevrelerce giriimlerde bulunulma-
s oldukca zcdr. Kevsernin ahsiyeti ile ilgili Muhammed Eb Zehrnn sylemi
olduu u cmleler bize onun ne kadar deerli bir ilim adam olduunu gstermektedir:
Kanaatimce bu yllarda veIat eden limlerin hic birinin yeri Kevsernin ye-
rinin bo kald gibi bo kalmamtr. Cnk o. ilmi gecim kaps veya herhangi
bir amaca ulamak icin bir basamak olarak kullanmayan. aksine onu en stn
amac ve hayal ettikleri en yce makam olarak gren SeleI-i Salihnin gnmz-
deki bir temsilcisiydi Kevser limler peygamberlerin varisleridir. sznn
kendisinde gercekletii bir limdi Gnmzde halkn reIormcu olarak nitele-
diklerinden biri asla olmad gibi. onlardan daima uzak durmutur. Hakikaten o
bir mttebidir. mbtedideildir. Buna ramen diyorum ki o. tecdit kelime-
sinin gercek anlam ile mceddidlerden biri idi
23

Kevser 1952 senesinde Kahirede 89 yanda veIat etmitir. Talebeleri arasnda;
Ahmed Hayri. Alasonyal Hac Cemal. Hsameddin el-Kuds. AbdlIettah Eb Gudde.
Ali Aksoy ve M. Emin Sarac gibi isimler bulunmaktadr.
24

23
Muhammed Eb Zehr. mam Kevseri. cev. Nizamettin brahimolu. slam Hukuku Aratrmalar
Dergisi. stanbul. Mehir VakI. say:5. Nisan 2005. s. 335-336.
24
Ahmed Hayri. el-mam el-Kevser. el-Mektebetl-Ezheriyye. 1420. s. 5; Muhammed Zahid b. el-
Hasan b. Ali Zahid el-Kevser. . Makltl-Kevser. Humus: Ratib Hakimi. 1968. s. 4; Muhammed

79
Eseri, el-Medhalul-m li Ulmil-Kurn
MelliIin bu eseri kaynaklarda yer almasna ramen kayptr. MelliIin makale-
lerinden oluan Makltul-Kevser adl eserde
25
ve Ahmed Hayrinin el-mm el-
Kevser adl eserlerinde
26
bu eserinin ismi verilir ve melliIin de bitteessI bu eseri kay-
betmi olduu aktarlr. Aslnda yaptmz calmann banda Osmanllar dnemi ile
ilgili olarak 1299-1924 tarihleri arasnda yaam kiilerin eserlerini inceleyeceimizi
belirtmitik. Fakat bu melliI ve eserde bir istisna yaptk. Aratrmalarmzda bu eserin
isminin yaplan calma ve aratrmalarda -belki de kayp olmas dolaysyladr- Iazlaca
gecmediini grdk. Belki eserin bulunup tekrar ortaya ckarlmasna bir vesile olur d-
ncesiyle bu eseri aratrmamza eklemeye karar verdik. Ayrca deinilmesi gereken bir
dier kii de Tecrd-i Sarih adl Buhri tercmesi ile tannan Kamil Miras (1875
1957)tr. Diyanet slam Ansiklopedisinde Mirasn Kurn ve TeIsir Tarihi ve
Kurnn Cemi adl ders notlar niteliindeki eserlerinin bask tarihleri ve bu eserlerin
mevcut olup olmadnn bilinmedii iIade edilmektedir.
27
Bu eserlerin bulunmas. ze-
rinde callmas ve bylelikle ilim tarihine kazandrlmas nem arz etmektedir.
MelliI Ahmed Hayri. Kevsernin el-Medhall-m isimli eserini stanbulda
teliI ettiini. iki ciltlik ve Kurn ilmine bir giri mahiyetinde olduunu belirtmitir. Bu
calmann onun en kymetli calmalarndan olduunu. zira kapsaml bir aratrma ol-
masnn yannda ayrca rivyet ve diryetle teIsir eden mIessirlerin karlatrmasnn
yaplmas bakmndan da nemli bir eser olduunu belirtmitir.
28
Eserinde; Kurn top-
lamaya ilikin yntemler. Kurnn Resm-i Hatt ve on drt kraati. kraat tabakalar ve
kraat hakknda teliI edilmi eserler ve mIessirlerin hayatlarna dair bilgilerin bulundu-

Eb Zehr. mam Kevseri. cev. Nizamettin brahimolu. slam Hukuku Aratrmalar Dergisi. s-
tanbul. Mehir VakI. say:5. Nisan 2005. s. 335-340; slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, Mu-
hammed Zhid el-Kevser (Hayat. eserleri ve Fkh grleri). Dr. Mehmet Ali Yarg. say:6. 2005. s.
313-330.
25
el-Kevser. a.g.e. s. 41.
26
Hayri. a.g.e. s. 37. Aslnda ad gecen iki eserde de Kevser hakknda yaz yazan Ahmed Hayridir.
Makltl-Kevser adl eserde. Kevser hakknda yaz yazan Muhammed YusuI el-Benri. Muhammed
Eb Zehr. Muhammed smail Abdrabbinneb ve Ahmed Hayrinin risaleleri bir araya getirilmitir.
27
Nesimi Yazc. Miras. Kamil. DA. C:XXX. s. 146.
28
Hayri. a.g.e. s. 37.

80
unu aktarmaktadr. Ayrca Kevsernin akibeti bilinmeyen teliIlerinin kaybna cok
zldn. son olarak da Muhammed Hanicinin eyhin sahip olduu kitaplar gya-
bndan otuz sene sonra en son sitanede ortaya ckmtr. Onun hicretinden sonra bun-
larn ortaya ckmas onun eserlerinin korunmu olduunu gsterir. acklamasn ekle-
mitir.
29

29
Hayri. a.g.e. s. 38.

81
B- TEFSR USLNN BELL BR KONUSUNU LEYEN MFESSR-
LER
Bu blmde teIsir uslnn belli bir konusunu secerek o konu zerinde younla-
an mIessirler aktarlmtr. Bu konular genel itibariyle teIsir ilminde zerinde cok du-
rulan iczul-Kurn. nsih-mensh. muhkem-mtebih gibi konulardr. Ayrca bu b-
lmde teIsire dair yazlan ve uslle ilgili bilgiler iceren risleler de yine melliIlerin ve-
Iat tarihlerine gre kronoloiik olarak aktarlmtr.
1- czul-Kurna dair eser verenler
Allahu Tel gnderdii peygamberlere insanlarn iman etmesi veya imanlarn
arttrmas icin mucizeler bahetmitir. Hz. Peygamber (sav)e de mucize olarak vahiy
yani Kurn- Kerim verilmitir. Buradaki vahyin mucizesinden maksat Onun btn in-
sanlar kendi benzerini getirmekten aciz brakmas
30
demektir. czul-Kurn da.
Kurnn mucize olunun delilleri. Kurnn icz ynleri gibi vahyin mucize oluunun
zelliklerini incelemektedir.
31

Bu ksmda Osmanl limlerinden czul-Kurn konusu hakknda eser teliI
edenleri inceleyeceiz.
a- Kemalpaazde (.940/1534)
Asl ad emseddin Ahmed b. Sleyman olan Kemalpaazde. II. Bayezide lala-
lk yapan dedesi Kemal Paaya nispetle Kemalpaazde. Kemalpaaolu veya bn Ke-
mal knyeleriyle anlr. Ayrca kendisi mItis-sakaleyn. eyhlislam. emseddin
Ahmed Celebi ve emseddin Ahmed b. Sleyman er-Rmi gibi lakaplarla da tannm-
tr. Osmanl Devletinin ykselme dneminde yetimi olan byk bir lim olan bn
Kemal 873/1469te domutur. Doum yeri hakknda Tokat. Amasya ve Edirnede do-
duu ynnde ceitli rivayetler vardr. bn Kemal. babas taraIndan asker bir soya. an-
nesi taraIndan da ilim ile megul olunan iyi bir aileye mensuptur.

30
Mennul-Kattn. a.g.e. s. 126.
31
Cerraholu. Tefsir Usl. s. 162;Demirci. a.g.e. s. 203.

82
Kurn- Kerimi ezberledikten sonra Amasya ulemsndan Arap dili ve edebiya-
t. mantk ve Farsca eitimi alm. daha sonra ailesinin geleneklerine uyarak asker snIa
girmitir. Fakat Takprzdenin e-akikn-Numaniyyede
32
belirttii gibi. mahe-
de ettii bir olay neticesinde ilmiye snIna gecmeye karar vermitir. Bu olay yledir:
otuz akce ile Filibe mderrisi olan Molla LtI. Sadrazam Candarl Halil Paann mecli-
sinde aknc kumandan Evrenosolu Ahmed Beyin st taraIna oturmu. bunun zerine
bn Kemal de ulemnn merdan daha cok itibar grdne kanaat getirmi ve ilmiye
snIna gecme karar almtr. Bundan sonra Molla LtI bata olmak zere Kestelli
Muslihuddin MustaIa. Hatipzde Muhyiddin EIendi. MuarriIzde Sinneddin YusuI ve
Meyyedzde Abdurrahman EIendi gibi limlerden ders alm. bu arada da lgat ve k-
raat vecihleri konularndaki eksikliklerini gidermitir.
Daha sonra mderrislik hayatna. 36 yanda iken Anadolu Kazaskeri
Meyyedzde Abdurrahmann desteiyle Edirnede bulunan Ali Bey Medresesine ata-
narak balamtr. II. Bayezid kendisine 33.000 akce verip Trkce bir Osmanl Tarihi
yazmasn istemi o da Osmanl Devletinin kuruluundan 1527 ylna kadarki tarihi ice-
ren ve on ciltlik bir yekn tutan Tevrih-i l-i Osmn adl eserini yazmtr. Bu eserin
VII. DeIteri dnda. melliIin bizzat yazd nshalardan hicbiri gnmze ulaamam-
tr.
Kemalpaazde bundan sonra skp shakpaa Medresesi. Edirne Halebiye
Medresesi. Edirne Celebi ve c ereIeli Medresesi ile stanbul Sahn- Semn Medrese-
lerinde bulunduktan sonra Osmanl Devletinin o dnemdeki en yksek medresesi olan
Edirne Sultan Bayezid Medresesi Mderrislii yapm. daha sonra ah smaili ve aki-
desini eletiren ve yaplacak savan cihat saylacan belirten rislesiyle n artan bn
Kemal. Edirne Kadl ve Anadolu Kazaskerlii yapmtr. Son olarak 932/1526 tari-
hinde Zenbilli Ali EIendinin yerine gecerek eyhlislamlk grevinde bulunmutur.
Anadolu Kazaskerlii srasnda Msr SeIerinde atnn ayandan scrayan camurun. pa-
diah olan Yavuz Sultan Selimin kaItann kirletmesi ve padiahn da bu olay neticesin-

32
Takprzde. e-ekikun-Numaniyye. s. 377.

83
de Ulem ayandan scrayan camurlarn medr- znet ve bis-i meIhret olacan
sylemesi ve lmnden sonra da bu kaItann sandukas zerine rtlmesini vasiyet etti-
i rivayeti oldukca mehurdur.
eyhlislaml srasnda din ve mezhep dmanlarna kar Iikir ve kalemiyle
mcadele eden bn Kemal 940/1533 64 yanda tarihinde veIat etmitir. VeIat Mek-
kede duyulduunda kendisi icin gyab cenaze namaz klnmtr. lm icin tarih d-
len rtehalel-Ulmu bil-Keml yani Kemal ile birlikte ilimler de ld. iIadesi
onun kiilii ve ilmi seviyesinin yksekliini gsteren bir iIadedir. O. hadis. teIsir. Ikh.
gibi dini ilimler yannda tarih. edebiyat. IelseIe. dil ve tp alanlarnda da eser kaleme al-
m cok ynl bir kiidir. rencileri arasnda Muhyiddin Mehmed b. Pr Mehmed.
Sadi Sdullah EIendi. Muslihuddin MustaIa. Celalzde Slih Celebi ve eyhulislam
Ebussud EIendi yer almaktadr.
Takprzde. Kemalpaazdenin kendisinden nceki limleri unutturduunu.
ilmin kaidesini cktkten sonra yeniden ihya ettiini ve ilimde yerinden oynamaz yce
bir da gibi olduunu iIade etmitir.
33
Daha kck yata Sadeddin et-TeItzn ve
Seyyid eriI el-Crcn gibi limlerle mukayese edilmi ve kendisine ilm stnln-
den dolay el-Muallimul-Evvel unvan verilmitir. Ayrca el-Muallimus-Sn olarak
kabul edilen Ebussud EIendinin de yine onun talebesi olmas bn Kemalin ilmi kudre-
tinin bir gstergesidir. Takyyuddin et-Temm eserlerinin cokluu ve ilmi kudretiyle
onu Suytye benzetenlere karn kendisi. bn Kemalin Suytden grnn incelii.
anlaynn daha iyi olmas gibi ynlerden stn olduunu belirtmitir.
34
HaIzas m-
kemmel. mnazaradan holanan. ho sohbet ve latiIeci birisidir. er meselelerin cz-
mndeki ve Ietva verme konusundaki kabiliyetinden ayrca cinlerin de ondan Ietva al-
mas dolaysyla kendisine MItis-Sakaleyn yani insan ve cinlerin mIts denmi.
daha sonra da MItil-Enm lakabyla anlmtr. FelseIeciler yannda kelamclarn da
grlerini yakndan bilen bn Kemal IelseI dnce alannda Fahreddin er-Rzi ekol-

33
Takprzde. e-ekaikun-Numaniyye. s. 379.
34
Takyyddin b. Abdlkadir et-Temm el-Gazzi. Tabakats-Seniyye f Teracimil-Hanefiyye. 3 c..
thk. AbdlIettah Muhammed Hulv. Darr-RiIai. Riyd 1983. C:I. s. 357.

84
n benimsemitir. TasavvuIa kar olmamakla beraber raks. sem ve devrn gibi ritelle-
rin haram olduunu ileri srmtr. Molla Kbz
35
ile yapt tartma. onun Iikrini c-
rtmesi ve sonrasnda tartma hakknda kaleme ald EIdaliyyet Muhammed
aleyhisselm al Siril-Enbiy adl eseri de yine ilmi bilgisinin derinliini gsterir bir
calmadr. Zira Kemalpaazde tartmaya. bu konu zerinde herhangi bir calma yap-
madan girmitir.
Vasiyetinde cenazesinin sade bir ekilde kaldrlmas ve mezarnn zerine trbe
yaplmamasn istemesi. ayrca mezarna Hz Makm-u Ahmed ve keIenine de Hiye
hrul-Libs yazdrmas onun din yaantsnn sade olduunun ve mala mlke nem
vermediinin bir gstergesidir.
36

35
Molla Kbz (.934/1527) Hz. snn Hz. Muhammedden stn olduu Iikrini ileri srp bunu yay-
maya calan ran asll bir kiidir. ddialar sebebiyle Divn- Hmyunda yarglanp idam edilmitir.
Kbz grlerini halk arasnda yaymaya balaynca. nce meseleyi czmeleri icin Anadolu ve Rumeli
Kazaskerlerinden iki kii grevlendirilmi. Iakat ilmi derecelerinin yetersiz olmas sebebiyle kazasker-
ler bu kiinin iddialarn tatminkr bir ekilde cevaplandramamlardr. Bunun zerine yeni bir mah-
keme kurulmu ve meseleyi czmeleri icin eyhlislam Kemalpaazde ve stanbul kads Sdeddin
EIendi grevlendirilmitir. Bu kiinin Kurn ve snnetten getirdii delilleri yanl anladn ortaya
koyan ve bunlar izah eden bn Kemal. Kbzn zndklk sucu iledii ynnde Ietva vermitir. Syle-
yecek bir eyi kalmayan ama Ehl-i snnet inancna da dnmeyi reddeden Kbz. boynu vurularak idam
edilmitir. lyas zm. Molla Kbz. DA. C:XXX. s. 254255.
36
Takprzde. e-ekaikun-Numaniyye. s. 377; Mecdi EIendi. Tercme-i ekaik-i Numaniyye:
Hadaik-ekaik, Darttbaatil-Amire. stanbul 1269/1853. s. 197; Ktip Celebi. a.g.e. C:I. s. 41.
C:II. s. 1933; bnl-md. a.g.e. C:II. s. 738; Mstakimzde Sleyman Saadeddin EIendi. Devhatl-
meyih: Osmanl eyhlislamlarnn Biyografileri, Car Yaynlar. stanbul 1978. s. 16-18;
Leknevi. a.g.e. s. 42; emseddin Sami. a.g.e. C:V. s. 3885; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 352;
Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 141; Brockelmann. GAL II. 597. Suppl.II. 668; M.Sreyya. a.g.e.
C:I. s. 197; YusuI b. lyan b. Musa ed-Dmaki Serkis. Muceml-Matbuatil-Arabiyye vel-
Muarrabe. 2 c.. Kum: Ayetullahl-Uzma el-Marai. 1410. C:I. s. 227; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 635;
Zirikli. a.g.e. C:I. s. 130; Kehhale. a.g.e. C:I. s. 238; Nveyhiz. a.g.e. C:I. s. 39; Ednevi. a.g.e. s. 373;
Uzuncarl. Osmanl Tarihi. C:II. s. 668-671; MustaIa Klc. bn-i Kemal: Hayat, Tefsire Dair
Eserleri ve Tefsirdeki Metodu. (Baslmam Doktora Tezi). Atatrk niversitesi slami limler Fa-
kltesi. 1981. s. 1-86. s. 100-105; Mehmet MahIuz Ata. bn Kemal ve Risale fi czil-Kurn adl
eserinin tahkiki. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
s. 1-34; Hakk Aydn. slm Hukuku ve Molla Fenri. ret Yaynlar. s. 43-82; Sayn Dalkran. bn-
i Kemal ve Dnce Tarihimiz. Osmanl Aratrmalar VakI. s. 39-68; MustaIa Fayda. bn Kemalin
Hayat ve Eserleri. Trkiye Diyanet VakI Yaynlar eyhlislam bn Kemal Sempozyumu. s. 53
61; Yekta Sarac. eyhlislam Kemalpaazde Hayat, ahsiyeti, Eserleri ve Baz iirleri. Risale
Yaynlar. s. 15-40; Ahmet Uur. Kemalpaazde bn Kemal. MEB yaynlar. s. 9 vd.; MustaIa Klc.
bn Kemalin TeIsirdeki Metodu. eyhlislam bn Kemal Sempozyumu. Diyanet VakI Yaynlar.
s. 131-139; Orhan Karm. Kemalpaazdenin TeIsir lmine Getirdii Yenilikler. Diyanet VakI
Yay. eyhlislam bn Kemal Sempozyumu. Diyanet VakI yaynlar. s. 140-143; eraIettin Turan.
Kemalpaazde. DA. C:XXV. s. 238; kr zen, Kemalpaazde. DA. C:XXV. s. 240; lyas

85
Takprzde onun eserlerinin yze yakn olduunu kaydeder.
37
209 veya 300
eseri olduundan bahsedenler de olmutur. Cok ynl bir lim olan Kemalpaazdenin
teIsir ile ilgili eserleri arasnda phesiz SaIIt sresine kadar yazd teIsiri cok nemli-
dir. Bundan baka ceitli sreler ve ayetlere yazd risaleler. Beydv teIsirine yazd
hiye. Risale I lmil-Kraat. Risale I Halkl-Kurn. Risale I Aksmil-Mecz. Risa-
le I Takriri Ennel-Kurne Kelamullahil-Kadm. Muayyebt- Hams hakknda risle.
sre isimleri hakkndaki risle. 'cz- Kurn rislesi gibi teIsir ilmine ait yirmi sekiz
eseri mevcuttur.
Eseri: czul-Kurn
MelliI eserine. Kurnn muciz oluunun gercek olduunu belirtmek ve onun
cz belgatiyledir diyeni tasdik etmek icin yazlm bir risale olduunu iIade ederek
balamtr. Daha sonra mucize ve icz kelimeleri zerinde durmu. iczn aczi ortaya
ckarma olduunu. genel kurallar bozma olmadn belirtmitir. Kurnn da mciz ol-
duunu. Hz. Peygamber (sav)in Kurn ile meydan okuduunu ve muarzlarnn olma-
mas ile Kurnn mcizliinin gercekletiini belirtmitir. Kurn da gecen meydan
okuma ile ilgili ayetleri aktarm. sonra Beydvnin Kurn kendi icinde mcizdir. Hz.
Peygamber (sav)e nisbetle deil. szn ele alm. devamnda da Kurnn muarzla-
rnn olmamas ona kar aciz olmalar dolaysyladr. szn limlerin de bu konudaki
beyanlaryla acklamtr. Kurnn mciz olduunda Mslmanlarn ittiIak icerisinde
olduklarn. Iakat icz ynleri hakknda ihtilaI ettiklerini belirterek bu konuya acklk
getirmi. belgat ve icz konular ile ayetlerin icz ynlerinin eit olup olmad ze-
rinde durmutur. Sonra Kurnn icz sarIe iledir. diyenlerin szn ele alp bu ko-
nuda iki gr olduunu belirtmitir:

Celebi. Kemalpaazde. DA. C:XXV. s. 242; M.A Yekta Sarac. Kemalpaazde. DA. C:XXV. s.
244; Mcteba lgrel, Kemalpaazde. DA. C:XXV. s. 245; Seyyid Bahcvan. eyhlislam bn
Kemal Paa ve Aruhl-tikadiyye. (Baslm Doktora Tezi). Darl-Ktbil-lmiyye. Beyrut
1426/2005. s. 39-167.
37
Takprzde. Ebul-Hayr samddin Ahmed EIendi. e-ekaikun-Numaniyye fi Ulema-i Devletil-
Osmaniyye. Nr. Ahmed Suphi Furat. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi. s. 379.

86
Bunlardan birisi. Araplarn Hz. Peygamber (sav)in peygamberliinden nce de
Kurn kelamnn benzerini getirebilecekleri Iakat Allahn onlarn bu ynde olacak ta-
sarruIlarn kudretlerini ellerinden alarak engelledii. dieri de kudretleri bulunmakla
beraber tasarruIlarn engelledii grdr. Bu dnceleri dier limlerin bu konudaki
Iikirlerini de aktararak geni bir bicimde ele alp acklamtr.
MelliIin bu eserini; Sleymaniye Ktphanesi. Yazma Balar blm. 1398
numaral nshadan aldk.
38
Eserine bakldnda konular geni bir bicimde ve mezheple-
rin bu konu ile ilgili grlerini de aktararak iledii grlmektedir. Eserde Kurn icz
hakknda aranlan bilgiler daha cok tartmal olan konularda bulunabilmektedir.

