DVDULKAYSER'NNMUKADDEMTIVAHDETVCD Mslman dnya; uzun tarihi boyunca ok sekin dnrler ve birok felsefi mektep yetitirdi.

phesiz bu mekteplerin en dikkat ekicilerinden biri de, Vcdun birlii diye ifade edeceimiz vahteti vcd retisine bal olandr. Mslman dnrler, Grek felsefesiyle tantktan sonra vcdkavramnbirproblemolarakhazrbuldular.Farab(872950)'denitibarenbumetafiziksorun felsefenin, kelmn ve nihayet tasavvufun uramak zorunda kald temel meseleler iinde yerini ald. Nihayet spanyal Arif Filozof bn Arab (11651240)'nin olduka etin ve remz slubuyla sistemletirildi. Zira bu problemde, vurgunun mevcud dan vcd a kaymas, bn Arab sayesinde gereklemitir..Ancaktarihiseyirde,bnSina'nn(9801037)vcdumahiyetinzeltrdenbiraraz olarakdeerlendirmesinintemeldnmnoktasntekilettiinidevurgulamakgerekir.1 Vahdeti vcd retisi, zel bir gereklik mahedesi zerine bina edilmi gz kamatrc bir sistemdir.Busisteminodandavcdkavramyeralr.Birazncebahsettiimizgibi,bnSina,herne kadarvcd'uzelbirarazsaysada,yinedeonubirarazolarakgryordu.OysabnArabiveonun kurduu retiye bal olanlar, vcd'u tek gereklik ve her trl olu ve tezahr de vcd'un bir anlamda,arazlargibigryorlard. Dolaysyla onlar, mesela iek mevcuddur nermesindeki mevcud nitelemesinin doru olmadn dnyorlar; gramer ve mantk asndan iek zne, mevcuttur da yklem gibi gzkse de, durum byle deil diyorlard. Onlara gre gerek zne mevcud dur. iek veya dier nesnelerbugerekzneyiherhangibirekildesnrlaypniteleyen,nitelikveyahutsfatlardanbaka bireydeillerdir.yleyseiekvcduniteleyenveonugrlrbirbiimhalinegetirenarazdr. Bu haliyle vcd mutlak manada basit bir birlik yahut belirlenimsizliktir. Dvdul Kayser'nin ifadesiyleVcdHakk'tanibarettir.Neiseoolmasasndanda,vcd,mertebeleriitibariylezihni, haric, kll, cz, bir veya ok diye nitelenir. Ancak, Vcd'un mertebeleri itibariyle kll, cz, birok....vs.oluuznde,hakikatindehibirdeiiklikiermez.Aksinevcdznde,tmbunlarn kurucuunsurudurveeylerinbulunuu(mevcduyeti)onunsayesindedir.Dolaysylaeylerinaklda tasavvuruvenesnelgerekliivcd'abaldr. Binaenaleyh vcd, bakasndan daha akur. Zihinde ve darda bulunuu Mutlak Vcd sayesindeolduundan,O'nunglgesigibidirler. MutlakVcdtabiriHakk'ifadeetmektedir.Buradanusonukar:MudakVcdolanHakk, hermertebedeZuhuredenmevcudunzvegereidir.Buesasabinaendirkisufiler,hergrdkleri eydeHakkmahedeettiklerinisylerler.Kayseridurumuyletasvireder: O hviyetiyle her eyle birlikte, hakikatiyle de her canlyla beraberdir. Hatta O, eylerin ta kendisiolduunuuayetletenbiheder:'Oilk,son,ak,gizlivehereyibilendir.'' Bu noktada, Hakk'n her ey olduu veya eylerin toplamndan ibaret bulunduu sonucu karlmamaldr.HereyO'nunlamevcuddurama,yinedeO,hereydenbakadr. Onun eyann ayns oluu zihin(ilim) ve nesne (ayn) varlk alannda isim ve sfat elbisesine brnmesiyle,eylerdenbakaoluuiseztndagizlenmiliiiledir nkvcd,ahadiyyetmertebesindetmbelirlenim(taayyn)'lerdenuzakdr.Bumertebedene sfat,nesfatlanan,neisimnedeisimlenenvardr;sadeceztvardr.Ahadiyetmertebesindeise,kibu isim ve sfatlar mertebesidir Vcd sfat, mevsuf, isim, msemma olur.... Sonu olarak vcdda sadeceZtAhadiyyetvardr VcdunHakkoluuanlalnca,Kayser'yigre,uyetlerdekavranmolur: Bizonasizdendahayaknz,fakatgrmezsiniz.(Vaka:85) ...venefislerinizde,dnmyormusunuz(Zariat:21) Allahgklerinveyerinnurudur(Nr:35) Allahhereyikuatcdr(Nisa:126) Hem ahadiyyet ve hem de vahidiyyet'in birlik anlamna gelii dikkat ekicidir. Fakat terim olarak her iki kavram iki farkl metafizik alana atfta bulunurlar. Her eyden nce iki mertebe arasnda zhirlik ve batinlik ilikiki sz konusudur. Ahadiyyet vahidiyyetin btn, vahidiyyet de ahadiyyetin zahiridir. zutsu,durumuyleceemalatrr:

Buik kimetafizika alandansonr raHazartH Hamsdenilen nbevarlksi iferiyeralr: 1 M MutlakBiline emezlikSifer ri(MutlakGa aybHazreti) 2 G GreliBilinemezlikSiferi(zafiGaybH Hazreti) 3 M MutlakBiline emezeyaknSoyutAklla arveNefslerSiferi(Ceber rut) 4 D DuyulurdnyayayaknM MisalSiferi(M Melekt) 5 D DuyulurDn nyaSiferi(ehadetlemi ) Venihayet,ehad detleminde eolanama,b bubehazre etidekendindetoplayan insangelir. Mutla bilinemez Siferi he trl varo ak zlik er oluun ilkele erinin bulund duu sabit a aynlar (a'yn sabite) n alandr ve Mutlak Z Ztn bilgisin nden ibarettiir. Bu merte ebede henz hi bir var z rlk, ilahi bilg dnda gi zuhuret tmemitir. Greli Bilenemez Siferi: Bu alana ruh zlik B hlar lemi denir ve, ruh d hlar, melek aklar, soyu akllar, ut ve klarn misli burada yera Kendi i alr. inde Ceberu ve Melekt olmak ut nefsler v her tr duyulur varlk zereiki iyeayrlr.Da ahasonradaduyulurle mgelir.Tm mbualanlara,ilahkelime elerdedenir r. Kayse er'yegre,insantmle emleringer ekliinikend disindetopla ayanbirvarlktr.Buadaninsan, lemlerd deki kelimele btnyle kuatan ye eri etkin bir kita abdr, Kab Mbndir, Y Yukarda de indiimiz be varlk seferini e evren olarak ifade eders sek, Kayser'nin insan biimli bir evr tasarm izdiini ren biliriz.Evren detpkinsa angibi,canl vehomojen nbiryapdad dr.Onunda akl,nefsi,v vebedeni syleyeb vardr.lkAklevreni inakl,KllN Nefsevrenin nnefsi,KllC Cisim(Felekler)evreninb bedenidir. Kayse Kur'an'da mlhem olarak, bunllarn her bir kitap olarak aklar. Hemen iaret etmek eri, an rini gerekir ki bu kitapla ayn zam ar, manda, biline anlamyla ilahi kitaplarn da aslllardrlar. Dolaysyla en a evrenle,ilahikitaplararasnda,ksmideolsa, ,birtekabli iyetvardr. lkAk kl,evrende olacakolanlaricmalen kendindeto opladiin mm'lKitab b(kitabnanas)adn alr. KllNefs,ilkAkl ldakileriayrnlolaraki erdiinden Kitabu'lMb bin(aklayan nkitab)adnalrve; Kll Cism,KllN Nefs'tekilenn nkendisinei craedilmesi i(baslmas) asndanm mahvveisbat t,oluve yokolu kitabadn alr.Kur'and daAllahdil lediinisiler r,dilediinib brakrekliindeatftab bulunulan kitapbudur. Nihay yetevrenin( (makrokozm)zetiinsanisesayesind deeylerbilin nipbellioldu uundanyetkinKitab, KitabMbinadnal lr.KayseriHz.Ali'nindili yleifadeede erbuhususu u: lacn nsendeama,farkndade eilsin... Sany yorsunkisen nkkbir eysin Harfleriylehere eyinbelirdii i Kitab bMbinsins sen Kalbi asnd Levhi Yetkin insan, ruh ve akl a hu sndan mm m'lkitab de enilen akli bir kitabdr. K dan

Mahfuzdur; nefsi asndan da sbat ve Mahv Kitabdr. Bu kitap yceltilmi temiz mushaftr ve ona temiz olmayanlar eriemez. Bu benzetmeyle Kayseri, evrenin kurucu ilkesi lk Akl, Kll Nefs ve KllCisim(felek)'leinsanarasndabirtekabliyeteiaretetmektedir. lkAkl,ayn zamanda,potansiyelolaraktm evrendekileribarndranbirilkeolduundan Byk lemdirveonansanKebirdedenir.BirbakaifadeyledemiHakiki,Hakikat'lMuhammediyeveya NuruMuhammedidir.Hz.Muhammed'in dem toprakla su arasnda iken ben peygamberdim sz varoluun bu mertebesine iaret eder. Allah'nilkyarattnurumdur.hadisideaynanlamifadeetmektedir. Yukardaanlankitaplarilahkitaplarnasllardrlar.Dolaysylailahikitaplar,evreninontolojikilkesi Akl'ntelaffuzedilmibiimidirdiyebiliriz.Mericu'lKudsde,Gazzli, eriatdtangelenakl,aklitengeleneriattrderkenbuhususudilegetirmekteydi. Kayseri bireysel insann yetilerini de, yukardaki esasa binaen kitablar olarak niteler. Akl, nefs, ruhsal ve cisimsel yetiler, hepsi birer kitap, Umm'lKitabn furuu anlamnda birer kitabdrlar. Zira bunlaravarlarnhkmlerinakolunmutur. nsann yeryznde hkmranl, bu ontolojik kitaplarn gereini yapmaya baldr. Sflerin Kur'andaki Hilfet kavramn varolusal bir tarzda anlamalar, siyasal yorumdan daha tutarl gzkmektedir.Kayseri'ninNecm'ddinDaye'denetkilendiinibiliyoruz.yleanlalyorkio,Diyenin, Menrat'sSirinilallahveMakmt'lTirinbillahadleserindenyararlanmtr. Tm bunlara karn, niin insan hakikatleri anlatld zre, kolayca anlamyor denirse, cevab gayet aktr: nk insan, unsurlu varoluu ile yani maddeye bulaml ile perdelenmitir. Maddeselvarolukaranlkveperdedir.Ancakbuperdeninalmassayesindedirkiinsan,kendindeki gerekliikavrarvebilgisiinfialiolmaktankar,fiilihalegelir.Bilgininfiilihalegelmesidemek;tpk lk Akl 'm evrende tasarrufta bulunduu gibi, yetkin insann da lemlerde tasarrufta bulunabilmesi anlamnagelir.HattayetkininsantasarruftalkAkl'danbirderecedahailerdedir. Kayseri'yegre,gerekliinbubiimdealglanmas,kiinin,kendindefailiyetigerekletirmesine, uhudmertebesindevcdunbirliinimahedeetmesine,dolaysylada,Allah'nbilgisininztnnta kendisi oluunu, onun bilmesinin kendini bilmek olduunu, gayrlk ve farklln sadece onun muayyentecelllerindeolduunumahedesinedayanmaktadr. MATLAUHUSS'LKLEMfMEANFUSSU'LHKEM Bismillahirrahmanirrahim HamdolsunAllah'a;feyziakdesveakdemiilea'ynbelirledivebunlarztnnbelirsizliindetakdir edip tamamlad. Tecell nurunun telei ile ssledi ve nimet verdi. Onlar cmertlik ve kerem anahtarlarylagaybyurdundan,yoklukyerindenaakard. Onlarn her birine yeteneklerinin alabileceini verdi ve ikramda bulundu. Onlardan mmkn olanlaravarlkverdi;ilknceisimlerinebrneniizharetmeklevarlklarnpekitirdi.Hikmetiyleonlar dzenekoydu,varlklarnsapasalamklp,pekitirdi. ZtylaztnatecelledenAllah'tesbihederim,kiObylecesonundademiortayakardveonu lem diye nitelenen isimlerinin mazharlarna halife kld. Tm hakikatleri onda toplad ve onu Aziz, Kerim isminin sureti olsun, lemin srlarn tasn, O'na iaret etsin; bylece Allah bilinsin diye gizledi.Salatveselam,(mertebesi)gereince; Ben, ademoullarnn efendisiyim diyene, mmetlerin hayrlsna peygamber olarak gnderilene, line, ashabna, Arap ve Acemden klaryla zulm rtlerini kaldran sekinlere; velilerden, kamillerden mmetin yoluna giren varislerine; sr ve hikmetlere hakla muttali olanlara olsun. Allahbenibaarlkld,srlarnnnurunuat,kalpgzmdenkendisinigizleyenperdelerikaldrd, rumuzubildirmeksuretiyleRabbanbiryardmlaveSamednibirtevfikilehazinelerinivererekbeni destekledi. Nihayet kader beni allme, kmil, zamannn biricii, ariflerin vnc, muvahhidlerin gzbebei, muhakkklarn gznn ; milletin, Hakk'n ve dinin yetkinlii, stadmz, limlerin nderi Abdurrezzk Cemalddn Eb Ganim elKan'nin hizmetine evketti. Allah, yararlanacak

olanlara onun nefesinin bereketini srekli klsn; taliplerin kalplerini onun bilgilerinin yla aydnlatmaysrdrsn. CellvekramsahibiHazret'insrlarnrenmeyiisteyen,yetkinliktahsiliyleuraanihvandanbir grupFussulHikemiokumayabalamlard.ylekibukitabmkemmel,kmileyh'ePeygamber vermiti. eyhu'lEkber; ariflerin kutbu, muvahhidlerin imam, muhakkklarn gz bebei, enbiya ve rasullerin varisi, Muhammedi velayetin htemidir. Mislinin gelmesine dehir ve asrlarn msamaha gstermedii, ark felein ona yakn birini getiremedii; ilah srlarn kifi; millet, Hakk ve dinin dirilticisidir; Allah ondan raz olsun ve onun gnln yapsn, cennetlerinin en ycesini on tekrar halka gnderip gizli kalan hakikatleri aklamas, incelik ve srlardan perdelenmiliklerini gidermesi iin onun vatan ve kona klsn. Zira neredeyse Hakk, zuhuru gerekli klan nuruyla tecelli edecek, halka gizli hakikatler alverecekti, her rtl ve rumuz iindeki kefedilecek ve hakikat gneinin batdandomasveRubbiyetarnndoudandomazamangelipatacakt. Hakk beni Fusus'un parlak kl mnlarna muttali klm, srlarnn yce ve derin anlamlarn ilhametmivebukitabnsrlarnanladmbanamjdeleyenkiiyibanasrrmdagstermiti.Daha ncedenzerindednme,aratrmaveanlamaabasnagirmeksizinbeniHakk,bu kitabanlama konusundadostlararasndanseti.Bu,KermolanAllah'tanbirinayet, Rahm Rabb'dan bir bat; zira Hakk kullarndan dilediini yardmyla destekleyen, meb'de' ve mednn srlarna erimede baarl klandr. Ukalnn akllar, bahesinin etrafnda dolap eli bo kalmvefudalnnfehimlerikutsalharmininevresindegezinipbaarszbirekildegeridnmtr. Ziraorasaklfeleinikuatanamakuatlamayanycebirmenzil;anlayan,eritiihereyikapsayan fakat hakikatleri iaret edilerek kavranayaman bir makamdr. Akl onu kavrayamam, kalp inceliklerimkefederkenfeleklerininzirvesindedurakalmtr.Basireterbabnngzvegnlperde arkasndan ldayan anlamlarnn zifafnda yanmtr. Ul'lelbba tecelli etmi olan mecllarnn gzelliindeilimvefehmehliningzlerikamamtr.Nazm: HalknakllarO'nunetrafndadolanr. Serabndanbirkvlcmdndaimeindenhibireykavrayamaz. imdenFuss'unbazsrlarnisteklilerineamakvemngelinlerininyzndenpeeyikaldrmak geti. Bu mnlar Hakk'n ona tecellisi ve yaklamasyla; alm, habr, hakm, kadr hazretten eyh'in aydnlanmkalbinevetemizruhunaakmtr.Buiegirimeminsebebi,eyh'in,Sizikuatanrahmet onlardakuatmtrszndekihikmeteboyunemekveonunemrineuymak;haklarnda,Allah'n; Kendilerineverdiimizrzktaninfakederler(Bakara:3)buyurduukimselerarasnagirmek; Rabbinin nimetine gelince ondan szet (Duh:11) buyurduu gibi, nimete kr ifa etmek iindir. Allah'tan yardm isteyerek ve rahmetini dileyerek Allah'n bana at ve eyhimin ve evladnn kitaplarndan yararlandm bilgileri kaydetmeye baladm. Kitapta ak bir dil kullandm, icaza kamadan aka iaret ettim, anlam kaydran ksaltma ve bktrc uzatmalardan kandm. Onlarn ilkelerini yalnz kendi inanlar dorultusunda genie akladm. Dahas, kitab okuyann kolayca anlayaca,doruileyanlnortayakmasnsalayacakekildeakseikifadeettim.Byleceaczve kusurumuitiraf,almvehabrolannyalnzOolduunuikrarederekkendimdenhibirszveiaret katmadanHakk'nhakk,btlnbtlolduunungrlmesinegayretettim.Mademkibusrlarbilmek bu taifenin ittifak ettii zere, birtakm kural ve ilkeleri tanmaya baldr; ben de bunlar fasllar halindeaklamayaaltm.Tevhidilkesinindayandesaslarbufasllardaakladm.AllahTelnn baarlkldvederinkavraylanimetlendirdiikimseleriinbuilminouamalar,szkonusubu esaslarlabilineceindeneyh'intarikatdabuesaslaradayanr. Kitabonikifaslaayrdm: BirincifaslvcdveonunHakkolduuhakkndadr. kincifaslAllah'nisimvesfatlarhakkndadr. ncfasla'yansabiteveisimlerinharitekibazmazharlarnauyarlar(tenbih)hakkndadr. Drdncfaslcevher,araz,ve..butarikatagre,cevhervearazntabilerihakkndadr.

BeincifaslKlllemlervebeilahhazrethakkndadr. Altncs,misllemineilikineylerhakkndadr. Yedincisi,kefinmertebeleriveksaca,trlerihakkndadr. Sekizincifasl,lemin,mertebeleriasndaninsanhakikatinsuretindenibaretolmashakkndadr. Dokuzuncusu,rha'zamn,mertebesininveinsanlemdekiisimlerininaklanmashakkndadr. OnbirincifaslruhunveycevesflmazharlarnnAllah'adnhakkndadr. Onikincifaslnbvvet,risletvevelayetinbeyannadairdir. Kitab, bazan Allah'tan bana gelen ve bu taifenin kitaplarnda raslamadm pek bilinmeyen eylerle ve bazan da onlarn kurallarndan karlan inceliklerle zenginletim. Kitabn adn Matlau Hussi'lKilemfMenFussu'lHikemkoydum. mdi, ariflerin nderi, muhakkklarn sekini; milletin, hakkn ve dinin erefi olan bilgin, erdemli, kmil insan Davud b. Mahmud b. Muhammed el Kayseri (Allah onun izini srdrsn benzerini oaltsn)yledemektedir: BRNCFASIL VarlkveVarlnHakkOluustne Bilinmelidirki,kendisiolmakbakmndanvcd,dvezihnvcd'danbakadr.nkbunlardan herbirionuntrlerindenbirtrdr.Vcdkendisiolmakbakmndan,yaniartszolarak,mutlaklkve snrllklasnrlanmaktanazadedir. Oysao,netmelnetikel;negenelnezel;neztnailavebirbirliklebirvenedeoktur.Tersine o, btn bu eyleri mertebelerine ve makamlarna gre, dereceleri ykselten, arn sahibi (Mminn,15) ayetinde iaret edildii zere, kendisine gerekli klar. te bylece ztnda ve hakikatindebirdeimeolmaksznvcdmutlak,mukayyed,tmel,tikel,genel,zel,tekveokolur. Vcdcevherdeildir;ziracevherbirmevzudaolmaksznddnyadavardr.Mahiyetdedeildir; eermahiyetvarolmuolsaydodabirmevzudabulunmayanolurdu.Oysavcdbyledeildir.Aksi takdirde vcd, belirginlemi ek bir vcda ve gereklerine muhta cevherler gibi olurdu. Araz da deildir;ziraarazbirmevzudabulunanbirmevcuttanibarettir.Vcdbirmevzudabulunmaktante, kendisine eklenmi bir vcd anlamnda mevcut olan bir ey de deildir. Aksine, onun mevcudiyeti zihnen ve haricen ona aykr bir baka durumla deil bizzat kendisi ve zyledir. Eer vcd araz olmuolsayd,zylekendisindenncemevcutolanbirkonuilevarolurdu;neticedebireyinbizzat kendisinincelemesigerekirdi.Ohalde,cevhervearaznvctlarkendilerineeklenmitir. Oysaki vcd 'un kendisine eklenmi olmas mmkn deildir. Bu yzden, vcd cevher ve arazdan daha genel ve onlardan baka bir ey olduu iin anlam bu ikisinin tanmndan elde edilmitir. Vcd,haddinibilmezlerinsylediigibi,onudnenlerinbulunmadandagerekliiolmayan itibaribireydedeildir;istersebuhaddinibilmezlerindndeyakllar,veyabakatrdenbir eyolsun.NitekimPeygamberaleyhisselamdemitirki; Allahvardveonunlabirliktehibireyyoktu. Hakikatin,ortaklkkaydyla,itibaribirdurumolmas,aynekildeherhangibireykaydolmadan var olmasn gerektirmez. Ayn ekilde Vcd, yokluk (dem) kavramna dahil deildir anlamnda vacib ve mmkin iin vcub ve imkan gibi akl varlksal bir sfat da deildir. Vcd, genellii ve tasavvuruesnasndazihindebulunanmutlakvegreliyoklukkavramnailiecekekildemahiyetlere yaylmas bakmndan eylerin en genelidir. Bundan tr akl aralarnda ayrm yaparak, ikisinden birininimkanszlvedierininimkannahkmeder.nkvarlmmknolanhervarlnyokluu da mmkndr. Vcd tahakkuk ve inniyet bakmndan her eyden belirgindir. Hatta denebilir ki, vcd apaktr ve mahiyet ve hakikat bakmndan da her eyden daha gizlidir. Bundan dolay yaratklarnenbilginionunhakkndaduasndayledemitir: Seni gerekten tannman gerektii gibi tanmadk. Her ey, darda veya zihinde vcd ile gerekleir.O,hereyiztylakuatr.Eyannvaroluuonunladr.Eervcdolmasaydnezihinde, ne de darda hibir ey var olmazd. O eylerin varlkta tutan, hatta ta kendisidir. nk o kendi mertebelerinde tecell eden, eylerin gerekliklerini ve suretlerini zihinde ve d dnyada izhar

