135

atma

atma iki veya daha ok insan arasnda uyumsuzluk sonucu ortaya kabilir. zellikle bir rgtn baarl olmas her eyden nce alanlar arasndaki uyuma baldr. Bu nedenle atma konusu rgtsel adan byk bir nem tamaktadr. Bu nitede de atma sreci tantlacaktr. Daha sonra rgtte atma dncesinde ne srlen genel yaklamlar incelenecektir. rgtlerde atma nedenleri zerinde durularak, bunlarn rgt iindeki nemi belirtilmeye allacaktr.

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; atma kavramn tanmlayacak, atma ile ilgili yaklamlar grecek, atma trlerini ayrt edebilecek, atma nedenlerini inceleyecek, atma sreci ile ba etme becerilerine sahip olabileceksiniz.

136

Sosyal Psikoloji

Yaamnda Anlamazlklarn Yapc zm

Birbirleriyle iliki iinde olan insanlar, gruplar ve rgtler arasnda belli alanlarda anlamazlklar kanlmaz olarak ortaya kar. Byle zamanlarda u cmleleri duymak ok olaandr: Anlamazlklarn en sevmediim taraf, sonu gelmeyen mnakaalar ve birisinin birikmi kzgnln ve ierlemesini dinlemek zorunda olmaktr. Bunlar olmadan da yaayabilirim. Fikir ayrlklarmz srekli konuup durmaktan daha retken eyler yapabiliriz. Byle yapmak zaman kaybna neden oluyor; nk nasl olsa insanlar gerekten kafalarn deitirmezler. Anlayl davranp, astm olarak alan birinin, benim talimatlarm neden yerine getirmek istemediine kulak verebilirdim. Ancak buna katlanmamn karlnda elime geecek olan, bakalarnn sylediklerimi sorgulamaya balamalar olacaktr. Elbette patronum da beni zayf bir ynetici olarak deerlendirecektir. Bana sorarsanz, iyi adamlar son sz syleyenlerdir. Grleri sizinkinden farkl olan biri ile her karlamanzda bir srtme, zaman kayb, duygularn incinmesi ve aptal gzkme gibi durumlarn olmas sz konusu olur. Kiiler arasndaki atmalar zmek hi de kolay deildir. Kt bir ynetimin izlerini her yerde grebilirsiniz. Rekabet yznden birisinin arkasndan ekitirmek, kt bir ekilde ayrlmak (boanmalar), birbirleri ile atan i arkadalar kt ynetimin gstergeleridir. Ayrlklarn kt bir ekilde gereklemesi duygusal yaralar aar, enerjinin gerekli olduu yerden baka bir yere ynlendirilmesine neden olur ve kiilerin moralini bozar. nsanlarn neden atmalardan kand ok aktr. Bununla birlikte, onca ac ekme ve rahatszlk duyma riskine ramen, atmalar yapc bir ekilde zmenin dlleri olduka memnuniyet vericidir. Kaynak: Herbert S. Kindler, Yaamnda Anlamazlklarn Yapc zm (ev: Tlay Savaer), Rota Yaynlar, stanbul, 1997, s.11.

Anahtar Kavramlar
atma levsel atma levsel Olmayan atma atma Ynetimi Uzlama birlii Rekabet Kanma Uyum

indekiler
ATIMA KAVRAMI ATIMA DNCESNDE GENEL YAKLAIMLAR ATIMA TRLER ATIMA NEDENLER ATIMA YNETM ATIMAYI NLEME VE AZALTMA YOLLARINDAN TUTUMSAL YAKLAIM