38
Eserin dier nshalar ve tantm icin bkz. Mehmet MahIuz Ata. bn Kemal ve Risale fi czil-
Kurn Adl Eserinin Tahkiki. (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bi-
limler Enstits. s. 74-78.

87
Kemalpaazde (.940/1534). czul-Kurn. ilk varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Yazma balar blm. no: 1398.

88
Kemalpaazde (.940/1534). czul-Kurn. son varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Yazma balar blm. 1398.

89
b- brahim b.Abdillah b. brahim
MelliIin hayat hakknda kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadk. Yal-
nzca eserinin ilk sayIasnda melliI ismini brahim b. Abdillah b. brahim olarak ver-
mektedir. Eserin son sayIasnda da teliI tarihini 8 Cemaziylevvel 1171 hicri. takriben
1758 miladi yln vermektedir. ncelediimiz nsha Sleymaniye Ktphanesi. Hsrev
Paa blm 123 numaral ksmda on dokuz varak halinde bulunmaktadr. Eser Osman-
lca olarak kaleme alnmtr.
Eseri: Risale fi czil-Kurn
MelliI eserinin yazl amacn. rnekler ve karlatrmalar getirerek Kurnn
icznn delillerini czme ve belagatinin srlarn ortaya ckarma olarak belirtmitir.
Eserini kendi iIadesiyle Kurn nazmnn icz hakknda an yksek risale eklinde
deerlendirmitir. Eseri genel itibarla belagat eseri olarak grnmektedir. Zaten melliI
ilk sayIasnda inceleyecei konular yle sralamtr; Ieshat sebepleri ve belagat ge-
rekceleri olan tebih ve mecaz. kinaye. istiare. tecrid ve terih. murad- hl ve makam-
takrir.
MelliI eserinde inceleyecei konular bylece belirttikten sonra. mucizeyi tariI
ederek balamtr. Mucizeyi iki ksma ayrp. daha sonra Kurnn iczna gecmitir.
sra sresi 88. ayeti
39
hakknda soru cevap eklinde acklamalarda bulunmu ve
Kurnn muciz olduunda ittiIak bulunduunu da eklemitir. Ayrca Kurnda yer
alan kelimelerden daha iyisinin getirilemeyeceini belirtmi ve bunun icin --- ke-
limesinin tahlilini rnek olarak vermitir. Daha sonra vad ve vadin de Ieshatin gerek-
lerinden olduunu belirtmi ve Hz. Musa. Hz. sa ve Hz. Muhammed (sav)in mucizele-
rinden bahsedip Kurn icznda ittiIak olmakla beraber. icznn ynlerinde ihtilaI bu-
lunduu konusuna gecmitir. Dier limlerin de Kurn icz hakkndaki grlerine
yer vermi. sonra idrak ve zevk kavramlar ile belgat kavram zerinde durmutur. Bu
konularda -' -- terkibini muhatabn durumuna gre deitirerek rnekler vermi.

39
De ki: Andolsun. insanlar ve cinler bu Kurann bir benzerini getirmek zere toplansalar ve birbirleri-
ne de destek olsalar. yine onun benzerini getiremezler.

90
daha sonra da tebih. mecaz. kinaye. istiare. tecrid ve terihin Ieshat sebeplerinden ol-
duunu belirterek bu kelimeleri ele almtr. Kurnn muciz oluunun delili ve icz ke-
limesi zerinde. ayetlerden rnekler vererek durmu. Nuh tuIanndan bahsetmitir.
zetle. yukarda da belirttiimiz gibi. eser daha cok belgat terimlerinin ack-
lanmas icin kaleme alnm grnm vermektedir. Bu arada Kurn icz zerinde de
epeyce durulmutur. Ama dier icz- Kurn eserlerindeki gibi. mesela SarIe Mezhebi
ve bu konudaki tartmalar etraIlca ilenmemi. birkac cmle ile temas edilmitir.

91
brahim b. Abdillah b. brahim (18.yy). Risle Ii czil-Kurn. ilk varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Hsrev Paa blm. no: 123.

92
brahim b. Abdillah b. brahim (18.yy). Risle Ii czil-Kurn. son varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Hsrev Paa blm. no: 123.

93
c- Muallim Nci (.1310/1893)
Muallim Nci 1265/1849 ylnda stanbulda dodu. Asl ad merdir. lk re-
nimini Fatihte yapt. Yedi yandayken babas veIat edince annesi ve aabeyi ile Var-
naya yerleti. Burada hat dersleri yannda Arapca ve Farsca dersleri de ald. 1284/1867
ylnda rtiye mektebine ikinci muallim olarak girdi. Kendisine Nci mahlasn secen
Muallim Nci. telhis ve arz dersleri yannda Franszca da renmeye balad. Yapt
iir denemeleri yaymland ve byk ilgi grd. Daha sonra Said Paa onu yanna ktip
olarak ald. Bu dnemde. paa ile birlikte bircok yer dolat. Ardndan stanbula gelip
Tercmn- Hakikat gazetesinin edeb stununu ynetmeye balad. Bir takm sebepler
nedeniyle bu gazeteden ayrld ve arkadalaryla beraber mddul-Midd adl dergiyi
kurdu. Daha sonra ceitli gazete ve dergilerde yazlar yazd. 1306/1889 ylnda kendisine
Trkceye yapm olduu hizmetler icin VIII. Msterikler Kongresi taraIndan altn
madalya verildi. mrnn son yllarnda II. Abdlhamid taraIndan Osmanl tarihi yaz-
makla da grevlendirilen Muallim Nci. gecirdii bir kalp krizi nedeniyle 1310/1893 ta-
rihinde 45 yandayken veIat etti. Kendisi tenkit. lgat ve edebiyat tarihi calmalaryla
tannan bir airdir. 'cz- Kurn ve Muamma-y lhi nemli eserleri arasndadr.
40

Eseri: cz- Kurn
MelliIin bu eseri stanbulda Nian Berberyan Matbaas taraIndan baslmtr.
Biz de calmamzda baslan bu nshadan Iaydalandk.
41

Muallim Ncinin bu eseri. Fahreddin er-Rzinin MeIthul-ayb isimli eseri-
nin Ftiha Sresinin bir blmnn teIsiri mahiyetindedir. MelliI bu eseri Sre-i Fti-
hadan Mstenbit Esrr- Akliyye ismiyle makale eklinde yazm. Tercmn- Hakikat
gazetesinde yaynlamtr. Daha sonra istek zerine bastrmtr. Eserde i'cz konusuna
ksaca deindikten sonra Fahreddin er-Rzinin Ftiha Sresine yazd mukaddimeye

40
Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:II. s. 334-338; smail Hakk. On Drdnc Asr Trk Muharrirleri.
Ahmed Mithad Efendi, Ekrem Bey, Cevdet Paa, Trk muharrirleri. Artin Asaduryan irket-i
Mrettibiye Matbaas. birinci deIter. stanbul 1308. s. 5 vd; Fevziye Abdullah. Muallim Nci. A.
C:IX. s. 15-21; Abdullah Ucman. Muallim Nci. DA, C:XXX. s. 315.
41
Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer er-Razi. cz- Kurn. trc. Muallim Naci. Nian
Berberyan Matbaas. stanbul t.y.

94
gecmitir. Muallim Nci Fahreddin er-Rzinin bu mukaddime hakknda unlar syle-
diini aktarr;
bir zaman yalnz Ftiha sresinin icerdii Iayda ve gzelliklerden on bin
kadar meselenin ckarlabileceini sylemitim. Baz kskanc kimseler. beni de
kendileri gibi ispat edemeyecei iddialarda bulunur. syledii sz ispat kaydn-
da bulunmaz adamlardan sanmakla beraber. Kurnn inceliklerinden nasipsiz
bulunduklar cihetle. Ftiha hakknda bildiim hakikati akldan uzak grdler.
MeIthul-ayb hazrlamaya balaynca Ftihadan o kadar mesele ckarmann
mmkn olduunu. hem o kskanclara hem de hak yolunda olan akl sahiplerine
gstermek icin u mukaddimeyi dzenledim.
42

Bu makale kendi iIadesiyle MeIthul-aybn ancak yedi bucuk sayIasn icer-
mektedir.
2- Nsih ve Mensha dair eser verenler
Nsih ve mensh konusu Kurn ilimleri hakknda calma yapan limlerin ze-
rinde en Iazla durduu konulardan birisidir. Kurn- Kerimde nesih hakknda c ayet
bulunmaktadr. Bunlar el-Bakara. en-Nahl ve er-Rd surelerinde bulunan u ayetlerdir:
Biz bir ayetin hkmn yrrlkten kaldrr veya unutturursak, mutlaka daha
iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misin ki Allah hereye kdirdir.
43
, Biz bir aye-
tin yerini baka bir ayetle deitirdiimizde -ki Allah ne indirdiini gayet iyi bilir- onlar:
Sen sadece uyduruyorsun derler. Hayr, yle deildir. Ama onlarn ou bunu bilmez-
ler.
44
, Allah dilediini siler, (dilediini de) sabit brakr. Btn kitaplarn asl onun
yanndadr.
45

Nsih ve mensh ilmi bu ayetlerdeki neshin Kurnn icerdii ayetler hakknda
m yoksa Kurndan nceki kitaplar hakknda m olduu konusunda iki grup halinde
ekillenmi ve teliI edilen eserler de bu grler zerinde younlaarak verilmitir. Os-

42
Muallim Naci. cz- Kurn. yay. haz. mit imek. MariIet Yaynlar. stanbul 1997. s. 23.
43
el-Bakara 2/106.
44
en-Nahl 16/101.
45
er-Rd 13/39.

95
manl mIessirleri de nsih ve mensh konusu hakknda eserler teliI etmitir. Bu ksmda
teliI edilen bu eserleri ve mIessirleri inceleyeceiz.
MelliIin hayat hakknda daha geni bilgi iczul-Kurna dair teliI edilen
eserler blmnde aktarlmtr. Bu yzden bu bilgilerin tekrar aktarlmasnda Iayda
grmediimizden eseri ile ilgili ksma geciyoruz.
Eseri: Kitbun-Nsih vel-Mensh
MelliIin adyla verilen bu eserin nshas. Sleymaniye Ktphanesi.
Kasidecizde blm. 675 numaral blmde kaytldr. Fakat yaptmz okumada bu
eserin aslnda ona ait olmad sonucuna vardk. Zaten bu blm ve numarada kaytl
olan eserin ilk sayIasndan nceki varakta eserin Hibetullah b. Selmenin olduu belir-
tilmektedir. Yaplan hatann eserin son varanda gecen ve Selmenin bn-i Kemalden
yapt alnty zikretmesi nedeniyle olutuu kanaatindeyiz. Zira ayn ktphanenin Ha-
let EIendi blmnde 41/1 numaral ksmnda yer alan ve Kitbun-Nsih vel-
Mensh isimli dier nshann melliIi olarak Abdlkasm Hibetullah b. Selmenin is-
mi verilmektedir. Dier bir ayrnt da tarihle ilgilidir. Eserin sonunda melliI bu eserini
1049/1640da bitirdiini yazmtr. Oysaki Kemalpaazdenin veIat tarihi 940/1534tr.
Bu nedenle de eserin Kemalpaazdeye ait olmas imknszdr. Ayrca eserin dil yny-
le de Kemalpaazdenin slbuna pek uygunluk gstermedii de gze carpmaktadr.
Yaptmz aratrmada nsih ve mensha dair kaleme alnm eserler arasnda da
Kemalpaazdenin ismi gecmemektedir. Bu konuda 2005 ylnda yaplan eyhlislam
bn Kemal Paa ve Aruhl-tikadiyye adl doktora calmasnda da bu eserin ona ait
olmad belirtilmitir.
46

leride bu konuda yaplacak calmalar acsndan Iaydal olabileceini dnd-
mz bu bilgiyi aktarmakta Iayda grdk.

46
Seyyid Bahcvan. eyhlislam bn Kemal Paa ve Aruhl-tikadiyye. (Baslm Doktora Tezi).
Darl-Ktbil-lmiyye. Beyrut 1426/2005. s. 174.

96
b- Eb Sad el-Hdim (.1176/1762)
Eb Sad el-Hdim 1113/1701 ylnda Konyann Hdim kasabasnda dodu.
Buhradan gelerek Hdime yerleen ailesinin soyu Hz. Peygamber (sav)e ulamakta-
dr. Bu aile daima bilgin ve mderris yetitirdii icin Fahrur-Rm nam ile tannm-
tr. MelliIin babas. o zaman Kara Hac diye tannan mderris MustaIa EIendidir.
MelliI. Hdim nisbesi yannda Hseyn. Nakibend ve Konev nisbeleriyle de tannr.
lk eitimini babasndan ald ve on yanda haIzln tamamlad. Babasndan Ktb-i
Sitte ile baz hadis kitaplarn senetleriyle beraber okuduktan sonra. 1720 ylnda Kon-
yadaki Karatay Medresesinde tahsiline devam etti. Devrin nl mderrisi brahim
EIendiden be sene boyunca ceitli ilimleri tahsil etti ve hocasnn tavsiyesi zerine s-
tanbula giderek Kazabd Ahmed EIendinin medresesine girdi. Sekiz yl burada re-
nim grd. Bu zaman zarInda Arapca ve Farscasn ilerleten Hdim. stanbul camile-
rinde verdii vaazlarla da tannr. Babasnn veIatndan sonra Hdime dnd ve baba-
sndan boalan Hdim Medresesinde ders vermeye balad. Bir sre sonra Hadimliler
ona. babasnn medresesinin yerinde yeni bir medrese yaptrdlar. Ksa zamanda medrese
renci akmna urad. Hatta bir sre sonra stanbuldan bile renciler gelmitir. H-
dim de yaz aylarnda dersleri ack havada yaparak bu meseleye czm bulmutur. Ha-
dim bundan sonra bir ilim ve irIan merkezi olur.
n artan Hdim I. Mahmut taraIndan Drussade Aas vastasyla stanbula
davet edildi. O. nl limlerin bulunduu bir mecliste ders takrir etti. Padiahn memnu-
niyetini kazanan Hdim. AyasoIya Camiinde yapt Ftiha teIsiriyle limlerin de takdi-
rini kazanr. Daha sonra bu vaazn da risale eklinde teliI eder. Padiah onun stanbulda
kalmasn istediyse de o Hdime dnmeyi tercih etti. Hayatn bundan sonra da tedris ve
teliI Iaaliyetleriyle srdren Hdim. smail Gelenbev. Gzbykzde brahim EIendi.
Muhammed b. Sleyman Krkaac. HaIz Hasan skb. kendi oullar Said. Abdullah.
Mehmet Emin Nman gibi lim ve mderrisler yetitirdi ve Hdimde 63 yanda veIat
etti. lmnden sonra adna ktphaneler yaptrlr. O. medrese gelenei icerisinden ye-

97
tien bir limdir. Bu nedenle kendisine tekliI edilen makamlarn yerine renci yetitir-
meyi secer.
47

TeIsir. hadis. Ikh. akaid ve tasavvuIa dair kendisine bircok eser atIedilmektedir
Bunlarn bir ksm da rencilerinin derste yazdklar notlardan ibaret olup yine onlar ta-
raIndan coaltlmtr. Eserleri arasnda el-Berkatl-Mahmdiyye I erhit-Tarkatil-
Muhammediyye ve-eratin-Nebeviyye Iis-Sretil-Ahmediyye. Mecmiul-Hakik.
Rislet Tertlil-Kurn. Risletl-Besmele gibi eserleri dikkat ceker. MelliIin
Risletn-Nashiyye vel-Menshiyye adnda bir eseri daha vardr. Bu eserin ona aidi-
yeti konusunda phe olsa da risalenin sonundaki u ibare eserin ona ait olduunu belir-
ten iIadeler tar: Nsih ve mensh risalesi bu Iakir kulun Muhammed b. Sleyman b.
Alinin elinden limlerin limi. Iaziletlilerin Iaziletlisi stadmz mIt Eb Said Mu-
hammed el-Hdimnin huzurunda gn be gn yazlmtr. Bazlar bu risalenin oluna
ait olabileceini Iakat bunun da kesin olmad sylemitir.
48

Eseri: Nsih ve Mensh risalesi
MelliIin bu eseri Sleymaniye Ktphanesi. Denizli blm. 389 numaral k-
smda yer almaktadr. Arapca olarak kaleme alnm olup drt varaktr. Risalede Kurn-
Kermin yz on drt sresi olduu belirtildikten sonra icerisinde nsih ve mensh bu-
lunan ayet ve sreler teker teker sralanmtr.

47
Amasyal AkiIzde Abdrrahim. Kitbul-Mecmu fil-Mehdi vel-Mecmu. cev. Hikmet zdemir.
Trkiye lmi ctimai Hizmetler VakI yaynlar. s. 84; Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 333; Bursal
Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 342; Brockelmann.GAL Suppl..C:II. s. 663 ; Serkis. a.g.e. C:I. s. 808-
809; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 720; Mardin. Huzur Dersleri. C:II. s. 771; Nveyhiz. a.g.e. C:II. s. 630;
Uzuncarl. Osmanl Devletinin lmiye Tekilat. s. 238; Yavuz Frat. Ebu Said el-Hdim ve
Rislet Tertilil-Kurn. (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits. ; Mehmet nder. Byk lim Hz. Hadimi Hayat ve Eserleri, Hadim lcesini Kalkndrma
ve Turizm Dernei Yaynlar. say:1. s. 6-15; Hdimi. Tarikat- Muhammediyye erhi Berika. yay.
haz. M. Said Kahraman. cev. Bedreddin Cetiner. Hasan Ege. SeyIeddin Ouz. Kahraman Yaynlar. s-
tanbul 1989. s. 17-22; SaIIet Kse. Hadimi ve Namazda Hu Risalesi. Yeni Hizmet. Hz.
Akemseddin VakI. S:5. s. 35-37; MustaIa Yayla. Hdim Eb Sad. DA. C:XV. s. 24. Ayrca u
notu da ilave etmeyi uygun grdk; Serkiste ve Nveyhizde gecen Hdimler bizim hayatn aktard-
mz Hdimden Iarkldr. MustaIa Yaylann da dipnot olarak verdii Serkis. C:I. s. 808-809 numara-
l isim 1213/1798 ylnda len ve Hicaza giderek lmnn sonuna kadar orada kalan Sad b. Mu-
hammed b. MustaIa b. Osman el-Hdim er-Rmdir. Ayn isim Badatl smail Paade C:I. s. 393.
sayIada yer almaktadr.
48
Ferhat Koca. Hdim Abdullah. DA. C:XV. s. 24.

98

Eb Sad el-Hdim (.1176/1762). Nsih ve Mensh Rislesi. ilk varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Dmlbaba blm. no:389.

99
Eb Sad el-Hdim (.1176/1762). Nsih ve Mensh Rislesi. son varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Dmlbaba blm. no:389.

100
c- Hanf brahim Efendi (.1189/1775)
HanI brahim EIendi. HanI mahlasna sahip c Osmanl liminden en mehur
olandr. Bu c lim de ayn mahlasa sahip olmalar bakmndan kartrlmaktadr. Os-
manl MelliIlerinde HanI brahim hakknda u bilgiler yer almaktadr:
Baltac zmresinden ilim ve kalem sahibi. irIanyla tannm bir kiidir.
Resmi memurluktan sonra inzivaya cekilmi. bir ara cezbe haline dtyse de
tekrar his lemine dnm ve haccn tamamlayarak stanbula dnmtr. m-
rnn sonuna kadar eser yazmakla megul oldu. 1217de veIat etti.
Mstakimzde onun ilim meclisinden istiIade edenler arasndadr.
49

slm Ansiklopedisinde
50
ise ayn kii Seyyid brhim HanI Bey olarak tantl-
maktadr. Yine ayn maddede bu kiinin lm tarihi 1217 olarak verilmi Iakat
Mstakimzdenin HanI brahim EIendinin rencisi olduu belirtilmitir. Hlbuki
Bursal Mehmed Tahir EIendi de Osmanl MelliIlerinde lm tarihini yine 1217 olarak
vermi ve bizim de aratrmaya alma sebebimiz olan usl eserini bu zata isnat etmitir.
Ayrca Sicill-i Osmnde bu zat air olarak gecmektedir.
51
Hediyyetl-riInde de bu
c zat u isimlerle yer almaktadr; HanI (brahim b. MustaIa)
52
. HanI er-Rm (Osman
b. Salih)
53
ve HanI Zde (Ahmed Tahir b. brahim)
54
Bize gre karkln sebebi tarih-
lerdir. Mstakimzdenin 1202/1788 tarihinde veIat ettii dnlrse HanI brhim
EIendinin 1189/1775 tarihli veIat bilgisinin daha doru olduu gzkmektedir. Mahlas
dolaysyla kartrlan bir dier isim de nceleri hanI mahlasn kullanan daha sonra
Servet mahlasyla nlenen stanbullu air Osman b. Salih (.1180/1766)tir.
55

HanI brhim EIendi tahsilini stanbulda yapm ve hat dersleri almtr. Abac
Hseyin EIendinin damad olmas sebebiyle nce Bostanc Oca daha sonra da Koca

49
Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. s. 329.
50
Cemil Akpnar. HanI brhim EIendi. DA. C:XVI. s. 39.
51
M. Sreyya. a.g.e. C:II. s. 258.
52
Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 39. Yukarda hayat hakknda bilgi verdiimiz kiidir.
53
Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 659.
54
55
Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 659. Cemil Akpnar. HanI brhim EIendi. DA. C:XVI. s. 39.

