A D V I E S K U N S T W E R K E N V M L.

B R E W I N C C O L L E G E
naam: oorspronkelijke functie: toekomstige functie: bouwjaar: adres: plaats: gemeente: Brewinc College LTS Cultuurcentrum 1952-1953, 1961-1964 Spinbaan 20 7005 AD Doetinchem Doetinchem

achtergronden Het voormalige Brewinc College aan de Spinbaan te Doetinchem wordt getransformeerd tot een regionaal cultuurcentrum. In het kader van deze herbestemming worden delen van de oudbouw verbouwd en andere delen vervangen door nieuwbouw. Daarbij rees de vraag wat te doen met de beeldende kunst in en aan het gebouw. Het betreft de volgende kunstwerken: 1. een gevelornament bij de oorspronkelijke hoofdentree aan de IJsselkade; 2. een mozaektableau in de hal achter de oorspronkelijke hoofdentree aan de IJsselkade; 3. een gedenksteen (1907) en een kunstwerk (1982) in de toegangshal aan de Spinbaan; 4. een sgrafitto in de aula op de hoek van de Spinbaan en de C. Missetstraat. Omdat alleen het vierde kunstwerk wordt bedreigd, ligt het accent van dit advies op het sgrafitto in de aula. 1. gevelornament Het gevelornament bij de oorspronkelijke hoofdentree aan de IJsselkade betreft een ingemetseld rechthoekig stenen tableau met een figuratieve relifvoorstelling van een werkende smid met hamer, aambeeld en smidsvuur. Dit kunstwerk dateert uit de eerste bouwfase 1952-1953. De kunstenaar is onbekend. Het kunstwerk heeft kunsthistorische waarde vanwege de ontwerpkwaliteiten en is een herkenbare verwijzing naar de oorspronkelijke functie (LTS). In het kader van de herontwikkeling wordt dit deel van het gebouw vernieuwd. Overeengekomen is dat het gevelornament zorgvuldig zal worden verwijderd en een passende nieuwe plek zal krijgen in het Cultuurcentrum. 2. mozaektableau Het mozaektableau in de hal achter de oorspronkelijke hoofdentree aan de IJsselkade betreft een los aan de muur bevestigd tableau met een polychrome, geabstraheerde figuratieve voorstelling van een man met hamer, een tandwiel, een huis, een gemetselde muur, een brug, een trein, een tractor en een auto. Boven de voorstelling zweeft in de lucht een windroos met de ineengevlochten letters T en S (Technische School ?). Onder de voorstelling staat op een gele banderol de tekst DENKT en WERKT. Aan de beschadigde bovenrand en rechter onderhoek van het tableau ontbreken mozaeksteentjes. Ook dit kunstwerk dateert vermoedelijk uit de eerste bouwfase 1952-1953. De kunstenaar is onbekend. Het kunstwerk heeft kunsthistorische waarde vanwege de ontwerpkwaliteiten en is een herkenbare verwijzing naar de oorspronkelijke functie (LTS). In het kader van de herontwikkeling wordt dit deel van het gebouw vernieuwd. Overeengekomen is dat het mozaektableau zorgvuldig van de wand zal worden verwijderd. De reeds verwijderde houten omlijsting wordt bij het tableau bewaard. Er wordt nog nagedacht over een passende nieuwe plek voor dit kunstwerk. Een plek in zn historische context verdient sterk de voorkeur.

Van Meijel januari 2009

3. gedenksteen / kunstwerk De gedenksteen in de toegangshal aan de Spinbaan betreft een hardstenen gevelsteen met opschrift d.d. 19 juni 1907 afkomstig van de ambachtsschool, de voorganger van onderhavig schoolgebouw. Het daarnaast geplaatste kunstwerk betreft een metalen assemblage van tandwielen, gereedschap, staven, buizen en veren, gemaakt in 1982 ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de ambachtsschool cq. de LTS. Beide zaken hebben vooral cultuurhistorische herinneringswaarde en vormen herkenbare verwijzingen naar de oorspronkelijke functie (LTS). Er is overeengekomen dat de gevelsteen zorgvuldig van de wand zal worden verwijderd en samen met het kunstwerk zal worden bewaard. Er wordt nog nagedacht over een passende nieuwe plek voor deze zaken. Een plek in zn historische context verdient sterk de voorkeur. 4. sgrafitto

achtergronden
Het kunstwerk in de aula op de hoek van de Spinbaan en de C. Missetstraat betreft een zogenaamd sgrafitto, dateert vermoedelijk van omstreeks 1964 (het jaar waarin de aula werd voltooid) en is vervaardigd door iemand met de initialen JvC of JvG (gesigneerd). In de handboeken over monumentale naoorlogse kunst en op de website monumentalewandkunst.nl van het Instituut Collectie Nederland is geen kunstenaar te vinden met deze initialen. Vermoedelijk is het een lokale kunstenaar.

