Wok aktu

Agata Jakubowska
W 1998 roku na polskim rynku wydawniczym ukazao si tumaczenie pracy Kennetha Clarka Akt. Studium idealnej formy. Praca ta, od czasu powstania w 1956 roku, jest jednym z gwnych punktw

odniesienia dla rozwaa o przedstawieniu ciaa w sztukach plastycznych. Przede wszystkim jako obszerne opracowanie zagadnienia dotd nie powstao dzieo rwnie szeroko zakrojone, ktre prezentowaoby zasadniczo odmienny punkt widzenia. Kilka lat temu pojawia si jednak na rynku angielskojzycznym praca Lyndy Nead, Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualno, ktra jednym ze swych celw uczynia dyskusj z koncepcj Clarka. Dziwnym zbiegiem okolicznoci (a moe to nie przypadek?) ukazaa si po polsku w kilka miesicy po opublikowaniu tej pierwszej. Dziki temu polski czytelnik moe (niejako ahistorycznie) zapozna si w tym samym czasie z propozycj ujcia tematu i od razu jej krytyk. Ksiki maj odmienny charakter. Praca Clarka jest przegldem form, jakie przyjmowao w sztukach nagie ciao. Lynda Nead na samym wstpie zastrzega: ta ksika nie jest przegldem aktu kobiecego w sztuce" (s. 13). Autorka ta stawia sobie za cel zastanowienie si nad sam kategori aktu kobiecego i stworzenie teoretycznego szkieletu, ktry miaby posuy innym autorom do napisania jego historii. W ujciu zaproponowanym przez autorw pojawia si jeszcze jedna zasadnicza rnica widoczna ju w tytuach: Clark zajmuje si przedstawieniem ciaa kobiecego i mskiego, Nead natomiast koncentruje si jedynie na kobiecym. Zawenie to uzasadnia tym, e wygaszane przez Clarka oglne uwagi o akcie odnosz si w gruncie rzeczy do aktu kobiecego. W eby zrozumie dlaczego Nead tak twierdzi, trzeba przyjrze si sposobowi, w jaki Clark definiuje akt. Nago i akt Najistotniejsz koncepcj zaproponowan przez Clarka jest podzia na nago i akt. Jest ona kluczowa z dwch wzgldw: po pierwsze dlatego, e stanowi niejako kwintesencj prezentowanej przez niego perspektywy, po drugie za dlatego, e jest najczciej komentowanym i wykorzystywanym elementem jego pracy. Clark zwracajc uwag na istniejce w jzyku angielskim rozrnienie na naked (nago) i nude (akt), pisze: by nagim (obnaonym) to znaczy by

rozstrzygajcym momencie konceptualizacji caego zagadnienia eska kategoria aktu traci u Clarka swoj specyficzno i nabiera symbolicznej doniosoci w artystycznej tradycji aktu jako takiego".

pozbawionym ubrania, i sowo to zakada pewne zakopotanie, ktre kady z nas odczuwa w podobnej sytuacji. Sowo akt nie ma tego kopotliwego (zawstydzajcego) podtekstu. Wywouje wyobraenie ciaa penego rwnowagi, pewnoci i rozkwitu" uksztatowanego" (s. 9). Rozrnienie to jest wedug
Clarka niezwykle istotne, gdy przy jego pomocy mona odrni akt od przedstawie ciaa, ktre nim nie s. Akt to w rozumieniu Clarka forma polegajca na ubraniu" ciaa naturalnego w sztuk. Nie chodzi tu jednak o kade przeksztacenie ciaa naturalnego a takie, ktre dokonane zostaje w oparciu o wypracowane w staroytnej Grecji zasady estetyki: proporcje, harmoni i jasno konstrukcji. Clark bowiem uwaa wypracowane w antyku i powtarzane w renesansie kanony przedstawiania ciaa za jedynie suszne. Wszelkie inne prowadz do powstania przedstawie niedoskonaych, czyli takich, w ktrych nie daje si w peni ukry marnoci" ciaa naturalnego.

przedstawienie nagiego ciaa kobiety jest wedug niej kluczowe dla zachodniego wiata. Przejmujc za Clarkiem sposb rozumienia aktu jako transformacji natury w kultur i materii w form, zwraca uwag, e dotyczy to zwaszcza ciaa kobiecego. Wyjaniajc swoj pozycje przywouje dualistyczny sposb porzdkowania poj charakterystyczny dla kultury zachodnioeuropejskiej. Powtarza dobrze ju znan prawd e kobieta zostaa w nim usytuowana po jednej stronie z ciaem, natur, materi i przeciwstawiona mskiej" stronie kultury. Wedug Nead to, e dziki formom artystycznym czysta natura [ciao kobiece A.J.] ulega transmutacji w czyst kultur" (s. 41) stanowio wielki triumf sztuki patriarchalnej (fallocentrycznej)