101
MustaIa Paa EvkaI Ktiplii yapt. Gencliinden itibaren hadis ve siyer konular ze-
rinde calt. 1147/1739da Hric Medresesi Mderrisi oldu. Bundan sonraki c sene zar-
Inda yazd eserler onun ilmi birikiminin seviyesini gstermektedir. Mekkede teliI et-
tii ed-Drrus-Semn adl eserini Abdlvehhb b. Ahmed Berekt el-Ahmed et-
Tantvye sundu. Eserini cok beenen Tantv bu esere bir takriz yazd ve ona Sahih-i
Buhri okutma iczeti verdi. Ceitli medreselerde mderrislik yapan HanI EIendi
1185/1772 ylnda Bursa kads oldu. Daha sonra bu grevinden istiIa ederek stanbula
dnd ve 1189/1775 ylnda burada veIat etti.
56

Eserleri baslmamtr. Bursal Mehmed Tahir bu eserlerden yirmi bir tanesinin
adn vermitir. Bunlar arasnda teIsirle ilgili olanlar; TeIsru ayeti nnes-salte tenh
anil-Iahi vel-munker. TeIsru Seba Suverin bi Nukt Duha. nirah. Tin. Kadr.
Asr. Kevser. hlas. Risletn-Nsih vel-Mensh adl eserlerdir. Bursal Mehmed Ta-
hir EIendi bu eserlerin counu iceren ve melliIin el yazsyla yazlm olan bir mecmu-
ay Tire Ktphanesinde grdn iIade etmektedir.
57

Eseri: er-Rsih fil-Mensh ven-Nsih
MelliIin bu eseri kaytlarda gecmesine ramen. aratrmamz neticesinde nsha-
sna rastlanamamtr. Ayrca Bursal Mehmed Tahir bu eserin ismini Risletn-Nsih
vel-Mensh eklinde verirken Badatl smail Paa er-Rsih Iil-Mensh ven-Nsih
eklinde vermitir.
58
Nshasna rastlanlamayan dier bir eser de Durb-i Emsldir.
59

d- Muhammed b. Hrrem b. Muhammed el-Karahisr
MelliI eserinin ilk sayIasnda ismini Muhammed b. Hrrem Karahisr olarak
vermi Iakat eserde tarihin olmamas ve kaynaklarda yeterli bilgiye rastlanlmamas ne-
ticesinde. yaptmz calmada hayatna dair herhangi bir bilgi elde edemedik. mer

56
Cemil Akpnar. a.g.m. C:XVI. s. 39.
57
Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. s. 330.
58
59
Cemil Akpnar. a.g.m. C:VI. s. 41.

102
Nashi Bilmenin TeIsir Tarihinde
60
gecen Muhammed Karahisri (.900/1495) Mu-
hammed b. Necib olarak verilmitir. Dolaysyla ayn kii deildir.
Eseri: Kitabun-Nsih vel-Mensh
MelliIin bu eserinin bir nshas. Sleymaniye Ktphanesi. Dmlbaba b-
lm. 38/2 numaral ksmda yer almaktadr. Eser dokuz varaktan ibaret olup Arapca
olarak kaleme alnmtr. MelliI eserinde nsih ve mensh konusunu drt Iaslda ince-
lemitir. Giri ksmnda nesih ynleri. ceitleri. rnekler ve nesih hakknda hadislerle
balamtr. Daha sonra act Iaslda Yahudilerin neshi inkr konusuna. ikinci Iaslda
Nesih emir ve nehiylerde olur. haberlerde olmas caiz deildir. konusuna. cnc Ia-
slda. neshin c ynne deinmitir: Hkm ve hattnn neshi. hattnn neshi ve hkm-
nn sabit kalmas. hkmnn neshi ve hattnn sabit kalmas ynlerini rneklerle okuyu-
cuya aktarmtr. Drdnc Iasl nsih ve mensh bulunmayan sreler konusuna ayr-
mtr. Bu Iasl da c bba ayrm. ilk bbta nsih bulunup mensh bulunmayan sreler.
ikinci bbta mensh icerip nsih bulunmayan sreler. son bbta da hem nsih hem de
menshun beraber bulunduu sreleri aktarmtr.
Eser ksa olmasna karn nsih ve mensh konusunda aranlan bilgileri bulun-
durmas bakmndan kayda deerdir. Fakat melliIin esere teliI tarihini eklememesi ara-
trma acsndan olumsuz yn tekil etmektedir.

60
Bilmen. a.g.e. C:II. s. 617.

103
Muhammed b. Hrrem b. Muhammed el-Karahisr. Kitbun-Nsih vel-Mensh. ilk
varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Dmlbaba blm. no: 38.

104
Muhammed b. Hrrem b. Muhammed el-Karahisr. Kitbun-Nsih vel-Mensh. son
varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Dmlbaba blm. no: 38.

105
3- Mtebihtl-Kurna dair eserler
Mtebih kavram olarak:
Manalar bilinemeyen yahut herhangi bir sebepten tr anlamlarnda kapallk bulu-
nan ya da birden cok manaya ihtimali olup. bu manalardan birisini tercihte zorluk sz konusu
olan ayet. kelime ya da harIlerdir.
61
eklinde tanmlanmtr.
Kurn- Kermde mtebihat kavram muhkem kavramyla beraber yer alm-
tr. Muhkem ise:
Kendisiyle neyin kastedildii anlalabilecek derecede ack olan. nazm ve teliIi itiba-
riyle herhangi bir ihtilIa yol acmayan ve tek bir anlama dellet eden ayet
62
eklinde tanm-
lanmtr.
Bu konudaki ayetler de yledir: Elif lm r. (bu) yle bir kitaptr ki ayetleri,
hikmet sahibi ve her eyden haberi olan (Allah) tarafndan muhkem klnm, sonra da
gzelce aklanmtr.
63
, Allah szn en gzelini (Kurn) mtebih bir kitap halin-
de indirdi
64
, Habibim sana kitb indiren Odur. Ondan bir ksm ayetler muhkem-
dir ki bunlar kitabn anasdr. Dier bir ksm da mtebihlerdir.
65

Mtebihtl-Kurn ilmi de Kurnda yer alan bu mtebih ayetler ve bu
ayetlerin kapall-ackl ile ayetlerin bilinebilirlii zerinde durmaktadr. Bu ksmda
Osmanl limlerinden Mtebihtl-Kurna dair eser verenleri kronoloiik olarak ele
alacaz.
a- Saaklzde Mara (.1145/ 1698)
Asl ad Muhammed b. Ebubekir dir. Sacaklzde lakabyla tannmtr. Osmanl
limleri icinde ilmiyle mehur olmu bir kii olup Maraldr. lk tahsilini memleketinde
bulunan limlerden alm. daha sonra Muhammed ve Darendeli Hamza EIendilerin ders-
lerine devam etmitir. Sonra ama giderek Abdlan Nablsden hadis. teIsir. tasav-

61
Demirci. Tefsir Usl. s. 178.
62
ez-Zerke. a.g.e. C:II. s. 69.
63
Hd 11/1.
64
ez-Zmer 39/23.
65
l-i mrn 3/7.

106
vuI gibi ilimlerden dersler alm. daha sonra da yine ayn hocadan iczetini alp memle-
keti olan Maraa dnmtr. Bu dnemden sonra kendisini renci yetitirmeye ve eser
teliIine adayan Sacaklzde h.1145/1698 ylnda Marata veIat etmitir.
66
Eserleri ara-
snda KeI TeIsirinin Bakara sresine yazm olduu hiye. yetl-Burhn Ii
Beyni Azamu yetin Iil-Kurn -Ayetl-Krs teIsiridir-. Cehdul-Mukll minet-
Tecvd. Tertbul-Ulm ve bizim de aratrmamzda incelediimiz Risale Ii Aytil-
Mteabiht adl eserleri dikkat ceker.
67

Eseri: Risale fi Aytil-Mteabiht
MelliIin bu eseri. Sleymaniye Ktphanesi brahim EIendi blm 411 numa-
ral ksmda yer almaktadr. Eser tek varaklk risaledir ve Arapca olarak kaleme alnm-
tr.
MelliI risalesine Allahn sIatlar konusuyla giri yapmtr. Allahn var olup.
maddeden soyut olduundan bahsetmitir. Allahn cisim veya ayrlamayan bir parca
olmas veya bir mekn ve cihette olmasnn imknszl. lemin icinde veya dnda ol-
mad konular zerinde durmutur. Bu konular hakkndaki grleri de ehl-i snnet
dncesi cercevesinde vermitir. Daha sonra Rahman ara istiv etti.
68
ayeti ile Al-
lah demi kendi suretinde yaratt.
69
hadisi ve rabbimizin her gece dnya semasna in-
diini belirttii hadisi rnek olarak verip. bu ve benzeri naslarn tevil edildiini ve bunu
da limlerin bilebileceini belirterek risalesine son vermitir.

66
VeIat tarihi hakknda 1150/1737. 1125/1713 gibi ceitli tarihler verilmektedir. Daha Iazla bilgi icin bkz.
Brockelmann. GAL. C:II. s. 370 vd.; Amasyal AkiIzde Abdrrahim. a.g.e. s. 266.
67
Amasyal AkiIzde Abdrrahim. a.g.e. s. 265; Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 322; Bursal Mehmed
Tahir. a.g.e. C:I. s. 434; Brockelmann. GAL. C:II. s. 370; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 714; Nveyhiz. a.g.e.
C:II. s. 505.
68
et-Taha 20/5.
69
Hadis u ekildedir: Ebu Hreyre radyallahu anh anlatyor: Reslullah aleyhissaltu vesselm bu-
yurdular ki: Allah Teala Hazretleri. Hz. dem aleyhissalam kendi sureti zere ve boyunu da altm
zira olarak yaratnca: Git. u oturan meleklere selam ver. onlarn seni nasl selamlayacaklarna da dik-
kat et. dinle. Zira o selam. senin ve zrriyyetinin selam olacaktr dedi. (Bunun zerine Adem onlara
gidip): Esselam aleykm! diye selam verdi. Melekler: Es-selm aleyke verahmetullahi dediler ve
selama mukabele ederken verahmetullahiyi ilave ettiler. Cennete her giren Hz. Adem suretinde (ve bo-
yu da altm arn boyunda) olacak. Halk u ana kadar (boyca) hep eksilmektedir. Buhari. stizan 1.
Enbiya 1; Mslim. Cennet 28. (2841). brahim Canan. Kutub-i Sitte Tercme ve erhi. Akca Yaynla-
r. C:X. s. 177.

107

Sacaklzde Mara (.1145/ 1698). Risle Ii ytil-Mtebiht.
Sleymaniye Ktphanesi brahim EIendi Blm no: 411.

108
b- Kkahmedzde Ebbekir (.1190/1776)
lim. muhakkik. Iazilet ve kemal sahibi bir kiidir. midde yetimitir. MIt
Abdullah EIendiden ders almtr. Zamann en Iaziletli insanlarndandr. Dinine bal ve
takva sahibi bir kiidir. Fkh. Ietva. teIsir. hadis. nahiv. mantk ve kelam ilimlerinde de-
rin bilgiye sahiptir. Eserleri arasnda; Fatiha teIsiri. Beyzvi teIsirine haiye.
Hseyniyyeye haiye. Buhari erhi. mtebihta dair risale ile Risaletn bin-Nusbi
beynel-Kazya. Risale Iil-Fark beyne-eyi ve Nakzihi ve Risale Iil-Farks-Selbi
vel-Udli
70
adl eserleri bulunmaktadr. Bidat ehline ve bir takm batl itikatl tasavvuI
ehline kar mcadele etmitir. Bir ksm zaviye eyhlerinin kendisi hakkndaki iItirala-
rna dayanamayan Kckahmedzde Mardine gitmi. bir mddet ders okuttuktan sonra
tekrar memleketine dnm ve 1190/1776 ylnda memleketi olan Diyarbakrda veIat
etmitir. Deiik ilim dallarndan bircok eseri olan Kckahmedzde bircok ilim adam
yetitirmitir.
71

Eseri: Risaletl-Mteabiht
MelliIin bu eseri Sleymaniye Ktphanesi brahim EIendi Blm 191 numa-
ral ksmnda on be varak halinde bulunmaktadr. Arapca olarak kaleme alnmtr. M-
elliI eserin giri ksmnda bu eseri. Mescid-i Haramda yaplan bir sohbette mtebiht
konusunda calma yaplmasnn gerekliliinden bahisle kaleme aldn belirtmektedir.
Eser bir mukaddime ve bu mukaddimede yer alan c maksattan olumaktadr.
MelliI ilk nce mtebihin ksa bir tariIini yapm ve Iaydasndan bahsetmitir. Daha
sonra da mtebiht konusunda c maksat zikretmitir: Birinci maksat mtebihin
tevili konusundadr. Bu konuda ayet ve hadislerden rnekler getirerek ve ayetler hak-
knda dier limlerin de grlerini aktararak acklama yoluna gitmitir. Bu rneklerden
birisinde Rahmn ara istiva etti.
72
ayetinin melikten kinaye yoluyla acklanmasn
rnek olarak getirmitir. kinci maksat Hz. Peygamber (sav)in peygamberlik geldikten
sonra bir ey yazp yazmad hususundadr. Acaba bir ey yazd m yoksa ilk hali gibi

70 Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. s. 311.
71 Amasyal AkiIzde Abdrrahim. a.g.e. s. 163; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 311.
72
et- Taha 20/5.

109
mmi miydi? sorusu zerinde durmutur. Son maksat ise Kullarn haklarna mteallk
olan gnahlarda tvbenin yeri hakkndadr. Bu konuda da yaplan tvbenin Iayda sa-
layp salamayaca konusu zerinde durmutur.
zet olarak melliIin bu eserinin bir usl eserinden ziyade kelm ilmine yakn
olduunu syleyebiliriz. Fakat mtebih konusunun tariIi. ilk maksatta ackland ze-
re ayetlerle birlikte ve usl konusu icerisinde de ilenen mtebihtn tevili konusu-
nun aktarlmas. eseri ayrca teIsir uslne yaklatrmtr.

110
Kckahmedzde Ebbekir (.1190/1776). Risletl-Mtebiht. ilk varak.
Sleymaniye Ktphanesi brahim EIendi Blm. no: 191.

111
Kckahmedzde Ebbekir (.1190/1776). Risletl-Mtebiht. son varak.
Sleymaniye Ktphanesi brahim EIendi Blm. no: 191.

112
c- Kasidecizde brahim Agh Paa
Eserinin ba sayIasnda bu calmasn Sultan Abdlhamide sunduunu ve ken-
disi hakknda da Hicz Frka-i Askeriyyesi Kumandan Vekili olduunu belirtmi. Bunun
dnda hayat ve dier eserleri hakknda herhangi bir bilgi elde edemedik.
Eseri: Ikdul-Ceml f Mtebihit-Tenzl
Eserinin ilk sayIasnda. bu calmasnda Medine ulemsndan es-Seyyid mer
es-Semhdnin Buyetl-Merid Ii HIz Kurnil-Mecid adl eserinden Iaydalandn
dile getirmitir. Aslnda bu calma bir mteabihtl-Kurn calmasndan ziyade
Kurnda yer alan benzer ayetlerin bir araya toplanmas suretiyle oluturulmu bir eser-
dir. rnek olarak Bakara sresinde gecen u iki ayeti verebiliriz:
' = - - = - ' - - + '' - ' ` -' - - .- - ' = - ' .- - - + - -' ' - + - -1
' -' ' = - - ' - - - '' - - ' - + '' - ' ` -' - - .- - ' = - ' -2
Eserin benzer ayetlerin topland ilk sayIasnda da grlecei zere ayetlerden
birbirine yakn olanlar bir araya getirilmi. bu da hIzetmeyi kolaylatrmak icin yapl-
mtr. Bizim bu eseri calmamzn icerisine alma nedenimiz. eserin tad isim dola-
ysyladr. leride yaplacak olan calmalarda. eserin aslnda usl konusu olan mtebih
ayetler hakknda olmadn belirterek. aratrmaclara yardmc olmaktr.

113
Kasidecizde brahim Agh Paa. Ikdul-Ceml I Mtebihit-Tenzl. ilk varaktan bir
grnm.
Sleymaniye Ktphanesi. Trnoval blm. no: 260.

114
4-Tefsire dair risleler
Osmanl limleri teIsire dair bircok eser kaleme almlardr. Bunlardan bazs k-
ck risle eklinde yazlan ve ayetlerin teIsirine dair olan eserler ile teIsirde bilinmesi
gereken ilimlerin yer ald rislelerdir. Aratrmamzda Osmanl dneminde Risle
Iit-TeIsir bal altnda yazlan eserlerin hemen hepsinin bir ayet veya sre teIsiri ol-
duunu grdk. Yalnz bunlar arasnda iki eserin btn olarak bir ayet veya sre teIsiri
olmadn ve bu eserlerde teIsir usl ilmiyle ilgili bilgilerin verildiini tespit ettik. Bu
nedenle bu iki eseri teIsire dair risleler adyla ayr bir balkta incelemeyi uygun gr-
dk.
1- brahim Bergamav (.1014/1606)
MelliI Bergama doumlu olup. babas Halvetiyye tarikatnn Smbliyye kolu-
nun kurucusu Smbl Sinann (936/1529) haliIelerinden Kara MustaIa EIendidir.
eyhzde lakabyla anlmas da bu sebepledir. Tahsilini tamamladktan sonra ceitli
medreselerde grev alan. bir vakit Bursa Kadl da yapan brahim Bergamav. daha
sonra 1004/1595 ylnda stanbul Sinan Paa Drul-Hadisine atanmtr. Burada on se-
ne grev yapm ve Zilhicce 1014/Nisan 1606 ylnda veIat etmitir. TeIsir. hadis. kelam
ilimlerinde oldukca bilgi sahibi bir limdir.
73

Bursal Mehmed Tahir Osmanl MelliIlerinde Envrul-Bevrik Ii Tertbi
Terihil-Merk isimli eseri ile kelam ilmine dair olan Nazmul-Ferid I Silki
Mecmail-Akid
74
adl eserini zikrettikten sonra teIsir ilmine dair risleleri ve dier baz
kitaplara dair talikt olduunu belirtir. Sicill-i Osmande de ayn ekilde bir iIade yer
almaktadr.
75
Fakat slm Ansiklopedisinde Bergamal brahim maddesini yazan Metin
Yurdagrn de belirttii gibi
76
melliIin baslm bir eseri mevcut deildir. TeIsir ilmi-

73
Nevizde Ataullah EIendi At, ekaik Zeyli Ati. Yay. Haz. Abdlkadir zcan. Car Yaynlar. s-
tanbul 1989. s. 508-509; Ktip Celebi. a.g.e. C:II. s. 1602.1688-1689; Badatl smail Paa. a.g.e. C:I.
s. 29; M. Sreyya. C:I. s. 98; Brockelmann. GAL Suppl. C:I. s. 614; Kehhle. a.g.e. C:I. s. 113; Bur-
sal Mehmed Tahir. a.g.e. s. 355; Nveyhiz. a.g.e. C:I. s. 22; Ali Turgut. Tefsir Usl ve Kaynaklar.
s. 47; Bergamal brahim. DA. C:V. s. 495-496.
74
Bursal Mehmed Tahir EIendi. a.g.e. s. 355.
75
M. Sreyya. a.g.e. C:I. s. 89. C:III. s. 763.
76
Metin Yurdagr. Bergamal brahim. DA. C:V. s. 495-496.

115
ne dair olan ve kaynaklarda ad gecen esere. yaptmz calma neticesinde biz de rast-
layamam bulunmaktayz.
2-Gsgr Ltfullah Erzurm (.1202/1788)
LtIullah b. Mehmed. doum yeri olan Erzuruma nisbetle Erzurm nisbesiyle
tannr. Kazukkoparan lakab olduu gibi daha cok Gsgr lakabyla mehurdur.
Doum tarihi hakknda herhangi bir bilgi mevcut deildir. Gsgr LtIullah el-
Erzurm. Muhammed b. Hayt b. brahim es-Sind el-Meden. emsddin Muhammed
b. Slim b. Ahmed el-HIn. Eb brahim zzddn Muhammed Emir b. smail b Salah b.
Muhammed el-Hsn el-Kehln es-Sanan. Abdullah el-Kattn gibi hocalardan hadis.
Arapca. Ikh gibi dersler alm ve daha cok teIsir. hadis. Ikh. kelm. tasavvuI. Arap di-
li ve edebiyat ile mantk alannda eserler vermitir. Bircok blgeye seyahat eden
Gsgr LtIullah el-Erzurm. Halepte 1202/1788 ylnda veIat etmitir.
Eserleri yaklak on sekiz kadar olup en nemlileri Rmzut-Tahrr vet-TeIsir
ve Risle Iit-TeIsir ile Mustalahul-Hadis adl eserleridir. TeIsiri Kurn- Kerimin ta-
mamn ihtiva eden bir teIsir olup Sleymaniye Ktphanesi. Halet EIendi blm 20
numaral ksmda bulunmaktadr. TeIsir baslmam olup 588 varaktr.
77

Eseri: Risle fit-Tefsr
Bu eserin bir nshas. Sleymaniye Ktphanesi ehid Ali Paa blm 2812
numaral ksmda yer almaktadr. 8 varaktr. Bu risale el-Mntehb Ii Hulsatil-Hisb
kitab icerisinde 15 ve 22. varaklar arasnda yer almaktadr. Arapca olarak kaleme aln-
mtr.
MelliI eserini dokuz Iasla ayrmtr:

77
Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 840. C:II. s. 496. s. 503; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 383;
Brockelmann. GAL Supp. C:I. s. 545-546; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 730; Zirikli. a.g.e. C:V. s. 243;
Kehhale. a.g.e. C:VIII. s. 155; Nveyhiz. a.g.e. C:I. s. 447; Fihrisl-Hiznetit-Teymuriyye: teIsir. 4
c.. Darl-Ktbil-Msri. Darl-Ktbil-Msri. Kahire. 1369. C:I. s. 145; Halis ren. Gsgr
Lutfullah Erzurum ve Rmzut-Tahrir Adl Tefsiri. (Baslmam Doktora Tezi). Marmara ni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstits. s. 49-105.

116
lk Iaslda Kurnn vahyi. nzl. cem ve istinsh ile isimleri ve sIatlar ko-
nularn ilemitir.
kinci Iaslda hicretten nce inenler mekk ve hicretten sonra inenler de meden-
dir diyerek. mekk ve meden sre ayrmn belirlemi. ittiIaken meden olanlar sayp
mekk olanlarda ihtilaIn olduu sreleri belirtmitir.
cnc Iasl Kurnn maksad hakkndadr. Bunun da ubdiyyete car oldu-
unu belirtmitir. Baz ayetlerin tekrarnn hikmeti nedir? sorusuna cevap aramtr. Ri-
salenin en uzun ksmn da bu blm oluturmaktadr.
Drdnc Iaslda Kurna bal ilimler konusunu ilemitir.
Beinci Iaslda; Kurn teIsirinde ihtilaI sebepleri. ihtilIul-kurra. irb-
lgaviyyin. laIzlarn mterekii. umum-husus ihtimali gibi konular ilemitir.
Altnc Iasl nesih konusuna ayrmtr.
Yedinci Iaslda da mtevtir kraatler konusunu ilemitir.
Sekizinci Iaslda Kurnn icz hakknda birkac sz syledikten sonra hatime
ile risaleyi sona erdirmitir. Bu son ksmda da mkeIe yani tasavvuItaki keI ilminden
bahsetmitir.
Risale oldukca muhtasardr. lenilen konular Iazla detaya inmeden ilenmitir.
Erzurmnin dier nl bir eseri de Rmzut-Tahrr vet-TeIsrdir. Bu eserin iki ve
drdnc varaklar aras mukaddime blm olarak ayrlmtr. Balangcta inzl ve ten-
zl kavramlarna az da olsa deinen Erzurm. bu ksa mukaddimesinde usl bilgilerini
ilememitir.