edendir.Buyzdeno,mahiyetveaynsabiteolarakisimlendirilir;bunuinaallahncblmde aklayacaz.yleyseVcdlaademarasndaarac(aravarlk)yoktur.Nitekimmutlakanlamdavar ileyokarasndadabiraracyoktur.Hakikimahiyet,kendizelvarlileyokluuarasndabirvastadr. tibarimutlakise,zndegereklemeolmayandr.Oysaszkonusuolantahakkukuolaneydir. Vcdun zdd ve benzeri yoktur; nk benzerlik ve ztlk birbirine muhalif iki varolu tarzdr. Dolaysyla tm hakikatler ztlarnn var olmalarna ve kendileri olmakszn benzerlerinin gereklemesineaykrdrlar.Buyzden, O'nunbenzerihibireyyoktur.diyendorusylemitir. Vcd kendisi olarak birdir; onun karsnda bir baka vcdun gereklemesi imkanszdr. Zdlar onunlagerekleir,benzerleronunlavarolur;dahas,ikizdvebakalarbiimindegrnenodur.Bu yzdenelikiyiortadankaldrmakgerekir.nkeliikikieydenbirininvarldierininyokluunu gerektirir.kieyarasndaeliki,aklitibariyledir.Vcddatmvarolmatarzlarbirleir.Zahirolma, btnolmavebirbirininkarttmvarlksalsfatlarvcdunkendisindekaybolmutur.Ztlkaklbir eydir.Olumsuzsfatlarzndedemeaidolmalarnakarn,biradandavcdaaittirler.Bylece, birbirine zt varolu biimlerinden her biri akl varlklar bakmndan, mahiyetlerinin aynsdr. Vcd'z bir olmalarndan tr aklda da birdirler. Eer varlklar vcd da olmasayd birleemezlerdi. Oysa bu ikisinin d varlkta (ki o mutlak vcd'un trlerinden bir trdr.) birlememelerikendisiolmasbakmndanvcdunbirlemelerineengeldeildir. Vcd,yalnldolaysylaasla,aynvezihnblnmeveparalanmakabuletmez.yleyseonun fasl,cinsi,dolayasylatanmdayoktur. Vcd,znde,iddetveza'fkabuletmez.Ziraiddetveza'f,ztnzndedeilonunbiryere yerlemesindednlebilir;ikimahalleiliensiyahlkvebeyazlktaolduugibi.Yada,hareketgibi, eksilmeveartmacinsindenbiramacaynelikolanyerlememibirzttadnlebilir.iddetveza'f, onda,zuhurubakmndanvebazmertebelerindegizlenmesiasndangerekleebilir.Tpkcisimgibi yerleenbirzde,hareketvezamangibiyerleikolmayanbirzdeolduubiimde. Vcdsaltiyiliktir.yiolanhereyondanveonunladr.Vcdunvarlztileveztndandr.Zira vcd gereklemesinde ztndan baka hibir eye muhta deildir. O, bizzat kendi zyle varlkta durandrvebakasndavarlktatutandr. Vcdun balangc yoktur; eer olsayd, mmkn olaca iin kendisini varedecek bir nedene muhta olurdu. Onun nihayeti de yoktur; eer olsayd, yoklua maruz kalr, neticede kendi zddyla nitelenmiolurveyadnmesigerekirdi.yleyseezeliveebedidir;yani Evvel, hir, zahir, btndr (Hadid:3) ehadet lemindeki her bir belirenin ve gayb alemindeki herbirgizlenenindnO'nadr;zylehereyikuattiinhereyibilendir. HerbileninbilgisininolumasancakO'nunaracl ileolur.yleysebilginolmayaen,laykolan O'dur. Dahas tm mkemmelikler O'na aittir. Hayat, ilim, irade, kudret, iitme, grme ve benzeri tmniteliklerO'nunlakimolur.yleyse,bakabireyaracliledeilbizatihibilgin,mrd,sem ve basrdir. nk eyler O'nun sayesinde yetkinlie ular. Dahas O, tecellsi ve sz edilen yetkinliklerinsretleriyleeitlibiimlerdekendisiniizhareder.Bylecevcdztlaratabiolmuolur; nk bu ztlar O'nun ehadiyyet mertebesinde mstehlek, vahidiyet mertebesinde zahir zel varlklardr. O, tek bir hakikattir. O'nda okluk yoktur. Hakikatin zuhurunun ve suretlerinin okluu, O'nun zt bakmndan birliine, kendisine ek bir taayynle deil de ztyla belirginleip taayyn etmesine engel deildir. Bu tek hakikatin taayyn ve imtiyaz zt iledir, ztna ilave bir taayynle deildir. nk vcd'da, bir konuda O'nunla ortaklamak ve bir bakasnda da O'ndan ayrlacak biimdekendisinetersdecekbireyyoktur.Budurum,hakikatinbelirlimertebelerindezuhuruna aykrdmez.Dahas,tmisim,sfat,zihniveharicigrnmeyerlerininaslO'dur.Ohakikatinbirlii, vahdetin asl olan kesrete ters dmeyen bir birliktir. Hakikat oklua kart olan birliin de asldr. Hakikatzatahadiyyetinintakendisidir.Buztaslbirliinglgesiolanokluakartisimlerinbirlii de,ilerideaklayacamzgibi,biryndenonunlakendisidir. O salt nurdur. nk O, kendisi grnen ve bakasn da aa karandr. Zira her ey O'nunla idrak edilir; O, gayb semalarn, ruhlar lemini ve cisimler dnyasn aydnlatandr. nk bunlar ancakO'nun sayesindevarlkvegereklikkazanr. Oruhanivecismaniklarnhepsininkaynadr. O'nunhakikatinikendisindenbakasbilemez.BuHakikat;olu,meydanageli,gereklikvesbt'dan

ibaretdeildir;ayetbundankaynak(masdar)kasdedilirsezirabunlarntmzorunluolarakarazdr. EerHakikat'le,vcdlafzylaifadeedileneykasdediliyorsa;bundaanlamazlkyoktur.Ohalde daha nce getii zere, o hakikatten ne cevher, ne de araz meydana gelir. O, inniyeyeti asndan bilinse bil hakikati asndan bilinemez. Lafz tanm, bilgi ifade etmesi iin en bilinen lafzlarla olmaldr. Vcd zorunlu olarak olu ve baka eyler arasnda en mehur olan eydir. Bilgide ferdlere(ayn)yaylangenelvcd,onungenelliinikaytladndanO'nunbirglgesidir.Aynekilde zihni ve harici vcd da, snrlanmann katmerliliinden dolay; bu glgenin glgeleridirler. Allah u szylebunaiaretetmitir: Rabbinin glgeyi nasl yaydn anlamyor musun; O onu isteseydi duraan klard. (Furkan:45).OVacibu'lVcddur.Hakksbhnehvetelztylasabit,bakasnvarlktatutan,ilh isimlerle sfatlanm, rabbani niteliklerle nitelenmi, peygamberlerin ve velilerin diliyle arlm, yaratklarn kendi ztna doru klavuzlayan, Peygamberleriyle uluhiyyet mertebesine arandr. ylekiO,hviyyetiylehereylebirlikteolduunuvehakikatiyledehercanlylaberaberbulunduunu peygamberlerinin diliyle bildirmitir. Ve u szyle, eyann ta kendisi olduu konusunda da uyarmtr: O evveldir, hirdir, zahirdir, btndr ve her eyi bilir (Hadid; 3). O'nun eyann kendisi oluu, zihn ve d dnyada isim ve sfat rtleri iinde belirmesiyledir; eyann gayrisi oluu ise, ztnda gizlenmesi, noksanlk ve kusur gerektiren eylerden yce olmas, snrlanma ve belirlenmeden mnezzeh bulunmas, sonradan olma ve yaratlma niteliklerinden mukaddes olmas iledir. Eyay yaratmas, onlar aa karmakla beraber onlarla rtnmesiyledir. Byk kyamette eyay yoketmesi demek, vahdetiyle belirmesi ve her trl belirmilikleri ve izlerini yoketmesi ve hepsini birbirinekatmasdemektir.NitekimOyledemitir: Bugnmlkkimindir:Vhid'lKahhrolanAllah'ndr.(Mminn:16).Hereyyokolucudur; sadeceO'nunvehihari(Kasas:88).Kkkyametteeyayyoketmesidemek,ehadetleminden gayblemineveyabirteklemdebiimdenbiimednmesidemektir. Mahiyetler,O'nunyetkinliklerininsuretleridir.simvesfatlarnnmazharlarise,ilkinzihindesonra daO'nunyetleriniizharvealmetleriniyceltmesevgilerinegredardaortayakar.ByleceO, hakiki birlii ve ebedi yetkinlii zere bulunmakla beraber biimler (suret) asndan oalr. O, eylerin hakikatlerini ilk akl ve benzerleri gibi baka bir eyle deil kendi zn kavramakla idrak eder.nkbuhakikatler,hernekadartaayynasndanztnngayriolsalardagerektenztnn ayndr.uyetlerdeifadeedildiigibi,O'nubakasidrakedemez: Gzleronuidrakedemez,fakatOgzleriidrakeder.(Enam:103); O'nuonlarbilgiilekuatamazlar(Th:110); Allah'hakkylatakdiredemediler(En'am:6); Allahsizibizzatsakndryor;Allahkullarnamerhametlidir(Alimran:30). Allahkullarneldeedemeyeceklerihususlardamrtketmesinlerdiyeuyard.Eersenvcdun hakk olduunu anlarsan u ayetlerin ve benzerlerinin iaret diliyle tevhide dikkat eken srlarn da anlarsn: NeredeolursanzolunOsizinleberaberdir(Hadd:4); Bizonasizdendahayaknz,fakatgrmezsiniz(Vka:85); ...Venefislerinizdekinidnmyormusunuz(Zriyat:21); GkdekiveyerdekiilahO'dur(Zuhruf:84); Allahgklerinveyerinnurudur(Nr:35); Allahhereyikuatcdr(Nisa:126), VePeygamberinuszlerininsrrndaanlarsn:...onuniitmesivegrmesiolurum EhliNazarDiliyleUyanklaratembih Vcd z gerei zorunludur; ayet mmkn olsayd onun da mevcud bir illeti olacakt, netice olarakbireyinkendisindenncegelmesigerekecekti.yleysevarlndammknolana,'herhangi bir sebebe muhta deildir', denmez. nk varlnda mmkn olan, bizce, itibari olduu iin var deildir.nkbizitibariolannilletemuhtaolmadilkesinikabuletmeyiz.Ziraitibariolanancak zihinde onu dnen birisi bulunduunda gerekleir ki bu da onun illetidir. Ayn ekilde dnen

(mutebir)dedardavcdlagerekleir.nkvarlnondanmutlakolarakgitmesidurumundao, saltyokluktanbakabireyolmaz.ayetvcditibariolmuolsayd,vcd'daolanhereydeitibari olmu olurdu. Bu takdirde varlktan ayr mahiyetler itibari durumlar olurdu ki, bu apak bir samalktr. Bir eyin kendi kendisini akletmesi onu gerek bir varlk olmaktan karmaz. Neyse o olarakvcduntabiat,zorunluzelvcdunrndr.Odazihindndadr.Sonutada,butabiatn, ondavarolmasgerekir.Fakatonailavebirvcdudeil.Eerommknolsaydzorunluolarakbir illetemuhtaolurdu. BakaBirTembih Diertaraftanvcddahancegetiigibicevhervearazdeildir.Hermmknyacevherdirveya arazdr. Bundan da, vcdun mmkn olmad sonucu doar. Bylece onun vacib olduu apak ortaya kar. Ayn ekilde vcdun kendisine ilave bir hakikatinin olmad da ortaya kar; aksi taktirdeodavarlklagereklemebakmndandiervarlargibiolurduveteselslgerekirdi.Bireyin ztnnkendisindenayrlmasimknszlndantr,oeyzylevacibdir. Eer,vcbdvarlanazaranbireyeiliennisbettir,dardakendisineekbirvarlolmayann vucbilenitelenmesiszkonusuolamaz,dersen; Derim ki; vcub, kendi varl itibariyle varlk olmayan bir eye iliendir. Bu ey vcdun ayns olduu takdirde vcubu bakasna deil kendine nazarandr. Zira vcb gerekte (hakikatte) deil mutlakanlamdabakalartrr.Nitekimbilgibilenlebilinenarasndabirbakalgerektirir.Bu durum bazen itibari olur; bu da bir ey kendisini bakas olarak tasavvur ettiinde olur; bazan da hakiki olur ki bu da bizzat kendisini tasavvuru annda olur. Ayn ekilde vcd'un dndaki her ey varl ve gereklemesi asndan vcda muhtatr. Vcd ise, vcd olarak bakasna muhta deildir.Varlndabakasnamuhtaolmayanhereyisevacibdir.yleysevcdbizatihivacibdir. Eer,yledersen:Vcdneiseoolmakasndan tmelve tabiidir,vehertmelvetabiiolan yalnzca kendi ferdlerinden birinin iinde bulunur; dolaysyla da, vcd kendisi olmak bakmndan vacibolmaz;nkgereklemesindekendiferdlerindenbirinemuhtadr; Deriz ki; byk nermeyle varl mmkn doalar kastettiysen biz de ayn eyi kabul ederiz. Ancakamagereklememiolur;zira,mmknlerindoasvarolmakveyokolmaktr.Fakatvcdun doasbunukabuletmez.Eerbyknermeyledahagenelbiranlamkastettiysenizozamanbyk nermememnu'olur. Onun benzeri bir ey yoktur (ra: 11) ayetini dn. Tabi kllnin gereklemesinde, ister vacib, ister mmkn olsun, kendisine ilien bir vcda bal olduunu kabul etmeyiz. nk byle olursaksrdngolur.lieneyisternev'isterferdolsun.Zirailieneyancakiliilenlegerekleir. Eer,gereklemedeiliilenilienebalolsaydyineksrdngolurdu. Dorusu her tmel tabi ehadet leminde, ahs olarak ortaya knda, onu bireyselletiren mucidinden taan taayynlere muhta olur. Kendi znde gereklemesinden deil de mna leminde tr olarak zuhurunda ise onu tr klacak kll taayynlere muhta olur. Ayn ekilde her trleen ve ahslaan bizzat cinsinin ve trnn doasndan sonra gelir. Sonraki, ncekinin gereklemeilletiolmaz;hattadurumtamtersiolur.Tabiattabiatklann,butabiat,kendisineilien trleme ve kiileme ilavesiyle, tr ve ahs (ferd) yapmas daha uygundur. Oysa varlkla ilgili tm taayynler vcd'un kendisine racidir. Vcdun d dnyada gereklemesinde bakasna ihtiyac yoktur;gerektevcd'daondanbakasyoktur. BakaBirTembih teyandanhermmknyokluu(adem)kabuleder.Mutlakvcd'daonatekabledecekhibir ey yoktur. Oysa vcd ztyla zorunludur. O halde, mmknn vcdunun yokluu kabul ettii sylenemez. Zira biz mmknn vcdundan onun darda meydana gelmesini, zuhurunu kasdediyoruz. Darda meydana gelmek ise, hakiki varln, izafetin kaldrld esnada bir biimde kendinednenarazlarndanbiridir,yoksabizzatkendisideildir.Aynekildekabuledeninvarlnn kabul edilenle beraber devam etmesi gerekir. Oysa vcd ademle birlikte var olamaz. Yokluu alan mahiyettir;fakatonunvcdudeildir. yledenemez:Eeryokluunvarlailimediinisylyorsanzbunukabulederiz;ancakvcdun

kendizndeortadankalkmasniincaizdeildir? Zirabizdiyoruzki,dembireydeildirki,mahiyetveyavcdonailisin.Bizimmahiyetdemi kabul eder szmzn anlam, vcdun ondan zail olmasn kabul eder anlamndadr. Oysa bu anlamvcdiinimknszdr.Aksihaldevcdundemednmesigerekirdi. Aynekilde mmknnyokluaimknzgereidir.Oysavcdkendisini kendi ztiylagerekli klmaktadr. Bir olann zt hem kendisini, hem de yokluk imknn gerektiremez, dolaysyla yok olmas imknszdr. Ayn ekilde, gerekte, mmkn de yok olmaz, tersine gizlenir ve kendisinden zahirolduubtnagirer.Gizlenenyoksanlr.Mmknnvcdununyokolacazann,tpkdarda varolaninsanfertlerigibivcdundafertlerininvarolduufaraziyesindenkaynaklanr.Oysabyle deildir; nk vcd tek bir hakikattir; onda okluk olmaz. Bu tek hakikatin ferdlemesi, onun mahiyete izafetinden trdr; izafet ise itibari bir durumdur; dolayasyla onun darda fertleri yoktur ki, o fertler yok olsun ve son bulsun. Tersine yokolan ve son bulan o hakikatin mahiyedere izafetidir.Buizafetinkalkmasndanvcdunyokluugerekmez.Vcdunortadankalkmaskesinlikle vcdunhakikatiiledeminhakikatininbirbirinednmesinigerektirir.nkvcdunaslenzevali zorunluolarakdemdir;buiseapaksamalktr. AltBlm Ferdlerinvcdunhakikatineaykrbirgereklikleriolmaynca,vcdfertlereiliengenelbiraraz olamaz.ayetvcdgenelbirarazolsayd,buyacevherveyaarazolurdu.Oysabizonuncevherve araz olmadn belirtmitik. Varlk olarak vcd varlara u varlk bir varlktr nermesinin doruluundandolayyklemdir.Nekibireyeyklemoluyor,oeyinyklemolduueylekendisi arasnda birleme ve ayrlmay salayan bir baka eyin olmas gerekir. Burada; birlemeyi salayan ey vcdun kendisinden bakas deildir; bakalk sans yanlmadan bakas deildir. Bylece; bizatihi vcdun, hakikatte ilintilendirilen vcdlarn ta kendisi olduu ortaya kar. Aksi takdirde vcd,zorunluolmazd.Tartmacaklnagredireniyor;ancakuvarkivcdlafznnhemmuzaf varlara,hemdebizatihivarlaraortaklafzlaatfedilmesiapaksamalktr. Varlnferlerindeeitolmayanbirbiimde,gerekletiisylenemez.Vcd,illetinvemallnn vcdundancelikvesonralkla;cevhervearaznvcdundancelikhakknnvarlveyokluuyla; youn ve youn olmayann vcdundu ise iddetli ve zayf olarak gerekleir. Dolaysyla vcd fertlerinetekikyoluylayklemolur.Tekikyoluylayklemolanherey,bireyinmahiyetininkendisi veyaparasolamaz.Eerncelikvesonralkncelikhakkvc bununyokluu,iddetveza'fkendisi olarak vcd dikkate alnarak kasdedilmise bu imknszdr. nk tm bunlar ancak birbirine nisbee dnlebilen izafi eylerdir; zira tekik yoluyla yklem tmellik ve genellik asndan olur. Balbana vcd ise ne genel ne de zeldir. Eer bununla, onlarn mahiyetlere kyasla vcda katldklar kasdediliyorsa bu dorudur. Ancak, buradan, balbana vcdun tekik yoluyla onlara yklem olduu sonucu kmaz. Zira kendisine bir ey ilitirilenleri dikkate almak, vcd'u dikkate almaktanayrbireydirkibuiseehlullah'nsznntakendisidir.Ziraonlarukanaattedirler:olu mertebelerindekitenezzl,imkngrntlerindekibeliriivearaclarnokluundantrvcdun gizliliiyounlar,dolaysyladazuhuruvekemltzayflar.Bunlarnazlbakmndanda,nurluluu ve zuhuru glenir; bylece yetkinlikleri ve ifadan ortaya kar. Sonu ta da glye atfedilmesi, zayfaoranla,dahancelikliolur.Bununaklkkazanmassenin,vcdundardaolduugibiaklda da mazharlarnn bulunduunu bilmenle olur. Genel durumlar ve sadece aklda vark bulunan tmellerbunlardandr.Vcdunmahiyetleremuzafferdleretekikyoluylayklemolmas,yalnzcabu akli zuhur itibariyledir. Bundan tr itibari olduu sylenir; buna bal olarak da, tekik yoluyla, mahiyetlere muzaf fertlere yklem olmayaca, tam tersine kll olmas asndan onun akli bir yklem olduu sylenir. Bu yaklam, vcdun kll tabi olmak bakmndan fertlerinin mahiyetinin aynolmasnaengeldeildir. Bu nedenle onun itibari (bir ey) olduu, dolaysyla bal bana varlk olarak onun mahiyetlere tekik yoluyla yklem olmad, tam tersine tmel ve ekli bir yklem olmas asndan mahiyetlere tekik yoluyla yklem olduu sylenmitir. Bu anlam, onun doal tmellii itibariyle fertlerinin mahiyetininkendisiolmasnaengelolmaz;tpksadecebirdoaolarakhayvann(canlnn)fertlerine yklemolmadanonlarnparasoluugibi,O,mutlaklitibariyle,yaniberaberindebireybulunmas artolmaksznfertlere(mahiyetlere)yklenentbircinstir.Fertlerindetekikyoluylagerekleenher

eyiindedurumbyledir.Vcdunfertlerindefarkllama,kendisindekifarkllamadeildir,tersine onunilletvemalldekiilletlilikvemllllkzelliininzuhrundandr.Cevherdekendibanakaim olmasnedeniyle,o,arazdakendikendisinekaimdeildir.Kezayounolandaonunortayakgl, younolmayandaisezayftr.Nitekiminsanfertleriarasndakifarkllamainsanlnkendisindedeil, fakat insanlk niteliklerinin fertlerde ortaya kma gredir. Eer, vcd iin fertlerin hakikatinin ayns olmaktan kurtaracak bir k yolu olsayd, bu takdirde, insanlk iin de kendi fertlerinin hakikatinin ayns olmasna bir k yolu bulunurdu. Oysaki insanlk fertleri arasndaki farkllama varlklardan hibirinin fertleri arasnda benzerinin bulunmayaca trden bir farkllamadr. Bu yzden,onlardankimimakambakmndanmeleklerdendahastnvedahayukarmertebedeolur, kimideenaahayvandandahaaadaolur.NitekimAllahylebuyurmutur: Onlarhayvanlarabenzer,hattahayvanlardandahabayadr(Araf:179)ve Biz insan en gzel bir kvamda yarattk, sonra onu en aa dnyaya attk. (Tn:4) ..te bu nedenle, Kafir,'keketoprakolsaydm',der(Nebe:40).Bukonudaaydnlanmakisteyenebukadaryeter. Basiret gz Allah tarafndan aydnlatlan kimse bunlar anlar ve bunlar dnp anlayan kimse, kuruntuya dayal pheleri ve btl itirazlar, kmazlar gidermekten aciz kalmaz. Allah'tan yardm istenirveonadayanlpgvenilir. BazKllMertebelerVeSufilerinBuKonudakiIstlahlarnaaret Vcdunhakikati,beraberindehibireybulunmamakkaydylatmisimvesfatlarnkendisinde kaybolduuehadiyetmertebesidiyeisimlendirileneydenibarettir.Cem'lCem,Hakikat'lHakikve Am diye de isimlendirirler. Yannda bir ey bulunmak artyla alnacak olursa, bu takdirde isim ve sfatlar denen tmel ve tikel tm ayrlmazlaryla birlikte her ey alnyor demektir ki, o zaman bu mertebevhidiyyetvemakmu'lcem'diyeadlandrlr.Bumertebe,isimlerina'yanvehakikatlerden ibaret mazharlarn kabiliyetlerine uygun olarak, d dnyadaki yetkinliklerine sevketmek asndan Rububiyet mertebesi diye isimlendirilir. Eer vcdun hakikati herhangi bir ey ve yoklukla birlikte bulunmamak eklinde dnlrse, (yani mutlak olarak dnldnde) tm varlara sri hviyyet diye isimlendirilir. Vcdun hakikati kendisinde ilm suretlerin bulunmas kaydyla alndnda buna, mutlakbtn isim,btn,evvel,almverabbu'la'yani'ssbitemertebesidenir. Eer,sadece eylerin kllilikleriyle birlikte alnrsa, bu Rahman ismi mertebesidir. Buna, ilk akln Rabbi, levhu'lkaza, mm'lkitab ve Klem'la'l da denir. Eer o, kendisindeki kllilerin, ayr ayr cz'ler olarak bulunmas artyla (tmelliklerinden gizli kalmakszn) alnacak olursa smu'r Rahim mertebesidir; buna ayn zamanda kader levhas denen kll nefsin rabbi mertebesi de denir. Kll Nefs, Levhu'lMahfuz ve Kitabu'lMbin'de. Eer vcdun hakikati tikel, ayr ve birbirinden farkl suretlerle birliktealnrsa,mh,msbit,muhyvemmtisimmertebesiadnalr.Buna,mahvveishallevhas denenkllcismebaslnefsinrabbidadenir.Eerruhanivecismanitrsellerinsuretlerinikabuledici olmas anyla alnrsa alc isim mertebesi olur. Kendisine Kuranda Kitabu'l Mestur, fi rakkin menur(Tr:2)diyeiaretedilenkllheyulannrabbidedenir(Rubbu'lheylelklliyye). O, etkileme ve etkilenmeye yatknl ile birlikte alndnda, mcid ve halik denen fail ismi mertebesiolur.Buklltabiatnrabbidir.ayeto,soyutruhansuretlerolmakartylaalnrsa,alm, mufassilvemdebbirisimmertebesidir.Bukllakllarnvenatknefislerinrabbidir. Hukemstlahndamcerretakldeneneye,ehlullahstlahndaruhdenir.Bundandolayilkakla Ruhu'lKuds denir. Hkemca mcerret ntk nefs denen eye de ehlullaha kalp denir. Eer klliler mcerret natk nefiste mufassal olarak bulunursa nefs bunlar ayn olarak grr. Ehlullaha nefs hayvaninefsolarakalnr. Eervcdunhakikatigaybhisssuretlerolarakalnrsao,musavvirisimmertebesiolur;mutlak vemukayyethayallemininrabbidir.O,grlrhisssuretlerolmakkaydylaalndnda bumutlak Zahir ve hir isim mertebesidir; mlk leminin rabbidir. Kamil insan mertebesi akllar, kll ve cz nefislercinsindenilh,kevnmertebelerinvevcdtenezzllerininsonunadektabiatmertebelerinin tamamnn toplamndan ibarettir. Ayn ekilde ama mertebe de denir. Bu ilh mertebeyi andrr. nsanKamilveilhmertebelerarasndarablkvemerbublukdndabirfarkyoktur;Bundantr de insan Allah'n halifesi olmutur. Tm bunlar kavraynca, ilh rubb ve kevn mertebeler