omvang, techniek en conditie

Het sgrafitto is aangebracht over de gehele lengte van n korte en n lange wand van de aula, respectievelijk ca. 17 en 32 meter lang, en bevindt zich tussen deurhoogte en plafond, dat wil zeggen ca. 3 meter hoog. Een sgrafitto is een 'krasgrafiek' in meerlaags kleurcement, in dit geval een rode onderlaag, een grijze tussenlaag en een witte bovenlaag. De voorstelling is op het verse cement van de bovenlaag getekend en vervolgens vr het drogen uitgekrast tot afwisselend de tussen- en onderlaag. De tekenstijl is academisch. De conditie van het kunstwerk is overwegend redelijk tot goed. Alleen de afbakening tussen de grijze tussenlaag en de rode onderlaag is niet overal meer even scherp. Bovendien is er op enkele plekken sprake van waterschade, vooral in de hoek tussen de voorstellingen 5 en 6 (zie hierna).

thema voorstelling
Het sgrafitto heeft als thema het circus met van links naar rechts voorstellingen van: 1. drie musicerende clowns; 2. een dressuur met vier paarden; 3. een orkest met dirigent; 4. een acrobatiek- en trapezenummer met drie personen; 5. een balletdanseres in de coulisse; 6. een dressuur met vier leeuwen in de kooi; 7. een clown; 8. een acrobaat; 9. een dressuur met twee olifanten; 10. een clown; 11. een clown met vrouw (verleidingsscne); 12. een circusterrein met paarden, woonwagen, jongleur, trapeze en tent. De voorstellingen 1, 6, 9 en 12 zijn verbijzonderd ten opzichte van de rest door de toevoeging van schilderwerk in grijs en groen op de witte bovenlaag. In de voorstellingen is op inventieve en soms grappige wijze ingespeeld op de aanwezigheid van roosters in de wand.

waardering
Het kunstwerk met het thema circus van de onbekende kunstenaar met de initialen JvC of JvG is op lokaal niveau een goed en grotendeels gaaf voorbeeld van een sgrafitto: een betrekkelijk eenvoudige, goedkope en snelle techniek die gedurende de wederopbouwperiode (1945-1965) veelvuldig is toegepast vooral op grote oppervlaktes. De benodigde

Van Meijel januari 2009

cementmengsels waren destijds commercieel verkrijgbaar. Het betreft een beeldende reeks van voorstellingen en scnes die als geheel een compleet beeld geven van het circusleven. De waarde zit meer in de reeks als geheel dan in de uitzonderlijke kwaliteit van de afzonderlijke voorstellingen. De ontwerpkwaliteiten komen vooral tot uitdrukking in de goed verzorgde academische tekenstijl. In de uitvoering komt de grijze tussenlaag niet altijd (meer) even sterk naar voren. Op enkele plekken heeft wateroverlast het kunstwerk aangetast. In vergelijking met de andere kunstwerken in het gebouw heeft dit sgrafitto qua thematiek geen directe relatie met de oorspronkelijke functie van het gebouw. De circusvoorstellingen hebben geen directe relatie met het technisch onderwijs, maar als varit wel met de functie van de aula en het podium daarin. Wellicht is er op dit punt een nieuw verband te leggen met de toekomstige functie van Cultuurcentrum.

techniek verplaatsing
In het kader van de herbestemming en herontwikkeling van het Brewinc College wordt de aula gesloopt. Dat betekent het einde van het sgrafitto tenzij wordt besloten tot behoud cq. een reddingsoperatie. In dat laatste geval moet rekening worden gehouden met het gegeven dat een sgrafitto, vanwege zijn brosse stijfheid van meer lagen cement over elkaar heen, niet van de wand kan worden 'afgenomen'. Het werk moet met drager en al worden uitgezaagd, dat wil zeggen inclusief de muur zelf. De technische werkwijze is op hoofdlijnen als volgt: 1. het loszagen van het kunstwerk in meerdere deelstukken; 2. het aanbrengen van een stalen frame-constructie rond de deelstukken (afhankelijk van de kwaliteit van de muur); 3. het inpakken (ofwel verkratten) van de deelstukken in verband met het transport; 4. het hijsen en vervoeren van de deelstukken; 5. het herplaatsen of opslaan van de deelstukken; 6. het restaureren van de deelstukken tot n geheel. NB. In geval gekozen wordt voor behoud is het zinvol om te wachten totdat de muurvlakken met de sgrafittos gecontroleerd zijn vrijgesloopt. Dat scheelt immers vervolgens in de kosten. Het vereist wel geprononceerde voorzorgsmaatregelen dat er tijdens de gecontroleerde sloop niets mis gaat. De gehanteerde techniek en het materiaalgebruik lenen zich niet zonder meer voor plaatsing van dit sgrafitto naar een plek in de buitenlucht.