117
Gsgr LtIullah Erzurm (.1202/1788). Risle Iit-TeIsr. ilk varak.
Sleymaniye Ktphanesi. ehid Ali Paa blm. no:2812.

118
Gsgr LutIullah Erzurm (.1202/1788). Risle Iit-TeIsr. son varak.
Sleymaniye Ktphanesi ehid Ali Paa Blm. no: 2812.

119
5- Dierleri
Aratrmamzn bu ksmnda. Osmanl limlerinin Kurn ilimlerinden iczul-
Kurn. nsih-mensh ve mtebihtul-Kurn ilimleri dnda da yazm olduklar
ilimlere dair eserleri inceledik.
bn-i Kemalin hayatna dair bilgileri. i'czul-Kurna dair teliI edilen eserler
blmnde aktarmtk. Bu nedenle dorudan usl eserinin incelenmesine gececeiz.
Eseri: Risale fi Esmis-Sver
MelliIin Risale Ii Esmis-Sver adl eserinin incelediimiz nshas Sleyma-
niye Ktphanesi. Hekimolu blm. 937/16 ksmda bulunmaktadr. Eser be varaktr.
Arapca olarak kaleme alnmtr.
MelliI bu ksa risalede; sre isimlerini. mekk ve meden olularn ve ayet say-
larn belirtmi. son ksmda da Kurn- Kerimin yetlerinin says ve bu konudaki ihti-
laIlara deinmitir. Ayrca yine Kurn- Kerimin kelime ve harI saylarn da okuyucu-
ya aktarmtr.

120
Kemalpaazde (.940/1534). Risle Ii Esmis-Sver. ilk varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Hekimolu Ali Paa blm. no: 937.

121
Kemalpaazde (.940/1534). Risle Ii Esmis-Sver. son varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Hekimolu Ali Paa blm. no: 937.

122
b- Takprzde (.968/1561)
Takprzde. Kastamonu ilinin Takpr kasabasna yerlemi ve bircok lim
yetitirmi mehur bir ailenin unvandr. Aile. Cengiz Hann batya yapt aknlar sra-
snda ran zerinden Kastamonu taraIlarna gelip buraya yerlemitir. Bu aileden yetien
limlerden biri de Takprzde lakabyla hret bulan samddin Ahmed EIendidir.
Dedesi Mevl Hayreddin Halil. babas da el-Mevl Muslihuddin MustaIa b. Halildir.
Takprzde 901/1495 tarihinde Bursada domutur. Babas Ankara SeyIiyye ve Ak
Medreselerine mderris olarak atandndan buraya gc etmilerdir.
Takprzde ilk eitimini burada babasndan alm ve Kurn kraatine bala-
mtr. Kurn- Kerimi hatmettikten sonra ailece tekrar Bursaya dnm. bu arada ba-
basndan Arapca dersleri almtr. Daha sonra eitimine devam etmek icin stanbula gi-
den Takprzde burada Alaeddin EIendiden sarI. nahiv gibi Arapcaya dair ilimleri
okumutur. Ardndan tekrar Bursaya dnm ve orada amcas Kvmuddin Ksmdan
dersler almtr. Babasnn Amasya Hseyniyye Medresesine tayini dolaysyla oraya
gitmi ve medrese eitimini orada tamamlamtr. Mevl Muhyiddin Fenr. Mevl
Muhyiddin Seydi Mehmed el-Kocav. Mevl Bedreddin Mahmud b. Kadzde. el-Mevl
e-eyh Muhammed et-Tuns gibi hocalardan dersler almtr.
Mehmed el-Kocav ve Muhammed et-Tunsden iczet alan Takprzde. otuz
yalarndayken Dimetokada Oruc Paa Medresesine mderris olmu. burada Arap dili
ve edebiyat ile Ierize dair dersler vermitir. Buradan da stanbul Hac Hasan Medrese-
sine. babasnn 935/1529da lmesinden bir sene sonra da skpn shak Paa Medre-
sesine tayin edilmitir. Burada da ceitli dersler okutan Takprzde. 942/1536da s-
tanbul Kalenderhne Medresesine mderris olmu. bir sene sonra da Koca MustaIa Pa-
a Medresesine terIi etmitir. 945/1539 tarihinde Ahmed EIendi dhil mderrisliine
ykselmi ve Edirne c ereIeli Medreselerinden birine mderris olmutur. Bundan
sonra Edirne Sultan Bayezid Han Medresesine atanan ve burada da ders veren
Takprzde. 952/1545 ylnda Bursa kadlna terIi etmitir. En son 958/1551 ylnda
stanbul kadl grevinde bulunmutur.

123
Gzlerinde meydana gelen ve gzlerine oldukca zarar veren bir ceit gz iltihab
hastal nedeniyle grevinden ayrlmak zorunda kalmtr. Gzlerinin grmemesi onu
ilimden ve eser teliIinden al koymam aralarnda e-ekikin de bulunduu bircok
eser yazdrmtr. e-ekikun-Numniyye ve Mevzutl-Ulm gibi kymetli eserlere
imza atan Takprzde 968/1561 senesinde 67 yanda veIat etmitir.
Kendisi Halvet tarikatna mensuptu. Sls. nesih ve talik yaz yazmakta ustay-
d. TeIsir. kelam ve edeb ilimlerde. zellikle de tercim-i ahvlde geni bilgi sahibiydi.
Eserleri arasnda Olu Kemaleddin Mehmed EIendi taraIndan Mevzut'l-Ulm
adyla Trkceye cevrilen MiIthus-Sade adl eseri. e-ekikun-Numniyye. Risle Ii
TeIsir-i yetil-Vudu. erhul-Mukaddimetil-Cezeriyye. Sretul-Hals Ii Sretil-
hls. Risle Ii TeIsiri Kavlihi Tel Hvellezi haleka lekm ma Iil-ard ceman.
Hiye al TeIsiril-KeI. Hiyetu TeIsiri Ebussud al Sretil-KehI adl eserleri
ona ait olan elli ksr eserden birkacdr.
78

Eseri: Risale fi Mana tlakl-Kitap vel-Kurn

78
Takprzde. e-ekaikun-Numniyye. s. 552-560; Mecd EIendi. ekik-i Numaniyye Tercmesi.
s. 224-227; Ati. Zeyl-i akik. s. 8-11; Ktip Celebi. a.g.e. C:II. s. 1050. 1799-1800; Mstakimzde.
a.g.e. s. 89; emseddin Sami. a.g.e. C:IV. s. 2985; Muallim Nci. Esami. Mahmud Bey Matbaas. s-
tanbul 1308. s. 195; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 454; Badatl smail Paa. a.g.e. C:I. s. 143;
Brockelmann. GAL. C:II. s. 559-563; Suppl.. C:II. s. 633; M.Sreyya. a.g.e. C:III. s. 338; A.Advar.
Osmanl Trklerinde lim. Remzi Kitapevi. stanbul.1982. s. 58-125; Uzuncarl. Osmanl Devleti-
nin lmiye Tekilat. s. 39-43; Uzuncarl. Osmanl Tarihi. C:II. s. 673-675; Ednevi. a.g.e. s. 387;
Nveyhiz. a.g.e. C:I. s. 27; Pazarba. MiIthus-Sedede Kurn ilimleri. Erciyes niversitesi Gev-
her Nesibe Tp Tarihi Enstits. Gevher Nesibe Sultan adna dzenlenen Takprlzde kongresi
Teblileri. s. 89-98; Ali Rza Karabulut. Takpr-zdenin Eserleri. Erciyes niversitesi Gevher
Nesibe Tp Tarihi Enstits. Gevher Nesibe Sultan adna dzenlenen Takprlzde kongresi
Teblileri. s. 113-129; Vehbi Ecer. Takprlzade Ahmed sameddin EIendinin Zaman Ve Haya-
t. Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits. Gevher Nesibe Sultan adna dzenlenen
Takprlzde kongresi Teblileri; s. 5-8; Ali Uur. Takprzde sameddin Ebul-Hayr
Efendi Hayat, ahsiyeti, Eserleri ve lmi Grleri. Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi.
(Baslmam Docentlik Tezi). s. 1-147; Nuri Soydal. Takprzadenin Miftah al-Saadesinin lm
al-Kraa, Maharic al-Huruf val-Alfaz, lal al-Kraa lm Rasm al-Kitabat al-Kuran, lm adb
Kitabat al-Mushaf adl Fasllarnn Tenkidli Metin ve Tercmesi. (Baslmam Yksek Lisans Te-
zi). stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Arap Fars Filoloiisi Blm. s. 8-12; MustaIa Necip Yl-
maz. Takprlzade ve es-Saadetl-Fahire fi Siyadetil-Ahire Adl Eseri. (Baslmam Yksek
Lisans Tezi). Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi. s. 7-25; Ahmet Srn. Takprizade Ahmed
Efendinin Tefsir Risaleleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstits. stanbul 2002. s. 22-31. 53-56; Mnir Aktepe. Takprzde. A. XII/. s. 41-46.

124
MelliIin eserinin bir nshas Sleymaniye Ktphanesi. Carullah blm. 2098
numaral ksmda bulunmaktadr. Arapca olarak kaleme alnmtr. Eser drt varaklk k-
sa bir eserdir. Eserde. adndan da anlalaca zere. kitap ve Kurn kavramlar zerin-
de geni bir bicimde durmutur. Kurn kelimesinin lgatte kraat manasnda mastar bir
kelime olduu. daha sonra rIen kitap manasnda kullanldna deinmi. daha sonra
besmelenin ayet olup olmad. Kurndan saylp saylamayaca konusunu ve bu ko-
nuda limlerin grlerini de ekleyerek acklamalar yapmtr. Ayrca Kurn harI ve ke-
limeleri ile Kurna abdestsiz dokunmann haraml konusuna da deinmitir.

125
Takprzde (.968/1561). Risale Ii Mana tlakl-Kitap vel-Kurn. ilk varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Carullah EIendi blm. no: 2098.

126

Takprzde (.968/1561). Risale Ii Mana tlakl-Kitap vel-Kurn. son varak.
Sleymaniye Ktphanesi. Carullah EIendi blm. no: 2098.

127
c- Tosyev
Fatih devri limlerinden olup Tosyaldr. Bursada veIat etmitir. Kabri Set ba-
ndan Celebi Sultan Muhammede giden caddenin sa taraInda ve adna yaplan mescit
haziresindedir. Hediyyetl-riInde gecen. lm tarihi 924/1518 olarak verilen ve ese-
rinin ismi Risletl-dbiyye olarak belirtilen
79
eyh Nasuh b. Ali b. smail et-Tosyev
er-Rm ile ayn kii olup olmadna dair bir bilgi elde edemedik.
Eserleri; LetiI-i rbil-Kurn. erhu Avmil-i Crcn. erhu Kavidil-rb.
Muarreb-i KIiye. el-Vesil vel-Vesit.
80
MelliI. bizim de incelediimiz bu eserini
h.884/1480de Muharrem aynn ba ile sonu arasnda yazdn kaydetmektedir. Ayrca
yaptmz aratrmada melliIin Sleymaniye Ktphanesinde bulunan ve Bursal
Mehmed Tahir EIendinin vermi olduu bu eserlerinin yannda birkac eserine daha rast-
ladk. Bu eserleri; Hdid-Dlln ve Nrul-Mhtedn
81
. Hulsatl-rb alel-Misbh
82
.
el-Miet Kmile Ii erhi Mieti mile
83
ve Muribul-Misbh
84
tr.
Eseri: el-Vesail vel-Vesit
MelliIin eserinin bir nshas. Sleymaniye Ktphanesi AyasoIya blm 4347
numaral ksmda yer almaktadr. Eser 136 varaktr. Arapca olarak kaleme alnmtr.
Biz de aratrmamzda buradaki nshadan Iaydalandk.
MelliI el-Vesil vel-Vesait adl eserini on vesileye ayrmtr:
lk vesilede; sahabe. tabin. tebeutabiinden olan mIessirler. KIe ve Basra
kurras. meani ve lgat ile uraan ulemann isimleri. mIessirlerin zellikleri konularn
ilemitir.
kinci vesilede; aere-i mbeere. sahabelerin mertebe ve saylar konularn i-
lemitir.

79
Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 494.
80
Takprzde. e-ekikun-Numaniyye. s. 209-210; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 321.
81
Sleymaniye Ktphanesi. Esad EIendi blm. no.3613.
82
Sleymaniye Ktphanesi. Fatih blm. no. 4869.
83
Sleymaniye Ktphanesi. Reisl-Kttab blm. no. 1032.
84
Sleymaniye Ktphanesi. Serez blm. no. 3333.

128
cnc vesilede; hadisin ksmlar ve hkmleri konusunu ilemitir.
Drdnc vesilede; nebi ve resullerin saylar. Allahn gnderdii kitaplarn say-
s. Kurnn sre. ayet. kelime ve harI saylar. mekk ve meden olan ayetler. Kurnn
nazm ve teliIi. nsih ve menshu. yedi harI zere inii konularn ilemitir. Bu konular
hakknda melliIin belirttii ayrntlar verecek olursak; Abdullah b. Mesd. Ata b.
Yesr ve Kelbye gre sre. ayet ve harI saylar hakkndaki rivayetleri aktarm. Mek-
kede ve Medinede inen ayetleri tek tek saymtr. Seksen be mekk ve yirmi sekiz me-
den ayet olduunu belirtmi. krk c srede nsih ve mensh ayet yoktur deyip bu sre-
lerin isimlerini tek tek vermitir. Daha sonra Kurn- Kerimde neshin c yn olduu-
nu belirterek bu ynleri acklamtr.
Beinci vesilede; Kurnn isimleri ve mukaddemt konularn ilemitir. lk k-
smda Kurnn otuz adet ismini aktarmtr. Mukaddemt ksmnda ise; teIsir. tevil.
mana. tenzil. vahiy. kelm. kavil. kitap. Furkan. Kurn. sre. ayet. kelime ve harI kav-
ramlarn ele almtr.
Altnc vesilede; harIlerin mahrecleri. itikak. anlamlar konularyla srelerin
banda bulunan hurI-u mukattaa konusunu ilemi. bu harIler hakknda c yn bulun-
maktadr deyip bu ynleri acklamtr. Ayrca hurI-u mukattaann inme sebepleri ve
teIsirlerini de aktarmtr.
Yedinci vesilede; ebced hevvez harIleri ve dillerin vaz. Azil. Rd. smail. Ruh.
Sidretl-Mnteh gibi bir takm isimlerle ilgili bilgiler vermitir.
Sekizinci vesile de; Sbhanekallahmme ve bi hamdik hakkndadr.
Dokuzuncu vesilede; istiaze konusu ile yedi harI ve rey meselesini ilemi ve
son vesileyi de Fatiha sresine ayrmtr. Bu blmde Fatiha teIsiri hakknda dier n-
l teIsirlerden alntlar yapmtr.
zet olarak. melliI eserinde teIsir ile ilgili ve mIessirin bilmesi gerekli olan
usl konularn ksa da olsa vermeye calmtr. Eserin bir Fatiha teIsiri olduunu sy-
lemek oldukca gctr. Cnk hem Fatihann teIsirine ayrd ksm dier konulara

129
ayrd ksmdan oldukca az. hem de Fatiha teIsirini dier teIsirlerden alntlar yaparak
oluturmutur. Bu ynden de dier melliIlerden ayrldn syleyebiliriz. Eserin bu
zellii nedeniyle yerinin tespiti konusu da sorun tekil etmektedir. Eer bir Fatiha teIsi-
ri olarak nitelendirilse. o zaman TeIsir Usl Olarak Osmanl TeIsir Mukaddimeleri
blmnde ele almamz gerekirdi. Fakat eser Fatiha teIsirinden cok usul konularna ar-
lk vermitir. Salt usl de icermediinden mstakil olarak yaplan calmalar blmnde
ele almayp bu ksmda incelemeyi daha uygun bulduk.

130
Tosyev. el-Vesil vel-Vesit. ilk sayIadan bir grnm.
Sleymaniye Ktphanesi. AyasoIya Blm no:4347.

131
Tosyev. el-Vesil vel-Vesit adl eserden bir grnm.
Sleymaniye Ktphanesi. AyasoIya Blm no:4347.

132
d- Hasan Hsn
Eserin ilk sayIasnda bu rislenin 326/1908 senesinde yazld belirtilmektedir.
Ek olarak melliI hakknda yle bir bilgi verilmektedir:
MelliI ve muharriri yavern- hazreti padihden ktphane-yi Hmayun
mlkneye memur piyade yzbas Hasan Hsn.
Sicill-i Osmnide Hasan Hsn Bey adnda bir zat yer almaktadr. Fakat bu
eserde ad verilen zatn lm tarihi 1296/1879 olarak belirtilmitir.
85
Ayrca Osmanl
MelliIlerinde de Hsn EIendi isimli ve eyhlislam olduu belirtilen bir zat bulun-
maktadr. Bu zatn lm tarihi 1331/1912 olarak verilmitir. Tarih uygun olmakla bera-
ber bu zatn EvkI- Hmyun Kadl ve Yemen MIettilii yapt belirtilmektedir.
86

Dolaysyla bu kiiler Iarkl olmaldr. Ayrca wikipediada Reid Sreyya ile ilgili veri-
len bilgilerde babasnn ismi Hasan Hsn olarak verilmektedir:
Reid Sreyy Bor'da domutur. Asl ad Ahmed Raid'dir. Babas alaydan
yetime Yzba Hasan Hsn'dr. Babasyla beraber bulunduu Girid'te ilk -
renimini ve Mersin Rtiyesinde orta renimini yaptktan sonra Kuleli Askeri
Lisesi'ne girdi..
87

Bunun dnda hayat hakknda daha Iazla bilgi elde edilememitir.
Eseri: Cevhir-i Celle-i Kurniyyenin Tadd
MelliIin rislesinin bir nshas Sleymaniye Ktphanesi. Tahir Aa Tekkesi.
742 numaral ksmda bulumaktadr. Aratrmamzda. mevcut bu nshadan Iaydalandk.
Risale be varak halindedir ve Osmanlca olarak kaleme alnmtr.
lk sayIada melliI eserini vcuda getirmek icin uzun zaman urap byle kck
boyutlu bir eser yazdn belirterek risalesi ile ilgili bilgiler vermektedir. Eseri genel iti-

85
M. Sreyya. a.g.e. C:II; s. 172.
86
Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 336.
87
(Cevrimici) http://tr.wikipedia.org/wiki/Reid_Sreyya, 22.12.2006.

133
bariyle tablo eklinde dzenlemi ve ksa bilgilerle Kurnn ayetlerinin says. sreleri-
nin says. laIz- cellin says. kelime. harI ve noktalarnn says. ebced hesabyla
Kurnn umum harIlerinin says. ecz- cemle ve ahzb- mbareke. Kurnn
mukattaa harIlerinin miktarn gsteren bir cetvel. Kurnn ortas -hesaplanma ekille-
rine gre deiiklik gstermektedir-. Kurnn nsih ve mensh itibariyle sureleri -Bu
blmde sreleri drt ksma ayrm. birinci ksm asla nsih ve mensh bulunmayan s-
reler. ikinci ksm nsih ve mensh olanlar. cnc ksm yalnz mensh olanlar. dr-
dnc ksm yalnz nsih olanlar. lk ksmda krk c. ikinci ksmda yirmi be. cnc
ksmda krk ve son ksmda da alt sre saymtr-. son olarak da besmeledeki ba hak-
knda birkac sz ekleyerek risalesini sona erdirmitir.