arasndakifarkdakavrarsn. Baz muhakkikler ilh mertebeyi, Rahman isminin tm isimleri toplayc olmas itibariyle ilk akl mertebesiyle ayn grmlerdir; tpk Allah isminin tm isimleri toplayc olduu gibi. Bu bir adan dorudur;ancak,RahmanismininAllahismininkuatclaltndabuikimertebeninbirbirindenfarkl olmasn gerektirir. Aralarnda bakalk olmasayd besmeledeki Rahman ismi Allah ismine tbi olmazd. Tembih Varlk aracl ile eyaya ilien her kemalin, zt gerei vcda ait olduu daha nce gemiti. O vcd,bizzatdiri,kayym,bilen,dileyen,gcyetendir.Bunlarzneeklenen|sfatlardeildir.Aksi takdirde bu yetkinliklerin kendisinden aknda baka bir hayata, ilme, kudrete ve iradeye... vs. muhtaolurdu.nkbuyetkinliklersadeceonlarlanitelenenbirindenakar.Eerbunlaranladysan sfatlar ztnn ayndr ifadesini anlarsn ve bu konunun hakikati apak ortaya kar: Burada kasdedilen ey, zihne geliveren kendisinden taan ve ondan ayrlmaz olan hayat, ilim ve kudretin onun ztnn ayns olduu deildir. Ztnn ayn olduu gr, bir baka ynden doru olsa da, vcdahadiyyetmertebesindetmtaaynleriortadankaldrr;dolaysylazttanbaka,nebirsfat, ne bir isim, ne de bir msemm kalr. Vcd, isim ve sfatlar mertebesi demek olan vhidiyyet mertebesinde sfat, isim ve msemm olur; bu mertebe ilahlk mertebesidir. Nitekim Onun varl ztnn ayndr szmz, O kendinden taan bir vcdla deil, bizatihi vardr; kendinden taan da kendisidiranlamnagelir.Ohalde,hayat,ilim,kudretvetmsubtsfatlar,ilkmertebedekisfatve mevsufunbirletiigibi,birleirler.Aklnbunlararasndafarkllklahkmetmesiaslndabirolmalarna ramen,tpksfatvemevsufarasndafarkllklahkmetmesigibidir.Yaniakl(cinsvefaslarasnda bir bakalk vardr diye hkmettii gibi) ilim kudretten ve iradeden yardr diye hkmeder; Oysa vcddabiricikzttanbakasyoktur.Nitekimcinsvefasldardabirdirvebunlarnev'dir.Bundan trmminlerinemiriAlihlasnkemali,sfatlarO'ndankaldrmakladrdemitir. kinci mertebede ilim kudretten ve kudret de iradeden ayrlr. Bylece sfatlar oalr; sfatlarn oalmasyla da isimler ve mezhiri oalr. lh hakikatler de birbirinden ayrlrlar; bylece hayat, ilim,kudretvebenzerisfatlarbuzt'avebuztnayrlmazolanhakikatere,busfatlarnozttanayr olmalarndandolay,szelanlamdamterekenyklenir.Zirabu gereklerbir bakmdanilintilerdir. nkbunlaryasaltizafettirveyaizafetsahibihakikisfattr;birbakaadandasoyutlardaolduu gibi cevherdirler. Zira soyutlarn, zleriyle bilinmesi, bir bakma ztlaryla bilinmesi anlamna gelir. Hayat ve kudret de byledir. Oysa zt cevher ve araz olmaktan mnezzehtir. Bu sfatlarn ayns demekolan tm cevherlerdeilhhviyetinakkendisine zahirolankimseye bu mnnn hakikati belirir. Bugerekliklerintmzelvarlklarolduklarndan;Zat'lAhadiyyetdemutlakvcdolduundan; taayynn kendisine izafeti ile mukayyet de mutlak olur. Keza mukayyet olan mutlak varln tecelllerindenmeydanageldiindensfatlarnhakikatlereveuztayklemklnmasmnevikatlm vetekikyoluylaolur.Onlardanbirtektrnfertlerine,meselailmintaayynlerindenbirine,bunlarn yklemklnmastavtyoluyladr. Bu gerekler kimi zaman, ne cevher, ne arazdr; fakat kadim ve zorunludurlar; kimi zaman da sonradan olan mmkn cevherdirler; bazen da bu cevherlere bal ilintidirler. Bu anlatlanlar kime akabelirirse,ekvephedenkurtulur.Allahdoruyolugsterendir. KNCFASIL Allah'nsimVeSfatlarnaDairdir Bilineki,Ohergnbiritedir(Rahman:29)esasnagre,Hakkne'nleriveilhmertebelerde tecelllerivardr.e'nlerivemertebeleriitibariyledesfatlarveisimlerivardr.ifadanyaicab,veya selbolur.Birincisi(icab)yahakikidir,kendisineizafetyaplmayanhayat,vcd,vekayymiyyetgibi; yadasaltizafetolur,evveliyyetvehiriyyetgibi.YahutdaRubbiyet,ilimveiradegibiizafetliolur. kincisi(selbsfatlar)ina,kuddusiyyet,subbhiyyetgibidir.cbveyaselbolsunbunlarnherbirinin bir tr vcdu vardr. nk vcd, bir ynden, yoklua ve yoka da iliir. Bu sfatlar, eriat dilinde

am diye nitelenen luhiyet mertebesinin btnyle kendisinde toplad mertebeleri asndan ztnntecelllerindenbakabireydeildir.Amavcddabelirenilkokluk,veztibirliinvarlile yaratlmbelirilerarasndakiberzahdr.nkonunzt,zgerei,ilhmertebeleregreeitlive kart sfatlar gerektirir. Ltuf, kahr; rahmet, gadab; rza, saht gibi. Bu mtekabil sfatlar cemal ve celalsfatlarierir.Lutfailikinsfatlarcemal,kahrailikinsfatlardacelaldirler.Hercemalinbircelali vardr tpk ilh cemalden oluan heymn gibi. nk heymn, akln yok oluu ve insann kendisini yitirip armasndan ibarettir. Her celalin de bir cemali vardr. Bu da ilh kahrda rtl lutftan ibarettir.BunarnekolarakAllah Eycinskafalarsiziniinksastahayatvardr(Bakara.179)buyurmutur.Emiru'lMu'mininAlide Evliyasna rahmeti bol, nimetiyle parlayan ve bol rahmeti iinde dmanlarna sknts ok olanneycedirdemitir.tebunabinaenPeygamberinuifadesininsrranlalr: Cennet ho karlanmayanlarla perdeli; cehennem de ehvetlerle perdelidir. Anlatlanlar birbirine kart her sfat iftleri arasnda berzahdrlar. Zt, bir sfatla birlikte ve tecelllerinden bir tecellyegreisimdiyeadlandrlr.MeselaRahmanrahmetlibirzt,Kahhrkahrolanbirztdr. Buisimlerisimlerinisimleridirler.Buradananlalmaktadrki,isimdenmaksatisimlenendir,ismin kendisi deildir. Bazen isim sfatlar iindir denir. nk zt tm isimler arasnda mterektir, ztta okluk sfatlarn okluundan trdr. Bu okluk gaybn anahtarlarndan ibaret olan gaybi mertebeler asndandr. Bu oalma, ztn, mefatihu'l gayb demek olan gayb mertebeleri itibariyledir. Mefatihu'l gayb ise, vcdun ve Hak telann gaybnda bulunan ma'kul mnlardr; bunlarla Hakkn i ve tecellleri belirir. Bunlar ayn mevcutlar deildir. Dahas asla vcda dhil olmazlar,tamtersinevcdasadeceuisimmertebelerindeHakknvcdundantaayynedeneyler dahilolur.yleysebunlarzihindevar,dardayoktur.Bunlarnaynvarlolanvarlardaizveetkileri vardr.Nitekimeyh(r.a.)ilkfass'tabunaiaretetmitir.Aklamasilerdegelecektir. oalma,bakabiradanda,zatbilgiyleilgilidir.nkO'nunztnedeniyleztnailikinbilgisi ahadiyyet mertebesinde ztnn yetkinliklerini bilmeyi gerektirir. Sonra da, ilh muhabbet ztn bunlardanherbirinintektekilmhazretinde,sonradaaynhazretindetaayynetmelerinigerektirir. Buradaoklukmeydanagelir. Sfatlar, kll tam kuatanlar ve birok eyi kuatmakla birlikte kll tam kuatmayanlar olmak zereikiyeayrlr.Birincigrubagirenleryediimamdenilen,anasfatlardr.Bunlarhayat,ilim,kudret, sem', basar ve kelamdr. O'nun iitmesi, Cemu'lCem' makamnda zat kelamnn hakikatine ilikin bilgisinintecellsiilecemvetafsilmakamndaisezahirvebtnolaraka'ynkelamnailikinbilgisinin tecellsiyledir;yoksaduyusalyolladeildir.Grmesiise,hakikatleretecellsiveilmininonlarahud yoluylailimesindenibarettir.Kelam,iradevekudretsfatnngaybdaolanaakarmaveonuicad etmeyeilimesinindendoantecelldenibarettir.Allahylebuyurmutur: O'nun ii, bir eyin olmasn dilediinde o eye ol demektir; o ey de hemen oluverir (Ysn:82). Bu sfatlar, bakalarnn asllar olsalar da, gereklemelerinde bazs bazsyla kaytldr. Nitekim ilim hayatla kaytldr; kudret de ilim ve hayatla kaytldr. rade de byledir, geri kalan zikredilendrdylekaytldr. simlerdebiradandrdeblnr.Bunlaranaisimlerdir:evvel,hir,zahirvebtn.Tmisimleri toplayanisim,AllahveRahmanismidir.Allah; ster Allah diye arn ister Rahman diye arn hangisiyle arrsanz en gzel isimler O'nundur (sr:110) buyurmutur. Bunlardan her birinin hakimiyeti altnda bulunan gzel isimleri vardr.Mazharezelveebedolanherismin;ezeliliievvelisminden,ebediliihirisminden,zuhuru zahirisminden,butnubtnismindendir.bdaveicadailikinisimlerievvelisminedahildir.adeve ceza'ya ilikin isimleri hir ismine dahildir. Zuhur ve butn'a ilikin olanlar zahir ve btn'a dahildir. eylerudrtdenhaliolamazlar:Zuhur,butn,evveliyyet,vehiriyyet. simler bir baka ekilde de zt, sfat ve fiil isimleri diye blmlere ayrlr. Her ne kadar bunlarn tm zt'n isimleri olsalar da; O'nun bu isimlerde zuhuru asndan zt isimleri; sfatlarn zuhuru asndansfatisimleri;bunlardafiillerininzuhuruasndandaesma'lefladnalrlar.Bunlarnou ikiveyaynkendindetoplar.nkbunlardabiradanzta,dieradansfatlaravebirbaka adandafiilleredelaletedenbireyvardr.MeselaRab;sabitanlamylaztaaittir,malikanlamyla sfataait,muslihanlamyladafiileaittir.

 Ztisimleriunlardr: Allah,Rab,Melik,Kudds,Selam,M'min,Mheymin,Azz,Cebbar,Mtekebbir,Al,Azm,Zahir, Btn,Evvel,Ahir,Kebr,Cell,Mecd,Hakk,Mbn,Vcid,Mcid,'Samed,Mteli,Gan,Nur,Vris, Zlcelal,Rakb.Sfatisimler;Hayy,ekr,Kahhr,Kahir,Muktedir,Kav,Kadir,Rahman,Rahm,Kerm, Gaffar,Gafur,Vedd,RaufHalm,Sabr,Bin,Alm,Habr,Muhsy,Hakm,ehd,Sem,Basr'dir.Fiil isimleriise;Mubdi,Vekl,Bis,Mucb,Vsi,Hasb,Mukt,Hafz,Hlk,Bri,Musavvir;Vehhb,Rezzk, Fetth, Kbz, Bst, Hfd, Rfi, Muzz, Mzill, Hukm, Adi, hatif Mud, Muhy, Mumt, Vali, Tevvb, Muntakim,Muksd,Cami,Mun,Mni,Drr,Nfi,Hdi,Bed,Reiddir. eyh (r.a.) nu'd Devir adl eserinde byle belirlemitir; Biz de hibir deiiklik yapmadan teberrken naklettik. Kimi isimler gaybn anahtarlardr; bunlar sadece Allah ve kendisine zat hviyetiylehakkntecellettiikutuplarvekmilinsanlarbilir.BuhusustaAllah: O, gayb bilendir, gaybn yalnzca honut olduu eliye gsterir. (Cin:26) buyurmutur. Ve Peygamberde,duasnda,buna: Seningaybnnbilgisiiindetercihettiindiyeiaretetmitir.Biradanbunlarevvelvebtn isimler kapsamna girer. Bunlar a'yan sabitenin ilkesi olan isimlerin ilkesidirler. nallah ileride aklayacaz.Buisimlerinolularlailgisiyoktur.NitekimeyhFuthtu'lMekkiyye'deyledemitir: Yaratma ve nisbetler dnda kalan isimlere gelince, bunlar ancak O bilir; nk bunlarn olularla ilgisi yoktur, Bunlarn bir ksm d dnyann anahtarlardr; nk, bunlarla sadece d duyulurlar kasdedilir. Bazan da bunlarla daha genel bir anlam kasdedilir. Nitekim Allah bu hususta ylebuyurmutur:ehadetvegaybnbilicisi(Ra'd:9).Bunlarnhepsi,bakabiradandaAhirve Zahirisimlerikapsamnagirer.Ohalde,Esm'lHsn,tmyleisimlerinasllardr. Bilineki,mtekabilikiisimarasndabuikisindendomaikiynlveikisiarasndakprolanbir isimvardr.Nitekimmtekabilikisfatarasndadabuikisfattandomaikiynlbirsfatvardr.Ayn ekilde isimlerin bazsnn bazsyla bir araya gelmesinden de, ister mtekabil olsun ister olmasn, sonsuzisimlerortayakar;bunlarnherbirininilmveaynvcddabirmazharvardr. Tembih Hkmlerine gre fiil isimleri u ksmlara ayrlr: Bunlardan bir ksm ezelden ebede dek hkm kesilmeyenveetkisisonaermeyenfiilisimleridir.Kutsalruhlara,melektnefislerevemutlakzamana dhilolduuhaldegrecelizamanadahilolmayan,rneksizyaratlanhereyehakimolanisimlergibi. Bir ksmnn hkm ezelilik bakmndan kopuk olsa bile hkm ebedi olarak devam edecek olan isimlerdir; Ahirete hakim olan isimler gibi. nk Bunlar ebedidir. Nitekim yetler bunlarn ve hkmlerinin ebedi olduuna delalet eder. Bunlar zuhuru itibariyle ezeli deildir. nk bunlarn zuhurunun balangc dnyev inann bitiminden itibarendir. Bu isimlerden bir ksm hkm ezel bakmndan kesik, etkisi ise ebed bakmndan son bulur. Greceli zamana dahil olan her eye ve dnyevoluahakimolanisimlergibi.Hernekadarbunlarnahiretitibariyleneticeleriebediolsada zuhuruitibariyleneezeli,nedeebedidirler.Hkmlerisonbulanlaragelince,bunlarnhkmleriya mutlakolarakkesilirveonahakimolanisimmutlakilhgaybkapsamnagirerdnyevioluahakim olmuisimgibi,yadagcveetkisinin(devlet)zuhurusrasndahakimiyettekendisindendahatam olanisminhkmaltndagizlenmivertlisimlerdir. nk isimlerin kendi zuhurlar ve hkmlerinin zuhurlar bakmndan devletleri vardr. Her birinindnsresi1000ylolanyediyldzndnsreleriveeriatlarbugveetkileredayanr. Zira her eriat iin bir isim vardr; bu ismin etkisi ve gcnn devamyla ve saltanatnn bekasyla eriatdevameder,onunsaltanatvedevletininzevaliylenesholunur.Sfatlarntecellleridebyledir. nk herhangi bir sfat zuhur edince baka bir sfatn hkm, onun altnda son bulur. Tek tek isimlerden her biri bir mazhar ister, etkileri bu mazharla ortaya kar ve mazhar a'yandan ibarettir. Eerbuaynlar,insaniaynlargibi,tmisimlerinhkmlerininzuhurununalcsisebuaynlarhern onlarn e'nlerinden bir en'ne mazhar olurlar. ayet isimlerin hkmlerinin ortaya kmasna kabiliyetlideillerseozamansadecebirksmnazgolur,bazsnaolmazlar:Meleklerinaynlargibi. Bu aynlarn d dnyada, dnya ve ahiret itibariyle devamlar ve son bulmalar, isimlerin onlardaki etkilerininsrekliliivesonbulmasnabaldr.Okadar.Buuyaryiyicekavrarsanvemaksatdahasl

olursaseniniinbiroksrlarakazlr. BakaBirtembih Ddnyadavarolaneylerinhepsidvarlklarbakmndanzahirismininhkmaltndadr.Hak (shhanenu)zuhurubakmndanZhir'intakendisidir.NitekimbutnuasndandaBunismininta kendisidir.Dolaysylabilgidekia'ynsabitedebtnlasndanAllah'nisimleridir.Ddnvadavar olan eyler bu a'yn sabitelerin mazharlardrlar. Bu bakmdan, zhirlii asndan d dnyadaki varlklarntabiatlarAllah'nisimleridir.ahslarisebuisimlerinmazharlardr. Dolaysyla,cinsolsun,trolsun,herdgerekliinanaisimlerdenbirismivardr.nkbuana isimler tek tek tm fertleri kapsar; dahas her ahsn tekil isimlerden bir ismi vardr. nk ahs zahirle mazharn d dnyada birlemesi asndan, kendisine ait mahhas ilintileriyle birlikte bu gerekliintakendisi(ayn)dir,bakadeil.Aklolarakbakalklarasndanahslardgerekliklerin mazharlardr.Nitekimdgerekliklerdea'ynsabiteninmazhar;a'ynsabitedeisimvesfatlarn mazharlardrlar.Okadar. Tembih: Sonraki bilgelerden bazs Allah'n ztn bilmesinin ztnn kendisi olduunu, mmkn severi bilmesinin ise (kendilerine yneltilecek sulamalar dan kanmak iin) kendisi ile kaim sretlele birlikteilkaklnvarlndanibaretolduunusylemilerdir.Yceilhhikmetleribilenmvahhitlerce bubiradanbyleolsadagenelanlamdaveonlarnilkelerinegredorudeildir.Zirailkaklzat hudslahadistir.OysaAllah'nilminingerekliikadimdir,nkkendisininayndr.yleyse,ilkakln Allah'naynsolmasnaslmmknolur?Aynekildeilkakl,mmknhadisveztidemlemesbuk olduundan, Hakkn malumudur. Zira Allah bilmedii eye varlk veremez. Sonuta Allah'n ilk akla ilikinbilgisizorunluolarakonunvarlndanncegelir.yleyse,Allahilkakldanbakabireydir;ve ilk akln mahiyeti zorunlu olarak bilginin gerekliinden baka bir eydir. nk ilim, bazen, Hakkn kendi ztn kendisiyle bilmesi gibi bizzat zorunlu; bazan izafetli sfat; ve bazen de mahiyetin aksine saltizafetolur. Eer Ztn bilmesi yaratklarn bilmesinden farkldr ve bu bilme de ilk akldr denirse, yle deriz: Bilmenin asl birdir, fertleri arasndaki bakalk itibaridir; nk bilmenin fertleri arasndaki farkllk bilinen konulara baldr ve bu da (bilmenin fertleri) bilmenin hakikatinin tekliine zarar vermez.Hak,eyleribizzatkendisinibildiigibibilir,bakaekildedeil.O'nungrelibirsfatyada bazsuretlerdesaltizafetolmasO'nunilkakimkendisiolmasnaengeldir;zirabirincisiaraz,ikincisi cevherdir.O'nuncevherlerdenbircevherolmas,ilhhviyetinancakbunlaraakiledir.Oysaonlara gre,bubyledeildir.yleyseonunbircevherolmasmmkndeildir.Kezaeyaybildiiekilde onlaragdeyetirir.DolaysylaO'nunkudretindendeildebilgisindenibaretolmasseeneksizbir tercihtir; aksine O'nun bilgisinin deil de kudretinin kendisi dndaki her eyi kuatmas onlarn grnegre,dahadoruolur. Aynekilde,ilkaklnAllah'nbilmesininaynsolduunainanmakbtneyannvarlndannce olan ilh inayeti iptal eder. lk akl Allah'n nezdinde bir hzr bulunutan da ibaret deildir. nk hzr olma hzr olann sfatdr; bu hazr olan da akldr. Allah'n bilmesi ise O'nun ifadr; sfat da kendisinden baka bir eydir. Keza Allah'n ilminin hzr olmas z gerei O'ndan sonradr; nk O'nunsfatdr.lkAklnhzrolmasdazgereiHak'tanvebilgisindensonradr;nkHaktela tmyetkinlikleriylebirliktebizatihi,mevcudattanncegelir.Allah'nbilgisihzrbulunmakeklinde yorumlanamaz.Aynekildebu,Allahtelnnenereflisfatlarnda,kendisindensadrolmubaka bir eye muhta olmasn gerektirir: ve cz' olmalar asndan czileri ve bunlarla ilgili durumlar O'nunbilmemesinigerektirir;oysaAllahbylebireydenyceveuludur. mdi, eer muhakkik arif, eylerin zlerini ve kll mnlar icmlen bilmesi asndan kendisiyle Hakkn bilgisinin ve bir adan zahirle mazharn ayn olduunu sylerse bu doru olur. nceki tembih te getii zere, O, alm isminden ibarettir. nk O'nun mahiyeti zel bir taayynle taayynetmiilhhviyettenibarettir;kibudailkakldiyeisimlendirilir.Ancakbuzeltaayynilk aklazgdeildir;aksinekllilerivecz'leriiinealmasbakmndankllinefsedezgdr.Hattabu adansadeceilkakldeilherbilenO'nunalmismiolur.Hakmbuanlamkavrayamaz;nkona