nite 9 - atma

137

GR
atma gnlk yaantmzn kanlmaz bir olgusudur. Genelde iki veya daha fazla insan arasnda uyumsuzluk sonucu ortaya kabilir. nk, insanlar bir toplumda yaarlar ve dier insanlarla iletiim kurarlar. letiim kurarken de bir ok atma yaarlar. Meslek yaammzda da her gn bizi zor durumda brakan pek ok olayla karlarz. atma zellikle emniyet gleri iin daha da nemlidir. rnein, trafik polisleri her gn kamuya ait yerlerden ve karayollarndan yararlanan insanlar arasnda stnlk salamak ya da ncelik kazanmak amacyla atmaya den, hatta ii atmaya kadar vardran insanlar arasnda arabuluculuk yapmak zorunda kalan ve atmalar zmek iin alan kiilerdir (Emniyet Genel Mdrl Trafik Hizmetleri Bakanl, atma ve Stres Ynetimi, 1999, s.72). Bu nedenle gvenlik glerinin atma ve atma ynetimi konularnda bilgi ve becerilerinin gelitirilmesi byk bir nem tamaktadr.

ATIMA KAVRAMI
atma ile ilgili yaplm tanmlar snrszdr. atma kavram ok eitli anlamlara gelmesine ramen ortak bir tanm gelitirilmeye allmtr. Her eyden nce atmann olup olmad taraflar tarafndan alglanmaya baldr. Genel anlamda atma birey ya da gruplarn iinde ve aralarnda eitli nedenlerle ortaya kan anlamazlk, ztlama, uyumsuzluk ve birbirine ters dme durumu olarak tanmlanabilir. Baka bir tanma gre de nsan yapsnda var olan ve kaltsal olduu ne srlen saldrgan i gdlerin bireylerce tek tek ya da gruplar halinde ortaya konmasnn sonucudur. Daha dar bir erevede ise Bir sosyal ya da biimsel grupta yer alan bireyler arasndaki anlamazlklar ya da dmanlk olarak veya bireyin anlamazlk alglamas ya da bu anlamda ortaya kan sorunlar zmlemedeki yeteneksizliinin bir sonucu olarak tanmlanmtr (Tekarslan, Kln, encan, Baysal, 2000, s.239). atma genelde drt durumda meydana gelebilir (Allyn, Bacon, 1991, s.465). Bunlardan birincisi; zel ama ve deerler karlatnda veya ilgili gruplar tarafndan atma olarak alglandnda ortaya kar. rnein bir trafik polisinin krmz kta geen bir srcy durdurup ceza kesmek istemesi, srcnn de ceza almak istemeyerek araya hatr saylr kiileri sokmaya almas. Bu durumda iki taraf arasnda ama ve deer farkllamasndan kaynaklanan bir atma yaanacaktr. kinci olarak iletme iinde kart, baskc tepki oluturabilecek davranlar atma yaratr. En belirgin rneklerden biri amir ve alanlar arasndaki ilikilerin yaratt atmalardr. ncs, karlkl kar atmalar olduunda ortaya kan atmalardr. alanlarn amirlerinin gzne girmeyi amalad durumlarda atmalar ortaya kabilir. Drdnc atma eklinde ise, karlkl olumlu olmayan ilikiler sz konusudur. Karar alma konusunda eitli zorluklarn yannda deiik kiilerin veya gruplarn deiik grlere sahip olmalar nedeniyle atma konusu n plana kar.

atma: Birey ya da gruplarn iinde ve aralarnda eitli nedenlerle ortaya kan anlamazlk, ztlama, uyumsuzluk ve birbirine ters dme durumu olarak tanmlanabilir.

138

Sosyal Psikoloji

ATIMA DNCESNDE GENEL YAKLAIMLAR

atma konusunda genel yaklam bulunmaktadr.

Geleneksel Yaklam
Bu gr, atmann olumsuz, amalara ulamay engelleyen ykc sonulara yol atn ifade eder. Ayrca alanlarn kendilerini iyi hissetmemelerine ve olumsuz duygulara kaplmalarna neden olur.

nsan likileri Yaklam

Bu gr, atmann kanlmaz olduunu, insann olduu her yerde doal bir olgu olarak ortaya kacan savunur. Bu model, atmann varln ortadan kaldrlamaz olduu; hatta rgtn performansn olumlu etkiledii eklinde aklamaktadr.