134
Hasan Hsn. Cevhir-i Celle-i Kurniyyenin Tadd.ilk varak.
Sleymaniye ktphanesi. Tahir Aa Tekkesi. no: 742.

135
Hasan Hsn. Cevhir-i Celle-i Kurniyyenin Tadd. son varak.
Sleymaniye ktphanesi. Tahir Aa Tekkesi. no: 742.

136
e- Cemleddin Aksary (.791/13889)
Muhammed b. Fahriddn Cemleddin Aksary. nisbesinden de anlalaca ze-
re Aksarayldr. Doum tarihi hakknda kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamakta-
dr. I. Murat devrinde din. edeb ve akl ilimler alannda ne kavuan bir limdir. Aksa-
rayda yaam ve ilm Iaaliyetlerini burada srdrmtr. Hem soyu hem de takip ettii
tedris usl Fahreddin Rziye dayanmaktadr. Kendi dneminde ise Ceml nisbesiyle
tannmtr. Aksarayda Zincirli Medresesinde mderrislik yapmtr. O dnemde bu
medreseye ancak Cevhernin Shh adl lgatini ezbere bilenler alnmtr.
rencilerini c ksma ayrarak ayr ayr ders anlatmtr. Bunlar; yryerek ders
yapanlar Meiyyn. medresenin revaklarnda toplananlar. Revkyyn ve medre-
senin icinde ders yapanlardr. Aristonun da bu ekilde yryerek ders anlatt rivayet
edilmektedir. Cemleddin Aksary bu metotla bircok renci yetitirmitir. Bunlar ara-
snda Molla Fenri ne ckan isimlerdendir.
Seyyid eriI el-Crcn de Aksarynin nn duyarak rencisi olmak icin yo-
la ckm. yolda Aksarynin erhul-zh adl eserini incelemi Iakat eserin aslnn
erhten daha iyi anlaldna. dolaysyla onun ilminin yetersiz olduuna kanaat getirip
dnmek istemise de grt kimselerden Aksarynin daha cok ders okutmada baa-
rl olduunu renmi ve verdii karardan vazgecerek yoluna devam etmitir. Aksa-
raya geldii gn Aksarynin veIat haberini duyunca burada karlat Molla Fenr
ile Msra gitmitir.
Aksary zh kitabn erh ettiinde asl metni krmz kendi erhini de siyahla
yazdndan Crcn erh ksmnn azlna kinaye olarak sr etine yer yer konmu
kara sinek gibi benzetmesinde bulunmutur. Zaten zh kitab ack yazldndan cou
konunun ayrca acklanmasna gerek kalmamtr. Asl metnin krmz yazlmas da bu
sebepledir.
Aksary teIsir. hadis. Ikh. ahlak. edebiyat ve tp alanlarnda eserler teliI etmi-
tir. Kendisi hakkndaki bilgilerin azl lm tarihinde de muhteliI bilgilerin bulunmas-

137
na yol acmtr. Haiye al KeI. Halll-Mucez. KeIul-rb ve Esile ve Ecvibe
eserleri ne ckan baz eserlerindendir.
88

Eseri: el-Esile vel-Ecvibe fi Ulmit-Tefsir vel-Hadis
MelliIin eserinin bir nshas Sleymaniye Ktphanesi Fatih blm 99 numa-
ral ksmda yer almaktadr. Biz de aratrmamzda bu nshadan Iaydalandk. el-Esile
vel-Ecvibe Ii Ulmit-TeIsir vel-Hadis adl bu eser Farsca olarak kaleme alnm olup
toplam krk dokuz varaktr. Bu varaklardan ilk otuz bei teIsir ilmi ile alakaldr.
Risle. isminden de anlalaca zere. soru cevap eklinde hazrlanmtr. Eser-
de iki blm bulunmaktadr. lk blm teIsir ilmine. ikinci blm ise hadis ilmine ayrl-
mtr.
lk blmde Ftiha Sresinden balayarak ceitli ayetler yorumlanmtr. Ayetle-
rin yorumlanmasnda ayetlerin tertip sras gzetilmemi. deinilecek konuya gre baz
ayetler atlanarak konular ilenmitir. Buna mukabil secilen ayetlerde sre sralamas gz
nnde tutulmutur. Mesela Ftiha sresinden sonra Bakara sresine gecilmi. dorudan
l-i mrn sresindeki ayetlere gecilmemitir. Eser bir usl eserinden cok baz ayetlerin
ele alnd ve ayetlerde gecen konularla ilgili olarak bir takm usl konularna ve teIsir
ile ilgili baz konulara yer verildii bir calma niteliindedir. Bu konulara rnek olarak
mukattaa harIleri hakknda yaplan acklamalar verebiliriz.

88
Takprzde. e-ekaikun-Numaniyye, s. 17-19; Takprzde. Mifth. C:II. s. 125; Ktip Celebi.
a.g.e. C:I. s. 36. 210. C:II. s. 1192. 1479. 1544. 1545. 1601. 1900; bnl-md. a.g.e. C:VII. s. 209;
Leknevi. a.g.e. s. 315; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 291; Brockelmann. Suppl. C:II. s. 328;
Bilmen. a.g.e. C:II. s. 569; Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 165; A.Advar. a.g.e. s. 25-26;
Uzuncarl. Osmanl Tarihi. C:II. s. 544. 632. 648. 665; Nveyhiz. a.g.e. C:II. s. 484; I.MelikoII.
Diaml ad-Dn Aksary The Encyclopedia of Islam, New Edition (1965). C:II. s. 419-420; Musta-
Ia z. Cemleddin Aksary. DA. C:VII. s. 308.

138
Cemaleddin Aksary(.791/13889). el-Esile vel-Ecvibe Ii Ulmit-TeIsir vel-Hadis.
eserin ilk sayIasndan bir grnm.
Sleymaniye Ktphanesi. Fatih Blm. no: 99.

139
6- Eserleri bulunamayan mfessirler
Aada isimlerini vereceimiz mIessirlerin eserleri kaytlarda yer almasna
ramen. yaptmz aratrmada ktphanelerde bu eserlerin kaytlarna ulaamadk.
Seyyid eyh Sleyman Hoca. 'cz- Kurn.
HanI brahim EIendi. er-Rsih fil-Mensh ven-Nsih.
Haririzde smail ibni-eyh Muhammed EIendi. Minhcul-Beyn fi
Tefsiri Lgatil-Kurn.
MustaIa ibni Abdurrahman zmir. Tuhfetl-Emin fi Vukfi Kurnil-
Mbin.
KIiyeci. Risle fi lmit-Tefsir ve Vuchil-Krt.
Sadreddinzde. eyhlislam Sadk Mehmed b. Feyzullah. et-Tahrirt -
teIsirle ilgili bahislerden oluan bir eser-.
Yeniehirli Carullah Veliyyuddin b. MustaIa. el-Furkn -Kraat. irab ve
Tabakt- Kurradan bahseden bir eserdir.- ve rbul-Kurn adl eserle-
ri vardr.
Mstakimzde. stanbullu Sleyman Sa'deddin b. Abdurrahman. Esmi-i
Kurn- Kur'an'n isimlerini acklayan c beyitlik bir risaledir.-
Bergamav. Bergamal eyhzade brahim b. Kara MustaIa. Talikt fit-
Tefsir.
Terzzde. Manastrl Terzizde Mahmud. Risale fit-Tefsir.
Davud Karsi. Karsl Davud b. Mehmed. Risale fit-Tefsir.
Seyyid Abdsselam. Mardinli Seyyid Abdsselam b. mer b. Mehmed.
Risale fi'r-Red ale't-Tinine fi 'cazi'l-Kurn
Aluddin Ali b. Abdurrahman el-Mardin. arbul-Kurn.

140
MustaIa b. Hayreddin er-Rm. el-Ebh ven-Nezire dair bir eseri var-
dr.
Ali Celebi znik. Hurful-Fevtih.
Gazzizde AbdllatiI. Kitbun-Nsih vel-Mensh.
brahim Celebi. tefsir ilmine mteallk bir risale.
Ali b. Muhammed el-Mara. et-Tbyn fi Tefsiri Garibil-Kurn.
Ali b. Osman et-Trkman. Behcetl-Edb f Beyni m f Kitbillhil-
Aziz minel-arb.

141
C- MAKALELER
Bu blmde teIsir usl ilmi hakknda yazlan makalelerden Srt- Mstakim ve
Sebilurred dergilerinde yer alan makaleleri rnek olarak sectik ve bu makaleleri Iihrist
eklinde aktardk.
1- Srt- Mstakimde Bulunan Uslle lgili Makaleler Fihristi
89

Konu Cilt Say Ay Yl SayIa
cz- Kur'n (Musa Ka-
zm)
1 7 9 1324 107-108
cz- Kur'n (Ebu Fazl
seyyid Mehmed Nesib)
1 3 8 1324 41-42
cz- Kur'n (Mehmed
Ferid)
2 35 4 1325 136-138
Resm-i MushaI
(Yunuszade Ahmed Veh-
bi)
2 52 8 1325 412-414
2- Sebilurredta Bulunan Uslle lgili Makaleler Fihristi
Konu Cilt Say Ay Yl SayIa
Ahmed Hamdi Aksekili
(cev.) Muhkem Mteabih
10 245 5 1329 182-184
Ahmed Hamdi Aksekili
(cev.) Muhkem Mteabih
10 247 5 1329 212-215

89
Abdullah Ceyhan. Srt- Mstakim ve Sebilurred Mecmualar Fihristi. Diyanet Yaynlar Ankara
1991.

142
Cem-i Kur'n. M.Kamil.
(Vahiy Katipleri)
21 528-529 5 1329 60-61
(Vahiy Katipleri)
21 532-533 6 1329 93-95
(Vahiy Katipleri)
21 534-535 6 1329 107-109
(Vahiy Katipleri)
21 536-537 6 1329 124-125
(Vahiy Katipleri)
21 538-539 6 1329 146-147
Esrar- Kuran, Mu-
kaddime, Kur'nn Tek-
lif ve Maksd

Abdlaziz Cavu (yaz.)
Mehmed evket (Cev)
14 368 8 1334 253-254
Esrar- Kuran. Mukad-
dime. Kur'nn TekliI ve
Maksd
15 365 8 1334 1--3
Maksd
15 366 8 1334 21-22
Maksd
15 367 8 1334 45-47

143
(Kur'nn Eslib ve
bart)
15 368 9 1334 63-65
(Kur'nn Eslib ve
bart)
15 369 9 1334 82-84
(Kur'nn Eslib ve
bart)
15 370 9 1334 102-103
(Kur'nn Eslib ve
bart)
15 371 9 1334 121-123
(Muhkem. Mteabih.
Tevil)
15 372 10 1334 138-139
(Muhkem. Mteabih.
Tevil)
15 373 10 1334 157-159
(Muhkem. Mteabih.
Tevil)
15 374 10 1334 177-180
(Nesih Bahsi) 15 375 10 1334 198-200
Tefsir-i Kur'n- Ke-
rim:Mukaddime,Kur'n'
n Keyfiyet-i Nzul

Mehmed evket (Cev)
14 342 5 1331 25-27
Kur'n'n Kitabet ve Tilvet
irtibat ile KeyIiyyet-i Cem'i
14 343 6 1331 33

144
Kur'n'n Kitabet ve Tilvet
irtibat ile KeyIiyyet-i Cem'i
14 344 6 1331 41-43
Kur'n'n Kitabet ve Ti-
lvet irtibat ile KeyIiyyet-i
Cem'i
14 345 6 1331 49-53
Kur'n'n Kitabet ve Ti-
lvet irtibat ile KeyIiyyet-i
Cem'i
14 346 8 1331 57-60
Tefsir-i Kur'n- Ke-
rim: Mukaddime,
Kur'n'n Yedi Harf
zerine Nzul Bahsi

Mehmed evket (Cev)
14 347 8 1331 65-68
Ayetlerin Yekdierine
Olan Mnasebet ve rtibat
14 348 9 1331 73-75
Ayetlerin Yekdierine
Olan Mnasebet ve rtibat
14 349 9 1331 82-83

145
II-TEFSRLERNN MUKADDME KISMINDA USLE DAR BL-
G VEREN OSMANLI MFESSRLER
Osmanl mIessirlerinden bir ksm teIsir uslyle ilgili bilgileri teIsir icerisinde
yeri geldii zaman aktarmay uygun grm. bir ksm bu bilgileri ayr bir risle eklinde
teliI etmi. bir ksm da teIsir uslne dair olan bilgileri teIsirinin giriinde vermeyi uy-
gun bulmutur.
Mukaddimeler teIsire bir giri niteliinde olduundan. Molla Fenr haricindeki
mIessirler bu ksmdaki bilgileri zet halinde vererek blm ksa tutmulardr. Bunda
mIessirlerin vakit kaybetmeden Kurn teIsirine gecme dncesinin ar bast. Mol-
la Fenrnin dierlerine gre daha ksa olan bir Ftiha Sresi teIsiri yazmas nedeniyle
blm uzun tuttuu sylenebilir.
A- Molla Fenr (.834/1431)
Asl ad emseddin Muhammed b. Hamza olan Molla Fenr. 751/1350 ylnda
domutur. Doum yeri ve ailesi hakknda kaynaklarda pek Iazla bilgi bulunmamakta-
dr. Fenr nisbesi hakknda ise ceitli grler ne srlmtr. Mverunnehir blge-
sinde ya da Bursa civarndaki Fenr kynden geldiini syleyenler yannda babasnn
Ienercilik yapmas dolaysyla bu nisbeyi aldn syleyenler de vardr.
90

Molla Fenr ilkrenimini babasnn yannda. TasavvuI terbiyesini de babas
vastasyla Sadreddin Konevden almtr. Daha sonra znik Medresesinde bulunan Al-
eddin Ali Esvedin derslerine bir mddet devam etmitir. Hocasyla arasnda gecen ilm
bir tartma nedeniyle buradan ayrlarak Amasyada bulunan Cemaleddin Aksarynin
yanna gitmi ve 778 ylnda ondan iczet almtr. Aksarynin lmnn ardndan
Seyyid eriI el-Crcn ile birlikte Msra gitmi. burada da Ekmeleddin Bbertiden

90
Fenr nisbesi hakknda daha geni bilgi icin bkz. Takprzde. e-ekikun-Numniyye. s. 22; Ay-
dn. a.g.e. s. 46; Stk Glle. emseddin Muhammed B. Hamza Fenrinin Hayat ve Eserleri.
(Baslmam Yksek Lisans Tezi) stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. stanbul 1990. s. 2.

146
ders okuyarak iczet almtr. Daha sonra da Bursaya dnmtr. Kendilerinden ders
ald dier hocalar ise SaIerh. eyh Abdurrahmn b. Ali ve eyh Hmid el-
Kayserdir. Yldrm Bayezid taraIndan Manastr Medresesi Mderrislii ve Bursa Ka-
dl ile grevlendirilen Fenr. bu vaziIede on sene kalmtr.
Molla Fenr Msr seyahati dn Karamana uradnda tant Mehmed
Bey ile Karamana gitmi. burada on yl kadar ders verip. sonra Bursaya dnmtr.
Celebi Mehmed zamannda ise tekrar Bursa Kads olmutur. Bu arada 822/1419 ylnda
hac icin Mekkeye gitmi. dnte Kahireye uram ve Meyyed eyh el-
Mahmdnin istei zerine bir mddet burada kalmtr. Bu srada dnemin nde gelen
limleriyle grm. 823/1420 ylnda buradan ayrlp. tekrar memleketine gelerek ka-
dlk grevine devam etmitir. 828/1425 ylnda da II. Murat taraIndan mItlkle g-
revlendirilmitir. Bylece o. baz kaynaklara gre Osmanl dneminin ilk eyhlislm
olmutur.
91

Gzlerinden rahatszlanm. daha sonra bu rahatszlnn gecmesi zerine yce
Allaha kr iIadesi olarak tekrar hacca gitmitir. Dnte Kahireye de urayan Molla
Fenr. yine limlerle mtalalarda bulunmutur. Hatta bu mtalalarda limleri imtihan
etmek icin el-Irn Kta Iil-rn lmen adnda bilmecevri yirmi ktadan mteekkil
ve her ktada bir ilimden bahseden bir risale yazmtr. Fakat devrin limleri bu eseri an-
layamam ve hangi ilimlerden bahsettiini czememilerdir. Daha sonra Molla
Fenrnin olu Muhammed ah bu eseri erh ederek babasnn kastettii ilimleri ack-
lamtr.
Molla Fenr. Kahireden dnnden ksa bir sre sonra 833/1430 ylnda veIat
etmitir. O; KIiyeci. bn-i Hcer. emsddin Muhammed b.Ali el-Buhri. Yakup el-
AsIar. Molla Yegn gibi limleri yetitirmitir. Msrda Araplara Arapca okutacak ve
buradaki ulem ile tartmalara girebilecek seviyede Arapcaya hkim. hicri sekizinci
asr balarnda akl ve nakl riyaseti elinde bulunduran. yalnz kendi dnemini deil ken-
dinden sonraki dnemleri bile etkileyebilen byk bir limdir. Hatta ondan sonra gelen

91
Takprzde. e-ekikun-Numaniyye. s. 23; Leknevi. a.g.e. s. 167. Suyt. Buyetl-Vut. C:I. s.
98. Mstakimzde. a.g.e. s. 4.

147
limler vlrken nirengi noktas olmutur. Arabistanl bir limi ilm tartmada alt eden
Kad Hzr Bey (.863/1460) vlrken Fenrden sonra Arapcay onun kadar iyi bilen
birisi gelmemitir. denmitir.
Molla Fenr tasavvuIa byk bir ilgi duymutur. Babasndan ald ilk eitim.
hayat boyunca onu etkilemi. tasavvuI erbbna kar hususi alaka gstermi ve dostluk-
lar kurmutur. Babasndan Ekberiyye. AbdllatiI Kutsden Zeyniyye. Hmid Kayse-
rden Erdebiliyye tarikatlarnn adb ve inceliklerini renmitir. Ayrca o. Osmanl
ulem kolunu Fahreddin er-Rziye balayan orta Asya ekolnn de temsilcisi olmutur.
Molla Fenr bn-i Arabye de deer vermi ve onun Fussul-Hikem adl eserini okut-
mutur. Fakat bu eseri okuttuu icin de ayplanmtr.
92
Leknevnin onun hakknda sy-
ledii u cmleler onun ilmi kiiliini en gzel ekilde ortaya koyar:
Byk imam. byk melliI. nakl ilimlerde devrinde tek. akl ilimlerde de
akranna galip. edebiyatta zamannn eyhi. ilm-i hilIta ve mezhepte asrnn
mctehididir. Sekizinci asrda her biri ayr ayr ne ckm drt nderden birisi-
dir. Bunlar; Ikh ve hadis alannda bircok eser sahibi eyhuddn bn-il-
Mulakkn. el-Kms Iil-La sahibi Mecidddin e-rz. hadis alannda
Zeynuddn Irk ve akl ve nakl tm ilimlerdeki derin kavrayyla emsuddn
Fenr.
93

Seksen c yl yaayan ve yz akn eser yazan bu nl melliIin nemli belli
bal eserleri unlardr; Fatiha TeIsiri. KeIa Fatiha ve Bakara sresinin 133. ayetine
kadar yazd hiye. Hiye-i Hrzl-Emn Iil-Kraatis-Sebil-Mesn. Fusll-
Bedyi. erhul-Ferizis-Sirciyye. Tahkiku Hakikil-Eya ve Dekikil-Ulm. el-
Fevidul-Fenriyye. Talikt al erhil-MevkI.
94
Bunun dnda kendisine nispet edi-

92
Suyt. Buyetl-Vut. C:I. s. 98.
93
Leknevi. a.g.e. s. 274.
94
Takprzde. e-ekaikun-Numaniyye. s. 22-29; Ktip Celebi. a.g.e. C:I. s. 184. 647. 648. 867. 882.
C:II. s. 1299. 1655. 1894; Mstakimzde. a.g.e. s. 3-5; Leknevi. a.g.e. s. 274; emseddin Sami. a.g.e.
C:V. s. 3436; Bursal Mehmed Tahir. a.g.e. C:I. s. 313; Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 188;
Brockelmann. GAL. C:II. s. 303-304. Suppl. C:II. s. 328-329; M.Sreyya. a.g.e. C:III. s. 159; Seyit Ali
Kahraman. Ahmet Nezih Galitekin. Cevdet Dada. a.g.e. s. 283-287; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 590; Zirikli.
a.g.e. C:VI. s. 342; Nveyhiz. a.g.e. C:II. s. 525; Ednevi. a.g.e. s. 317; A.Advar. a.g.e. s. 3-4;

148
len nmzecl-Ulm ve Hiye al erhil-MiIth lis-Seyyid adl eserlerin de ona ait
olmad. ilkinin olu Mehmed aha ikincisinin de Ali Fenr veya Ali b. Fenrye ait
olduu tesbit edilmitir.
95

Eseri: Aynul-Ayn
MelliIin bu eseri 1325/1908 senesinde RIat Bey Matbaasnda baslmtr. Biz
de calmamzda baslan bu eserden Iaydalandk.
96

Fenarnin Aynul-Ayn ad eseri bir Fatiha Sresi teIsiridir. Eserin mukaddime
ksmnda teIsir uslne dair baz bilgiler verilmitir. MelliI eserine drt bbtan oluan
bir mukaddime ile balamtr. Bu bblar da Iasllara ayrlarak konular daha geni bir e-
kilde ilenmitir. Ayrca eserinde Selcuklular zamannda yaam ve Fatiha TeIsiri bulu-
nan Sadreddin Konev (.672/1273)den de alntlar yapmas nem arz etmektedir.
lk bb teIsirin snrlarna dairdir. Birinci bbn ilk Iasl teIsir ilminin tariIi ve
deerlendirilmesi. ikinci Iasl teIsir ve tevil hakkndadr. TeIsirin. Hz. Peygamber (sav)
ve ashbdan gelen rivayetlerle. tevilin ise Arapca kurallar hasebiyle olacan belirt-
mi. teIsir ve tevil kavramlarn ceitli limlerin bu konudaki acklamalaryla aktarm.
TeIsir kelimesinin mehazn. tevilin iyi ve kt yanlarn acklamtr.
cnc Iaslda teIsir ve tevil zerinde calmann caiz olup olamayaca konu-
sunu ilemitir. Burada KIiyecinin et-Teysr Ii Kavidi ilmit-TeIsir adl eserinden
alnt yaparak tevilin ancak sahih rivayetle mmkn olabileceini iIade etmi. rey ile

Uzuncarl. Osmanl Devletinin lmiye Tekilat. C:II. s. 188; Abdlkadir Altunsu. Osmanl eyh-
lislmlar. Ayyldz Matbaas. Ankara 1972. s. 1-3; Edip Ylmaz. Molla Fenari: Muhammed b.
Hamza b. Muhammed el-Fenri: Hayat, ahsiyeti, Eserlerinin stanbul Ktphanelerindeki
Yazma Nshalarnn Tavsifi. (Baslmam Lisans Tezi). stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Arap-Fars Filoloiisi Blm. stanbul 1975. s. 1-64; Glle. a.g.e. s. 1-104; ZlIikar Durmu.
emsddin Muhammed b. Hamza el-Fenrinin Hayat ve Aynl-Ayn Adl Eserinin Tahlili
(Baslmam Yksek Lisans Tezi). Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits; Aydn. a.g.e. s. 43-
79; MustaIa Akar. Molla Fenr ve Vahdet-i Vcd Anlay Muradiye Kltr VakI. Ankara
1993; brahim Hakk Aydn. Molla Fenr. DA. C:XXX. s. 245.
95
Glle. a.g.e. s. 75-76.
96
emseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed Fenr. Aynl-Ayn: Tefsirl-Ftiha. Dersaadet:
RIat Bey Matbaas. 1325.