gre, akl ve baka eyler mahiyet ve vcd asndan Haktan bakadr ve Hakkn yaratklarndan (ma'll) bir yaratktrlar; dolaysyla, sonu olarak Hak sfatlarnda ve yetkinliklerinde kendisinden baka bir eye muhta olmu olur. Dorusu, insaf sahibi olan herkes kendisinde unu bilir: adem zaman olsun olmasn, eyay rneksiz yaratan ve yokluktan varla karan, onlar icadndan nce, hakikatlar ve lazm olan zihni ve harici suretleri ile bilir. Aksi takdirde onlara varlk veremezdi. Dolaysyla, Allah'n onlar bilmesi onlardan baka bir eydir. Allah'n ztnn ve ztnn ayns olan bilgisinin birok duruma mahal olmasnn imknszlna inanmak ancak bu eylerin Allah'tan baka olmas durumunda doru olur. Tpk Hakk'tan perdelenmi olanlarn grnde olduu gibi. Bu eylerinvcdvehakikatasndanHakk'nayns,taayynvesnrlanmaasndaniseHakktanbaka olmalarna gelince, bu mmkndr. Gerekte O, ne bir mahalle konan, ne de mahallin kendisidir; tersine O, bazan konak bazan da konuk biiminde ortaya kan tek bir eydir, O halde iin aslnn, eyannsuretlerinitmelliivetikellii,kveby,toplucaveayrntsylabirlikte,aynveilm olarakkuatanztibirbilmeyleolduuortayakmtr. YerdevegktezerrekadarbireybileO'nunbilgisidndadeildir(Ynus:61). yle bir ey ileri srlecek olursa: ilim Zt ve O'nun yetkinliklerinden ibaret olan malma (bilinene)tabidir;yleyseO',nasloluyordaoeyinkendisioluyor?Derizki,Grelisfatlarnbirtakm ynlerivardr:Zttanbakaolmamaynvezttanbakaolmalaryn.Birinciynegreilim,irade, kudretvekendilerineizafetiliendierleribilinene,istenene,yokatabideildirler.Zirabunlarztn aynsdrlar.Bunlardaoklukyoktur.kinciynegr',ilimbilinenetabidir.Aynekildeiradevekudret, istenen ve g yetirilene tabidir. Bilgide bir baka yn de vardr: bu eylerin suretlerinin bilende olumasdr.Butrbilmedebilenlebilineninaynoluubilgininbilinenetbioluundandeil,tersine bilinen eylerin suretlerinin bilende meydana gelmesinden dolaydr, Bilginin eylere tbi olmas asndan,iaslndabyledirdenir;yanikendisinebilgiilienuhakikat(bilenleayndrdenir).Oysao hakikatzbakmndanztnkendisideildir.Kimiariflerilkaklhakknkendisisaymlardr:bunun nedeni udur: lk akl, cz'leri iine alan kllileri kuattandan tr ve bilgisinin de Allah'n bilgisinde olanlarla rttnden ilh bilgiye mazhardr. Ayn ekilde; Levhi Mahfuz ad verilen Tmelnefsde,buadan,Hakk'tanibaretter. lminhakikatinivemalumatailimesiniAllah'danbakasbilemez.Bilmeninapaklsans;glge ile glgenin glgesi arasnda bir fark bulunmayndan kaynaklanmaktadr. Zira olular onlarn varlklarnnglgeleridirler.Aynekildebilgininolumasdaapaktr;bireyinoluumunubilmenin apaklise;oeyinhakikatinivemahiyetinibilmeninapaklngerektirmez.AllahGereieniyi bilendir. NCFASIL A'ynSabiteVeBazEsmiMazharlarHakknda lhisimlerinAllah'nbilgisindema'kulsuretlerivardr.ZiraO,ztndantrztn,sfatlarnve isimlerinibilir.Builmsuretler,zelbirtaayynlevebelirlibirnisbetletecelledenztnaynsolmas bakmndan,tikelolsun,tmelolsunehlullahstlahndaa'ynsabiteolarakisimlendirilir.Kelamclar vefilozoflarca(ehlinazar),bunlarn(a'ynsabite)tmellerinemahiyetlervehakikatler,cz'lerinede hviyetler denir.Mahiyetler,ilmhazretteilknce taayynetmi,ismkllsuretlerdir.Bu suretler, feyzi akdes yoluyla, ilh zttan taarlar. lk tecell, zat sevgi araclyla ve Zt'n, zuhurunu ve yetkinliklerinikendisindenbakakimseninbilmediigaybanahtarlarntalebiylegerekleir. lh feyz feyzi akdes ve feyzi mukaddes olarak ikiye ayrlr. Birincisiyle a'yn sabite ve bunlarn temelistidatlarbilgideoluur;ikincisiyledebunlarlevazmvetevbiiilebirlikte,dardaoluurlar. eyhuszyleitebunaiaretetmitir:Alc,ancak,O'nunfeyziakdesiylevardr.Butalebilkin, EvvelveBtnismine,sonradabuikisiylebirliktehirveZhir'edayanr.Ziraevveliyetvebtiniyyet ilmvcdiinsabittir;ahireiyyetvezhiriyyetaynvcdiindir.Bilgidevarolmayannnesnelolarak varolmasmmkndeildir. A'yn,ddnyadakivarlklarnimknveimkanszlklarasndanikiyeayrlr:Mmknaynlarve mmteniaynlar.Mmteniolanlardaikiyeayrlr. Birincisi,aklnvarsaymasnabalolanmmteniler;Allah'aortakkomak,ztveeliiklerinbirlii

vs. gibi. Bunlar kuruntuya dayal akln dourduu, mevhum eylerdir. Allah Telnn bu trden kuruntularbilmesiakl,vehmibilmesindendolaydr.Buikisinin(aklvevehm)mevhumeyhlerivar saymas, bunlarn bilgide ve ism suretlerde ztlarnn bulunmas asndan deildir; aksi halde vcddaerikolmasgerekirdi.Futhfdaeyh,evliyadanszettii73.Bab'da; Ortadaaslabirerikolmamtr;tersineerik,altndasaltyokluunortayaktbirterimdir. Allah'n varln birlemeye ilikin bilgi bunu reddetmitir; dolaysyla irk, yalan szden ibaret bir eyolarakadlandrlmtrder. kinciksm:Varsaymsalolmayanksm;buksm,esasensabitveilimdemevcut,hakknztna iliik durumlar ierir. nk onlar, zahirin zdd olmas bakmndan btna zg gayb isimlerin suretleridirler.Zirabtnnzahirlebuluanvebulumayanikiyzvardr.Mmknlerbtnnbirinci yzne;mmtenileriseikinciyznezgdurumlardr. BuisimlerhakkndaeyhFtuhatndayledemitir: Yaratmavenisbetlerleilgiliolanlarndndakiisimleregelince,onlarancakObilir;ziraonlarn olularlailikisiyoktur.BunaPeygamber(sallallhaleyhivesellem)uszyleiaretetmitir: ....veyagaybbilgindenistediiney.zleriasndanbuisimlerbtnistediklerivezahirden katklar iin zahirde varlklar yoktur. Bu isimlerin suretleri ayn varlkla nitelenme imkn olmayan ilm varlklardr. Aklclarn bu hususta uurlar yoktur; akl buraya nfuz da edemez. Esasen bu tr manalaramuttaliolmak;peygamberlikvevelayetkandilindenvebuikisineinanmadankaynaklanr. Mmteniler, harite varolma zellii olmayan ilh hakikatlerdir; nitekim mmknler, darda varolmazelliinesahiptirler.Mmknherhakikat,ilmhazretteezeliveebediolaraksabitolsada, aslavcdkokusualmamlardr;ancaktmdgrnleriitibariyleilmhazrettedirler.Bunlardan, ilmhazrettebakihibirisiyokturki,dahasonraistidadicabhariteaynvcduistemiyorolsun.Zira bunlaristidatdilleriyleaynvcduisterler.ayetVahibulCevvdbunlaravcdvermeseydi;cmert olmazd.Herbirininvcdtalebineramenbazsndierinetercihetmesiseeneklerebalolmayan bir tercihdir. Bunlarn fertleri, Hakkn bildii gerekleecekleri zaman beklediklerinden gaybdan ehadetednyeviolusonbuluncayakadarzuhuragelirler.Aynekilde,sahihhadisteiaretedildii gibi,hiretdedebylezuhuragelirler: Cennette bir mminin can ocuk istediinde, gebe kalmas, doumu ve yalanmas tek bir saatteistediigibiolupbitecektir.NitekimAllah: Orada cannzn ektii her ey var, istediiniz her ey var. Tm bunlar esirgeyen ve balayandansizibirarlamadr(FussiIet.3132)buyurmutur. Mmkn aynlar da cevher ve araz olan aynlar diye ikiye ayrlrlar. Cevheri aynlar tmyle tbi olunanlar, arazlar ise tbi olanlardr. Cevherin de akllar ve soyut nefsler gibi basit ve ruhani; cevherler; unsurlar gibi basit cismani; darda bulunmayan fakat aklda bulunan cins ve fasldan oluancevherimahiyetlergibimrekkep;akldabulunmayanfakatdardabulunanbasitcisimlergibi basitveilintiselmvelledtselasegibisonikisindenoluanksmlarvardr.Cevheriveilintiselolan aynlar st, orta ve alt cins olarak ayrlrlar. Bunlarn her biri de trlere, onlar da snf ye ahslara ayrlr. Yerde ve gkte ilminden hi bir ey gizli kalmayan Zt ne ycedir; O iiten ve bilendir. (Sebe:3). AynlardnyasEvvelismi vemutlakBtnismininmazhardr. RuhlarlemimuzfBtnveZahir ismininmazhardr.ehadetlemiise,muakZahirve,biradandahirismininmazhardr.Ahiret lemi,mutlakhirismininmazhardr.BudrdnkendindetoplayanAllahismininmazharise;tm lemlerehakimKamilnsandr.Misallemizahirvebtnnbirlemesindendoanvebuikisiarasnda berzaholanmtevellidismininmazhardr.stcinsler,drtisimdenibaret(Evvel,Ahir,Zahir,Btn) anaisimlerinmazhardr.Ortacinslermertebece,anaisimlerinaltndayeralanisimlerinmazhardr. Altcinslerse,kuatmavesrabakmndan,bununaltndabulunanisimlerinmazhardr. Ayn ekilde gerek trler de, izafi trleri kuatan isimlerin mazhardr; eer bu izafi trler basit olursa,bunlardanherbirimuayyenzelbirisminmazharolur;eerbileikolursa,herbiri,mteaddit isimlerinbirlemesindenoluanisminmazharolur.Bunlarnahslar,birbiriylebirlemektendoan isimlerin dekikinin mazhardr. Bu birlemelerden, sonsuzca isimler ve mazharlar doar. Allah'n u sznnsrrdabyleceanlalmolur:

DekiRabbiminszleriiindenizmrekkepolsaO'nunszleritkenmedendeniztkenir;Biro kadarndahagetirsekyineyetmez(Kehf:109).ZiraO'nunkelimeleritmyle,hakyknaynlarndan ibarettir.Mterekisimlerinyetkinlikleriise;zelisimlerinaksine,kendimazharlararasnda,herne kadarbunlardazelolsada,ortaktrlar. Dardavarveeitlisfatlarasahipolanhereybuisimlerinmazhardr.Eeromazhardaheran onlardanbirsfatbeliriyorsa,obusfatnoandakimazhardr;tpkinsanferdigibi;nitekimobazan rahmet, bazan da zahmetin mazhar olur. Eer insanda srekli, belli bir sfat veya deiik sfatlar ortaya kyorsa, o insan bu sfatlarn mazhardr, Akllar ve mcerret nefisler, ilkelerini ve bu ilkelerdendoaneyibilmelerindendolayilhbilgininmazharlarveilhkitaplarda.ArRahmann mazhar ve tahtdr; krsi ise Rahm'in mazhardr. Yedi felek Rezzk'n mazhar; altncs Alm'in, beincisi Kahhr'n, drdncs, Nr ve Muhy'nin, ncs Musavvir'in, ikincisi Bri'nin, birincisi Hlk'n mazhardr. Bu taksim, ilgili felein ruhniyetine egemen olan ismin sfat asndandr. Varlklar dikkatlice incelediinde ve onlarn zellikleri anlalnca, bu feleklerin sz konusu isimlerin mazharlarolduunuanlarsn. Tembih A'yn sabite, ilm sretler olmalar bakmndan mec'l (yaratlm) diye vasfedilemezler; zira bunlarondardamevcutdeildirler.Mec'liseancakmevcudolur.Nitekim,zihnimizdeki,ilmive hayali suretler, d dnyada varolmadka yaplm (mec'l) olarak nitelenmezler. Eer darda varolmadka, yaplm olmakla nitelenselerdi, mmteniler de mec'l olarak nitelenirlerdi; zira mmtenilerdeilmsretlerdir.Yapma(ca'l)yalnzdaryaoranlabuilmsuretlereiliir,yleyseilm suretlerin ca'li demek, onlarn darda varedilmesi demektir. Zira mahiyet, d dnyaya mahiyet olarak konmutur. Bu anlamda, caln mahiyete, bilgide ilimesi daha uygundur. Bylece tartma szeleircaedilmiolur..Zirayledenemez: Mahiyetler, taan (faiz) 'in bilgide tamas ve onu meydana getirmesiyle var deildirler. Aksi takdirde, zat hudsla hadis olmalar gerekirdi. Fakat mahiyetler varolmayan bir eyi ortaya karmak istediimizde, ilm aynlarn varlkta, zaman bakmndan Hakk'dan geri kalacak biimde zihinselsuretlerinortaya kgibiortayakyordeildirler.AksineHakk'nztnztylabilmesi, varlktaO'ndan(zamanasndan) geri kalmadana'yngerektirir.O'nunbilmesi,lemibilmesiniilk akllaaynyapanlarnsandklargibibakabirbilgiyledeil,btnbuaynlarzatbilmeninkendisiyle bildiiaakar. Tembih A'ynsabiteninikiynvardr: 1.Onlarismlerinsretleridir; 2. haric aynlarn gerekleridirler. simlerin suretleri olan aynlar, ruhlarn bedenleri gibidir; ikinci traynlarisebedenlerinruhlargibidirler. simlerindeikiynvardr:Birisioklukyn;tekiise,buisimlerleadlananZt'nbirligiyn. oklukynkendilerinitoplayanilhhazrettenfeyzalmayamuhtatrvebufeyzilemgibialrlar. Sfatlarlamuttasfztnbirliiasndanisimler;a'ynnsuretlerininrablandrveonlarataarlar.Ztn evveliyyeti ve btnyyeti asndan tecellnin ta kendisi olan feyzi akdes ile feyz, zti hazretten isimlerevea'ynamtemadiyenular.Ztnhriciyyetivehiriyyeti,a'yannisealclveyetenei asndantecellnintakendisiolanfeyzimukaddeslede,feyz,hariciaynlaraular. Kendi altndakilerin cinsi konumunda olan her ayn bu feyzin kendi altnda olanlara ulamasnda, bir adan ahslara varncaya kadar, vastadr. Tpk akllar ve soyut nefslerin, olu ve bozulu dnyasnda, kendi altlarnda bulunanlara arac olduu gibi. Her ne kadar feyz, Hakk'la vastasz birliktelii olmak gibi bir zel yn olan her bir eye vastasz olarak ularsa da a'ynn, ruhlar ve haricigerekliklerolmalarbakmndanrububiyetvemerbbiyetynlerivardr.Merbbiyyetynyle feyzalrlar;rubbiyyetynylededsuretlerininrabbiolurlar. u halde isimler mutlak olarak zahir ve gayb'n anahtarlardr. Mmkn aynlar ehadet leminin anahtarlardr. Bunlara ve tm isimlere, istidatlarna gre, durmadan cem' hazretinden feyz geldii iindirki,eyhfeyzi,mutlakolarak,cem'hazretine,kabiliyyetidea'ynanisbetetmitir.Hernekadar

a'yn rab olmalar itibariyle, kendi altnda bulunanlara feyzi ulatryor olsa da, hi kimse a'ynn sadecealclk,isimlerindefailiyyetynnnolduunusanmasn.simlerdeetkisahibiveetkilenen olarakikiyeayrlr.Etkisahibiolanlarnbazsmutlakfailvebazsdamutlakalcklnmtr. DnenlereKlavuz Mahiyetler, tmyle, bilgisel, zel varlklardr. Zira bunlar darda yoktur; tpk Mutezilenin dndgibi,varlayokarasndabiraracgerektiiiin,dvarlktandakopukturlar.Bizegre,bir ey,yadardasabittirveyasbtuapakdeildir.Dardasabitolanzorunluolarakdardavardr, sabit olmayan ise yoktur (mdm). byle olunca mahiyetlerin aklda sbtu, harici vcddan ayrdr.AkldabulunantmsuretlerHakk'dantaar.Bireyinbakasndantamasdemek,oeyibirisi ncedenbiliyordemektir;yleysetaanlarAllah'nilmindesabittirveO'nunbilgisivcdudur,nk vcdu ztdr. ayet mahiyyetler, ilimde taayyn etmi mevcutlardan baka eyler olsalard, bu taktirde Allah telnn zt, gerekten, kendi ztndan baka, birok eye mahal olurdu ki, bu imkanszdr. Mahiyeti varlndan habersiz olarak tasavvur ediimiz onun d varlna nisbetledir denemez; zira, eer zihn varlndan habersiz olursak o zaman zihinde asla bir ey bulunamazd. ayet, onlardan haberli olmakla birlikte, zihn varlklarndan habersizliimiz kabul edilirse, onlarn, mahiyetinkendisine,zihinde,varlkilienzelbirvarlkolmalarimknndandolay,mutlakanlamda, varlktan baka olmalar gerekmezdi. Mahiyete darda varlk ilitii gibi, zihinde de zel bir varlk iliir. Dolaysyla zuhl mahiyetin zihindeki varlndandr; yoksa kendisinden deildir. Kimi zaman vcd,oalmasitibariyle,zelvarlarabitiikgenelvcda,ilitiigibikendisineiliir. Dorusu,yukardagetiizere,vcdsfatlardanbirsfatlatecelleder;bununsonucundada,bir baka sfatla tecell eden varlktan seilir, bylece de ism gereklerden bir gerek olur. Hakk'n bilgisindekibugereinsuretidemahiyetadverilenveyasabitayndenileneydir.stersensenbu hakikate mahiyet diyebilirsin. Bu mahiyetin ruhlar leminde bir d varl vardr. D varl burada gerekleir,misallemindebirvarlvardr;misallemindekizuhurucismanibirsuretledir.Duyusal lemindekivcduiseburadagereklemesidir;zihinlerimizdedeilmvcduvardr;buvcdonun zihnimizdeki sbtudur. Bundan tr; vcd, meydana gelmek ve olmaktan ibarettir, denir. Varlk nurunun,kemlatyla,mezhirindekizuhuruoranndabumahiyetlervegereklerikimizamanzihinde, kimizamandadardazuhureder.Bunabalolarak,zuhurda,Hakk'ayaknlkveuzaklk,araclarn okluu ve azl, istidat duruluu ve bulanklna gre gl ve zayf olur. Sonuta baz varlklarda yetkinlikleritmyle,bazlarndadayetkinliklerieksikzuhureder. Bu mahiyetlerin suretleri zihnimizde iken yksek ilkelerden yansma yoluyla, veya bu hazretten nasibimizoranndavcdnurununbizdezuhuruyoluyla,zihnimizdeoluansuretleringlgelerinden ibarettir. Bundan dolay, eyay ne ise o olarak bilmek zordur. Ancak, kalbini Hakk'n nuruyla aydnlatm olan ve srf vcd la kendisi arasndaki perde kalkan kii hari. Zira bu kii, bu ilm suretleri kendi zlerinde ne iseler ylece, Hakk'la idrak eder. Bununla beraber, inniyyeti lsnde ondan perdelenir ve Hakk'n bu suretleri bilmesiyle Kmilin bilmesi arasnda bir farkllk oluur. Bu yzdenariflerinirfannngayesiaczlerini,kusurlarnitirafetmekvekusurbilmeninO'naaitolduunu bilmektir.OAlmveHabrdir.Eerseniittiinkadarnbilirsen,gerektensanahikmetverilmiolur. Kimehikmetverilirseonabykhayrverilmitir.(Bakara:169). Ek: Yoklukla ilgili belirlenimleri ve mutlak vcd'dan ayrlklar asndan aynlar ademe racidirler; hakikatvevcdbelirlenimasndanvcduntakendisiolsalarda.Eerariflerinszlerinden, yaratlmolannzyokluktanibarettirvevcduntamamAllah'aaittirgibibirsziitirsen sen bunu kabul et. nk arif bunu yukardaki anlaya gre sylemitir. Nitekim Emiru'l Mminin Kmeyl(r.a.)hadisinde gerektenbilmek,vehimdenkurtulmakladrdemitir.Sufilerinbunabenzerbirokszvardr. Onlarn; Ademdeki a'yn sabite ve ademden ibaret mevcut ifadeleri, adem bu eylere zarf olmutur demek deildir. nk yokluk salt hilikten ibarettir; aksine onlarn kastlar udur: Bu eyler ilm hazrette sabit, haric dem giyinmiler, demle mevsuf olmular da sanki haric demlerinde sabit olmular; daha sonra da Hakk onlara haric vcd elbisesini giydirmi; nihayet onlar mevcud

olmulardr.DorusunuAllahbilir. DRDNCFASIL EhlullahaGreCevheryeAraz Eyann hakikatini dndnde, bilmen gerekir ki, onlarn bir ksmn arazlarla rtl tbi olunanlarvebirksmndabunlaraeklenenvetbiolanlarolarakbulursun.Kendilerinetbiolunanlar cevherler; tbi olanlarsa arazlardr. Vcd btn bunlar iine alr. nk o, bunlarn her birinin suretiyletecelleder.Cevherler,cevherolmayanlaranisbetle,tekbireydirkibudatekbirhakikattir. ButekhakikatiseKayyumiyetivegerekliiasndanilhZt'nmazhardr.Nitekimaraz,Zt'abal sfatlarn mazhardr. Grmyor musun Ki ilh Zt, srekli sfatlarla rtnmektedir. Ayn ekilde cevherde,srekli,arazlarlasarnmaktadr.TpkZt,sfatlarndanbirsfateklenmekle;tmelolsun, tikel olsun bir isim olduu gibi; ayn ekilde, cevher de, kendisine kll anlamlardan bir anlam eklenmesiylezelbircevher,kllisimlerdenbirisminmazhar,hattakendisiolur;tekilanlamlardan bir anlamn eklenmesiyle de bir fert gibi tekil cevher olur. Tmel isimlerin bir araya gelmesinden baka isimler doduu gibi, yaln cevherlerin bir araya gelmesinden de bunlardan oluan mrekkep bakacevherlerdoar.simler,biridierinikuattgibi,cevherlerdebirbirinikuatr.Temelisimler (mmeht)snrlveazsaydaolduklargibicevhercinslerivebunlarntrleridesnrldr.Aslabal isimlersonsuzolduugibi,ahslardasonsuzdur.EhlullahstlahndabugereeRahmaniNefesve TmelHuyldenir.Bundantaayynedipbirvarlkhalinegeleneylerilahkelimelerdir.Eersenbu hakikati,altndabulunantrlerenisbetle,kendisinekatlancinsliiasndandnrsen,butakdirde o,cinseaitbirtabiatolur.Eeronu,sayesindetrlerintrolduuayrmoluuasndanelealrsan; butakdirdeo,ayrmsalbirtabiatolur.Onunbirblmbelirlenmibirifadabirliktebulunur;oda, kendisiolaraktreyklenenyklemdir,bakadeil. Eersenonu,altndabulunanfertlerindekieithisseleriasndanveyatrlerindenbirtraltnda eitbiimdebulunmasasndanelealrsano,trselbirtabiattr.yleysecinslik,ayrmlkvetrlk, bu hakikate eklenen ikinci mkullerdendir. Cevher, hakikati asndan, yaln ve bileik cevherin hakikatleriyle ayndr. Bu hakikatlerin hakikatidir. Tm hakikatler zat gayb leminden hiss ehadet lemineinervelemlerinherbirinde,olemeuygunolarakzuhureder. Buhusustaiir: Olutakudretiniizharedenbirhakikatvardr; Buhakikatuoluuveperdeleriortayakoyandr. Arifediplerinkalbiyletanndgibilimleringzylebilinmedio. Yaratklarnhepsihakikatinehresininperdeleridir, inaslukibunlarntmohakikatinnukabsdr. Olutakigizliliktebiracaiplikyoktur. Aksineoluun,hakikatinaynolmasseninatnbireydir. Onuntmelveyatekilanlamlarakatlmasdemek,onlardaortayakmasdemektir.Onunbunlarla tecellisikimizamankllmertebeleri,kimizamandatekilmertebeleriiindeolur. yleyseo,kendisiasndan,tekbirzttrvesfatlarylaortayakyladaoalanbirzttr.Her ne kadar bu Zt zuhuru asndan itidale bal bulunsa da, zta gerekli olan gerekleri asndan bilfiildir.Birfertte,sfatvelevazmCinsindenbilfiilveyabilkuvve,birzamanyadasreklibulunanher ey o fertte gayb durumundadr. Zira zuhur eden her ey, zuhurundan nce, o eyde bilkuvvedir. Byle olmasayd zuhur olmazd. Cinsi ve fasl olmadndan cevherin tanm olmaz, Tanm diye syleneney,onungerektanmdeil,ilintiseltanmdr. Sfatlarortayakaranilhtecelller,Ohergnbiritedirhkmnce,oalmaktaolduundan, arazlardasonsuzcaoalpdururlar;hernekadarbunlardantemeldurumundaolanlarsnrlsayda olsalar da. Bu husus, ism hazretteki taayynleri asndan, sfatlarn birbirinden ayr gereklikleri olduunasenindikkatinieker;birbakaadanbunlar,hernekadar,tekbirhakikate,mterekbir