Etkileimci Yaklam
Uyumlu, ibirliki bir grubun yenilie ve deiime kaytsz kalaca grne dayanarak atmay olumlu gsteren bir yaklamdr. Bu nedenle etkileimci yaklamn en byk katks atmann grubun kendini deerlendirebildii, iyi bir liderlik modeli iinde yaratcln kullanlabildii bir ortam dourabilecei dncesidir. Sorunlarn zlmesi zorunluluu, alanlar deiik ve yeni zmler aramaya ynlendirebilir. Bu durum da rgtn yararna sonulanabilir.
SIRA SZDE

nsan likileri yaklamn rneklerle deerlendiriniz.

ATIMA TRLER
atma olgusunun toplumdaki yaygnl gz nne alndnda pek ok atma eklinden sz edilebilir. Polis-vatanda, amir-ast, kar-koca, anne-baba-ocuk, kadn-erkek, spor takmlar, siyasi atmalar gibi rnekler oaltlabilir. Burada en ok bilinenler ve rgtleri ilgilendiren atma trleri zerinde ksaca durulmaya allacaktr. Birey Dzeyli atmalar * Engellenme * Ama atmalar * Rol atmalar ve Rol Belirsizlii Sosyo-Psikolojik atmalar * Birey-Grup Arasndaki atmalar * Gruplar Aras atmalar * Grup-Sosyal Sistem atmas * Birey-Sosyal Sistem atmas

nite 9 - atma

139
ekil 9.1 atma Trleri

KLERN KEND LERNDEK ATIMA

Kaynak: Tamer Koel, letme Yneticilii, Beta Basm Yaym Datm, stanbul, 1999, s.492.

KLERARASI ATIMA

KLER VE GRUPLARARASI ATIMALAR

GRUPLARIN KEND NDEK ATIMALARI 4

GRUPLARARASI ATIMALAR

5 ORGANZASYONLARARASI ATIMALAR

Birey Dzeyli atmalar

Birey dzeyli atmalar en genel anlamda bireyin kendi kararn vermede, eylem tarzn semede ya da eylemi yerine getirmede glkle karlamas sonucu ortaya kan durumlar ifade eder (Baysal, Tekarslan, 1996, s.292-294). htiyalarn drtlere, drtlerin gdlere, gdlerin ise davrana yol aaca eklindeki motivasyon sreci gz nne getirildiinde, bireylerin gdlenme davranlarnda bulunurken kendilerine ynelik beklentileri her zaman tam olarak yerine getiremeyecekleri kolaylkla grlebilir. Gerek bireyin evresindekilerin beklentileriyle bireysel beklentilerin uyumsuzluu, gerekse bireyin kendi hedef, gd, rol ve gereksinimleri konusundaki elikileri sosyalizasyon srecini karmak ve g hale getirecek ve sonuta bireyin stres ve atma yaamasna neden olacaktr. Birey dzeyli atmalar ve stresler balkta ele alnabilir:
Birey Dzeyli atmalar: Bireyin kendi kararn vermede, eylem tarzn semede ya da eylemi yerine getirmede glkle karlamas sonucu ortaya kan durumlar ifade eder.

140

Sosyal Psikoloji

Engellenme
Bireyin belirli bir amaca ulamasna mani olunmas veya hedefe ulamasna engel kurulmas durumunda ortaya kar. Engeller ak olabilecei gibi gizli bir biimde de ortaya kabilir. Hedefe ulamas ak bir engelle nlenen birey, derhal psikolojik savunma mekanizmalarndan birisini harekete geirecektir. Engellenme durumunda kullanlan temel savunma mekanizmalar Saldrganlk, ekilme, Direnme ve Uzlamadr.

Ama atmalar
Bireylerin olumlu ya da olumsuz karlkl iki durumla karlatklarnda hangi seenekleri kullanabilecekleri konusunda dtkleri atmalardr. Burada tip atma biiminden sz edilebilir (Hellrieqel, Slocum, Woodman, 1986, s.447): Yaklama - Yaklama atmas: Bireyler iki olumlu seenek arasnda bir seim yapmak istediinde ortaya kan bir atmadr. Bireyin iki iyi i teklifinden birini semede zorland aamadr. Kanma - Kanma atmas: Bireyin iki veya daha fazla olumsuz seenek arasndan birini semek durumunda kalmas. Di ektirmekten korkan birinin, di ars ekmesi gibi. Yaklama - Kanma atmas: Bireyin verecei kararn hem olumlu hem de olumsuz yanlarnn olmas sonucunda ortaya kan atmadr. Maddi adan daha iyi bir konumda olaca bir yere tayini kan emniyet grevlisinin, ailesinden uzakta kalaca endiesi ile ikilemde kalmas rnek olarak verilebilir.