149
acklama yapmann doru olmadn. Hz. Peygamber (sav)in bu konudaki hadislerini
vererek acklamtr.
Drdnc Iasl teIsirin zhir ve btn olarak isimlendirilen ynlerini bilme hak-
kndadr. Bu ksmda zhir. btn. hadd ve matladan ne kastedildiini limlerin grle-
riyle birlikte iIade etmi. daha sonra besmelede mana dzeninin temsili hakknda bir ek
yazmtr. Bu ekte Besmelenin umum-husus yolu olmak zere iki rahmeti vardr. diye-
rek bunlar acklamtr.
Be ve altnc Iasllar. incelediimiz nshada
97
bulunmamaktadr. Molla Fenri
hakknda calma yapm olan Stk Gllenin inceledii nshalarda. beinci Iaslda teIsir
ilmini renmenin Iarz- kiIye olmas konusu ve altnc Iaslda da ilk mIessirler ve k-
sa biyograIilerine dair bilgilerin yer ald aktarlmaktadr.
98
Ayrca besmele hakkndaki
tetimme de. Stk Gllenin. inceledii nshalardan yola ckarak verdii bilgiler arasnda
bulunmamaktadr.
99
Bbn sonu. idrkin hakikatlerini. ksm ve yollarn tenbih hakkn-
dadr. MelliI burada. genel anlamda idrak nedir sorusu zerinde durmutur.
kinci bb teIsir ilmine duyulan ihtiyac hakknda olup. ilk Iasl ilme duyulan ihti-
yac ynleridir. MelliI burada teIsire duyulan ihtiyac c ynden ele almtr.
kinci Iasln sonu Iaydal ilimler ve eri ilimlerin tespiti. cnc Iasl da. Kurn
ve srelerinin Iazileti ve Kurn okumann Iazileti hakkndadr. Bu blmde de kitap ve
snnetten rneklerle konuyu ilemitir.
cnc bb teIsir ilminin konusu olan Kurn- Kerim ile ilgilidir. Birinci Iasl
teIsir ilminin konusu olan Kurnn tariIidir. MelliI. bu bbta besmelenin durumu ve
Kurnn tevatren nakli hususlarnda ksa bilgiler vermitir.
kinci Iasl Kurn- Kerimin kll hkmleri hakkndadr. MelliI onun. yedi
harI zere. tevtren ve muciz olarak vahyolunmas gibi diyerek klli hkm kapsa-
mnda verdii bu c zellii acklamtr. Daha sonra vahiy. vahiy ceitleri. vahyin geli

97
emseddin Muhammed b. Hamza b. Molla Fenari. Aynl-Ayn: Tefsirul-Fatiha. Dersaadet: RIat
Bey Matbaas. 1325.
98
Glle. a.g.e. s. 19.
99
Glle. a.g.e. s. 19.

150
ekilleri. inzl ve tenzl kavramlar. ilk ve son inen ayetler. yedi harI meselesi. yedi kra-
at. icaz ve nazm yn konularna deinmitir.
cnc Iasl Kurnn toplanmas. drdnc Iasl da Kurn- Kerimin ceitli
isimleri konularna ayrmtr.
Beinci Iasl Kurnn cz ve ksmlaryla ilgilidir. Czden kast; Kurn- Ke-
rimin sre. ayet. kelime ve harIleridir. Ksmlardan kast ise; mekk-meden. nsih-
mensh. bunun dnda usul- Ikhta acklanan nazm. mana veya beyandaki hakikat.
mecz. hkm. akl. lgav vb. ynleridir. MelliI bu kavramlar sreden balayarak
acklamtr. Kurnn srelerinin says. srelerin tertibi. mekk ve meden ayrm. ne-
sih kavram. neshin sebepleri. hikmetleri. ceitleri. bu konuyu bilmenin gereklilii. iceri-
sinde nsih ve mensh ayetler bulunan sreler ve saylar. Kurnn ayet. sre ve harIle-
rinin says konularna deinmitir.
Drdnc bb teIsir ilminde istimdat hakkndadr. MelliI bu blmde bir kii-
nin. baz konularda lim olsa bile Kurndan bir eyi teIsir icin calmas caiz deil-
dir. diyenlerle caizdir. diyenlerin szlerini irdelemi. daha sonra ulemann ve mme-
tin Iazileti konusuyla teIsirde dier ilimlerden Iaydalanlabilir mi? sorusunu incelemitir.
Kurn- Kerimin engin bir deniz olduunu bu nedenle dier ilimlerden de Iaydanlmas
gerektiini belirtmitir. Bu blmden sonra da istize konusuna gecmitir. Bilahare.
stizenin Tahlili. itikk. teIsiri. stize hakknda eri hkmler. istizenin vacip olup
olmad konularn ileyip besmele ve Fatiha teIsirine gecmitir. Ftiha teIsirinin iceri-
sinde de yine zet olarak nsih ve mensh konusuna deinmitir.
B- Muhammed b. Pr Ali el-Birgiv (.981/1573)
Asl ad Takyyuddin Mehmed olan mam Birgiv. 929/1523 ylnda Balkesirde
domutur. Birgiv diye tannmtr. Dedesi skender EIendi. babas ise zaviye ashabn-
dan ve Balkesirde mderrislik yapan Pr Ali EIendidir.
lkrenimini babasndan tamamlayan Birgiv. ondan Arapca. mantk ve dier
baz ilimler okumu. bu srada da Kurn- Kerimi de ezberlemitir. Babas onu yksek

151
tahsil yapmas icin Semniye Medresesine gndermitir. Birgiv. daha sonra stanbula
giderek Kck emseddin EIendiden ders alm. ardndan da Haseki Medresesine gir-
mitir. Buradayken Ahizde Mehmed EIendinin derslerine de devam etmitir. Hocala-
rndan birisi de Kzl Molla lakabyla tannm olan Rumeli Kazaskeri Abdurrahman
EIendidir. Birgiv. Abdurrahman EIendinin yannda mlazmlk yani bir nevi staiyerlik
yapp ihtisasn tamamlam. daha sonra bir mddet baz stanbul medreselerinde mder-
rislik yapmtr. Kann dneminde hocas vastasyla Edirnede bir nevi eri memurluk
anlamna gelen Kassm- Askerlik grevinde de bulunmutur.
Bu zaman zarI icerisinde yine ders vermeye ve camilerde vaaz verip halk
Kurn ve snnete uymaya carmaya devam etmitir. Kabirler zerine trbe yaplmas.
buralarda mumlarn yaklmas. Kurnn cret karlnda okunmas gibi bidatler ile
kadlar arasnda rvetin yaylmas. zengin cocuklarna cretle ilm payeler verilmesi gi-
bi meru olmayan uygulamalarla da mcadele etmitir. O devirde de uygulanan ve
mam- Azm dneminden beri tartlan parann vakI meselesinde devrin limleri
olan Ebussud EIendi ve Kad Bilalzdenin bunu caiz grmeleri grlerine kar cka-
rak bu konudaki reddiyelerini yazmtr. Bunlar; nkzul-Hlikn. kzun-Nimn ve
Ihmul-Ksrn ile es-SeyIus-Sarm adl risalelerdir. Ebussud EIendinin bu konunun
Iitneye yol acabilecei ve hayrlarn kesilebilecei endiesiyle Birgivyi uyard rivayet
edilmitir.
Halkn bidatler hususundaki durumu onu mitsizlie drm ve bir keye
cekilerek neIis tezkiyesi yapma karar almtr. Kassm- Askerlik grevinden ayrlarak
stanbula gelip Bayramiyye Tarikat eyhlerinden Karamanl Abdullah EIendiye inti-
sap etmitir. Grevdeyken ald 4000 dirhemi sahiplerine tekrar vermek icin Edirneye
gidip delll vastasyla halk davet etmi. paralar deIter kaytlarna gre geri vererek sa-
hiplerinden helallik alm. bulamad kimselerin paralarn da Iakirlere datmtr.
eyhi kendisinin derslerden tamamen ayrlmasna raz olmad icin II. Selimin
hocas Birgili Atullah EIendinin Birgide yaptrd medreseye girmi ve mderrislik
vaziIesine devam etmitir. Atullah EIendi mderrislik vaziIesinde bulunanlar icin ayr

152
imkanlar hazrlam. bedeninde ve gzlerinde rahatszl bulunan Birgivye de ceitli
ilac maddeleri gndermitir. O dnem madd skntlar ceken Birgiv de bu imknlarla
biraz Ieraha ve shhate kavumutur.
mam Birgiv. bundan sonra Birgide Atullah EIendi Drul-Hadisinde mr-
nn sonuna kadar calmtr. Kendini ilmi calmalara adayan Birgivnin hreti artm
ve medrese talebe aknna uramtr. Bir taraItan ders verip. dier taraItan halka vaaz
nasihatte bulunmutur. Artakalan dier vakitlerinde de kitap mutleas ve teliIiyle me-
gul olmutur. Bu yolda birtakm skntlara da dcar olan Birgiv yine de ird Iaaliyetle-
rine devam etmitir. mrnn sonlarna doru stanbula gidip Sadrazam Sokullu
Mehmed Paay memleketteki adaletsizliklerle mcadele etmesi icin uyarmas. baz
haksz menIaatler elde ettii ve grevliler nezdinde nIuz salayarak devlet ilerine ka-
rt gerekcesiyle Atullah EIendiyi bile ikaz onun byle konularda ne kadar hassas
ve tavizsiz olduunun bir gstergesidir.
Birgiv tedris ve ird Iaaliyetlerini srdrrken veba hastalna yakalanm ve
stanbul seyahati srasnda 52 yandayken 981/1573 senesinde yolda veIat etmitir. Ce-
nazesi Birgiye getirilerek burada deInedilmitir.
Birgivnin zellikle ahlk ve Ikha dair eserlerinde kendi dnemindeki din. si-
yas. sosyal ve ahlk meselelere nem vermesi. bu konulardaki grlerini cekinmeden
aktarmas ilm ahsiyetinin en nemli yndr. O son derece drst ve tavizsiz bir ilim
adamdr. Dneminde yaygn olan. teliI edilen bir eseri devlet byne ithaI etme anla-
ynda hicbir zaman bulunmam. aksine gerektiinde onlar eletirmitir. Bunun yann-
da tasavvuIa girmesiyle beraber yine de tekke hayatnda her mesele hakknda kitap ve
snnetten deliller aram. Snn esaslardan sapm ve bidatler oluturmu tasavvuI er-
babn da eletirmekten geri durmamtr. Bu konuda el-Kavll-Vast Beynel-Irt
vet-TeIrt adl eserini kaleme almtr. O. tasavvuIu deil tasavvuI adna ortaya konan
bir yn bidat ve hurIeleri eletirmitir. Hatta rencilerinden Hocazde Abdnnsr
taraIndan kaleme alnan ve Birgivnin yirmi drt saatini anlatan risalede onun youn
bir din ve tasavvuI hayat olduu gze carpmaktadr. O. eserlerinde insanlarn ihtiyac

153
duyduu konular ilemeye zen gstermitir. Kendisi hakknda Ahmet Turan Aslann
yapm olduu deerlendirme onun ilmi kiiliini tam olarak ortaya koyar:
Netice olarak diyebiliriz ki. hayatn vakIedercesine ilim ve ibdetle megul
grdmz mam Birgiv. Osmanl Devletinin bnyesinde. kemalin zevle yz
tuttuu bir devrede. ilm. ictima ve hatta iktisd sahalarda meydana gelmeye
balayan ykl sarsntlarn daha o zaman sezebilen ve bunun mcadelesini ce-
surne verebilen. ilmiyle mil ve Iazlasyla kmil bir zattr.
100

Altma yakn eseri arasnda gnmzde de Arapca renmek icin bavurulan
Avmil ve zhr. et-Tarkatl-Muhammediyye -ki bu eserinin n sadece Anadolu ile
snrl kalmam Mekke ve Medine ulemlarndan da bu esere vgler yazan kiiler ol-
mutur-. Vasiyetnme. Ziyretl-Kubr. TeIsru Sretil-Bakara. tecvidle ilgili olan ed-
Drrul-Yetm. Risle I Uslil-Hadis ve yukarda da zikrettiimiz nkzul-Hlikn.
kzun-Nimn ve Ihmul-Ksrn ile es-SeyIus-Sarm ne ckan eserleridir.101

100
Ahmet Turan Arslan. mam Birgivi ve Arapa Tedrisatndaki Yeri. stanbul Yksek slam ensti-
ts. (Baslm retim yelii Tezi). stanbul 181. s. 82.
101
Ktip Celebi. a.g.e. C:I. s. 54. 117. 183-184. 214-215. 592. 737. 822. C:II. s. 1017. 1074. 1111. 1246.
1500. 1546. 1737. 2022. 2036. 2037; emseddin Sami. a.g.e. C:II. s. 1284; Bursal Mehmed Tahir.
a.g.e. C:I. s. 284; Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 252; Brockelmann. GAL. C:II. s. 582. 583-586;
Suppl. C:I. s. 645. 683. 742. C:II s. 654-658. 674; M.Sreyya. a.g.e. C:IV. s. 121; Muallim Nci. Es-
mi. s. 83; Serkis. a.g.e. C:I. s. 610; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 472; Zirikli. a.g.e. C:VI. s. 286-287; Kehhale.
a.g.e. C:IX. s. 123; Nveyhiz. a.g.e. C:II. s. 506; Uzuncarl. Osmanl Tarihi. C:III. s. 355; Mehmet
Hulusi ler. mam Birgivi Hayat Eserleri Kabir Ziyareti ve Adab. z-gr Matbaas. stanbul
1969. s. 12-13; Emrullah Yksel. Birgivi. Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi. C:II. s.
176; Kasm KuIral. Birgivi. A. C:II. s. 634; Emrullah Yksel. Mslman Trk Alimi Olarak mam
Birgivinin Osmanl Dneminde ve Gnmz Trkiyesindeki Yeri. Yay. Haz. Mehmet eker. Trki-
ye Diyanet Vakf Yaynlar. Ankara 1994. s. 32-37; Arslan. a.g.e. s. 21-167; Arslan. mam
Birgivinin Hayat. ahsiyeti ve Eserleri. Yay. Haz. Mehmet eker. Trkiye Diyanet Vakf Yaynla-
r. Ankara 1994. s. 16-23; Ramazan Ayvall. mam Birgivnin ilm ahsiyeti. Yay. Haz. Mehmet
eker. Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Ankara 1994. s. 24-31; Muhammed b. Pir Ali el-Birgiv.
Vasiyetnamei mam Birgivi, tert. MuzaIIer Ozak. Ergin Kitabevi. t.y.. s. 9-11; Emrullah Yksel.
Birgiv. DA. C:VI. s. 191-194.

154
Eseri:el-Mukaddime fit-Tefsir
102

MelliIin bu eseri. Bakara Sresi 98. ayetine kadar yazlm olan Bakara Sresi
TeIsiridir. Eseri Abdurrahman b. Salih b. Sleyman ed-Dehi tahkikiyle mastr tezi ola-
rak 2004 senesinde baslmtr. Biz de aratrmamzda baslan bu eserden Iaydalandk.
Birgiv. eserine Kurnn tariIi ile balam. daha sonra laIz konusuna dein-
mitir. Kurn laIznn mutlakl. Kurn laIz hakknda mnazara. Kurn kadim sIa-
tyla muttasI olabilir mi? sorusu zerinde durmutur. Ayrca laIz kelam Allahn sIa-
tyla kaim olmaz ancak levh. melek veya nebi ile olur. demek suretiyle bu konulara da
acklk getirmitir. NeIs kelamn sesinin ispat. nasl duyulduu konularna deinerek
dolayl yoldan vahiy zerinde durmutur. Daha sonra laIz-mana Iark. inzl-tenzl Iark
konular ile Kurnn ini keyIiyyeti ve Hz. Peygamber (sav)e inii zerinde durmu.
ardndan teIsirin lgav ve stlh tariIi. tevlin tariIi. tevlde semann gerekli olmay-
. rey ile teIsir. neshin tariIi ve nsih-menshu bilmenin Iaydalar. mekk-medenyi
bilme. istizenin hkm. keyIiyyeti. istize yerleri ve namazda istize konularn ile-
dikten sonra Fatiha Sresi teIsirine gecmitir. Burada da Fatihann isimleri. Fatihann
nzl. besmele ile ilgili birkac kelam edip. Kurnn tevtr. besmeledeki ba.
isimin itikk. gayri msemma olan isim ve cell laIznn itikak konular zerinde
durmutur.
Sonuc olarak. teIsir mukaddimesinin oldukca kolay ve anlalr bir tarzda kaleme
alndn ve melliIin Iazla derine inmeden. verecei bilgileri yzeysel bir tarzda akta-
rp teIsire gecme dncesinin ar bastn syleyebiliriz.

102
MelliIin bu eserini tahkik eden Abdurrahman b. Salih b. Sleyman ed-Dehi. eserin ismini
Mukaddimetl-MIessirn olarak vermitir. Eserin ismi. Birgiviye nisbeti ve daha geni bilgi icin bu
esere mracaat edilebilir. Birgivi. Muhammed b. Pir Ali. Mukaddimetl-Mfessirin. dirase ve tahkik
Abdurrahman b. Salih b. Sleyman ed-Dehi. Medine. Mecelletl-Hikme. 2004/1425. s. 51.

155
C- Srr Giridi (.1313/1895)
Ad. Giritli Muhammed Selim Srr Paa b. Helvaczde Salih Tosundur.
1260/1843'te Girit Kandiye'de domutur. Tahsilden sonra Mahkeme-i eriyye ktipli-
i. Vzer-y Divn katiplii gibi grevler yapp valilie kadar ykselmitir. Kendisi
kymetli eserler yazm. lim. edb. air bir zattr. Son olarak Diyarbakr valisiyken has-
tal sebebiyle stanbul'a gelmiti. 1313/1895 ylnda burada veIat eden Srr Giridi l-
dnde 53 yandayd. Kabri II. Mahmuta ait trbenin avlusunda bulunmaktadr.
Eserleri arasnda; Fatiha Sresi teIsiri olan Srr- Kurn. Furkan Sresi teIsiri
olan Srr- Furkan. Srr- Furkan ve Srr- Kur'an isimli eserlerin hlasas olan Srr- Ten-
zil. Srr- stiva. Srr- nsan. Srr- Meryem. YusuI suresi teIsiri olan Ahsen'l-Kasas gi-
bi Fahreddin er-Rziden tercme ettii eserlerinin yannda. Ruyet-i Bri hakknda Ri-
sle. erh-i Akid ve Hiyelerinin tercmeleri. Nakdul-Kelm Ii Akidil-slm. ru
Milel. Rh. Nrul-Hda Limenihted. Mektbt ve Galatt ve Tabakt ve Adb- M-
Iessirn gibi eserleri bulunmaktadr. Bunlardan Tabakt ve Adb- MIessirn. Sahabe-
den itibaren be tabakada mIessirlerin birkac cmlelik biyograIileri ve son ksmda m-
Iessire gereken ilimler ve teIsirin ksmlarnn yer ald. Nrul-Hda Limenihted ise
cl ilh sisteminin batllna ve bugn elde mevcut olan ncillerin tahriI edilmi oldu-
una dair bir eserdir.
103

Eseri: Srr- Meryem
Srr Paann bu eseri matbudur. Aratrmamzda incelediimiz nsha. Sley-
maniye Ktphanesi Hac Mahmut EIendi blm 298 numaral ksmda yer almaktadr.
MelliI mukaddime ksmnda. sre ve tercme kelimeleri zerinde durmu. sonra
istize ve besmele konular ile teIsir. tevil kavramlar. ilm-i teIsir ve ksa tariIi. tabakt-
mIessirinin ilk be tabakas ve bu tabakalarda ne ckan isimleri aktardktan sonra m-
Iessirin adab konusunu ilemitir. MIessirin bilmesi gereken on be ilmi zikettikten

103
Badatl smail Paa. a.g.e. C:II. s. 395; M.Sreyya. a.g.e. C:III. s. 15-16; Bursal Mehmed Tahir.
a.g.e. C:II. s. 368; Bilmen. a.g.e. C:II. s. 761.

156
sonra. Kurn teIsirinin ksmlarndan olan sadece Allahn bildii. sadece Hz. Peygam-
ber (sav)in muttali olduu ve dier limlerin de bilebildii bilgiler hakknda malmat
vermitir. Daha sonra da Meryem Sresiyle alkal blm olan Srr- Meryeme gecmi-
tir. MelliIin bir de Srr- Kurn isimli bir eseri mevcuttur. Bu eser de Fatihann isimle-
ri ve Fatiha zerine yaplm bir calmadr. Eserde usl bilgileri mevcut deildir.

157
Srr Giridi (.1313/1895). Srr- Meryem. ilk sayIadan bir grnm.
Sleymaniye Ktphanesi. Hac Mahmud EIendi. no:298.

158
D- Bereketzde smail Hakk (.1336/1918)
smail Hakk. 1267/1851 senesinde stanbul Fatihte domutur. Babas sarayda
cuhadarlkla grevlendirilen Elhc Hasan Basri. dedesi stanbul AyasoIya Camii dersi-
mlarndan smail Hakk EIendidir.
Bir yandayken babasn kaybeden smail Hakk. CanIed Hatun ve HaIz Paa
Sbyn Mekteplerinde okumu. hIzn da burada tamamlamtr. Edib Abdullah er-
Rmi. eyh Ahmed Temm. muhaddis ve edip Bingazili Ahmed etvan EIendi. Mder-
ris MustaIa evket EIendi gibi limlerden TeIsir. hadis. Ikh. kelam. tasavvuI ve Arap
edebiyat sahalarnda dersler almtr. Ayrca aere-i takrib okuyarak. kraat icazeti de
almtr. Mlkiye mektebi ve daha sonra DarulInnda bir mddet okumu. Iakat bura-
daki eitimi okulun kapanmasyla yarm kalmtr.
smail Hakknn teliI hayat kck yalarda Nmk Kemalin o dnemlerde c-
kard bret Gazetesinde yazmasyla balamtr. Daha sonra Nmk Kemalin hapse-
dilmesiyle o da hapse girmi. ardndan da 1873 ylnda c yl srecek olan srgne gn-
derilmitir. Halep ve Adana vilyetleri deIterdarl. Akehir Kaymakaml. Beyrut s-
tinI Mahkemesi reislii. ba mddeiumumi. temyiz mahkemesi yelii grevlerinde bu-
lunmu. 1336/1918 ylnda 69 yanda veIat etmitir.
Eserleri arasnda bizim de aratrmamza aldmz Envr- Kurn. Necib-i
Kurniyye. Metlib-i liye. 1327 senesinde kendi hayatna ve dier ilim adamlarnn
hayatlarna ve dnemin olaylarna dair kaleme ald Yd- Maz adl eseri ve Esrr-
Belgat adl eseri bulunmaktadr.
104

Eseri:Tefsir-i erif Envr- Kurn
Eserin mukaddime ksmnda teIsir ile ilgili bir takm ksa bilgilere rastlamakta-
yz. MelliI. slmn ilk ylarnda Kurn belagatinin Arapcann selkasyla anlald
ve hicri cnc asrda teIsire balanldna. ayrca TeIsir ve tevil-i Kurn kavramlar
ile teIsire duyulan ihtiyaca deinip. besmele ve Fatiha teIsirine gecmitir. TeIsirin ileriki

104
Bereketzde smail Hakk. Yd- Mazi. haz. Mmtaz Habib Gven. Nehir Yaynlar stanbul. 1997;
Mehmet Okuyan, Bereketzde smail Hakk. DA. C:V. s. 490.