hakikate raci olsalar da. Tpk o sfatlarn mazharlarnn, araz oluta mterek olmalarna karn, birbirinden ayr hakikatler olduklar gibi. Zira vcdda bulunan her ey, gaybda olana bir delil ve iarettir. EhliNazarDiliyleTembih Mmknler cevherler ve arazlardan ibarettir. Cevher, d dnyadaki cevherlerin ayndr; ancak, birbirindenfarkllamalaronlarailienarazlaryoluylaolur.Tmcevherler,cevherliktabiatndaortak ve mterek olmadklar hususlarda da birbirinden ayrdrlar. Bu ayr olduklar hususlar cevherlik tabiatdndakalandurumlardr,bunedenledearazdrlar. Cevher, niin, cevherlik tabiatnn genel araz olmasn denilemez. Biz diyoruz ki, genel araz, dardakileredeil,sadeceakldakifertlereaykrdr.Genelaraz, daryaoranla,ofertlerin ayndr. Aksi takdirde, kendisi olarak onlara yklem olamazd. Eer cevherlik tabiat, d cevherlerden baka genelbirarazolsayd;cevherihakikatlerdekendizndecevherlerolmazlard;dolaysylaztlarda onailitiklerindenbyleolurdu;nkilieniliilendenzorunluolarakbakadr. Keza,butabiat,kendifertlerininvarlndanbakabirvarlklavarolsayd;ozamanarazlargibiolur ve ona yklenmezdi. Cevherin tabiatnn yokluu, kendinden darda olduundan, kendi yokluunu gerektirmezdi; ak seik lzm'n yokluu melzmunun yokluunu gerektirmez; aksine daha nce getii gibi, vcdda ona iaret olur. Eer cevherlik tabiat olmasayd, cevherler, cevherlik tabiat olmadndan, harite cevher olmazlard ki bu muhaldir. Eer bu tabiat cevherlerin varl ile ayn olarakvarolmuolsayd,buhariteonlarnaynsolduuanlamnagelirdikibudaisteneneydir. Aynekilde,cevher,birhakikatolarakdardabulunan'czilercinsindenvarlkabuledilenlerin tamamnnaynsolursa;cevherbtnedhilolurdu;butaktirde,mahiyederincevlerlerdenterekkp edensonsuz,faslnadahilolduundanfaslcevherlerolan,aynekildecevherliindenvecevherlie dahiloluundantrolmasgerekirdi,vehernekadarfaslarazolsada,cevhercinsindenhibirey veya cevher ve arazdan oluan mahiyet bast olmazd. Dolaysyla da cevheri mahiyet araz bir ey veyabazshari,bazsnadhilolursonudada,arzndankatnazarla,znde,kendinearzolanlarn bir ksm cevher olmaz veya kll'e dahil olmazd. Daha nce getii gibi, bu ikincisinden daha da imknszolurdu.Zirammeyyiz'inkendisiveyafertlerindenbiriolmasdorudeildir. Eer cevher olan aynlar sadece kendilerine zg olan belirli arazlarla eitli olsalard kesinlikle zleriylefarklolmaz,insanteklerinintekbirhakikatteortakolduklargibiortakolurlard,denemez. Zirabizdiyoruzki,tmcevherler,tpk insanfertlerininbu trn hakikatinde mterekolduugibi, cevherlik hakikatinde mterektir. Aralarndaki farkllama ztlarnn olumasndan sonra ztlaryla (zleriyle)'dir.ahslarancaktrselhakikateilientikelarazlarlaahshalinegeldiklerigibi,trlerde ancakcevherihakikateilientmelarazlarlatrhalinegelirler.Baksana,canlyanutkiliinceocanl bununla insana dnyor; eer kineme iliirse at, anrma iliirse eek oluyor. Bunlardan her biri arazdr.Eitolarakyklemyaplmakistenirseitikak'aihtiyaduyulurveyledenir:nsankonuan bir canl, at kineyen bir canldr. Buna gre nutk (konuma) itikak (paylatrma) yoluyla yklem klnmtu. Muvtaa ile ntk olan ve ntk teriminden anlalan nutka sahip olan ey insan varlnda bulunan hayvann ta kendisi olan eydir. Her ne kadar aklda ondan (insan varl) daha genelolsabile.Bundandolayo,onayklenir;sonutahayvanvenutkdndaortadabireyyoktur. Maneviterkibinsadececanllktabiatilekonumaklktabiatarasndaolduubilinmektedir;bakabir eyle deil; birincisi ortak, ikincisi, deildir. Cevherin, cevher ve arazdan olumas gerekmez. Zira nutkuolaneycevherdir;ahsgibibileikolandeil. Trlkveahslkarasndakifark,birincisindekll kllyekatlr amaonukllliktenkarmazken ikincisindecz'ninkllyekatlmasveonukllliindenkarmasndayatar.Ntk'ninsanamuvtaa yoluyla yklem klnmas, nutuk sahibi olan eyin insana yklenen baka bir mahiyet olduunu sylemeye engel olur. nk bir mahiyeti kendisinden bakasna yklem klmak mahiyetin zne aykrdr.Yklemklmadavarlnicaddiyebireyszkonusudeildir.nkyklemklmakvarla deil, mahiyetedir. Eer byle bir ey mmkn olsayd, mevcut czlerden olumu bir mahiyetin czlerini, varolular srasnda bunlara yklemek de caiz olurdu. Dolaysyla bir tek olann varl mrekkep varln kendisi (ayn) olurdu. Darda bamsz bir varl olmasndan tr, fasl olmaya uygunolmamaklabirlikte,kendisineeklendiindecanlonunlainsanoluyorgerekesiylenefsinatka

demekolannutkilkesininhayvanaaitolmadnsanmayasn.Tamtersine,builke,canszvarlklarda iindeolmakzere,hereydevardr.nkhereyinmelektveceberutlemindenbirpayvardr. Hayvanlar ve cansz varlklarla konumasnda olduu gibi, eyay zyle mahede eden Risalet Madenindenbunute'yidedeneylergelmitir.Allahtelaylebuyurmaktadr: Hibir ey yoktur ki O'nu hamdiyle tesbih etmemi olsun, ancak onlarn tesbihini anlayamazsnz(sra:9).Nutkunherbirinsaniinlhdetvesnneteuygunolarakortayakmas insanmizacnnitidalinebaldr.Kamilinsanlaragelince,durumbyledeildir.nkonlareyann btnna vkf olup konumalarn kavrarlar. Mteahhirnun, nutk'tan maksadn, konumak deil kllilerikavramakolduunulgatanlamnatersolmaklabirliktesylemeleriyukardakianlamifade etmez.nkbuanlamdanutk,sadeceinsanazgmcerretnatklaaittir.Oysaonlarnbuhususta hibirdelilleriolmadgibi,hayvanlarntmelbiralgsahibiolmadnailikinakseikbilgileride yoktur. Bir eyin bilinmemesi onun yokluunu gerektirmez. Hayvanlardan sdr olan tuhaf eyler zerinde derinlemesine dnmek o hayvanlarn kllileri idrak ettikleri sonucuna varmamz gerektirir.Kezatmeliolmadantikelalgmmknolmaz.nktikelahslamaklabirliktetmeldir. Allahyolgstericidir. Tembih z gerei araz, konaklayaca bir mahalle ihtiya duyduu gibi ki bu cevherdir cevher de z gerei, grne kmak iin araza muhtatr. Hatta cevher arazn varlk nedenidir ve onu ister. Bylecearalarndakiirtibatkesintisizolarakoluur.Bunlardanherbiri,birtrayrmla,akldacevher araz ve harite cevher araz olmak zere ikiye ayrlr. Birincisi, ilm hazrette sabit cevher ve araz a'ynlarveeitbiimdedtrlereyklenencinsvefasllargibidir.kincisi,dardavarolancevherve arazlargibidir.Bununlacevherin,eervarolsaydbirkonudaolmadanveyabirkonudaolmayanbir mevcut olan mahiyet olduu bilinirdi. Araz ise bunun tersidir. Birinci gruptan iki yahut daha fazla cevheribirletirmek,hayvanvenatkyklemleriniinsanakartylayklemekgibi,herikisinekonu olaneyeyklemyapmayaengelolmaz. Ek Vcd,mknvemkanszlkHakknda eyh kaddesellh srrahul azz Fuss' bizzat zorunluluk ve bakasyla zorunluluk, imkan, mmkn ve imtinay zikrettiinden dolay bu yola uygun olarak bu nisbeti aklamaya ihtiya duyduk.Bizylediyoruz:Zorunluluk,imkanveimkanszlksaltaklinisbetlerolduklarndan,bunlarn aralarnda d dnyadaki konularn gerekletii gibi bir gereklemesi yoktur. Bunlar sadece zihinlerdevarlvardr.nkbunlarilmhazrettesabitolanayn(bireysel)ztlaratbidurumlardr. Bunlar d varlklarna oranla mmknlerin imkan, mmtenilerin imkanszl; bu ztin kendisine oranladavcdunzorunluluugibidurumlardr.Kendisiolmakbakmndanvcdztylazorunludur. Onunzorunluluuilavedbirvcdbakmndandeildir.yleysezorunluluk,ztnkendisiniaynyla gerektirmesi ve darda gerekletirmesi zaruretinden ibarettir. mtina bir ztn d varlnn yokluunugerektirmezaruretidir.mknisebuztnvarlkveyokluuzorunluklmamasdr.Ohalde imkan ve imkanszlk kendileriyle nitelenen eylerin harici varlklarn zorunlu klmadklarndan olumsuzlaycsfatlardr.Zorunlulukisesubtbirsfattr. Mmtenilerin zt ve bir eyi zorunlu klmalar yok denemez; zira biz onlarn iki ksma ayrldn aklamtk: Akln varsayd ve z olmayan ksm ile sabit durumlar ve hatta ilh isimler ksm. Zorunluluun haric ve zihn tm varlklar kuatt daha nce aynlar aklanrken gemiti. nk onlarnvarlzorunluolmadndannedarda,nedeakldavarolurlar. Buna gre zorunluluk ztndan ve bakasndan dolay olmak zere iki ksma ayrlr. Bilinmeli ki blmleme ubudiyet ve rubbiyetle belirginleme asndan yaplm bir blmlemedir. Salt vahdet asndanise,sadecezttantrzorunlulukvardr.Bunagre,bakasndandolayzorunluolanher ey z gerei mmkn olup zn imkan kuatmtr ve imkanla nitelenmesinin sebebi ise onun bakalarndan ayrlmas (imtiyaz)'dr. Eer bu ayrlma olmasayd vcd zti zorunluluk biiminde kalacakt. Bunisbetinmeneiilmihazretolunca,ilerigelenlerdenbazlarimkanhazretininilmhazretle zde olduu kanaatine varmlardr. Burada ve nceki Fasl'da zikri geen akli konular, nazar

hikmetin zahirine aykr olan baz eyleri iinde barndrsa da, gerekte, bunlarn d ruhu, vcdun mertebelerinivebunlarngereinibilennebevhazretinnurundangelir.Bundandolay,hernekadar felsefezentisiiindenolanlarvetaklitileribukonularuluortaelealsalardaEhlullahbunlaraka sylemektenekinirler.AllahhakksylerveyoluOgsterir. TaayynKonusundaSonsz Bilmek gerekir ki taayyn ortaklama olmayacak ekilde, bir eyi bakasndan ayran eydir. Bu durum bazen, vacibu'lfaMn zyle bakasndan seiklemesi ve a'yn sabitenin bilgide belirmesi nk a'yn sabite zlerinde seiktir gibi, ztn ayns olur. nk vcd, ilm hazrette belirli bir sfatlaztvesabitaynolur.Bazendebakasiindeilsrfkendiztnailaveolmubirdurumolur. Yazcnn yazclkla yaz bilmeyenden ayrlmas gibi. Bazen de kendisinde ztna ilave bu durumun meydana gelmemesiyle ayrlr. Yazcln yokluu ile mmnin katipten ayrlmas gibi. Birinci durumda, bu ilave durumdan bakasnn meydana gelmemesi dikkate alnmamakla birlikte bu durumunondameydangeleceikabuledilir.Zeyd'deterziliinmeydanagelmemesinidnmemekle birlikte yazcln meydana gelmesini dnmemiz gibi, ya da baka eyin onda meydana gelmemesinidnmeklebirlikteyazclnondameydanagelmesikabuledilir. lavetaayynbazanvarlksal,bazenyokluksal,bazendebuikisininbirlemesiyleolur.Tekbirtr kendi trlerinin hepsini iinde toplar. nk insan, mesela, attan z ile ayrlr; mazharlarndan bir mazhar iinde varlksal bir sfatn meydana gelmesiyle de dier bir varlksal sfatla ortaya kan bakasndanayrlr.MerhametliolanZeyd'ingaddarAmr'danayrlmasndaolduugibi;vevarlksalbir sfatlaortayakankimsedeyokluksalbirsfatlaortayakankimsedenayrlr;bileninkaracahilden ayrlmas gibi; ve terzi olmayan katip de katip olmayan terziden dier bir sfatla olmamakla birlikte varlksal bir sfatla ayrlr, veya bunun tersi olur. lave taayynlerin tm varln gereklerindendir; yle ki birbirinden ayr olan yoklar onlar kabul edenin zihnindeki varlklar veya melekelerinin varlklar bakmndan birbirinden ayrlrlar. yle denemez: Mevcudat arasndaki farkllklar sadece taayynlerden kaynaklanyorsa, onlar zleriyle birbirinden ayr olamazlard; aksine tek bir hakikatte ortaklaaninsanfertlerigibizleriortakolurdu.Zirabizdiyoruzki,ztlarsadeceilmtayynlerlezt olurlar. Bu taayynlerden ncesine gelince, mahz vcd olan ilh Zt'tan baka bir ey yoktu. NitekimPeygamberyledemitir:Allahvardveberaberindehibireyyoktu.Bunagre,aa kmtr ki, aynlarn ztlaryla farkllmalar, ilkin, sadece, kendileriyle ztlarn zt olduklar taayynlerdenkaynaklanr.Nitekimahslardaonlarahslatranlarlaahsoluyorlar.nkonlarn zleriylevesfatlarylaseikleenekztlarvardr. BENCFASIL KlllemlerveBelhHazret lem kelimesi, lgat anlamnda, almet' ten geldiinden kendisiyle bir eyin bilindii ey demektir; stlah anlamnda ise, Allah'dan baka her ey demektir. nk Allah, isim ve sfatlan ynyle onun sayesinde bilinir. Zira lemin fertlerinden her bir fertle Allah'n isimlerinden bir ismi bilinir.Ziraofert,O'nunisimlerindenzelbirisminmazhardr.Cinsvehakikinev'ledekllisimler bilinir;hatta,halknezdindektgrlenkarasinek,sivrisinek,pirevs.iledebirtakmisimlerbilinir ki bunlar o isimlerin mazharlardr. lk akl, lemin hakikatlerinin kllilerini ve bunlarn suretlerini icmalenierdiindenRahmanismininkendisiylebilindiiKlllem'dr.Kllnefs,ilkakimiineald eylericz'olaraktafsilenierdiindenaynekildeRahmismininkendisiylebilindiiKlllemdir. nsanKamil,ruhmertebesindeicmalen,kalbmertebesindedetafsilenbunlarntmnierdiinden, isimleritoplayanAllahismininkendisiylebilindiiKllAlem'dir. lemin fertlerinden her bir fert bir ilh isme almet olduuna gre ve her bir isim lemin isimlerini kapsayan bir zt olunca, ayn ekilde, lemin fertlerinden her bir fert, kendisiyle tm isimlerinbilindiibirlemolur.yleyselemlerbuadansonsuzdur.Ancak,tmelilhhazretlerbe taneolduundan,aynekilde,kendisindenbakasnkapsayanklllemlerdebeolur. Kll hazretlerin ilki, mutlak gayb hazretidir. Mutlak gayb lemi, ilm hazretteki sabit'aynlar lemidirvebununkarsndamutlakehadetlemivardr;budamlklemidir.

Muzaaf gayb hazreti, mutlak gayba yakn olan ve ehadet lemine yakn olan olmak zere ikiye ayrlr. Mutlak gayba yakn olann lemi, cebert, melekt ruhlar lemi, yani akllar ve soyut nefsler lemidir. ehadete yakn olan ise Misal lemidir. Bylece de izafi gayb lemi ikiye ayrlm oluyor; nk ruhlarn bir ehadet lemine uygun suretleri, bir de, mutlak gayb lemine uygun soyut akl suretlerivardr. Beincisi ise, anlan drt hazreti kendinde toplayan, tm lemleri ve iindekileri kendisinde barndran insan lemidir. mdi, mlk lemi melekt leminin mazhardr; bu da mutlak misal lemidir. Mutlak misal lemi de, ceberut leminin, yani soyutlar leminin mazhardr; ceberut lemi de, sabitaynlarlemininmazhardr.Budailhisimlervevahidhazretinmazhardr;odaehadhazretin mazhardr. Tembih Bilinmelidir ki, bu lemler, kllsiyle cz'siyle, onun kelimelerinin tamamn ierdiinden ilah kitaplardr.lkaklvekllnefsanakitabn(mm'lkitap)ikisuretidirler,ilmhazretolanbuikisiiki ilhkitaptr. Kimizamanilkakla,eyaytoplucaierdiindenm'lkitapdenir;lkakldakilerkendisindetafsLn zuhur ettiinden dolay da kll nefse Ktabu'lMbn denir. Buna, kll cisme basl nefs hazreti olan mahv ve isbat kitab da denir. Zira kll cism sonradan olanlarla (havadis) ilikili olduundan, kll nefsin suretidir. Mahv ve isbat ancak ahsi suretler iin geerlidir; bu zlerine gerekli halleri asndandr; bu da felek konumlan art klan asli istidatlarna gredir; bu felek konumlar da, mdebbir,mhi,msbit,dilediiniyapanvs.isimleriyleHakk'danbunlarataanhalleriylebirliktebu suretlerigiydirir.nsanKamilise,tmbukitaplarcamibirkitaptr,ziraobykleminnshasdr. RabbnarifAlib.EbiTalibkerremallhveheylediyor: iir: lacnsendefarkndadeilsin,dertsendesabretmiyorsun. Senkkbireyolduunusanyorsun, Oysabyklemsendedrl. Sen,harfleriylegizlininaaktaklayckitapsn. eyhdeylediyor.iir: BenKur'anmsebu'lmesn, Ruhunruhu,kaplarndeil. Kalbimmehudumlabirliktedir, O'numahedeeder,dilimsizinle nsan Kamil, ruhu ve akl bakmndan mm'lKitab diye isimlendirilen akl bir kitaptr. Kalbi asndandaLevhiMahfuzKitabdr.Nefsiasndanmahvveisbatkitabdr.Bukitabnykseltilmi, temiz, mkerrem sayfalarna, srlarna ve anlamlarna sadece karanlk perdelerden arnmlar dokunabilir. Zikredilen kitaplar, ilh kitaplarn asllardr. Bunlann dallan da, akl, nefs, ruhani ve cismani yetiler cinsinden vcd da bulunan eylerin tmdr. Zira bu kitaplar, kendilerinde ister mcmel, ister mufassal, btnyle ve bir ksmyla mevcudatn hkmleri yazlacak eylerdir. Bu yazmannasgarisi,bireyneiseoolarakhkmnyazmaktr.Allaheniyibilendir. Tembih Bilinmelidir ki, ilk akln byk lem ve onun gerekleriyle olan mnasebeti, tpk, insani ruhun bedenveyetileriyleolanmnasebetigibidir. Kll nefs, tpk, nefsi nka'nn insann kalbi olduu gibi, byk lemin kalbidir. Bundan tr leme byk insan dendi. Sanlmasn ki, kendi gerekliklerinden ayr suretlerin Hakk'tan bu ikisine tamas bahanesiyle, ilk akln ve kll nefsin kapsad suretler, bunlarn hakikatinden bakadr; tam tersine, bunlara u suretlerin ak demek, onlar da bu hakikatlerin icadndan ibaret demektir.