Szczeglna rola aktu jest tym punktem, w ktrym opinie Nead i Clarka si pokrywaj. Pisze on: akt nie jest przedmiotem sztuki, lecz form sztuki" (s. 10), ona: akt, bardziej ni jakikolwiek inny temat, konotuje Sztuk" (s. 13). Szybko jednak precyzuje, e ma na myli akt kobiecy, bo to

Autorka nieczsto uywa tych okrele, ale jasne jest, e tak jak dookrela pciowo przedstawiane

wzbudzi w widzu choby lad odczu erotycznych, choby ich cie jeeli tak nie jest, oznacza to z sztuk i z moralno" (s. 13), tym samym aspekt seksualny w przedstawieniu nagiego ciaa

Mona odnie t wypowied do problemu przedstawiania ciaa kobiecego: od kobiet nie wymaga si przedstawienia ciaa, bo one wedug fallocentrycznej kultury, ktr Clark reprezentuje nim s. Takie zdania w pracy Clarka oczywicie si nie pojawiaj. Znale je mona jednak u Nead, ktra jak ju napisaam za cel postawia sobie ujawnienie przesanek stojcych za takim, a nie innym definiowaniem i interpretowaniem aktu. Uczynia to wprowadzajc relacje pci i pokazujc jak s powizane ze stosunkami panujcymi w wiecie sztuki. Zrobia tak, bo porusza si po pojciowych szlakach myli feministycznej, z ktrych gwnym jest przekonanie, e pe w sztukach plastycznych (jak i kadej innej dziedzinie twrczoci) odgrywa istotn rol. Jej znaczenie nie odnosi si jednak do wyrniania sztuki kobiet czy sztuki mczyzn i przypisywania im jaki cech wynikajcych z esencjalistycznie pojtej kobiecoci czy mskoci. Pe jest istotna, bo zarwno artysta jak i odbiorca nie s bezcielesnym cogito, a jednostkami, ktrych sposb bycia w wiecie jest okrelony midzy innymi, a moe przede wszystkim przez pe. Sztuka a obscena Jednym z najistotniejszych zagadnie pracy Lyndy Nead jest problem funkcjonujcego w kulturze zachodnioeuropejskiej rozrnienia na sztuk i obscen. Take w tym przypadku punktem wyjcia jej rozwaa jest analiza pozycji przyjtej przez Clarka. Autor pisze, e kady akt, [...], powinien

odmwi udziau w tych rozmylaniach, od kobiet tego si nie wymaga to one same s t zagadk".

ciao, tak te czyni z przedstawiajcym. Wyranie wskazuje, e twrc i odbiorc aktu by niemal zawsze mczyzna; przynajmniej w odniesieniu do tej pci byy tworzone konwencje gatunku. Brak pci u Clarka i jej pojawienie si u Nead jest niezwykle symptomatyczne. Za Nead mona by powtrzy, e dzisiejsza estetyka jest spadkobierczyni potnej siy tradycji, a Kenneth Clark jest po prostu jednym z wielu poruszajcych si po jej pojciowych szlakach" (s. 48). Wrd owych szlakw jest uniwersalizm, ktry pod pozorem neutralnego podmiotu (twrcy i odbiorcy) skrywa mczyzn, ktry powszechnymi nazywa doznania i pozycje mczyzny. W pracy Clarka pojawia si wic omwienie przedstawie ciaa mskiego wykonanych przez mczyzn, ciaa kobiecego autorstwa mczyzn, nie ma natomiast adnego (!) przykadu przedstawienia ciaa kobiecego (mskiego zreszt tym bardziej) wykonanego przez kobiet. Mona by to uzasadnia tym, e artystek nie byo, gdyby nie fakt, e kiedy ksika ta zostaa napisana (w 1956 roku) istniao ju wiele aktw stworzonych przez kobiety. Pominicie ich przez Clarka tumaczyabym wic inaczej, przywoujc sowa Freuda, ktry w wykadzie o kobiecoci pisa: [...] obecni na tej sali mczyni nie bd mogli