159
ksmlarnda
105
mteabiht ve nesih konularna da temas etmitir. Buna ilaveten mel-
liI. kitabn ilk ksmnda. bu yazlarn bir ksmnn Srt- Mstakim Dergisinde yaym-
landn da belirtmektedir. Eser tamamlanmam bir teIsir olup yalnzca birinci cildi
yaymlanmtr. Fatihadan sonra Bakara Suresi 142. ayete kadar gelebilmitir.
106

MelliIin bu eserinde. usl konularnn cou bulunmamaktadr. Yukarda da gec-
tii zere. melliI yalnzca teIsir ve tevil kavramlar ve teIsir tarihi zerinde durmutur.
MelliIin bir dier eseri de Necib-i Kurniyyedir. Bu eserinde de Bakara S-
resi yirmi birinci ayetten balayarak ayetleri ele almtr. Tm ayetleri acklamam baz-
larn gecmitir. Mesela Bakara Sresi 21den 284e kadar yazm daha sonra da l-i
mrn Sresine de 103. ayetten balamtr.
Eserini kaleme alma sebebini. Franszca olarak yazlan ve Hz. Peygamber (sav)
hakknda doru bilgilerin verilmedii bir eser okuduunu ve bylelikle bu eseri kaleme
almak ihtiyac duyduunu iIade etmek suretiyle belirtmitir.

105
TeIsir-i eriI Envr- Kurn. s. 82 ve s. 299.
106
Bereketzde smail Hakk. Tefsir-i erif Envar- Kurn, Sebilrread Ktphanesi. stanbul 1331.

160
SONU
Osmanl Devleti. ilme byk nem vermitir. Medrese. sbyan mektepleri ve bu
gibi icerisinde ilim yaplan meknlar ina etmitir. limin toplum ve devlet icin olan
nemini kavram olan devrin padiahlar. icraatlarna medrese actrarak balamlardr.
Bylelikle halkn nn acacak mnevverler yetimi ve devletin beks salanmtr.
Osmanl kendisinden nceki devirde hkm srm olan Selcuklu devletinden byk ve
rnek alnacak bir miras devralm ve bu miras zirveye tamtr. Selcuklu dneminde
ina edilen Nizml-Mlk Medreseleri bu mirasa zemin tekil etmitir. Osmanl devrin-
deki bu atlm sadece slmi ilimler cercevesinde olmam dier ilimlere de nem veril-
mitir. Kurulmu olan DruiI gibi merkezler bunun rnekleridir. Bununla beraber
medrese eitim sistemine kabaca bakldnda slmi ilimlerin ve zellikle de teIsirin ay-
r bir yeri olduu grlecektir. Bunun rnei olarak Bursa ehrinin alnmasnn ardn-
dan aclan medrese ve bu medreseye atanan Davd el-Kayseryi verebiliriz. Cnk
Davd el-Kayser dier ilimler yannda teIsir ilminde de derinlemi bir limdir.
Bu dnemden itibaren zellikle Fatih Sahn- Semn ve Sleymaniye Medreseleri
ile bu ilm Iaaliyet katlanarak artm ve Kanni devrinde zirveye ulamtr. lmi acdan
da bu dnem en cok eser teliI edilen dnem olmutur. Bu devirden sonra ise devlet ba-
znda yaanan durgunluk. gelirlerin azalmas. isyanlar vb. sebeplerle ilm Iaaliyetler de
duraklama dnemine girmitir. Son dnemlere bakldnda da. tablo pek ic acc deil-
dir. Savalarn artmas. nemli lcde gelir ve toprak kaybedilmesi. kuvvetli iktidarlarn
olmay. ilm acdan yeterli dzeyde olmayanlara nemli grevler verilmesi. mderris
ve limler arasnda yaanan makam kavgalar gibi sebeplerle ilm Iaaliyetler de durma
noktasna gelmitir. Fakat bu durum yaplan ilm calmalarn olmad ynnde alg-
lanmamaldr. Osmanl devrinin ykl aamasnda bile bu medreseler Ahmed Cevdet
Paa gibi nemli limler yetitirebilmitir.
Osmanl dnemi teIsir ilmi acsndan da verimli bir dnem olmutur. Medrese-
lerde teIsir derslerine arlk verilmesi. ilk dnemler gz nnde tutulacak olursa teIsir
ve dier ilimler icin Anadolu dna yaplan seyahatler. yine ilk dnemlerde yetimi

161
Cemaleddin Aksary gibi nemli mderrisler. padiahlarn Huzur Dersleri ve muhteva-
snn yine teIsir ve dier slmi ilimler olduu oturumlar tertipletmeleri bata teIsir ol-
mak zere dier slm ilimler icin de bir inkiaI vesilesi olmutur. Bu dnemlerde yeti-
en ve devirlerinin en nde gelen limleri olmu Cemaleddin Aksary. Davd el-
Kayser. Kemalpaazde. Ebussud EIendi gibi zatlar hep bu ilme hizmet etmi ve bu
ilm mirasn birer parcas olmulardr.
Osmanllarda TeIsir usl calmalarna gz attmzda ilk gzmze carpan ki-
i Muhiddin Sleyman b.KIiyecidir. Ele ald konular tm usl bilgilerini icermese de
bu eseri slup ynnden dier usl veya ulmul-Kurn calmalarnda grdmz
metottan biraz Iarkldr. KIiyeciden sonraki dnem teIsir usl icin duraklama dne-
midir. Zerkenin el-Burhn Ii Ulmil-Kurn adl eseri ile Suytnin el-tkn Ii
Ulmil-Kurn adl eserinin medreselerde okutulmaya balanmas bu sahada mstakil
eser veren mIessirleri teIsir ynne kaydrm olacak ki yaptmz aratrma neticesin-
de teliI edilmi olan el-tkn veya bir el-Burhn gibi herhangi bir esere rastlayamadk.
Burada unu da sylemekte yarar vardr; mIessirler teIsir usl ile ilgili bilgilerin co-
unu teIsirlerinde yeri geldiinde aktarmlar veya teIsirlerinin mukaddimelerinde gerek
duyduklarnda bu ilimle ilgili topluca malumat vermilerdir. Bu nedenle bu sahada eser
olmamas bu ilme nem vermedikleri eklinde alglanmamaldr. Ayrca biz bu aratr-
mamzda dorudan teIsir usl kapsamna giren eserleri ve ulmul-Kurna dair eser-
leri aktardk. Bunun yannda eserlerini bulamadmz mIessirlerin de olduu unutul-
mamaldr. Son dnemlere bakldnda da Debreli Vildan Fik ve Bergamal Ahmed
Cevdet EIendi dikkat ceken isimlerdendir. Bunun yannda Kurn- Kermin cem ve
teliIine dair yazm olduu Hulsatul-Beyn Ii TeliIil-Kurn adl eseriyle Ahmed
Cevdet Paa da nemli bir yere sahiptir. Debreli Vildan Fik. eserini baz sebepler y-
znden tamamlayamamtr. Bunun yannda teIsir usl ile ilgili aktard bilgiler zet
mahiyetindedir. Iakat melliI deindii konularn dikkat ceken nemli ksmlarn ak-
tarmaya zen gstermitir. Bergamal Ahmed Cevdet EIendi ise teIsir uslne dair ko-
nulardan bir ksmna deindikten sonra. teIsir tarihi ksmn da eklemi ve bylece ese-
rinde iki ilme de deinmitir.

162
Aratrmamzda bir istisna yaparak. ele aldmz Osmanl melliIleri arasna
Muhammed Zhid el-Kevseryi de dhil ettik. el-Kevsernin veIat tarihine bakldn-
da. balangcta yapm olduumuz ve 1299-1925 tarihleri arasn kapsayan zamann d-
nda olduu grlecektir. Buna mukabil el-Kevseryi. Osmanlnn son devrinde yaa-
m olmas ve eserinin kayp olmas sebebiyle aratrmaya dhil ettik. Zira yaptmz
aratrmalar srasnda kaynaklarda bu eserin ismine Iazlaca deinilmemitir. Ayrca el-
Medhalul-m li Ulmil-Kurn adl eserin bulunup ilim dnyasna kazandrmas umu-
du da bu eseri yaptmz calmaya eklememizdeki en nemli sebeptir.
Calmamzda mstakil usl eserleri yannda Kurn ilimleri hakknda ve tek bir
konu secilerek zerinde callm olan eserleri de inceledik. Bu eserler arasnda da
Kemalpaazdenin czul-Kurn. brahim b. Abdillah b. brahimin Risle Ii
czil-Kurn. el-Karahisrnin Kitbun-Nsih vel-Menshu. Kckahmedzde
Ebbekirin Risletl-Mtebiht ve LtIullah Erzurmnin Risle Iit-TeIsir adl
eserleri muhteva ve konularn ilenii acsndan ne ckan eserlerdir. Bunun yannda ha-
dis ve Kurn ilmlerinden bahseden muhtevasyla Tosyevnin el-Vesil vel-Vesit ve
Cemleddin Aksarynin el-Esile vel-Ecvibe Ii Ulmit-TeIsir vel-Hadis adl eserleri
de dikkat ceken eserler arasndadr.
Aratrmamzda Osmanl Devletinin son dnemlerinde yaymlanan Sebilurred
ve Srt- Mstakim Dergilerini de teIsir usl hakknda teliI edilen calmalara rnek
tekil etmesi acsndan yazlan makalelerin teIsir uslyle ilgili olanlarn Iihrist eklinde
aktardk. Bunun yannda dier gazete ve makalelerde de elbette bu konular hakknda ya-
zlar bulunmaktadr. Fakat biz bu sahaya giremedik. Verdiimiz bu Iihrist ksmn ileride
yaplacak olan calmalara yardmc olaca dncesiyle aktardk. Bunun dnda kay-
naklarda usl bilgilerini icerdiine dair bilgiler bulunan teIsir mukaddimelerini de ince-
ledik ve bu ksmlarda yer alan bilgileri aktardk.
Aratrmamzda ayrca sre ve ayet teIsirlerinin de oldukca cok olduu sonucuna
vardk. Yani tmyle teIsir yazamam veya yazmam mIessirler gerek erh niteliin-
de gerekse mstakil olarak sre ve ayetlere teIsirler yazmlardr. Risle Ii Kavlihi

163
Tel ve Risle I Sreti eklinde balayan bu eserler. ktphanelerde gn yzne c-
karlmay beklemektedirler.
TeIsir ilmi acsndan bakldnda. gnmzde yaplan calmalarn ortak tespiti
Osmanl teIsir sahasnda ilerleme kaydedememi ve bu dnem hep erh ve haiye d-
nemi olmutur. sylemidir. Bu sylemin doruluu yanll konusunu bir taraIa bra-
krsak. bize asl lazm olan. teIsir olsun hadis olsun. her ilim alannda kltr mirasmza
sahip ckmaktr. Aratrmamz da aslnda bu temel Iikir zerine bina edilmitir. Osmanl
baz ynlerde eksik veya hatal davranm olabilir. yenilikten kastedilenin ne olduu tar-
tmaya ack olmakla beraber teIsire herhangi bir yenilik de getirmemi olabilir ama ya-
plan calmalar her zaman bir yenilik ortaya koymak ve bu suretle ne ckmak gayesiyle
yaplmayaca gibi hatadan da uzak olarak dnlmemelidir. Her dnem kendi artlar
icerisinde yorumlanmaldr. Bu yorumlamann yaplabilmesi icin. yaplan calmalar ve
bu calmalarn zerinde durulmas ynnden. hayli eksik olarak gzken tarihi parcalar
akl tutkalyla bir araya getirilmelidir.
Yaptmz calma neticesinde katks az da olsa bu parcalar bir araya getirme-
ye caltk. Ayrca bu calmann da yaplacak olan calmalara yardmc olup. aratr-
maclarn nn acaca dncesindeyiz.

164
BBLYOGRAFYA
ABAY. Muhammed:
-Osmanl Dnemi Mfessirleri. (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
Bursa 1992.
-Osmanl Dneminde Yazlan TeIsir le lgili Eserler BibliyograIyas.
Divan lmi Aratrmalar. Say 6. Yl 4. stanbul 1999.
ABDRRAHM. Amasyal AkiIzde:
-Kitbul-Mecmu fil-Mehdi vel-Mecmu. cev. Doc. Dr. Hikmet
zdemir. Trkiye lmi ctimai Hizmetler VakI Yaynlar. stanbul 1998.
ADIVAR. A.A:
-Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitapevi. stanbul.1982.
el-AKK. Hlid Abdurrahman:
-Usul't-Tefsir ve Kavaiduh. Dar'n-NeIais. Beyrut 1986.
AKPINAR. Cemil:
-HaniI brhim EIendi. DA, XVI. 39.
AKTEPE. Mnir:
-Takprzde. A, XII/. 41-46.
AKN. mer Faruk:
-Bursal Mehmed Tahir. DA, VI. 452.
ALBAYRAK. Sadk:
-Son Devir Osmanl Ulemas (lmiye Ricalinin Tercim-i Ahvali). s-
tanbul Bykehir Belediyesi 1996.
ALTUNSU. Abdlkadir:
-Osmanl eyhlislmlar. Ayyldz Matbaas. Ankara 1972.
ARSLAN. Ahmet Turan:
-mam Birgivi ve Arapa Tedrisatndaki Yeri. stanbul Yksek s-
lam Enstits. (Baslm retim yelii Tezi). stanbul 1981.
-mam Birgivinin Hayat. ahsiyeti ve Eserleri. Yay. Haz. Mehmet
eker. Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1994.
AKAR. MustaIa:

165
-Molla Fenr ve Vahdet-i Vcd Anlay Muradiye Kltr VakI.
Ankara 1993.
ATA. Mehmet MahIuz:
-bn Kemal ve Risale fi czil-Kurn adl eserinin tahkiki. (Ba-
slmam Yksek Lisans Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits. stanbul 1992.
AT. Nevizde Ataullah EIendi (.1045/1635):
-ekaik Zeyli Ati. Yay. Haz. Abdlkadir zcan. Car Yaynlar. stan-
bul 1989.
ATAR. Fahreddin:
-Fkh Usl. Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi VakI Yaynlar.
stanbul 1988.
ATAY. Hseyin:
-Medreselerin Gerilemesi, Medreselerin Istlah, Fatih-Sleymaniye
Medreseleri Ders Programlar Ve cazetnameler, Dergh Yaynlar s-
tanbul 1983.
-Osmanllarda Yksek Din Eitimi, Medrese Programlar cazetna-
meler ve Islahat Hareketleri. Dergh Yaynlar stanbul 1983.
ATE. Ahmet:
-Molla Grn. A. VIII. 406-408.
AYDAR. Hidayet:
-Osmanllarda TeIsir Calmalar. Yeni Trkiye Dergisi. Yl:6. Sa-
y:33. Mays-Haziran 2000.
AYDEMR. Abdullah:
-Byk Trk Bilgini eyhlislam Ebussud Efendi ve Tefsirdeki Me-
todu. Diyanet leri Bakanl Yaynlar. 1981.
AYDIN. Hakk:
-slm Hukuku ve Molla Fenri. ret Yaynlar. stanbul 1991.
-Molla Fenr. DA, XXX. 245.
AYVALLI. Ramazan:
-mam Birgivnin ilm ahsiyeti. Yay. Haz. Mehmet eker. Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar. Ankara 1994.
AYVERD. Samiha:

166
-Bergamal Cevdet EIendi. Kubbealt Akademi Mecmuas. Y:2 S:3.
stanbul 1973.
BABANZDE. Badatl smail Paa (.1338/1920):
-Hediyyetl-Arifin Esmail-Mellifin ve srul-Musannifin, trc. Ki-
lisli RiIat Bilge. tsh. bnlemin Mahmut Kemal nal. Avni Aktuc. MEB.
Ankara 1951.
BABNGER. Franz (.1387/1967):
-Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke. Otto Har-
rassowitz. Leipzig 1927.
BAHCIVAN. Seyyid:
-eyhlislam bn Kemal Paa ve Aruhl-tikadiyye. (Baslm
Doktora Tezi). Darl-Ktbil-lmiyye. Beyrut 1426/2005.
BALTACI. Cahit:
-XV ve XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri. rIan Matbaas. stanbul
1976.
BEREKETZDE smail Hakk (.1336/1918):
-Tefsir-i erif Envar- Kurn, Sebilrread Ktphanesi. stanbul
1331.
-Yd- Mz. haz. Mmtaz Habib Gven. Nehir Yaynlar. stanbul.
1997.
BERGAMALI Ahmed Cevdet Bey (. 1344/1926)
-Tefsir Usl ve Tarihi. haz. Dr. MustaIa zel. Kayhan yaynlar. s-
tanbul 2002.
BLMEN. mer Nasuhi (.1391/1971):
-Byk Tefsir Tarihi ve Tabakt- Mfessirin. Bilmen Yaynevi. s-
tanbul 1973.
BRGV. Muhammed b. Pir Ali (. 981/1573):
-Mukaddimetl-Mfessirin, dirase ve tahkik Abdurrahman b. Salih b.
Sleyman ed-Dehi. Medine. Mecelletl-Hikme. 1425/2004.
-Vasiyetname-i mam Birgivi, tert. MuzaIIer Ozak. Ergin Kitabevi. s-
tanbul.
BRNC. Ali:
-Tarihin Glgesinde Mehir-i Mehleden Birka zat. Dergh Yayn-
lar. stanbul 2001.

167
BROCKELMANN. Carl (. 1375/1956):
-Geschichte Der Arabischen Literatur: Zweite den
Supplementbanden angepasste Auflage, Leiden: E. J. Brill. 1943.
-Geschichte der Arabischen Litterature, Leiden: E. J. Brill. 1943.
BURSALI Mehmed Tahir EIendi (. 1343/1925):
-Delilu't-Tefsir. Hilal Matbaas. stanbul 1324/1906.
-Osmanl Mellifleri 12991915. haz. Ali Fikri Yavuz. smail zen.
Meral Yaynevi. stanbul.
BYK AL HAYDAR EFEND:
-Usl-i Fkh Dersleri. cdal Neriyat. stanbul 1966.
CANAN. brahim:
-Ktb-i Sitte Tercme ve erhi. Akca Yaynlar. Ankara 1988.
CERRAHOLU. smail:
-Tefsir Usl, Trkiye Diyanet VakI Yaynlar. Ankara 2003.
-Tefsir Tarihi. Fecr yaynevi. Ankara 1996.
CEVDET PAA. Ahmed (. 1312/1895):
-Muhtasar Kur'an Tarihi: Hulasatl-Beyan fi Telifil-Kurn. trc.
Ali Osman Yksel. Kltr Basn Yayn Birlii. stanbul 1989.
-Tezkir: 1-12. yay. Cavid Baysun. Trk Tarih Kurumu. Ankara 1986.
CEVHER. Eb Nasr smail b. Hammad el-Farabi (.400/1009):
-es-Shh Tacl-Lua ve Shhul-Arabiyye. thk. Ahmed AbdlgaIur
Attar. Dar'l-lm li'l-Melayin. Beyrut 1990.
CEYHAN. Abdullah:
-Srt- Mstakim ve Sebilurred Mecmualar Fihristi. Diyanet Yay.
Ankara 1991.
CNDOLU. Dcane:
-Cada TeIsir Tarihi Tasavvurunun Kayp Halkas: Osmanl TeIsir Mi-
ras. slmiyat, cilt 2. say 4. 1999.
CRCN. Eb'l-Hasan Seyyid eriI Ali b. Muhammed b. Ali (.816/1413):
-et-Ta'rift, Ahmed Kamil Matbaas. stanbul 1909.
CELEB. lyas:
-Kemalpaazde. DA, XXV. 242.

168
CETN. Abdurrahman:
-Kurn limleri ve Kurn- Kerim Tarihi. Dergh Yaynlar. stanbul
1982.
DALKIRAN. Sayn:
-bn-i Kemal ve Dnce Tarihimiz. Osmanl Aratrmalar VakI. s-
tanbul 1997.
DEMR. Ziya:
-Osmanl Mfessirleri ve Tefsir almalar-Kurulutan X/XVI. As-
rn Sonuna Kadar- Ensar Neriyat. stanbul 2006.
DEMRALP. Yekta:
-Erken Dnem Osmanl Medreseleri. T.C Kltr Bakanl Yaynlar.
Ankara 1999.
DEMRC. Muhsin:
-Tefsir Usl. stanbul 2003.
DURMU. ZlIikar:
-emsddin Muhammed b. Hamza el-Fenri'nin Hayat ve Ayn'l-
A'yn Adl Eserinin Tahlili (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Erciyes
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. 1992.
ECER. Vehbi:
-Takprlzade Ahmed sameddin EIendinin Zaman Ve Hayat.
Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits. Gevher Nesibe
Sultan adna dzenlenen Takprlzde kongresi Teblileri. Kayse-
ri 1989.
el-EDNEV. (Edirnevi) Ahmed Muhammed:
-Tabaktl-Mfessirin. Thk. Sleyman B. Salah Kazzi. Mektebetl-
Ulm vel-Hikem. el-Medinetl-Mnevvera 1998.
EREN. Cneyt:
-Kurn limleri Ve Tefsir Istlahlar. Kltr Eitim VakI Yay. Erzu-
rum 2001.
ERGN. Osman Nuri:
-Trkiye Maarif Tarihi. Eser Neriyat. stanbul 1977.
ERTAN. Veli:
-Ahmed Cevdet Paa Hayat, Eserleri ve lim Deeri. Ar Matbaas.
Ankara 1964.