Dardaki tm hakikatler, ilk akl ve kll nefsteki suretlerin glgeleri gibidir. nk darda ortaya kan eyler, ilkin bu ikisinde zuhur vastasyla olur. Bu ikisinde de suretlerin bilgisi, haritekinden soyutlama yoluyla deil de, kendilerine akan suretlerin aynyla oluur. Bu hakikatler, ilk akln hakikatininaynsdr;dahas,srfvcdasndanhakikatleribilenherbirvarlnayndr;hernekadar bu gereklikle taayynleri ve bilinmeleri itibariyle baka olsalar da. nk biz, tm hakikatlerin hakikat olmalar asndan, mutlak vcda raci olduunu aklamtk. Bunlardan her biri vcd bakmndandieriyleayndr.Hernekadartaayynleriitibariylebakabakaolsalarda.Keza,darda ilkzuhuredeney,ilhhazrettendir. Yineaklamkki,bumertebede,ismhakikatlerbiradanonlarnayn,biradandaonlardan bakadr. Onlarn mazharlar da, ayn ekilde byledir. yleyse hakikatlerin onda birlii, tm ademoullarnnzuhurundanncedemdebirliigibidir;hernekadarademouUartaayynleriyle hviyederi asndan zuhur annda farkl iseler de; hatta, ilk akl gerek Adem'dir. Bu hususu Peygamber'in u ifadesi teyid eder: Allah'n ilk yaratt ey benim nurumdur. Mahiyetlerin farkll,hviyederinfarkllgibidir.Bunlarnherbiri(hviyetvemahiyet),bireyinkendisiyleneise o olduu eydir. Aralarndaki farka gelince, mahiyetler klliler; hviyetler ise cz'ler hakknda kullanlr. Buna gre, demoullar tr ve mahiyet asndan bir; zleri asndan farkldr; yleyse birlikleri mmkn deildir denemez. Zira biz mahiyetlerin kll taayynle taayyn etmi ilm, zel varlklar olduunuaklamtk.Btnbunlar,neiseoolmalarbakmndanvcddabirdirler.Bilenlebilinen arasndaki akli ayrm vcdda birlie engel deildir; nitekim gndzn aydnl ile mehtap aydnl vcdda birdir, her ne kadar akl, gne veya ayn nn yldzlarn ndan farkl olduuna hkmetse de, durum byledir. Bilinenlerin bilgi ve bilenle birliinin esas; sfat, isim ve aynlarn Hakk'la birliinden baka bir ey deildir. Bylece, her bir bilende oluan suretlerin durumu, ister soyutlanmistersoyutlanmamolsun,onlarnkendigerekliklerindenbakabireydeildir.nk onlar, darda var olduklar gibi, ayn ekilde, akli, zihni ve misli lemde de vardrlar. Bir eyin suretinin, o eyin gerekliinden ayr olarak meydana gelmesi, zorunlu olarak onu bilmek demek olmaz;zirasuretonlaragreondanbakaolur. nsanbykleminnshasolduundan,bykleminiindekitmhakikatlerikapsar;dahasbu hakikatler onun aynsdr. nsan bu hakikatlerden perdeleyen eyse unsursal olutan baka bir ey deildir.Perdeninkalkmasorannda,insanda,hakikatlerzuhureder.nsannbildikleriileolanilikisi, ilkakl'mbildikleriyleolanilikisigibidir;hatta,gerekte,insannbilgisipkilkaklnkigibi,biradan etkin, bir adan, mertebesi bakmndan, edilgin olsa da; dahas insan, etkin bilgiyle nitelenmek asndanilkakldandahagldr.nkinsanhalifedirvetmlemlerdeszsahibidir.Buvedaha ncezikredilenlerinanlam,ancak,etkinliingereikendisindezuhureden,vehudmertebesinde, vahdetivcdamazharkiidetecellederdemektir.Allah'nbilgisiztnnayndr;kezamalumatda ayndr;farkllkO'nunmuayyentecelllerindedir.DoruyubilenAllah'tr. ALTINCIFASIL MisalleminelikinHususlar Bilinmelidir ki misali lem, nuran cevherden oluan ruhan bir lemdir; o, niceliksel ve duyusal olmas asndan cisman, nuran olmas asndan ise mcerret akli cevhere benzer. Dolaysyla ne bileikmaddibircisim,nedesoyutaklibircevherdir.nkoikisininarasnayransnrvekprdr. kieyarasndakprolanhereyin,isteristemez,buikisindenbakabireyolmasgerekir;dahas onun iki yn olmaldr ve bu ynlerden her biri kendi lemine uygun olmaldr. Son tahlilde u sylenebilir: Msl lem son derece latif, kl bir cisimdir; bu sayede o, soyut saydam cevherlerle, maddi,youn,cisimlicevherlerarasndaayrdedicibirsnroluyor.Hernekadar,bucisimler,semavi cisimlerin semavi olmayanlara nisbetle latif olduu gibi, bazs bazsndan daha latif olsa da bazlarnn, akli sretierle ilgili kanaatleri gibi, misali suretlerin kendi hakikatlerinden ayr olduu sanlarnedeniylesandgibi,bulemaraz(ilintisel)birlemdeildir. Dorusu,cevherihakikatler;ruhan,aklvehayallemlerinherbirindevardrlarvebucevherlerin herbirininkendilemlerineuygunsuretlerivardr.Bugereikavrarsanhayalyetilerininkuatther

eyikuatankllnefseaithayalyetininbuleminmahallivemazharolduunukavrarsn.Buleme, cismani lemdeki suretleri kapsad ve ilm ilh hazretteki a'yn ve hakikatlerin suretleri iin ilk sretselmisalolduundan,misallemidenir.Aynekilde,bitiikhayalgibi,maddiolmayanbirey olduundandolaydaayrkhayaldenir.Herbirmnann,herbirruhun,mutlaka,kendiyeddnliklerine uygunbirmisalsuretivardr.Zirabunlardanherbirininzahirismindenbirpayvardr.Nitekim,sahih haberdeyleifadeedilmitir: Hz. Peygamber sallallh aleyhi ve sellem Sidre'de Cebraili grd. Cebrailin alt yz kanad vard.OradaCebrail,hergnsabahakamhayatnehrinegiripkyorvekanatlarnrpyor,bunun sonundaAllah,dklendamlalardansayszmelekleryaratyordu. Bulemar,krsy,yedig,yerlerivebunlardakifeleklerivs.iinealr.tebumakamdatlib nebevi mirac'n nasl vuku bulduuna vakf olur ve Peygamber'in birinci gkte demi, ikincisinde sa'y, ncsnde Yusuf u, drdncsnde dris'i, beincisinde Harun'u, altncsnda Musa'y, yedincisindebrahim'i(Allah'nselamhepsininzerineolsun)mahedesinikavrar;veyineryadave hayal yetisiyle, tpk sulukta orta durumda olanlarda olduu gibi, semaya ykselmek cinsinden mahede ettii eylerle ruhan lemde mahede ettii ey arasndaki fark da kavrar. te bu duyulur suretler bu misal suretlerin glgeleridirler. Bundan dolaydr ki, arif, kefi ferasetle, kiinin yzndenhalinitanr,Peygamberdemitirki,. Mmininferasetindensaknn;ziraoAllah'nnuruylabakar.YinePeygamber; Deecalinalnndakefereyazldr;onusadecemminokuyabilir.Allahdacennetehliiin; Onlarnyzlerindesecdeizindenbelirtilervardr(Feth:29);vecehennemehliiindede; Sulular yzlerinden tannr da, peremlerinden ve ayaklarndan yakalanrlar (Rahman:41) buyurmutur.(Ayrk)hayallerinkendisiolanmukayyetmisallerde,misalsrederdenolumaveonun glgelerinden bir glgedir; Allah onu ruhan leme delil olarak yaratmtr. Kef erbab onlar bu leme biik ve ondan aydnlatlm olarak kabul etmi; tpk denize karan aylar ve rmaklar, eve kverenmenfezlergibi. lemdebulunanherbirvarln,insandnyasndakihayalgibi,isterfelek,isteryldz,isterunsur, ister maden, ister bir bitki, isterse hayvan olsun mlk leminde mukayyet bir misal vardr. nk bunlardanherbirininbirruhuveruhanyetilerivardr;onunlayinekendilemineaitbirnasibivardr. Eer byle olmasayd lemlerin birbiriyle son derecede rtm olmas szkonusu olmazd. Bu durumcanszlarda,hayvanlardaortayaktgibiortayakmdeildir.Allahtealylebuyuruyor: Her ey kendi vgsyle tesbih eder (sra:44). Sahih haberde de, hayvanlarn mahedesi trnden, bunu teyit eden sadece eshab kefin anlayaca ok sayda haberler gelmitir. Bu hud mutlakvemukayyetmisallemindeolur.BunueniyiAllahbilir.Perdelenmiinsanlarhudsuzluklar nedeniyleAllahesfelisafiline(enaltdnyaya)koymutur. Slik yolculuu esnasnda mukayyet hayalden kurtularak mutlak misale geiiyle tm mahede ettiklerindeisabetedervedurumu,levhmahfuzdakiaklisretleremutabkolmasndantr,naslsa ylece grr. Ki bu levh mahfuz ilh bilginin mazhardr. nsann kendi sabit aynna ve bunun durumlarna mahede yoluyla vakf olmas buradan ileri gelir. nk insan glgelerden gerek nurlara geer; tpk manevi geite onlara vakf olduu gibi. naallah bunu sekizinci faslda aklayacaz. Slik, mukayyet hayalinde herhangi bir durumu mahede edince bazan isabet, bazan da hata eder.Bu,mahedeedileneyleringerekbirdurumolupolmamasndanilerigelir.Eergerekbir durum varsa bu durumda o kimse mahede edilen konuda isabet etmi olur. Aksi takdirde, tahayyllerdenkaynaklananbirdzmeceolur.Tpkvehimlebulandrlmaklnvarlkiinbirvarlkve bu varlk iin de baka bir varlk ve Allah iin de bir ortak ve asl astan olmayan bir takm szde varlklaricatetmesigibi.NitekimAllahtelylebuyurmutur: Onlarkendikendinizeuydurduunuzisimlerdenbakabireydeildir;Allahonlara(putlara) hibiryetkivermemitir(Necm:23).sabetetmeninbazsnefse,bazsbedene,bazsdaherikisine balbirtakmnedenlerivardr. Hakka tam bir ynelme, doruluu alkanlk edinme ve nefsin akl ruhani leme dnmesi, eksikliklerdenannmas,bedenselengellerdenyzevirmesivemcahedeiindeolmasgibisebepler nefse bal sebeplerdir. nk bu mnalar nefsin aydnlanmasn ve glenmesini gerektirir. nsan

nefsi glenip aydnland lde duyusal dnyann stne kabilir ve hudun yokluuna neden olankaranlkaldrabilir.Aynekildeonlarnsfatlarylasfatlanmasndandolay,kendisiylemcerret ruhlararasndakimnasebetglenirvebyleceoruhlardan,onlaradoruekilmesinenedenolan mnalar nefse akar. Sonunda tam bir hud meydana gelir. Derken bu akn hkm (etkisi) son bulunca, nefs ilimle muttasf, hayaldeki intibalar sebebiyle o suretler zihnine nakedilmi olarak grlrlemegeridner.Bedenebalsebeplerise,bedeninsal,kiiselmizacvebeyinyapsnn dengeliliindenibarettir. Bu ikisine bal sebeplere gelince, bunlar itaate sarlmak, bedeni ibadetleri yerine getirmek, iyilikleri ilemek; yetilerini ve bunlara ait organlar ilh emirler dorultusunda kullanmak; ifrat ve tefrit arasndaki dengeyi korumak, abdestli olmaya devam etmek, zellikle ilk akamdan yatncaya kadarsreklizikirvebenzerieylerlemegulolmaksuretiyleHakkolmayaneylerleuramayterk etmektir. Hatann sebepleri ise bu saylanlara aykr olan, u tr eylerdir: Zihin yapsnn kt ve nefsin dnya hazlaryla megul olmas ve mtehayyile gcnn fasid hayallerde kullanlmas, nefsin ehvete kaplmas ve aykrlklara tutkun olmasdr. Tm bu saylanlar karanla ve perdelerin artmasnanedenolaneylerdir. Nefis,dardanyzeviripdnyayauyuyarakbtnadnnceonabumnlarsomutlar.Bylece bunlar onu, ait olduklar gerek lemleri ile uramaktan akkor; sonunda ryasnda aklna hayaline gelmeyenkarmakarkeylergrrvenefs,kiininmizacbozulduundanvebunabalolarakbeden yaps fazlasyla deiime uradndan dolay kendisine ac veren bir ok durumu hissedemez. Mahedeedilentmbudurumlarslikinzahirdurumununsonulandr;zahirhalleriiyiiseiyi,kt isektdr(Derviiniineyseddeoolur). Suretin mahedesi bazan uyankken bazan da uykuda olur. Tpk ryann karmak ve baka trlereblndgibi,aynekildeuyankkengrlenlerdebizatihisaltolgusalgerekeylervesrf hayali, gereklii olmayan eytan durumlar diye ikiye ayrlr. Bazen eytan, hakiki durumlarn pek azmagrenisaptmakiinbuhayalieytaneylerikartrr.Buyzdenslik,kendisineyolgsterecek vekendisinitehlikelerdenkoruyacakbirmrideihtiyaduyar. Birincisi,dolguveolaylarlailgiliolurveyaolmaz.Eerbu,olguveolaylarlailgiliise;mahede ettii gibi vuku bulduu srada veya vuku bulmamalar durumunda tabir yoluyla salt gerek durumlarla srf hayal olan eyler arasnda bir ayrd etme gerekleir. Hakikatin, asli suretinden syrlmas, iinde bulunduu zahir suretlerle hakikat arasndaki ilikiye ait bir husustur. Hakikatlerin srederde zuhuru iin grenin hallerine dayanan birtakm sebepler vardr. Bunlarn ayrntl bir biimde aklanmas sz uzatr. Durum byle olmadnda, salt hakikatlerle srf hayali durumlar arasnda ayrm yapmann lleri vardr; bunlar mkaefelerine gre sadece zevk ve hud erbab bilir.Tpkhakimlerin,doruileyanlbirbirindenayrmakiinmantkdenenbirlsolduugibi. Bu llerden bir ksm genel ldr. Bu genel l Kur'an ve Hadis'tir, bunlardan her biri selam zerineolsunMuhammeditamkeiftenkaynaklanr;bullerdenbirksmisezelolanllerdir; buzellhakmismiveslikeegemenolan(ilh)sfattanonaakanherbirhalleilgilidir.Gelecek fasldabunlardanbilinenbazsna,inaallahuteal,anahatlarylaiaretedeceiz. Tembih Bilinmelidir ki duyusal lemde varla sahip olan her eyin misal leminde de bir varl vardr. Bunakarlkbununtersidorudeildir.Bundandolay,erbabhud,misalleminenisbetleduyusal lemin sonsuz le atlm bir yzk gibi olduunu sylemilerdir. Hakk tela, trne ait hibir suret olmayan, mcerret akllar ve benzeri eyler gibi, bir eyin bu lemde duyusal bir suret iinde ortaya kmasn isteyince, o ey duyusul bir ekle brnr. Bu brnme de ekle brnenlerle brnlen ekiller arasndaki ilikiye ve ekle brnenin yeteneine gre olur. Tpk Hz. mer'in naklettii ihsan hadisinde Cebrail'in Dhye elKelbi ve bakalarnn suretine brnmesi gibi. Geri kalan semavi ve unsur melekler ve cinler de, her ne kadar ateten bedenleri olsa da, byledir. NitekimAllahonlarhakknda; Cinnidehalisatetenyaratt(Rahman:15)demitir.Kamilinsannefislerdebudnyadaiken bedenlerinden syrlma yetilerinden dolay ve te dnyaya intikallerinden sonra da bu beden engellerin kalkmas sebebiyle (eitli suretleri) alma gc artacandan duyusal ekillerinden baka

ekillerebrnrler. Kamil insan nefislerin tm melekt lemlerine girme gleri vardr; tpk meleklerin ehadet lemine girip, bu lemin fertlerinin ekilleriyle ekillenmeleri gibi. Ayn ekilde onlarn, melek ve cinlerinzuhurettiigibi,mkaefedebulunanlarnhayallerindezuhuretmeglerivardr.tebunlar bdelolarakadlandrlrlar.Zevkerbab,kimizaman,bunlarlameleklerarasndakifarkkendilerine zg llerle bilirler; kimi zaman Hak bunlara onlar tanma bilgisini ilham eder; kimi zaman bu onlarnkendilerinitantmasylaolur.Eerbunlar(bdel)mkifolmayansalihveabidlerdenbirinin hayalindegrnrlerse,bukiimeleklerlebdelarasnyalnzzannabalipularylaayrdedebilir. Gaybaaitolaneylerdenhabervermek,gizliliklerevfkolmakvekalbedouundanncehavatrdan habervermekgibi. Tembih Bilinmelidir ki, dnyevi varolutan ayrldktan sonra iinde ruhlarn bulunaca berzah, mcerret ruhlarvecisimlerarasndakiberzahtanbakadr.ZiraVcduniniveykseliidevridir.Dnyevivar olutanncekimertebelerini(tenezzl)mertebeleridir;buncedirvednyeviolutansonrakilerise k (urc) mertebeleridir ve bu sonradr. Sonuncu berzahta ruhlara ilien suretler, ilk berzahtakilerden farkl olarak, ilerin ve dnyevi neette daha nce geen fiillerin sonularnn suretlerinden ibarettir. Bunlardan hi biri dierinin ayns olmaz. Ancak bu ikisi, lemin suretlerinin misalinialdklarndanmaddesiz,ruhanvecevheribirlemolmalarkonusundamterektirler.eyh buhususuFtuhatn321.babndauekildeaklamtr: Bu berzah ilkinden bakadr. Birincisine imkan gayb, ikincisine de muhali gayb denir. nk birincisinde olann grlr lemde ortaya kma imkanna karn, ikincisinde olanlarn te dnya dnda bu dnyada zuhuru imkanszdr. Birincisinin aksine muhl gaybda bulunanlar mkaefe eden ok az insan var. Bundan dolay bizim yolumuzda olanlardan ok sayda mahid vardr ki, bunlarilkberzahmahedeederlervednyevilemdegerekleecekolanolaylarbilirler;ancak llerinahvalinikefedemezler.EniyisiniAllahbilirvehereydenyalnzohaberdardr. YEDNCFASIL AnaHatlarylaKefinMertebeveTrleri Bilkikefszlkanlambakmndanperdeninkaldrlmasdr.(Arapakefkelimesikullanlarak), Kadn yzn at, yani Yz rtsn kaldrd denir. Terim anlam bakmndan ise kef, perde arkasndaolangaybmnlaravegerekdurumlaravcdveyahudasndanmuttaliolmaktr.Bu anlamdakefmanevivesuverolur.Suverdenkasm,misallemindemeydanagelenvebeduyu ilealglanabileneylerdir.Buise, a) mahede yoluyla olur; mkaefede bulunann ekle brnm ruhlarn suretlerini ve ruhan nurlargrmesigibi; b)iitmeyoluylaolur;Hz.Peygamber'indrlbir szolarakyadasahihbirHadis'tebelirtildii zere,ansesivearvzltsnabenzerekildekendisineinenvahyiiitmesigibi.Gerektendeobunu iitiyorvekasdedileneyianlyordu, c) stinak yoluyla olur; bu ise ilh esintilerle esinlenme (tennessm= soluklanma) ve rubbiyet allarnn ie ekilmesidir. Nitekim Hz. Peyfamber yle buyurmutur. Yaadnz u gnlerde Allah'n esintileri vardr; dikkatli olun da srt evirmeyin. Yine yle demitir: Yemen tarafndan Rahman'nesintisini(nefes)alyorum, d)Mlmeseyoluylaolur;buiseikinurveyamisaleklebrnmikieyarasndakibulumayla olur.NitekimAbdurrahmanb.iRusulullah'nyledediininakletmitir: HereydenycevemnezzeholanRabbimiengzelbirsuretiindegrdm.Allah; EyMuhammedidedi; BuyurRabbim!dedim. MeleiA'lneyedmanlkediyorlar? Rabbim sen en iyisini bilirsin, dedim. Bunun zerine Allah arln omuzlarma bindirdi; serinliinigsmdehissettim;bylecedegkteveyerdeolanlarbildim.Arkasndandauyeti

okudu: Bylecebizbrahim'egklerinveyerinmelektunugsteririz;yaknenbilenlerdenolsundiye (Enam:75). e) Zevk yoluyla olur. Tpk trl trl yiyecekleri mahede eden ve onlardan tadp yiyince birtakmgaybinanalaramuttaliolankiinindurumugibi.Aleyhisselamyledemitir. Kendimi (ryada) trnaklarmdan kacak deredece st ier durumda grdm, Artan ksmn mer'everdimvebudurumubilgiileyorumladm.Budurumlarnbirbiriylebirlemesiszkonusu olsadaherbiribalbanabirdurumveisimlereaittecelllerdir.nkhudBsirisminin,iitme Semismininvs.tecelllerindendir.Dierleridebunagredir.Ziraherbirtecellyerablkedenbirisim vardr.BuisimlerinherbirianaisimlerdenolsadaAlmisminebaldrlar. Suverkefineitleriyadnyeviolaylarlailgilidirveyadeildir.Eer, Zeyd yoldan gelecek ve Amr'a bin dinar verecek trnden dnyevi olaylarla ilgili ise, sliklerin riyazetvemcahedelerindentrdnyevibilinmeyenleremuttaliolmalarndandolayrehbaniyet diye isimlendirilir. Slk ehli, himmetlerini dnyevi ilere yneltmediklerinden, uhrevi ive hallere ynelttiklerindenkefinbutrneiltifatetmezlervebuikikefiistidravekulatuzaksayarlar.Hatta sliklerdenbirouuhrevidurumlarailikinkefebilepekiltifatetmezler.BunlarAllah'tayokalmave O'nunla baki kalmay en son ama olarak gren kimselerdir. Arif muhakkik, Allah', mertebelerini, dnyaveahiretmertebelerindezuhurunubildiindenebediyyenAllah'ladrvebakasngrmez,ve bunlarnhepsiniilhtecelllerolarakgrr. Bunlardan her biri yerli yerine oturur ve arif iin bu eit kef istidrac olmaz. stidrac, Hakk'dan uzakkiilerin,insanlarbusayedeHakk'aiknaettiklerihaldenibarettir.Buinsanlaristidracdnyada makamvemanspeldeetmekiinkullanrlar.Oysao,bakalkbildirenyaknlkveuzaklktanmutlak olarakycedir.Eerbunlar,gerekuhrevidurumlarlailgilimkaefeleriseveyceruhlar,gkyada yermeleklerindengelmeruhangerekliklerolmalarnedeniylednyaolaylarylaalakaldeillerse,bu durumdaistenenvegeerlimkaefelerdir. Bu mkaefeler gayb manalara muttali olmakszn nadiren gerekleir; dahas ou manevi mkaefelerdir; dolaysyla en yksek mertebededir ve suret ile mnann arasn birletirdii iin de daha fazla kesinlik ifade eder. Perdelerin tmyle veya ksmen kalkmasna bal olarak, kefin birtakmmertebelerivardr.Ohaldekefinilhbilgihazretindekia'ynsabiteyimehedeedentr en yksek basamaktadr. Ondan sonra, bunlar ilk akl ve baka akllarda mahede eden kimsenin kefi gelir. Arkasndan, bunlar levh mahfuzda ve dier soyut nefislerde mahede edenin, sonra mahvveisbatkitabnda,sonragerikalanyceruhlardavear,krsvegklerveunsurlarlabileik varlklar gibi ilh kitaplarda mahede edenletinki gelir. nk basamaklardan her biri, altndaki gereklik ve aynlar kapsayan ilh bir kitaptr. itme yoluyla olan mertebelerin en ycesi Hakk'n kelammaracszolarakiitmemertebesidir.PeygamberimizMuhammed(sallallhaleyhivesellem) miracndaveuhadisiyleiaretettiizamanlardakiiitmesigibi: Benim Allah'la birlikte olduum yle bir an var ki, o n orada ne bir mukarreb melek, ne de gnderilmibirpeygamberbenikuatr.BununbakabirrneideMusa(aleyhisselm)'nnAllah'n kelamn iitmesidir. Bunun arkasndan O'nun kelamn Cebrail araclyla iitme basama gelir. Hz. Peygamber'in Kur'an Kerim'i iitmesi gibi. Bunun arkasndan, ilk akl ve baka akllarn kelamnn dinlenmesigelir;sonrazikredilensrailekllinefsin,gkveyermeleklerininkelamnniitilmesigelir. Gerikalanlardabunagredir.Bumkaefetrlerininkaynabizzatinsankalbiveruhanduyularn kullanan bilgili aydnlanm akldr. Allah'n u yetlerde iaret ettii gibi, kalbin grme, iitme ve bakaduyularvardr. Gzlerkrolmaz,ancakgslerdekikalplerkrolur(Hacc:46); Allahonlarnkalplerinimhrlediveonlarniitmelerinevegrmelerineperdeindi(Bakara:7) Mehurhadislerdedebudurumuteyitedenbirokifadevardr.Szkonusuburuhaniduyularu cismni duyularn asldr. Bu ruhan duyularla cismni (haric) duyular arasndaki perde kalknca asl olan feri olanla birleir; bylece slik bu d duyularla, i duyularla mahede ettii eyi mahede eder. Ruh ise, bizzat, tm bunlar mahede eder. nk tm hakikatler ruh mertebesinde birleir. Tpk,dahancegetiizere,tmhakikatlerinilkakldabirolduklargibi.Bumakaefeler,slkun balangcndailkinslikinmukayyedhayalindegerekleir;sonrada,tedricenvemelekekesbederek