czynic jednym z najistotniejszych. Odczucia erotyczne maj si pojawi ale nie powinny one zdominowa odbioru. To wanie wedug Nead sprawia e aspekt erotyczny jest rwnoczenie jednym z najbardziej niebezpiecznych dla relacji panujcych w patriarchalnej kulturze. Dzieje si tak przede wszystkim dlatego, e wyznaczenie granicy oddzielajcej przedstawienia o odpowiedniej dawce seksualnoci od tych, ktre jej maj za duo jest niezwykle trudne. Zwaszcza dotyczy to aktu kobiecego, o ktrym Nead pisze, e wyznacza rwnoczenie wewntrzn granic sztuki i zewntrzn granic obscenw" (s. 52). Clark nie usiuje wykreli tej granicy, ograniczajc si do stwierdzenia przy poszczeglnych pracach czy nie wkraczaj one oby na obszar obscenw. Nead natomiast stara si j wyledzi wanie wyledzi, a nie wyznaczy, bo to jest wedug niej niemoliwe. Autorka ta pyta wic midzy innymi o to kto i dla kogo prbuje wytycza granice midzy sztuk a pornografi i o to jak to robi. Odpowied na pierwsz cz pytania jest wedug Nead stosunkowo prosta. Robi to mska cz spoeczestwa, w ktrej interesie ley oddzielenie czystej przyjemnoci dozwolonej dla wszystkich od przyjemnoci zmysowej, prywatnej i zakazanej, a waciwie opatrzonej etykietk dla wybranych". Owi wybrani (doroli mczyni) tym sposobem sprawuj kontrol nad innymi grupami widzw i w oglniejszym wymiarze nad funkcjonowaniem przedstawie w kulturze. Nead sformuowaa to bardzo dosadnie, piszc: jeeli w danym momencie pewna dominujca grupa nie yczy sobie, aby jaki materia znalaz si w rkach innej, podporzdkowanej grupy, nazywa to obscenicznoci" (s. 155). Odpowied na drugie pytanie, o to jak ow granic si wyznacza jest ju zdecydowanie bardziej zoona, choby dlatego, e dzieje si to na kilku paszczyznach jednoczenie (historyczno sztucznej, filozoficznej, prawniczej i innych). Co wicej, waciwie w kadym konkretnym wtpliwym przypadku (przedstawienia wizualnego bd tekstu) owo rozrnienie na sztuk i obscen jest ustalane na nowo. Wydawaoby si, e jedynym co pozostaje jest analizowanie poszczeglnych przypadkw. I tak te Nead czyni, starajc si odnale w nich wsplne cechy nie tyle to co miaoby charakteryzowa pornografi, co metody dziaania jej przeciwnikw. Z omawianych przez ni przykadw wyaniaj si wsplne dla wszystkich obrocw moralnoci" argumenty. Mona je streci w cigle przywoywanych zestawach par: kontemplacja dziaanie, mio seks, przyzwoito wulgarno, warto estetyczna jej brak, w ktrych pierwsze czony utosamiane s ze szt uk, a

drugie z pornografi. To one s przywoywane gdy uprzywilejowana grupa wybranych, o ktrych pisaam przed chwil, chce co nazwa obscenicznoci". O danym przedstawieniu (czy tekcie, bo dotyczy to te oczywicie cho w mniejszym stopniu literatury) twierdzi si wtedy na przykad, e: jednej z rzeb Rodina). Takie wypowiedzi pokazuj, e cho pozornie funkcjonuj kryteria oddzielajce sztuk od pornografii to w gruncie rzeczy i tak wszystko zaley od pozycji jak wobec dziea (przedstawionego ciaa) zajmie widz (mski). Ciaa ob/sceniczne Rozwaania zamieszczone powyej dotycz wedug Nead nie tylko wizerunkw pornograficznych. Zwraca ona bowiem uwag na moliwo ujcia obscenicznoci w szerszy sposb (odwoujcy si do etymologii tego sowa ob scena) i wczenie w jej obrb wszystkich przedstawie cia kobiecych znajdujcych si poza scen sztuki spoeczestwa patriarchalnego. Piszc o tym Nead ma na myli ciaa uznawane za niedoskonae: chore, kalekie, stare czy po prostu" odbiegajce od ideaw urody. Warto zwrci uwag na to, e te twierdzenia Nead podaj w pewnym stopniu na dokonanym przez Clarka podziaem na akty i nago. Nie odnosz si jednak do utosamiania go z podziaem na kultur i natur (z tym bowiem Nead dyskutuje) a na ciaa doskonae i niedoskonae. A rozrnienie to jest u Clarka niezwykle silne, prowadzc waciwie do utosamienia obu kategorii (idealnego przedstawienia i idealnego ciaa) i tym samym spychania cia nieidealnych poza sztuk. Sprawia to, e obraz rozwoju aktu przedstawiony przez tego autora jest nieco zafaszowany. Zdecydowana wikszo rozdziaw pracy Clarka powicona zostaa omwieniu przykadw owego idealnego przedstawienia idealnego ciaa, gwnie z okresu staroytnej Grecji i Rzymu i epoki nowoytnej (tu te wybirczo). Powici on natomiast niewiele uwagi przedstawieniom odmiennym, piszc waciwie tylko w jednej czci o nowym ideale (nazywa go konwencj alternatywn) wypracowanym w sztuce gotyckiej i kontynuowanym przez niektrych artystw nowoytnych w pnocnej Europie. Przywouje on go jednak waciwie tylko po to, by pokaza jakie ciaa (i ich przedstawienie) nie zasuguj na miano aktu. Budz one opr Clarka, bo przypominaj mu bulwy i korzenie, ktre wycignite z ziemi