169
FAHREDDN er-RAZ. Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer
(.606/1209):
-'cz- Kur'an. trc. Muallim Nci. Nian Berberyan Matbaas. stanbul.
FATMA ALYE HANIM (.1355/1936):
-Ahmet Cevdet Paa ve Zaman, sdl. Metin Hasrc. Pnar Yaynlar. s-
tanbul 1994.
FAYDA. MustaIa:
-bn Kemalin Hayat ve Eserleri, Trkiye Diyanet VakI Yaynlar.
eyhlislm bn Kemal Sempozyumu. s. 5361.
FERRAC. Ata Salim:
-Fihrisut-Tefsir ve Ulmil-Kurn. Merkez Bahsil-lmi Ktp. daresi
Gnl. Md. Mekke. Camiat Melik Abdlaziz. 1406.
FEVZYE. Abdullah:
-Nci. A. IX. 15-21.
FINDIKLILI smet EIendi (.1322/1904):
-e-ekikun-Numaniyye ve Zeyilleri: Tekmilet-ekik f Hakk
Ehlil-Hakik. Yay. Haz. Abdlkadir zcan. Car Yaynlar. stanbul
1989.
FIRAT. Yavuz:
-Ebu Said el-Hadimi ve Risaletu Tertili'l-Kurn. (baslmam Yk-
sek Lisans Tezi) Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. stan-
bul 1991.
Fihris'l-Hizneti't-Teymuriyye:
-TeIsir: Dar'l-Ktbi'l-Msriyye. Kahire 1948/13671950/1369.
FURAT. Aye Zian:
-XV. ve XVI. yy.larda Fatih Ve Sleymaniye Medreselerinde Veri-
len Din Eitiminin Karlatrmal Bir ncelemesi. (Baslmam Yk-
sek Lisans Tezi). stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. stanbul
2004.
GKBULUT. Hasan:
-KaIiyeci . DA, XXIV. 154.
GKYAY. Orhan aik:
-Katip elebi Yaam, Kiilii ve Yaptlarndan Semeler. Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar 1982.

170
-Katip Celebi. A. VI. 432-438.
GLPINARLI. Abdlbaki:
-Melamilik ve Melamiler. Devlet Matbaas. stanbul 1931.
GLLE. Stk:
-emseddin Muhammed b. Hamza Fenrinin Hayat Ve Eserleri.
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. (baslmam Yksek Li-
sans Tezi). stanbul 1990.
GM. Sadreddin:
-Seyyid erif Crcni ve Arap Dilindeki Yeri. Fatih Yaynevi Matbaa-
s. stanbul 1984.
HACI HALFE. MustaIa b. Abdullah Ktib Celebi (.1067/1657):
-Kef'z-Znn an Esami'l-Ktb ve'l-Fnn. tsh. M. ereIettin
Yaltkaya. Kilisli RiIat Bilge Milli Eitim Bakanl. Ankara 1941.
HDM. Ebu Said Muhammed b. MustaIa b. Osman (.1176/1762):
-Tarikat- Muhammediyye erhi Berika. yay. haz. M. Said Kahraman.
red. Bedreddin Cetiner. cev. Bedreddin Cetiner. Hasan Ege. SeyIeddin
Ouz. Kahraman Yaynlar. stanbul 1989.
HALACOLU. YusuI:
-Kendi Kaleminden Ahmed Cevdet Paa. Ahmed Cevdet Paa Semi-
neri 27-28 Mays 1985, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih
Aratrma Merkezi. Edebiyat Fakltesi Basmevi 1986.
HALACOLU YusuI. AYDIN. M. AkiI:
-Cevdet Paa. DA, VII. 443.
HARTMANN. Martin
-Der Islamische Orient Berichte und Forschungen: unpolitische
Briefe aus der Trkei. Verlag RudolI Haupt. Leipzig 1910.
HAYR. Ahmed:
-el-mam el-Kevseri. el-Mektebetl-Ezheriyye. 1420/1999.
BN MANZR. Eb'l-Fazl Muhammed b. Mkerrem b. Ali el-Ensr
(.711/1311):
-Lisnul-Arab. Dru Sadr. Beyrut.
BN TEYMYYE. Eb'l-Abbas Takyyddin Ahmed b. Abdlhalim
(.728/1328):

171
-Tefsir Usl (Mukaddime fi Uslit-Tefsir). cev. Cemal Gzel. Tevhid
Yaynlar. stanbul 1999.
BNLEMN MAHMUD KEMAL :
-Son Asr Trk airleri. Milli Eitim Bakanl. Ankara 1969.
BN'L-MAD. Eb'l-Felah Abdlhay b. Ahmed b. Muhammed (.1089/1679):
-ezerat'z-Zeheb f Ahbari men Zeheb. thk. Mahmd Arnaut.
Abdlkadir Arnaut. Daru bn Kesir. Beyrut. 1414/1993.
BRAHMOLU. Sleyman Molla:
-Sleymaniye Ktphanesinde Bulunan Yazma Tefsirler. Sleymani-
ye VakI. stanbul 2002.
PRL. Mehmet:
-Huzur Dersleri. DA. XVIII. 441.
SMAL HAKKI:
-Ondrdnc Asr Trk Muharrirleri, Ahmed Mithad Efendi, Ek-
rem Bey, Cevdet Paa, Trk Muharrirleri. Artin Asaduryan irket-i
Mrettibiye Matbaas. stanbul 1308.
LER. Mehmet Hulusi:
-mam Birgivi Hayat Eserleri Kabir Ziyareti ve Adab. z-gr Mat-
baas. stanbul 1969.
ZG. Cevat:
-Osmanl Medreselerinde lim: Riyaz ve Tabii limler. z Yaynlar.
stanbul 1997.
ZGER. Ahmet Zeki:
-Ahmet Cevdet Paa. le Yaynlar. stanbul 1999.
KAFYEC. Eb Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Sleyman (.879/1474):
-Kitbt-taysir f kavaidi ilmit-tafsir = et-Teysir f kavaidi ilmi't-
tefsir. thk. smail Cerraholu. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi.
Ankara 1989.
KARABULUT. Ali Rza:
-Takpr-zdenin Eserleri. Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp
Tarihi Enstits. Gevher Nesibe Sultan adna dzenlenen
Takprlzde kongresi Teblileri. Kayseri 1989.
KARAGZ MustaIa:

172
-"TeIsirde Rivayet - Dirayet Ayrmnn Ortaya Ck ve Mahiyeti".
Bilimname Dnce Platformu V. 2004/2. s. 4560.
el-KARAV. Sleyman b. Salih ve el-HASAN. Muhammed b. Ali:
-el-Beyan f Ulumi'l-Kur'n maa Medhal f Usli't-Tefsir ve
Mesadiruhu. Ahsa: Mektebetz-Zlal. 1994.
KARMI. Orhan:
-Kemalpaazdenin TeIsir lmine Getirdii Yenilikler. Diyanet VakI
Yay. eyhlislam bn Kemal Sempozyumu. Diyanet VakI Yaynlar.
Ankara 1986.
KAZICI. Ziya:
-Ana Hatlaryla slm Eitim Tarihi. Marmara niversitesi lhiyt
Fakltesi VakI Yaynlar. stanbul 1995.
KEHHALE. mer Rza :
-Mucemul-Mellifin Teracimu Musannifil-Ktbil-Arabiyye.
Mektebetl-Msenna. Beyrut 1957.
KESKOLU. Osman:
-Kur'an Tarihi ve Kur'an Hakknda Ansiklopedik Bilgiler. Nebiolu
Yaynevi. stanbul 1953.
el-KEVSER. Muhammed Zahid B. El-Hasan B. Ali Zahid (.1371/1952):
-Makalat'l-Kevseri. Humus: Ratib Hakimi. 1968.
KILIC. MustaIa:
-bn-i Kemal: Hayat, Tefsire Dair Eserleri ve Tefsirdeki Metodu.
(Baslmam Doktora Tezi). Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi.
1981.
-bn Kemalin TeIsirdeki Metodu. eyhlislam bn Kemal Sempoz-
yumu. Diyanet VakI Yaynlar. Ankara 1986.
KOCA. Ferhat:
-Hdim Abdullah. DA, XV. 24.
KORKMAZ. Fatma:
-Bursal Mehmed Tahirin Hayat ve Eserleri. (Baslm Bitirme Te-
zi). Bursa 1994.
KSE. SaIIet:
-Hadimi. Yeni Hizmet. Hz. Akemseddin VakI. Say:5. stanbul 1996.
KUFRALI. Kasm:

173
-Birgiv. A. II. 634-635.
KURAN. Ercment:
-Trk TeIekkr Tarihinde Ahmed Cevdet Paann Yeri. Ahmed Cev-
det Paa Semineri 27-28 Mays 1985, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi. Edebiyat Fakltesi Basmevi 1986.
LEKNEV. Eb'l-Hasenat Muhammed Abdlhay b. Muhammed (.1304/1886):
-el-Fevaid'l-Behiyye f Teracimi'l-Hanefiyye; Tarabl-emasil bi-
teracimil-efadl. gz.gec. Ahmed Zabi. Darl-Erkam. Beyrut
1418/1998.
MARDN. Ebul-Ul (.1376/1957):
-Huzur Dersleri. Yay. Haz. smet Sungur Bey. st. smail Akgn Matba-
as 1957.
-Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa. Trkiye Diynet
VakI. Ankara 1996.
MEHMED MECD (. 999/1591):
-Tercme-i ekaik-i Numaniyye: Hadaik-ekaik, Darttbaatil-
Amire. stanbul 1269/1853.
MOLLA FENR. emseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed
(.834/1431):
-Aynl-Ayn: TeIsirl-Ftiha. Dersaadet: RIat Bey Matbaas. 1325.
MUALLM NC (.1310/1893):
-Esami. Mahmud Bey Matbaas. stanbul 1308.
-cz- Kurn. yay. haz. mit imek. MariIet Yaynlar. stanbul
1997.
MUHAMMED EB ZEHRA:
-mam Kevseri. cev. Nizamettin brahimolu. slm Hukuku Ara-
trmalar Dergisi. Mehir VakI. say:5. stanbul Nisan 2005.
MSTAKMZDE. Sleyman Sa'deddin EIendi (. 1202/1787):
-Devhat'l-meayih: Osmanl eyhlislamlarnn Biyografileri, Car
Yaynlar. stanbul 1978.
NAMLI. Ali:
-smail Hakk Bursev-Hayat, Eserleri, Tarikat Anlay. nsan Ya-
ynlar. stanbul 2001.
NVEYHZ. Adil:

174
-Muceml-Mfessirin min Sadril-slm hattal-Asril Hdr.
Messeset Nveyhizis-SakaIiyye. Beyrut 1983.
OKC. Tayyip (. 1397/1977):
-Tefsir ve Hadis Uslnn Baz Meseleleri. Nn Yaynclk. stanbul
1995.
OKUYAN Mehmet:
-Bereketzde smail Hakk, DA, V. 490.
ORHAN AK GKYAY- KR ZEN:
-Molla LtIi, DA, XXX. 255.
LMEZOLU Ali:
-Ahmed Cevdet Paa. A. III. 114-115.
NDER. Mehmet:
-Byk lim Hz. Hadimi Hayat ve Eserleri, Hadim lcesini Kalkn-
drma ve Turizm Dernei Yaynlar. say 1. Ankara 1969.
REN. Halis:
-Gsgr Lutfullah Erzurum Ve Rmzut-Tahrir Adl Tefsiri.
(Baslmam Doktora Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
ts. stanbul 1995.
Z. MustaIa:
-Cemleddin Aksary. DA, VII. 308.
ZEL. MustaIa:
-Debreli Vildan Faik ve El-Mltekt Ii Uslit-TeIsir. slmiyat, Cilt 2.
Say 4. 1999.
- Son Dnem Osmanl TeIsir Tarihinden Baz Portreler. I-II. D.E. l-
hiyat Fakltesi Dergisi. Say XV-XVI. zmir 2002.
ZEN kr:
ZTRK. MustaIa:
-TeIsirde Usl(szlk) Sorunu. slmiyat. Cilt 6. Say 4. 2003.
ZYILMAZ. mer:
-Osmanl Medreselerinde Okutulan Kitaplar: Osmanl Medresele-
rinde Eitim Programlar: Manzume-i Tertibul-Ulum, Kaside fi
Ktbil-Mehure fil-Ulmi Kevakib-i Seba ve Erzurumlu brahim

175
Hakknn Tertibul-Ulum Eserine Gre 17 Ve 18. yy, Ankara Kltr
Bakanl Yay. 2001.
PARMAKSIZOLU. smet:
-Kemalpaazde. A. VI. 561-566.
PAZARBAI. Erdoan:
-MiIthus-Sedede Kurn ilimleri. Erciyes niversitesi Gevher Nesi-
be Tp Tarihi Enstits. Gevher Nesibe Sultan adna dzenlenen
Takprlzde kongresi Teblileri. Kayseri 1989.
-"Osmanl Dnemi Kurn TeIsirlerinde Trklerle lgili Deerlendirme-
ler", Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. say 11.
Yl 2001.
Vn Mehmed Efendi ve Arisul-Kurn. Van Belediye Bakanl
Kltr ve Sosyal ler Mdrl. Van 1997.
RM. Fehd b. Abdurrahman b. Sleyman:
-Buhs f Usuli't-Tefsir ve Menahicuh. Mektebet't-Tevbe. Riyd
1992.
SABBA. M.B LtIi:
-Tefsir Usl Aratrmalar. Cev. mer Dumlu. Anadolu Yay. zmir
1999.
SBN. Muhammed Ali:
-Kurn limleri. Cev. Zeynelabidin Tatllolu. nsan Yay. stanbul
1996.
SACAKLIZDE. Mehmed b. Eb Bekr el-Mar'ai (./):
-Tertib'l-Ulm. thk. Muhammed b. smail es-Se Ahmed. Binayetu
NevIel. Beyrut 1988.
SAKAOLU. Necdet:
-Osmanl Eitim Tarihi. letiim Yaynlar. stanbul 1991.
SAM. emseddin (.1323/1904):
-Kamusul-Alm, tpkbasm. Kagar Neriyat. Ankara 1996.
SARAC. M.A Yekta:
-eyhlislam Kemalpaazde Hayat, ahsiyeti, Eserleri ve Baz iir-
leri. Risale Yaynlar. stanbul 1995.
SEHV. Eb'l-Hayr emseddin Muhammed b. Abdurrahman (.902/1497):

176
-ed-Davul-Lmi. Dar'l-Mektebeti'l-Hayat. Beyrut.
SERNSU. Ahmet Nedim:
-Kurnn Anlalmasnda Esbb- Nzln Rol. ule Yay. 1994.
SERKS. YusuI b. lyan b. Musa ed-Dmaki (.1351/1932):
-Mu'cem'l-Matbuati'l-Arabiyye ve'l-Muarrabe. Kum: Ayetullah'l-
Uzma el-Mar'ai. 1410.
Seyit Ali Kahraman. Ahmet Nezih Galitekin. Cevdet Dada (Yay. Haz):
-lmiye Salnamesi, Osmanl lmiye Tekilat ve eyhlislmlar. aret
Yaynlar. 1998.
SEZGN Fuat:
-Tarihut-Turasil Arab, Ulmul-Kurn vel-Hadis. Nakalehu lel-
Arabiyye Mahmud Fevzi Hicaz. Racea AreIe MustaIa. Said
Abdurrahlan. Camiatul-mam Muhammed b. Suud El-slmiyye. Riyd.
1983.
SOYDAL. Nuri:
-Takprzade'nin Miftah al-Saade'sinin lm al-Kraa, Maharic al-
Huruf val-Alfaz, lal al-Kra lm Rasm al-Kitabat al-Kuran, lm
Adab Kitabat al-Mushaf Adl Fasllarnn Tenkidli Metin ve Terc-
mesi. (Baslmam Yksek Lisans Tezi). stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Arap Fars Filoloiisi Blm. stanbul 1981.
SUBH es-SLH (. 1407/1986):
-Mebhis f Ulmi'l-Kur'n. Dar'l-lm li'l-Melayin. Beyrut.
SUYT. Eb'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Eb Bekr (.911/1505):
-Buyet'l-Vuat f Tabakati'l-Luaviyyin ve'n-Nuht. Matbaat's-
Saade. Kahire. 1326/1908.
-el-tkn f Ulmil-Kurn. takdim ve talik Dr. MustaIa Diyb El-Bua.
Dru bn-i Kesir. Dmak 1466.
-Hsn'l-Muhadara f Tarihi Msr ve'l-Kahire, thk. Muhammed Ebu'l-
Fazl brhim. Daru hyai'l-Ktbi'l-Arabiyye. 1387/1967.
SREYYA. Mehmed (.1327/1909):
-Sicill-i Osmn. Westmead Gregg International Publishers. 1971. Eser;
stanbul 1308 (Matbaa-i Amire) basksndan tpkbasmdr.
SRN. Ahmet:

177
-Takprizade Ahmed Efendinin Tefsir Risaleleri, (Baslmam
Yksek Lisans Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. s-
tanbul 2002.
EYH MEHMET EFEND (. 1145/1732):
-e-ekikun-Numaniyye ve Zeyilleri: Vekayiul-Fudal. yay. haz.
Abdlkadir zcan. Car Yaynlar. stanbul 1989.
TAKPRZDE. Ebul-Hayr samddin Ahmed EIendi (.968/1561):
-Miftah's-Sade ve Misbah's-Siyde f Mevzuti'l-Ulm, thk. Kamil
Kamil Bekri. Abdlvahid Eb'n-Nur. Dar'l-Ktbi'l-Hadise. Ka-
hire 1968.
-Mevzutl-Ulm. kdam Matbaas. Dersaadet. 1313.
-e-ekikun-Numaniyye f Ulema-i Devletil-Osmaniyye. nr.
Ahmed Suphi Furat. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi. 1985.
TAHNEV. Muhammed b. A'la b. Ali el-Faruki el-HaneIi (. 1158/1745):
-Kefu Istlahti'l-Fnn. Kahraman Yaynlar. stanbul 1984.
et-TEMM. Takyyddin b. Abdlkadir et-Temm el-Gazzi (.1010/1601):
-Tabakat's-Seniyye f Teracimi'l-Hanefiyye. thk. AbdlIettah Mu-
hammed Hulv. Dar'r-RiIai. Riyad 1983.
TURAN. Ahmet Nezihi:
-Cemaleddin Aksaraynin Hayat Ve Ondan Bahseden Baz Kaynak ve
Tedkikler". Cemaleddin Aksaray Sempozyumu 2024 Ekim 1993.
Aksaray VakI. stanbul 1994.
TURAN eraIettin:
TURGUT. Ali:
-Osmanllarda TeIsir Calmalarna Genel Bak. T.C Milli Eitim
Bakanl Din retimi Dergisi. say 18. Mart 1989. Ankara.
-Tefsir Usul ve Kaynaklar. Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi
VakI Yaynlar. stanbul 1989.
UCMAN. Abdullah:
-Muallim Nci. DA, XXX. 315.
UUR. Ahmet:
-Kemalpaazde bn Kemal. MEB. Ankara 1996.
UUR. Ali:

178
-Takprzde sameddin Ebul-Hayr Efendi Hayat, ahsiyeti,
Eserleri ve lmi Grleri. (Baslmam Docentlik Tezi). Atatrk ni-
versitesi slami limler Fakltesi. Erzurum 1980.
UZUNCARILI. smail Hakk:
-Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Trk Tarih Kurumu. Ankara
1984.
-Osmanl Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu. 1972.
LKTAIR. M. akir:
-Cevdet Paa: Hayat, ahsiyeti, Eserleri: 1822-1895. Dou Matbaas.
Ankara 1945.
ZM. lyas:
-Molla Kbz. DA, XXX. 254-255.
VAKKASOLU. Vehbi:
-Osmanldan Cumhuriyete slm limleri. Cihan Yaynlar. stanbul
1987.
YARGI. Mehmet Ali:
-Muhammed Zhid el-Kevser (Hayat. eserleri ve Fkh Grleri) s-
lam Hukuku Aratrmalar Dergisi. S:6. 2005.
YAVUZ. Hulsi:
-Mecellenin Tedvini ve Cevdet Paann Hizmetleri. Ahmed Cevdet
Paa Semineri 27-28 Mays 1985, stanbul niversitesi Edebiyat Fakl-
tesi Tarih Aratrma Merkezi. Edebiyat Fakltesi Basmevi 1986.
YAYLA. MustaIa:
-Hdim Eb Sad. DA, XV. 24.
YAZICI. Nesimi:
-Miras Kamil. DA, XXX. 145.
YILDIZ. Sakp:
-Osmanl TeIsir Hareketine Toplu Bak. Uluda niversitesi lhiyat
Fakltesi Dergisi. Say 2. Yl 2. Cilt 2.
-Fatihin Hocas Molla Grni ve Tefsiri. SahaIlar Kitap Saray stan-
bul.
YILDIRAN. Meliha:

179
-Ahmed Cevdet Paa: Hayat, Eserleri ve Divane-i Cevdet. (Ba-
slmam Yksek Lisans Tezi). Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits. 1994.
YILMAZ. Edip:
-Molla Fenari: Muhammed b. Hamza b. Muhammed el-Fenri: Ha-
yat, ahsiyeti, Eserlerinin stanbul Ktphanelerindeki Yazma
Nshalarnn Tavsifi. (Baslmam Lisans Tezi). stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Arap-Fars Filoloiisi Blm. 1975.
YILMAZ. MustaIa Necip:
-Takprlzade ve es-Saadet'l-Fahire fi Siyadeti'l-Ahire adl ese-
ri. (Baslmam Yksek Lisans Tezi). Marmara niversitesi lahiyat Fa-
kltesi. stanbul 1991.
YURDAGR. Metin:
-Bergamal brahim. DA. V. 495.
YKSEL. Emrullah:
-Mslman Trk Alimi Olarak mam Birgivinin Osmanl Dne-
minde ve Gnmz Trkiyesindeki Yeri, Yay. Haz. Mehmet eker.
Trkiye Diyanet VakI Yay. Ankara 1994.
-Birgivi. Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, II. 176.
-Birgiv. DA, VI. 191-194.
ez-ZEBD. Eb'l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed (.1205/1790):
-Tac'l-Ars min Cevhiri'l-Kmus. Matbaat'l-Hayriyye. Kahire
1306.
ZERKN. Muhammed Abdlazm:
-Menhill-rfn fi Ulmil-Kurn. Msr ts.
ZERKE. Eb Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadr b. Abdullah
(.794/1392):
-el-Burhn fi Ulmil-Kurn. thk. Muhammed Eb'l-Fazl brhim.
Dar'l-Ma'riIe. Beyrut.
ZRKL. Hayruddin (.1396/1976):
-el-A'lam: Kamusu Teracimi li-Eheri'r-Rical ve'n-Nisa. Matbaatu
Kustasus. Kahire 1954.
(evrimii) http://tr.wikipedia.org/wiki/Reid _Sreyya, 22.12.2006.

Osmanlilarda Tefsir Usulu Calismalari

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlilarda Tefsir Usulu Calismalari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.

You might also like