slikmutlakmisallemineintikaleder;bununsonucunda,unsurlarailikineyleremuttaliolur,sonra da gklere intikal eder ve mm'l Kitab'n iki sureti olan Levhi Mahfuz ve ilk akla varncaya kadar ykselerekyolculuunadevameder. Nihayet ilh ilim hazretine ular ve Allah'n diledii kadaryla a'yn' mahede eder. Nitekim Allahylebuyurmaktadr: O'nunilmindenancakdilediikadarbilinebilir.(Bakara255).Bumertebe,uhudmertebeleri iinde,Allah'nkullariin mmknolanenyksek mertebedir. Zirabu mertebeninstnde,tecell annda, kulu yokeden Zt'n uhudu mertebesi vardr. Ancak, a'yndan ibaret olan ism perdeler arkasndantecellsihari.BudurumaeyhisFass'ndaiaretetmitir: TAMAHETME,KENDNYORMA;NKBUNLAR,STNDEBAKAHBRAMACINOLMADII SONAMATIR. AlmveHakmisimlerinintecelllerindenkaynaklanan,hakikatlerisuretlerdensoyutmanevkefe gelince,bugaybmanalarnveaynhakikatlerinzuhurundanibarettir.Bunundamertebelerivardr: Birincisi, nclleri kullanmadan, kyas tertip etmeden, tersine zihnin sonutan ilkelere intikali suretiylemanalarnmfekkiregcndeortayakmasdr;bunahadsismiverilir;sonra,mfekkireyi kullanankileyetisinde manalarnortayakgelir;kilegcaslacisimdebulunmayanruhanbir gtr buna kutsal nr denir. Hads, bunun nn parltlarndan doar. Bunun sebebi udur: Mfekkire gc cismanidir, dolaysyla da gayb mnlar kefeden a perde olur. Hads kef mertebelerininenaamertebesidir. Bununiindenirki,fethikitrldr.Birincisinefsdekifeth,buaklvenakilasndantambirbilgi verir.kincisideruhdakifeth'dir,budanakleveaklabaldeilvarladayalbilgiverir. nc srada kalb mertebesinde manalarn ortaya k gelir, bu makam da ilham diye isimlendirilir.Eerburadazahirolan,gaybmnalardanbirmnavehakikatlerdenbirhakikatsebuad verilir;yokayetzahirolanbirruhvea'ynsbite'denbiraynisebutaktirdedekalbinmahedesi adverilir. Drdncs, ruh mertebesinde manalarn ortaya kdr. Bu, ruh uht diye nitelenir. Gklere kverengnegibidir.uhdimertebedegaybmnalar,almolanAllah'dan,asliyetenekorannda, vastaszolarakbizzatalnr.Veruhunaltndakikalbeveruhunruhanvecismanyetilerineaktarlr. Eer slik kmillerden ve kutuplardan ise byle olur; deilse, o zaman, kutba yaknl ve yetenei lsnde onun vastasyla Allah'tan alr. Veya hkm altnda bulunduu ceberut ve melekt lemindekiruhlararaclilealr. Beincisi, sn mertebesinde manalarn ortaya kdr. Altncs da, hfa mertebesinde manalarn ortaya kdr. Ancak bunlara iaret ve dille ifade mmkn deildir. Ne var ki bu mertebelerin gereklemesineksacaiaretedeceiz. Bumnslikiinmakamvemelekehalinegelinceferinasllabirlemesigibi,onunbilgisiHakk'n bilgisiyle birleir ve onun iin en yce kef makamlar meydana gelir. Suveri ve manev her keif, slikinistidadna,ruhununmnasebetlerine,srrnnkeiftrlerininherbirineyneliinegreolunca; istidatlar farkl ve mnasebetler de ok olduuna gre kef makamlar da, hemen hemen saylamyacakkadareitliolur.Mkaefelerinensalamvetamolanruhsalyaps,peygamberlerve kmilinsanlarnruhlargibi,tamitidaleenyaknolankiideoluur.Dahasonrabunlaraenyaknolan kimselerdemeydanagelir. Kef makamlarndan bir makama ulama keyfiyeti, bunlardan her biri iin gerekli her eyin aklanmasslkbilgisiyleilgilidirvemakamlarnbelirtilendendahafazlaolmasihtimaliyoktur.Hl ve makam ashabndan, diriltme, ldrme, havay suya, suyu havaya dntrme gibi hakikatleri deitirme; tayy mekn, tayy zaman ve benzeri cinsten varlkta tasarrufta bulunan kiiler iin bu durumlar ancak kutret sfatyla muttasf ve hakkan vcd la gerekleme annda, bu durumlar gerektirenisimlerlemuttasfolanlariingerekleir.Budurumyamelektruhlardanbirivastasyla veyavastasz,hattaonlarahkimisminzelliisayesindeolur. Tembih lhamlaVahiyArasndakiFark lham; Hakkn, her bir mevcutla birlikte olduu zel bir tarzda melek aracl olmadan Hak'tan

hslolur.Vahiyisemelekaraclileolur;buyzdenkudshadisler,hernekadarAllahkelamolsalar da, vahiy ve Kur'an olarak isimlendirilmez. Keza, daha nce getii zere, vahiy, melei mahede etmek ve kelamn dinlemekle meydana gelir. yleyse vahiy, manev kefi ieren hd keif trnden bir eydir. Buna karlk, ilham yalnz manevi keif ttndendir. Ayn ekilde vahiy zahirle ilgili olmasndan dolay nbvvetin zelliklerindendir. lham ise velayetin zelliklerindendir. Keza vahiy tebli edilme kayt ve art ile bal bulunduu halde, ilham iin byle bir art szkonusu deildir. Rahmn,melek,cinn,veeytnvaridat(iedou)arasndakifark,mkaefedebulunanslikin lleriyle ilgilidir. Bununla birlikte, biz bunlardan ancak birkana iaret edeceiz. Sonunda, endiedeneminhalegelecekekildeiyiliesebepolan;hemenbakasnadnmeyen;Hakkatambir yneliveinsanibadetleresevkedenbykbirlezzettensonrameydanagelenheriedoumelek yadaruhanivaridattr.Bununtersinitelikleresahipolanhervaridatiseeytandir.Sadanvenden ortaya kanlarn ounun melek; soldan ve arkadan ortaya kanlarn ounun eytan olduu eklindeki szler kayda deer bir gr deildir. nk eytan her ynden gelir. Nitekim Kur'an Alah'nuszylebunudilegetirmitir. phesizonlaranlerinden,arkalarndan,salarndan,sollarndanyanaacamvesenonlarn ounukredicibulmayacaksn(Araf:17). Birincisi,dnyaileriylealakalolur;mahededebulunannyanndaolmayanbireyi,meselakn yaz meyvelerini hazr edivermek gibi, Zeyd'in yarn geleceini nceden haber vermek trnden ehlullahnmutebersaymadvs.eylergibi;bucinndir. Mekanvezamanndrlmesi,delinmeveyarlmaolmaksznduvarlardangemekdeaynekilde onlarn zelliklerinden ve mertebe bakmndan onlardan daha yksek olan meleklerin zelliklerindendir. Kamil insanlardan byle bir ey zuhur ederse, bu onlarn makamlarndan tr meleklerden gelen bir yardm sayesinde gerekleir. Eer varidat dnyevi ilerle deil de ahiret ileriyle ilgili ise veya gnllere ve havtra muttali olmak trnden bir ey ise bu durumda o melekdir, nk cin buna g yetiremez. Eer bir varidat mkaefede bulunan kimseye mlk ve melekttatasarruftabulunmagcveriyorsadiriltme,ldrme,berzahlardatutukluolamkarmave mridlerden isteyeni melekt lemine sokmak gibi Rahmanidir. nk bu tr tasarruflar kmil insanlarn ve kutuplarn iinde bulunduklar ilh mertebenin zelliklerindendir. Bazen, eytan olmayan tm bu varidatlara Rahmn denir. Sana akladklarmz, kendi durumunu ve makamn anladysan, istidadnn kemalim, keif mertebeni ve bunlardaki noksanlklarn kavrarsn. Her eyi bilenvehkimolanYalnzAllah'tr. SEKZNCFASIL leminnsanHakkikatinSuretiOluunaDair Dahancegetiizere,Allahismitmisimleriiinealr.Allahismi,ilhmertebevemazharlarna gre onlarda tecell eder. Allah ismi, zta ve mertebece dier isimlerden nce gelir. Mazhar da, dierisimlerinmazlrlarndanncedir.Allahismidierisimlerdemertebelerinegretecelleder. Busebeple,bakaisimlerenisbetleAllahismininikidurumuvardr:Birincisi,herbirisimde,bizzat zuhuru;ikincisi,ilhmertebelerolmasasndan,tmisimlerikuatmas. Birincisiyle, dier isimlerin mazharlarnn hepsi bu en byk ismin (ismi zam) mazharnn mazharlar olurlar. Zira, vcd da, zahir ve mazhar birdir; onda okluk ve oalma yoktur. Bunlarn herbiriakldaayrlr.Nitekimehlinazarvcdakldamahiyetinayn,dardagayridirderler.yleyse bunun dierlerini kapsamas bir gerein eitli fertlerini kapsamas demektir. kincisi ile Allah ismi, ilhmertebesiasndan,birinciynnegrekendisininaynsolanczleriierenKll'niermesigibi dier isimleri iine alr. Bunu anladysan lemin hakikatlerinin ilim ve aynda, hepsinin Allah isminin mazharndan ibaret insan hakikatin mazharlar olduunu da anlarsn. Keza lemin ruhlarnn da, insanbykruhunczleriolduunuanlarsn;isterfelek,isterunsunistersehayvaniolsun;bylece lemin suretlerinin de bu hakikatin ve gereklerinin suretleri olduunu anlarsn. Bundan dolay, ehlullaha mufassal lem byk insan diye adlandrlr. Zira insan hakikat ve gerekleri bu lemde

zuhur etmektedir. te byle bir kapsayclk ve tm ilh srlar sadece kendisinde zuhur etteinden tr,tmhakikatlerarasndahilafetehakkazanmtr.Allahaknauinciyebaknz! Nsutunuizharedip,parlaklhtunugizleyenikutsarm. Sonra,yiyeniensuretindevarlklarakayaratmayabalayan. nsan hakikatin ilk zuhuru, am mertebe iin icmal bir suret demek olan ilk akl suretinde olmutur.yleki,birbedevininusorusuesnasnda,birsahihhadistebunaiaretedilmitir: Rabbimiz,mahlukatyaratmadannce,neredeydi?BunaPeygamber; Altndavestndehavaolmayanam'daididiyecevapverdi.BununiinPeygamber Allah'nilkyarattnurumdurdedi.usznnteyitettiigibi,buifadesiyledeaklkasdetti: Allah'n ilk yaratt akldr. Daha sonra da, geriye kalan akllarn, ntk felek nefslerin ve dierlerinin suretinde; tabi suretlerde, kll heyulada, basit ve mrekkep cisimler suretinde (zuhur etmitir). Allah'nvelisi,muvahhidlerinkutbuAli'nininsanlarayaptbirkonumadasylediieyde,bizim g.rmzteyideder: Ben, besmelenin be' sinin noktasym. Ben Allah'n, iinde yaratldnz brym, ben kalem'im, levhi mahfuzum, arm, krsym, ben yedi gk ve yerlerim. Hutbe esnasnda uyanncaya, vahdetin tecellsinin hkm kalkncaya ve beer leme dnnceye kadar saymaya devametti.Hakkonda,kesrethkmncetecellettide,zrdilemeyebalad.Ubudiyetiniifadeetti; ilhisimlerinhkmaltndagszlnvezayflnbelirtti. Buna binaen yle denilmitir: Hakkn tm mevcudatta sereyn gibi, Kamil insann da tm mevcudattadolamasgerekir.BudaHak'danhalka,Hakk'laolanncseferdegerekleir.nsann kemali bu seferde tamamlanr; dereceden sonuncusu olan Hakk al Yakin mertebesi bu sayede gerekleir.Bumakamdahiriyetinevveliydinaynsolduuve Oevvel,hir,zahir,btn,hereyibilendir(Hadid:3)ifadesininsrraakar. eyhkutbmakamnaklarken,Ftuhatayledemitir: Allah'n,leminkutbuolmasnistediikamilinsanyeryzndeO'nunhalifesidir.Buhalifenin, mesela, nc seferde mtenezzilen unsurlara ulatnda, O'nun kyamete dek vcda dahil olmasnistediiinsanfertlerinintmnmahedeetmesigerekir.Sadecebuuhdile,kutupluk makam, tm mevcudatn mertebeleri bilininceye kadar hak edilemez. Her eyi hkmyle depretiren,rahmetiylesapasalamyapantesbihederim. Tembih Bilindiizere,insanhakikatinbulemdetafsilenzuhuruvardr.Bilinmeliki,buhakikatininsan lemde de icmalen zuhuru vardr. nsan hakikatin, iinde zuhur ettii mazharlarn ilki akl surete uygun mcenet ruh bir surettir. kincisi kll nefse ait surete uygun kalbi surettir; nc ise kll tabiata, felek basl nefse ve dierlerine uygun hayvani nefse ait suretle zuhurudur. Drdncs, tabiblerce hayvani ruh diye isimlendirilen kll heyulaya uygun latif buharms surette zuhurudur. Beincisi,kllcisminsuretineuygunkanmssurettezuhuru;altncsbyklemincisimlerineuygun organlar suretinde zuhurudur. nsan mazharlardaki bu tenezzlat ile iki nsha (lemle insan) arasndaki uygunluk meydana gelir. eyh (r.a) ed Tedbiratu'lhaliyye fi'l memleketi'linsanyye adl kitabndabudurumuayrntlbirekildeaklamtr.Bukonuyuderinlemesinearatrmakisteyeno kitabamracaatetsin. DOKUZUNCUFASIL MuhammediHakikatinHalifeliiveKutuplarnKutbuolduunaDair. lh isimlerden her bir ismin lemde mahiyet ve sabit ayn denilen bir suretinin olduu, ve bunlardan her birinin mezhir ve ayn mevcutlar diye adlandrlan harici bir suretinin, ve o isimlerinomezhirnrablarolduuvebumezhirndeoisimlerinsahipliialtndabulunduuortaya

kmca, ve senin de Muhammedi hakikatin ilh cm ismin sureti olduunu, ve bu ismin de o Muhammedi Hakikatin Rabbi olduunu, ve tm isimlere O'ndan feyz ve yardm geldiini bilmen kesinletiine gre, bilmelisin ki bu Hakikat, lemin suretlerini tmyle terbiye eden hakikattir; bu hakikat bu ii kendisinde zahir olan rablerin Rabb sayesinde yapar. nk bu mazharlarda ortaya kan, daha nce getii zere, o hakikatin ta kendisidir. Dolaysyla, bu hakikat zahir isminin mazharndan ibaret olan lemin suretlerine uygun kendi zahir sretleriyle lemin suretlerine, btn sretleriyledeleminbtnnarablkeder.nko(Muhammed)ismia'zamnsahibidir,vemutlak rububiyetonaaittir.BundandolayAleyhisselam; Ben,Kitab'nFatihasveBakara'nnsonlarylazgnletimdemitir.BudurumAllahTelnn uszylebelgelenmitir: HamdRabbullemnolanAllah'aaittir(Fatiha:1).Bylece,cisimlerveruhlarlemitmylebir arayagetirilmitir. Bu rablk, Muhammedi hakikatin beerilii asndan deil, ancak hakikati asndan gelen bir rablktr.nkobeeriyetiasndanRabb'namuhtadurumdaolanbirkuldur.NitekimAllahTel onunbuynneuyetlerleiaretetmitir: Deki'Benkendisinevahyedilensizingibibirbeerim.(Kehf:111); Abdullah O'na dua etmeye kalkt zaman.... (Cin: 19) ifadesiyle, Allah onun, baka bir ismin deil sadece bu ismin mazhar olduuna dikkat ekmek iin. Abdullah (Allah'n kulu) diye isimlendirmi,veuszyledeonunbirinciynneiaretetmitir.: Attndasendeil,sadeceAllahatmtr(Enfal:17). ByleceonunatmasAllah'aisnadedilmitir.Burablkiseancak,herhaksahibinehakknvermek veleminihtiyaduyduuhereyionaaktmakeklindeolur.Bumniseancaktamkudretlevetm ilah sfatlarla muttasif olmakla gerekleebilir. yleyse, yeteneklerine gre, lemde tasarrufta bulunmasn salayan isimlerin tm O'na aittir. Bu hakikat (Muhammedi Hakikat) ilh ve kullukla ilgiliikiynkapsadnagre,ohakikatiinasaletdeiltebaiyetdoruolur,kibudahilafettir.Onun lemde,nefsinde,aynekildebeeriyetindetasarrufedebilmesiiin,ihya,imate,lutf,kahr,rza,saht tm dier sfatlar vardr. Zira o ondandr; onun (sav.) alamas, sknts, gsnn daralmas anlanlaraengeldeildir.Geriobeeriyetiasndan; Sizdnyailerinibendendahaiyibilirsinizdemisede,mertebesiasndanztvesfatlarnn bazgerekleriasndan; Onun bilgisinden gklerde ve yerde zerre kadar bile olsa hibir ey gizli kalmaz. (Ynus:61). Ksaca, onun leme rabl, mertebesi dolaysyla kendisine ilh sfatlarla olur; aczi, zayfl ve bunlarn gerei olan mmkn eksikliklerin tm, beeriyeti asndandr; bu beerlik yn ise d dnyann zelliklerini zahiryle i lemin zelliklemi de btnyla kuatmas iin kaytlanmak ve sfl lemeinmektenkaynaklanr.Byleceoikidenizinbirlemeyerivelemlerindemazharolur.Onun sfllemeinmesidetpkenyksekaslmakamnakmasgibi,kemalidir.Dolaysylaeksikliklerde birbakaadanyetkinliklerdir;o,bunlarkalbininilhklaaydnlanmasdolaysylabilir. Buhilafet, Allah'n insanla konumas vahiyle veya perde arkasndan olur. (ur; 51) yeti hkmnce, Allah'a vacip olduuna gre, insanlarn medenilemeleri ve her birinin kendisine uygun mkemmelliklenitelenmesiiinherzamanhalifeninortayakmaszorunluolmutur.NitekimAllah Subhanehylebuyurmutur: Eer onu melek yapsaydk onu insan klardk... (En'am; 9) Bu hakikatin yetkinlikleriyle ortaya kmas balangta mmkn olmamtr. Bu yzden bu hakikat zel suretlerle ortaya kmtr. Bu zel suretlerle ortaya kanlardan her biri dehr isminin gerektirdii yetkinliin ortaya kna gre kendizamanvedneminininsanlarnauygunbirmertebedeortayakar.Buzelsuretlerdeortaya kanhakikatlerpeygamberlerdir(aleyhimsselm).Onlarntaayynedip,kiiolarakortayakmas iin ve yaratmln sana baskn gelen etkisiyle deerlendirecek olursan, bunlar arasnda aynn yapar, baka baka insanlar olarak grrsn; her birinin baka baka isim ve niteliklerle zuhur etmesinden tr isimleri toplayc u Muhammedi hakikatten baka bir ey olduklarna hkmedersin.Eeronlarnhakikatleriniveherbirininvhidiyethazretineaitolmalarn,sendevahdet hkmnn ar basmasyla deerlendirirsen, onlarn ve getirdikleri ilh dinin de bir olduuna

hkmedersin.Nitekimayetteylebuyurulmutur. BizO'nunelileriarasndaayrmyapmayz(Bakara:285). lemin ynetimini deruhte eden kutb'a gelince, bu ezelden ebede vcd dairesinin odadr, vahdet hkm asndan fer'dir; bu da Muhammedi hakikattir. Kesret hkm asndan ise oktur. Nbvvetin kesilmesinden nce, kutupluk mertebesinde bulunan kimse bazen zahiren nebi olur; brahim (aleyhisselm) gibi, ve bazen de, Musa'nn kutupluk makamna oturmasndan nce, zamannda Hzr'n olduu gibi, gizli bir veli olur. Nbvvetin, yani teri nbvvetinin nbvvet dairesinitamamlamasvevelayetinbtndanzuhurusebebiylekutuplukmutlakolarakvelilereintikal etmitir. u tertip ve dzenin korunmas iin bu mertebede srekli onlardan biri bulunur. Nitekim Sbhanehylebuyurmutur: Herkavminbirklavuzuvardr(Ra'd:7); Hibirmmetyokturkiiindebiruyarcolmamolsun(Ftr:24). Nitekim Allah Peygamber (a.s) hakknda; hatemu'levliyann zuhruyla (lem) mhrleninceye kadar Sensadecebiruyarcsn(Fatr:24)dedi.Buhatemu'levliyaisemutlakvelayetinmhrdr. Budairedetamamlannca,btnismi,btndandoaneyvebuikisinibirbirindenayransnrdan ibaret ohn zahir ismi kendi kemal ve hkmlerinin ortaya kmasn gerektirdii iin kyametin kopmaszorunluolur. Bunabalolarakdasuretolanhereymnyavemnolanherbireydesuretednr.Yani nefsin, btnda rtk bir ekilde bulunan durumlar gerek sretleriyle ortaya kar, inde hakiki mnalarn rtl bulunduu suret de gizlenir. Bylece de cennetin, cehennemin, harin ve nerin suretipeygamberlerinbildirdiiekildemeydanakar. Bilmelisin ki, cennet ve cehennemin her lemde mazharlar vardr; nk ilm hazrette bunlarn aynlarnnbulunduuhususundapheyoktur.NitekimAllahTeldemveHavva(aleyhisselm)'nn cennettenkarlmalarnbildirmitir.Dolayasylacennetincismanlemdekivarlndannceruhan lemdebirvarlvardr.Aynekilde,cehennemindeoradabirvarlvardr.nkoilmhazrette olannbirkopyas(misl)'dr.Buikisininoradavarlngsterensaylamayacakkadaroksahihhadis bulunmaktadr. Aleyhisselam, cennet ve cehennemin bu dnyada varolduklann u szyle ortaya koymutur; Dnyammininhapishanesi,kafirincennetidir.Tpk,bunlarnberzahlemindebulunduklarn, Kabir,m'minleriincennetbahelerindenbirbahe,kfirleriinisecehennemukurlarndan birukurdurvebenzerihadislerlegsterdiigibi. nsan lemde de onlarn bir varl vardr. nk ruh ile kalbin makam ve bunlarn yetkinlikleri cennet(na'im)'intakendisidir;nefsilehevvebunlarngerektirdiieylerdecehenneminkendisidir. Bundan tr, kim, kalb ve ruh makamna girer, ahlak hamde ve raz olunan niteliklerle nitelenirse; trl nimetlerle nimetlenir. Kim de, nefsiyle birlikte durur; nefsinin lezzetleri, hev ve ehvetlerinekaplrsatrlazaplarlaazaplanr.Cennetvecehennemmezhirininsonmertebeleride ahiretyurdundadr.Bumazharlardanherbirininkendidnyasnauygungereklerivardr.Aynekilde behazrettensonrakyametindebetrvardr.Birincisi,heranvehersaatolankyamettir.nk her bir nda, gayb'dan ehadete kan ve ehadetten gayba giren, ancak Allah'n ihata edebilecei manalar, tecelller, yokalan vs. vardr. Bunun iindir ki, saat adyla adlandrlmtr. Nitekim Allah ylebuyurmutur: Onlaryenibiryaratlgiysisiiindedirler(Kaf:15); O, her gn bir itedir (Rahman:29). kincisi, doal lm anlamna gelen kyamettir; Hz. Peygamberindediigibi; Kim lrse kyameti kopmu demektir. ncs, onun karsnda yer alan irad lm anlamndaki kyamettir. rad, lm doal lmn vukuundan nce Hakka ynelen sliklerin gerekletirdiilmdr.Hz.Peygamber; YeryzndeyryenbirlgrmekisteyenEbuBekr'e(radiyallhanh)baksndemitir.Ve yine; lmeden nce lnz buyurmu; bylece, o, dnya metandan ve ho nimetlerinden yz evirmeyi, nefsin arzulad ve haz ald eylerden kanmak ve hevya uymamay lm olarak tanmlamtr.

tebundandolaylyealaneylerslikedealrvebulmkkkyametdiyeadlandrlr. Bazlariradlme,ortakyametdemilerdir.Bununnedeni,bulmnslikinncekivaroluunda gerekleendoallmolankkkyametileZt'tayokolmakdemekolanbykkyametarasnda gerekletiini sanmalardr. Burada zeki kimselerin gznden kamayan bir incelik vardr. Drdncs,herkesinbeklediivadedilmikyamettir.Allah'n; Saatkesinkesgelecektir,ondaek,pheyoktur(Hacc:7); Saat yoldadr; onu gizleyi yazmaktaym (Taha: 15) ayetleri ve bu hususa iaret eden baka ayetlerde buyurduu gibi. Bu kyametin gereklemesi ise Zt Ehadiyyet gneinin yaratlmlarn mazharlarnnbatsndandomas,kllhakikatinalmasvahdetintamzuhuruveokluunyerlebir edilmesiileolur.Tpk,Allahtealinin; Bugn mlk kimin? Bir ve kahhar Allah'n (Gfir:16) buyurduu gibi. Beincisi ise, drdncsne benzer ve bu tecellnin (kyametin) hkmnn tm yaratklar iin vuku bulmasndan nce muvahhid arifleri iin fena fillah ve beka billahn meydana gelmesidir. Bu beincisi de byk kyametdiyeisimlendirilir.Bubekyamettrnnherbirininartlanvesonularvardr.Bunlardan bir ksmnn aklanmasn Kur'an Mecid ve sahib hadisler aka iermektedir; bir ksm da iaret yoluylaaklanm,kibunlarnortayakonmasdoruolmaz.GereklerieniyibilenAllah'tr. ONUNCUFASIL RuhuA'zam'nnsanlemdekiMertebevesimlerininAklanmnaDair Bilmek gerekir ki; gerekte insan ruh demek olan Byk Ruh, rubbiyeti asndan, ilh Zt'n mazhardr.Buyzden,hibireyO'nunevresindeuamaz,yanndayresindednpdolaanhibir kimse O'na eriemez ve gzelliinin nurunun isteklisi olan kimse de rtlerle snrlanr. O'nun knhnAllah'tanbakakimsebilmez;buarzuyaO'ndanbakakimsenailolmaz. RuhA'zam'n;byklemdeilkakl,ycekalem,nr,kllnefs,levhmahfuzvebenzeri,insan hakikatin byk lemde bu srederle zahir olduuna dikkat ektiimiz zere mazharlar ve isimleri olduu gibi; ehlullah ve bakalarnn stlahnda ruh azamn insan kk lemde de zuhuru ve mertebeleriasndanmazharlarveisimlerivardr.Onuninsankklemdekiisimlerisr,haf,ruh, kalp,kelime,rev,fuad,sadr,akl,nefs'tir.NitekimAllah; Srrveengizliolanobilir(Taha:7); Ruhrabbiminemrindendir(sra:85); Gerektenbundakalbiolanlariinhatrlatmavardr(Kaf:33);sa(aleyhisselm)hakknda Allah'tanbirkelimedir(Alimran:45); Kalpgrdnyalanlamad(Necm:15); Seningsnamadkm?(nirah:1); Nefsevenefsitesviyeedene.(ems:7)ayetleriylebuhususaiaretetmitir.Birsahihhadistede Peygamber(aleyhisselm) Ruhu'lKudsrev'ime,birnefsinrzkntamamlamadkalmeyeceiniilhamettidemitir. Byk ruhun sr adn almas, onun nurlarnn, Allah' bilme konusunda yalnz kalp erbab ve rasihlertarafndanidrakedilmesindendolaydr. Hafadnalmasisekakikatininariflerevebakalarnagizliolmasndantrdr. Ruhadnalmas,bedeniinRabolmas;duyusalhayatnvetmnefsaniyetilereaknnemba olmasitibariyledir. Kalp adn almas Hakka dnk olan ve bylece de O'ndan nurlar alan yn ile hayvani nefse dnk olan, ve bylece de yaratcsndan ald nurlan yetenekleri lsnde ona ulatran yn arasndahaldenhalednmesindendolaydr. Kelime adn almas, tpk szn insan nefeste ortaya k gibi, Rahmn nefeste zuhuru asndandr. Fuad adn almas, yaratcsndan etkilenmesi asndandr. Nitekim szlk anlamyla Fe'd yaralamakveetkilemekanlamnagelir. Sadradnalmas,bedeniynetenynitibariyledir;nksadrbedeninnurlarnnkaynadr; vebedendegerekleir.