osobicie mam wraenie jakby przedstawiony temat wkracza pomidzy mnie jako widza a pene, zwizane z odbiorem, zadowolenie estetyczne" (cytowana przez Nead wypowied Clarka na temat

na wiato dzienne budz w nas przez chwil uczucie zawstydzenia. S blade, bezbronne, bezradne. [...] S workowate, patykowate i nieokrelone" (s. 273) i dlatego powinny si znale poza scen (w

obszarze obscenw). Nead nie przeciwstawia si w gruncie rzeczy wizji historii aktu zaproponowanej przez Clarka. Dokonana przez ni analiza jego pozycji skupia si raczej na pytaniu o rda jego perspektywy, ni na prbie wytyczenia innego ujcia. Dlatego nie zwraca uwagi na przykad na to, e przedstawienia mieszczce si w owej konwencji alternatywnej nie byy tak marginalne jak po lekturze ksiki Clarka mona by sdzi. Dlatego te powtarza za nim w podzia na ciaa idealne znajdujce si w centrum sztuki i niedoskonae funkcjonujce co najwyej na jej marginesach. Jej dziaanie krytyczne na tym obszarze sprowadza si w gruncie rzeczy do dowartociowania cia nieidealnych i to we wspczesnej perspektywie. Pojawiaj si one na przykad jako przedmiot zainteresowania artystek feministycznych, ktre dokonuj wedug Nead przekroczenia albo przesunicia granic sztuki i umoliwiaj zaistnienie na niej tego co byo nieobecne. Czy jednak byo nieobecne? Tak, wedug historii sztuki napisanej przez Clarka. Tak, jeli powtarza si zaproponowane przez niego upraszczajce sytuacj podziay. Jednak czy odpowied byaby te pozytywna gdybymy mieli do czynienia z wizj dziejw przedstawienia ciaa powsta z feministycznej (na przykad) perspektywy? Na takie pytanie nie znajdziemy odpowiedzi w pracy Nead. Praca tej autorki w ogle jest pozycj, ktra stawia raczej wicej pyta ni odpowiedzi. Zostay w niej co prawda postawione pewne tezy ale stanowi one wedug mnie nie tyle ostateczne opinie i definitywne konkluzje (tak te pisze o nich Nead, s. 17), co gos w dyskusji. Jest on niezwykle istotny, bo w gruncie rzeczy wiele problemw do tej dyskusji wprowadza, a czyni to podwaajc oczywistoci historii sztuki reprezentowanej przez Clarka. Naley jednak pamita o tym, e dopiero zakrojona na du skal praca historyczna (mam tu na myli ow histori aktu kobiecego pisan z kobiecej" perspektywy) bdzie moga stanowi przeciwwag dla pozycji zajmowanej przez ksik Clarka. * Kenneth Clark, Akt. Studium idealnej formy, tum. Jacek Bomba, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. Lynda Nead, Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualno, tum. Ewa Franus, Dom Wydawniczy REBIS, Pozna 1998.

Agata Jakubowska historyczka sztuki, pisze prac doktorsk na temat przedstawiania ciaa kobiecego w sztuce wspczesnych artystek polskich.

W 1995 roku bya wsporganizatork konferencji Kultura artystyczna w perspektywie feministycznej; prowadzi zajcia na Gender Studies UW.