referentieprojecten
Op voorhand de kosten ramen van een dergelijke reddingsoperatie voor het gehele sgrafitto is bijzonder moeilijk. Wel is er een beperkt aantal uitgevoerde projecten die als referentie een indicatie opleveren van de daarmee gemoeide kosten. Navraag bij twee gerenommeerde en gespecialiseerde bedrijven leverde het volgende beeld op: Rescura vakatelier voor restauratie en decoratie in Den Haag (contactpersoon Teun Blijenberg) heeft de herplaatsing en restauratie verzorgd van een muurschildering uit de kantine van de Caltex raffinaderij in Pernis naar de Hogeschool Rotterdam. Het werk van kunstenaar Henkes uit de jaren vijftig is ca. 45 vierkante meter groot. De totale kosten voor het hele traject bedroegen ongeveer 200.000 (gedeeltelijk gesponsord). Het aandeel transportkosten was verhoudingsgewijs groot vanwege het vervoer over water. Wilgenburg BV in Zaltbommel (contactpersoon de heer Wilgenburg) heeft de herplaatsing en restauratie verzorgd van een sgrafitto uit het voormalig Swammerdam-instituut in Amsterdam naar het AMC in Amsterdam. Het werk getiteld 'Het ziekenbezoek' van kunstenaar Lex Horn uit 1964 is ca. 21 vierkante meter groot. De kosten bedroegen ongeveer 30.000,- exclusief de kosten voor transport en herplaatsing.

advies
Het gevelornament, het mozaektableau en de gedenksteen met het kunstwerk kunnen vrij eenvoudig en met beperkte financile middelen worden behouden, verwijderd, opgeslagen en/of herplaatst. Deze kunsttoepassingen hebben ook allemaal een directe relatie met de voormalige functie van LTS en dienen bij voorkeur in deze context te worden bewaard. Voor het veel grotere sgrafitto geldt het voorgaande niet. Omdat met behoud ervan substantile

Van Meijel januari 2009

bedragen zijn gemoeid, is het - alvorens een reddingsoperatie te starten - van cruciaal belang om te weten wat er met het kunstwerk gaat gebeuren en waar het een nieuwe plek zal krijgen, om vervolgens met dat verhaal fondsen te kunnen werven. De afweging tussen waarden en kosten zal lokaal en eventueel binnen de context van de herontwikkeling gemaakt moeten worden. Indien wordt gekozen voor behoud dan kan het Stappenplan voor het behouden van monumentale wandkunst (ICN, mei 2008) als leidraad dienen. Het stappenplan is te downloaden op de website www.monumentale-wandkunst.nl. Ongeacht de uiteindelijke keuze gaat het op zichzelf om een interessant en kundig uitgevoerd kunstwerk van formaat waarvoor het in ieder geval van belang is dat: een complete documentatie wordt gemaakt (beschrijving, fotografie, film). Zo zou het kunstwerk in geval van sloop kunnen voortleven op fotos of een film geprojecteerd op een andere drager in een publieke ruimte; indien mogelijk de kunstenaar of erfgenamen worden achterhaald en genformeerd in verband met de wettelijk geregelde geestelijk eigendomsrechten.

Van Meijel januari 2009

Gevelornament bij de oorspronkelijke hoofdentree aan de IJsselkade (linksboven).

Mozaektableau in de hal achter de oorspronkelijke hoofdentree aan de IJsselkade.

Van Meijel januari 2009

Gedenksteen uit voormalige ambachtsschool (1907) in de toegangshal aan de Spinbaan.

Kunstwerk (1982) in de toegangshal aan de Spinbaan.

Van Meijel januari 2009

Deel van het sgrafitto in de aula op de hoek van de Spinbaan en de C. Missetstraat.

Drie musicerende clowns.

Van Meijel januari 2009

Een dressuur met vier paarden.

Van Meijel januari 2009

Een orkest met dirigent.

Van Meijel januari 2009

Een acrobatiek- en trapezenummer met drie personen.

Een balletdanseres in de coulisse.

10

Van Meijel januari 2009

Een dressuur met vier leeuwen in de kooi.

Een clown.

Van Meijel januari 2009

11

Een acrobaat.

Een dressuur met twee olifanten.

12

Van Meijel januari 2009

Een clown.

Een clown met vrouw (verleidingsscne).

Van Meijel januari 2009

13

Een circusterrein met paarden, woonwagen, jongleur, trapeze en tent.

Initialen kunstenaar.

14

Van Meijel januari 2009