Revadnalmas,bykruhun,yaratcsolanKahhar'nkahrndankorkmasveekinmesinden trdr. Akl adn almas, kendisini ve varedicisini zel bir taayynle akletmesi, alglad ve zaptettii eylekendikendisinisnrlamasveyinekendisinisrftasavvurettiieyehasretmesiasndandr. Nefsadnalmasisebedeneilimesiveonuynetmesinedeniyledir.Nefs,kendisindennebat fiillerktzamannebatnefs,hayvanfiillerktzamanisehayvaninefsadnalr.Sonra,hayvan yetilerinruhanyetileregalipgelmesiasndanemmreadverilir. Yetkinliini izhar etmek ve akledici gcn emmre nefsin sonunun vahametini ve durumunun bozukluunukavramakzere,kalbinnurugaybailikinparltlarladolduusradanefskendifiillerini knadndan dolay levvme diye isimlendirilir. Bu mertebe kalb mertebenin ortaya kna balang gibidir. Kalb nr ar basp, gc hayvan yetiye galip gelince ve nefs de tatmin olunca mutmainneadnalr. Nefsinyeteneimkemmelleipnuru veaydnlanmasglolunca;vekendisindebilkuvveolan ortaya kp sonunda ilh tecellye ayna olunca kalp diye adlandrlr. Kalp iki denizin arasnn birleme yeri, lemlerin kavuma noktasdr; bundan dolay Hakk ona sm ve o, Allah'n ar olmutur.Nitekimsahihhaberdeylegelmitir:Arzmvegklerimbenialmad;ancakiidtemiz m'min kulumun kalbi ald; bu yzden mminin kalbi Allah'n ardr. Eer bir kimse yukarda anlatlaneyleritekbirgereklikolarakgrrvehepsiningerektebirtekeyolduunahkmederse doruyoldadr.Yokeer,herbiriniayrayralr,aralarndabakalkolduunahkmederseyinedoru yoldadr. Tembih Buras bylece anlalnca; ruh mertebenin ahadiyyet mertebesinin; kalb mertebesinin ise ilh vhidiyyet mertebesinin glgesi olduu da anlalr. Dikkat ektiimiz hususlarda iyice emin olan ve mertebelerarasndakimutabakatkavrayankiiye,aklamayaihtiyaolmayanbakasrlardaalr. Tembih Bilinmelidir ki ruh, cevherlii, mcerretlii soyut ruhlar leminden oluu asndan bedenden ayrdr. Bedenle ilikisi ynetim ve tasarruf ilikisidir; varln koruyup srdrmesinde bakasna muhta olmayp kendi zyle vardr. Beden onun sureti, mazhar kemlatnn mazhar ve ehadet lemindekiyetilerininbelirmeyeriolduuiinbedenemuhtatr;ondanayrlmaz;tamtersineonda yaylr;ancakbuyaylma,nazarehlinegrehululveittihatyaylmasyladeil,gerekMutlakVcdun tmvarlklardakiyaylmasgibibiryaylmadr(sereyn). Ohalde,buanlayagre,buikisiarasndavarlnbtnlbakmndanbakalkdiyebireysz konusudeildir.Hakk'neyadazuhuretmekeyfiyetiniveeyannhangibakmdanO'nunayns,hangi bakmdan gayrisi olduunu bilen kimse ruhun bedende nasl zuhur ettiini, ve onun hangi ynden bedenle ayn hangi ynden gayr olduunu da bilir. nk ruh kendi bedeninin rabbidir. Merbb olmaklaberaberrablkhlikendisindegerekleenkiidesylediklerimizdegerekleir. ONBRNCFASIL BykKyametSrasndaRuhunveMazharlarnnAllahTelayaGeriDnneDair Hakktelannzt,isimlerivesfatlarnntecelllerininolduu;isimvesfatlarnbirtakmdevletleri (g etki) bulunduu, bu devletlerin zuhuru srasnda hkm ve saltanatlarnn, lemde ortaya taklarhususudahancegemiti.Ahiretin,perdelerinkalkmasveHakk'ngerekbirliiilezuhur etmesieklindeolacandapheyoktur.Nitekimahirettehereyhakikisuretiyleortayakarvebu gnnayrmaveyarggnolmasndandolayogndehakkvebtlbirbirindenayrlr.Butecellnin mahallivemazharruhtur.Dolaysyla,ruhun,butecellninvukuusrasndaHak'tayokolmasvebu yokolulatmmazharlarnndayokolmaskanlmazolur.Allahylebuyuruyor: Sr'a frlr; bylece Allah'n diledikleri dnda, gklerde ve yerde olanlar kendilerinden geerler(Zmer:68).Onlardahancebykkyametigeirmiolanlardr.Buyzden; Hereyaslnadnerdenmitir.GklerinveyerinmirasAllah'ndr(Hadid:10);

O'nunvehidndahereyyokolucudur(Kasas:88)ve Yeryznde bulunan her ey fan; celal ve ikram sahibi Rabbinin vehi bakdir (Rahman:26) buyururAllah. Bu durum, bazen, yaratlmlk taayynlerinin ortadan kalkmas, kulluk ynnn rablk nnde kaybolmasyla olur; tpk damlalarn denize ulatnda bireyliklerinin ortadan kalkmas, gneinin domasylabuzunerimesigibi.Allahylebuyurdu:Gkleri,tpkkitaplarnsayfalarnndrl gibi,drdmzgnde,ilkinnaslyarattysakylecegeriiadeederiz;bubizebirborturvebunu yaparz(Enbiya:104)yani,mukayyedvarlnnkalkmasyla,mutlakvcdageridnsndiye,ondan gkseltaayyngideririz.AhadiyetmertebesiningcnnortayakmasnaiaretederekAllah; O gn mlk kimin? Tek ve kahhar olan Allah'n buyurmutur. (Gfir: 16). Nitekim sahih bir haberdede Hakk sbhaneh lm melei de dhil meleklere varncaya kadar tm mevcudat ldrr sonra da onlar, cennet ve cehennemdeki yerlerine yerletirmek zere aralarnda ayrm yapmak ve hkm vermek iin tekrar yaratr, eklinde gelmitir. Ayn ekilde, yaratmayla ilgili teayynlerin varl, ancak, okluk mertebesinde O'nun ilh tecellleriyle olduu gibi; bunlarn yok olmalar da, sadece,vahdetmertebesindekizattecelllerininzevaliyledir.Bunugerektirenisimlercmlesindenu isimlersaylabilir: Kahhr,Vhid,Ahad,Ferd,Samed,Gan,kz,Mud,Mmt,Mhivb. Bu mcahedeyi tatmayan ariflerin, vsl olmam limlerin bu hali inkarlar ve zayf akllarna istinadenbuhallerindengururduyanlarn,yukardakimahedeyiinkarlarancak,peygamberlereolan inanlarnn gszlnden kaynaklanr. Allah bizi bundan korusun. Gzn iman nuruyla srmeleyen, kalbini gnein dousuyla nurlandran kimse, lemin aynlarn daima deiken ve taayynlerinidesrekliyokolucuolarakbulur.NitekimAllah; Tersineonlar,herzamanyenibiryaratliindedirlerbuyurmutur. Budurumgnevarkenyldzlarngrnmemesigibi,a'ynnO'ndagizlenmesisuretiyleolur;ve ubdiyyetynrablkyntarafndanrtlr;byleceRabzahir,abdgizlenmiolur. Kanadmnglgesiyledehrimdengizlendim Gzmdehrimigrr;dehrimbenigrmez. Bu gizlenme, kulu izhar esnasnda, Hakkn kul karsnda gizlenmesine mukabil bir gizlenmedir; bazendebugizlenme,beerisfatlarn;ztideil'de,ilahlksfatlaryladeitirilmesiyleolur. Beerisfatlardanbirsfatortadankalkncaonunyerineilhisfatlardanbirsfatgeervebylece de,hadistebelirtildiizere,Hakkkuluniitmevegrmesiolurda,kulvarlkta,Allah'ndilediigibi tasarrufeder. Beersfatnyokolupilahlksfatnnedinilmesikmillervekyametikopmu,hakk'dafniolmu, sretendnyahayatyaayanefraddaolduugibibazenbudnyadabazendetmpeygamberlerin diliyleifadeedilensaattenibaretolanhirettegerekleir. Tembih Bu fenann, aynen ve sfaten baki olmalarna karn, halleri uhd hal erbabnnki gibi olmayan arifler iin oluan ilm fenadan ibaret bir fena olduu kesinlikle sanlmasn. Gerekten, muhabbeti tasavvuredenlebunubizzatyaayanarasndabykbirayrlkvardr.airindediigibi: Akancak,mihnetiniekenbilir; Akateiniiseonadokunanbilir. Dorusu u ki, tatmayana fenay anlatmak rt; onunla hllenmeyene aklamak gizlemekdir; onunkeyfiyyetinineiseoolarakbilmekAllah'amahsustur.Ona,Allah'ndilediikmilkullarvea'yn asaleten fni klan zt tecellye ve bu mehed'e mazhar olanlarn dnda kimse muttali olamaz. NitekimAllahylebuyurmutur: RabbidaatecelledinceonuyerlebirettiveMusabayld(A'raf:143).Buhususlaranladysan,

butaifearasndamehurolanittihadnanlamn,herbirismin,kendimazharylavesuretiyleveyabir bakaisimleveyabirmazharndieriylebirliinideanlarsn. Senin, yamur damlalarnn okluktan sonra birliini grmen; tpk gne ve yldzlardan gelen klarn yeryznde birletii veya birok lambann nn bir odada birletii gibi ok olmasna karn, klarn birliini ve kevn ve fesad leminin suretlerinin tek bir heyl zerinde deiimini mahedeetmenbizimsylediklerimizeapakbirdelildir.Durumyouncisimlerdebyleiken,nasl olur da deerli ve deersiz tm mertebelerde zahir olan habr ve latif'bir zt hakknda byle dnrsn?Oysakiheryndenbirbirineztikieyarasndaittihadvehululehlullahnezdindeirktir, veKahharVhid'innuruylaayrnfniolmasndainkardr. ONKNCFASIL Nbvvet,RisaletveVelayet Hakkn zahir ve btn olduu daha nce gemiti. Btn, mutlak gayba ilikin hakiki vahdeti ve a'ynsabitehazretindenibaretilmkesretiierir. Zahir, ilmin kuatt suret olmas itibariyle, kanlmaz olarak srekli oklukla evrilidir. Zira, oalmaygerektirenzelliklerindentr,esma,vesfatlarnzuhuru,ancakherbirininkendinezg birsuretiilemmknolur;sonutaoklukzorunluolur. simvesfatlardanherbirikendizuhurunu,saltanatnvehkmleriniisteyinceveherbiridierini zahir isminden perdelediinden dolay, haric aynlar arasnda niza ve atma meydana gelir. Dolaysyla ilh emr, bunlar arasnda hkmetmek, dnya ve ahirette lemin nizamn muhafaza etmekveyineisimlerarasndadarablarnrabbolanrabbylaadaletlehkmetmekvebunlardanher birinizahirvebtnkemalineulatrmakiinadaletlehkmedecekbirmazharaihtiyaduymutur.Bu da, hakik neb; ezel, ebed, evvel, hir, zahir, btn Kutb'dur. u ifadesinde iaret ettii gibi, bu mazharHakikatiMahammediye'dr. Ben,Ademsuiletoprakarasndaykenpeygamberidim.Yanibilgivecisimarasndayken.Esma deil de, mezahir arasndaki hakeme gelince; hakiki peygambere niyabeten zuhur etmi olan peygamberdir. u halde fert olarak neb, halka yol gstermek ve a'yn sabitelerinin yeteneklerinin gerei olarak ilm hazrette kendileri iin takdir edilen kemallerine onlar irat etsin diye gnderilen peygamberdir. Bu peygamber, bazen mrseller gibi eriat koyucu olur; bazan da olmaz; israil oullarnnnebilerigibi. Nbvvet gnderilmek demektir; gnderilmek ise, ilimde a'yn gerektiren tecellden meydana gelmeilhbirzgklmadr.BuFeyz'lAkdes'tir. Mazharlardan her biri, kendi trnden olanlara stn gelme etkisiyle, bu en yksek makamn isteklisi olunca; gerek peygamberin sahte peygamberden ayrdedilmesi iin nbvvet, meydan okuyanmucizelerveolaansthallerledonatld.Peygamberler(aleyhimsselm.),mezahirerabl vebunlararasndakiadaletitesisetmeleriitibariyleilhzt'nmazharlardrlar. Nbvvetzahirezgdr;dolaysylaonlarnhepsi,davette,hidayette,mahlukatatasarrufdave nbvvetingerektirdiidierhususlardaortaktrlar.Bunlartamkuatclkveeksikkuatclklarna gre de mertebece birbirlerinden ayrlrlar; tam kuatc olanlara rnek, ulu'lazm olan peygamberleridir; eksik kuatc olanlara rnek ise israiloullarnn peygamberleridir. Buna gre nbvvet,kuatclkta;sonlu,farkldaireleriiinealanbykbirdairedir.Zahirpeygamberindestek, kuvvet,kudret,tasarruf,bilgivehaktantaanhereyiancakbtnolandanalmolduunurendin; bubtnpeygamberlikvelikelimesindenalnma velayetmakamdr.Velyaknlk(kurb) demektir; sevgilianlamnagelenvelkelimesideyaknlkdemektir. Dolaysyla peygamberliin btn velayettir; velayet de zel ve genel olarak ikiye ayrlr. Genel velayetmertebelerinegreinananvesalihamelileyenherkesiiinealr.NitekimAllah; Allahinananlarndostudur.(Bakara:257)demitir.kincisiise,sadeceAllah'dafniveO'nunla bakiolanvuslataermisilikleriierir. zelvelayet,kulunhaktayokolmasndanibarettir.BunagredeveliAllah'dayokolanveO'nunla bakkalankimsedir.Buradayokolmaktankast,kulunkendisininmutlakanlamdayokolmasdeildir; aksineyokolmaktanmaksatonunbeerlikynnnrablkynndeyokolmasdr.Ziraherkulunilh

hazrettengelmebirynvardr;uyetbunaiareteder: Herkesin yneldii bir yn vardr. (Bakara:148). Kul, velayet makamyla muttasf olmadan nce, kendi fiil ve sfatlarnn beeriyet asndan yapcs, velayetle muttasf olduktan sonra Rabbaniyet cihetinden mbdidir. Nitekim Cenab Hak bir kutsi hadiste; Ben kulumu sevince onun iitmesivegrmesiolurumdemitir.BuzelvelayetmutlakHakktarafnatamolarakynelmekle eldeedilir;nkkulunHakk'lkynbusayedeglenir.ByleceHakk'lkyn,halkkk(yaratlmlk) ynne, onu btnyle ortadan kaldrncaya kadar baskn kar. Bu durum, atein yanndaki kmr parasnn durumuna benzer. Kmr paras, atee yaknlndan, atelenmeye yatknlndan ve ateteyokolmayakabiliyetliolmasndandolay,atekesilinceyekadaritenie,yavayavatutuur. Sonunda,ateinzelliklerindenolanyakmapiirmeveaydnlatmagibieylerondadaoluur. Oysa tutumadan nce bu kmr paras karanlk, kirli ve souktu. Hakk'a tam tevecch, ancak, kuldayerleikolanztimuhabbedemmknolur. Buzatimuhabbetinzuhuruiseancak, onaztve kart olan eylerden kanmakla olur. Kanma ise Hakk'n zt dndaki eylerden korunmaktr (takva).yleysemuhabbetbinit,takvadaazktr.Bufenabiryandankulunhakkaniyettaayynleriile taayynnn dier taraftan da sfatlaryla taayyn gerektirir; bu ise Hakk ile bek demektir. Dolaysyla taayyn kuldan mutlak olarak kalkmaz. Bu makam (velayet makam) nbvvet dairesinden daha tam ve daha byk olan bir dairedir. Bu yzden, nbvvet sona ermitir; ama velayetsreklidir.nkVeliAllah'nismiolmutur,nebideil.VELAYETNBVVETTENDAHA KUATICI VE ONUN BTINI OLDUUNDAN, NEBLER VE VELLER NE ALMITIR. O halde nebiler, kendisinden her n haber verip izhar ettikleri Dehr isminin gerektirmesine gre, Hakk'ta fni ve O'nunla baki, O'nun gayb ve srlarndan haber veren velilerdir. Bu makam kesb olmayan ilh bir ihtisas (zg klma)' tr. Dahas, makamlarn tm ihtsas, Allah vergisi, kesbi deil, Feyz Akdes' yoluyla sabitayn iin oluan makamlardr. Bu makamlarn sebep ve artlarnn olumasyla tedricen ortaya kmas perdelenmi olan vehme drr de, sanr ki bunlar almakla elde edilir. Oysa durumgerektebyledeildir. Velayetinbalangc,halktanHakk'adorugididemekolanilkyolculuunsonudur.Builkyolculuk isemazharlaraveayaraballktankurtulmak,kaytvertlerdensyrlmak,menzilvemakamlardan gemek,mertebevederecelereldeetmeksuretiyleolur.Birkiisaltkesinbirbilgieldeetmeklebu makam ehli arasna katlamaz. Bu durum hd kefin elde edilmesiyle de olmaz, Bu katlma, mahedede bulunann hutta ve kulun Tanr'da yokolmasn gerektirir. Vuslata ermemi arifin, kendiyeteneiylegayblarmahedeedeningzelahlaklamuttasfolmaklabirliktekendifiil,sfatve ztndan fena yoluyla Hakk yoluna girmeyenin ilm ve uhd vuslat sahibi olsa da visale ermi veli olduusanlmamasiinbuhususadikkatektim.Bukiiilimveuhdperdesiyleperdeliolduundan gerekte vuslata ermi kimse deildir. Zira Hakk sadece ismi cismi ortadan kalkan kimseye tecell eder. Mertebelerfarklfarklolduuiinbuyolunerbabkllmakamlan,ilmelyakin,ayne'lyakn vehakka'lyakindiyeayrmlardr.Bunagre,ilme'lyakin;birey(emr)inneiseoolaraktasavvur edilmesidir. Ayne'l yakin, o eyin neyse o olarak grlmesiyle olur. Hakka'l Yakin ise yalnz bilgi olarakdeil,bilgi,mahedevehalolarakHakk'tayokolmakveO'nunlabakikalmaklaolur.Veliliin kemalinin sonu yoktur. Bu yzden velilerin mertebelerinin de sonu yoktur. Nbvvet ve velayette mertebelerin bazs bazsna daha yakn olduundan, eyh (r.a.) de bu kitapta ad geen peygamberlerizamaniindekincelikvesonralklarnagredeilmertebelerinegrezikretmitir. HalkagnderilenkimselerbazanAllah'tangelmebireriatvekitapolmadangnderildikleri,bazen deO'ndangelenbireriatvekitaplagnderildiklerindennebidemrselvemrselolmayandiyeikiye ayrlmtr. Mrsel olan nebiler, velayet, nbvvet ve risaletten oluan mertebeyi bir araya getirdiklerinden,mrselolmayanlardandahayksekmertebededirler.Sonra,velayetlerininbasama nbvvetlerininkindendahayksek,nbvvetlerininmertebesi derisaletlerinin'kinden dahayksek olsa da, iki mertebeyi birletirmelerinden dolay nebiler gelir. nk onlarn velayeti, Hakk'ta yok olmalarndan dolay Hakk olu ynlerine, nbvvetleri de meleklik ynlerine iaret eder. nk bu meleklikynylemeleklerlemiyleilikimeydanagelirvevahyionlardanalrlar.Onlarnrisaletleriise insanlarlemineuygundenbeeriyetynleridir.eyh(r.a.)uszylebunaiaretetmitir: Berzahtakinbvvetmakamvelininaltnda,raslnstndeolanbirmakamdr;yanionlarn

velayetininaltndaverisaletininstndedir. Sonsz Bilmek gerekir ki det, snnetullah'ta cri ilm hazrette vuku bulan ezel takdire baldr. Harikuladelikise,hernekadarbuhakikuladeliinpeygamberdeyleylemeydanageleceiezelde takdir edilmi ise de, snnetullah zere cri takdire deil, ilh kudrete baldr. Bu harikuladelik snnetullaha gre cereyan etmez; kudret izharna dayaldr. Harikuladelik evliyadan sadr olunca kerametadnalr. Bazenbu,asliyaratlitibariyleglolannefissahiplerindenmeydanagelir.Eerbuglnefis sahiplerievliyadeillerseikiksmaayrlrlar:Bunlartabiateniyiveyaktdrler.Eertabiateniyiolan velayet makamna ularsa veli, ulaamam ise salihlerden ve kurtulua ermi mminlerdendir. Tab'an kt olanlar ise kt bir sihirbazdr. Bunlarn her birinin lemde tasarrufu vardr. Eer bu ktlere d sebepler yardmc olursa insanlarn bana bela olurlar ve zahir g asndan zamanlarnahkimolurlar.Budsebepleronlarayardmetmezsebudurumueldeedemezler;olsa olsa ne ile urayorlarsa onda sivrilirler. Kemal ise yalnz Allah'a aittir. Mukaddemat'ta aklamak istediimizhususlarburadabitiyor. Kaynak: Davud El Kayser'nin Mukaddemt Vahdeti Vcd Davud El Kayser'nin Vcd retisi Prof. Dr. Hasan ahin, Do. Dr. Turan Ko ,Dr. Seyfullah Sevim, Kayseri Bykehir Belediyesi Kltr YaynlarNo:23,BasmYl:1997