Rol atmalar ve Rol Belirsizlii

ki veya daha fazla kii arasnda meydana gelen bir atma trdr. Ama, tutum, deer ve davranlar arasnda farkllklar olduunda ortaya kan bir atmadr. Kiinin kendinden kaynaklanan atmalarn ve kiileraras atmalarn temel kaynaklarndan bazlar ise rol atmalar ve rol belirsizlikleridir (zkalp, Krel, 2001, s.398). Rol atmalar: En genel anlamyla bir role ve rol ykmlsne ilikin beklentilerin uyumsuzluu eklinde tanmlanabilir. Bir baka tanm ise rol atmasn, kiinin yerine getirmesi beklenen iki ya da daha fazla roln, birbiriyle eliki yaratacak ekilde st ste gelmesinin bir sonucu olarak ele almaktr. Rol atmas, beklentilerin ve alglarn deiik kombinasyonlarna gre farkl biimlerde ortaya kabilmektedir (Tekarslan, Kln, encan, Baysal, 2000, s.239). Rol Gndericinin Kendi inde atmas: Bu rol atmas ekli, belirli bir rol ykmlsne, ayn rol gndericinin, ayn anda birbirleriyle elien farkl rol beklentilerini gndermesi durumunu ifade eder (rnein, bir amirin alkoll srcye ceza yazmas konusunda bir trafik polisini uyarmas, ayn zamanda trafikte vatandaa esnek olalm dncesini de empoze etmesi gibi.) Gndericiler Aras Rol atmas: Belirli bir rol ykmlsne, belirli bir rol gndericiden gelen bask ve beklentilerin, dier rol gndericinin (ya da rol gndericilerin) bask ve beklentileriyle uyumsuz olmas durumunda grlr. rgtsel yapda bireyin amirden gelen astlar kontrol et basks ile astlardan gelen idare et basks arasnda kalmas da gndericileraras rol atmas rneidir. Rolleraras atma: Bireyin ayn anda birbiriyle elien birden fazla rol stlenmesi durumunda ortaya kan atmadr. Bir retmen babann, ocuunun retmeni olmas, ynetici bir annenin, ev ile i arasnda yaad atma rnek olarak verilebilir. Roller arasnda tercih yapamama durumu olduu gibi, kii belir-

Rol atmalar: En genel anlamyla bir role ve rol ykmlsne ilikin beklentilerin uyumsuzluu eklinde tanmlanabilir. Bir baka tanm ise rol atmasn, kiinin yerine getirmesi beklenen iki ya da daha fazla roln, birbiriyle eliki yaratacak ekilde st ste gelmesinin bir sonucu olarak ele almaktr.

nite 9 - atma

141

li bir zaman diliminde ok fazla ve farkl rolleri stlenmesi durumunda da atmalar yaayabilir. Kii-Rol atmas: Bireyden istenen rol beklentilerinin kiinin tutum, deer ve kabul edilebilir davranlaryla ters dmesi sonucu ortaya kan bir atmadr (Hellriegel, Slocum, Woodman, 1986, s.447). Roln yetenee uyumsuzluu konusunda ilk akla gelen belli bal rnekler arasnda yaratclk yetenei olmayan reklamc, konuma zrl retmen, utanga bir tiyatro oyuncusu, ine vuramayan bir hemire saylabilir. Rol Belirsizlii: Birey dzeyli atmalardan birisidir. Rol belirsizlii en basit bir ifade ile bireyin ne yapacan, kimlere ve nelere kar sorumluluklarnn olduunu bilememesidir. Bireyin grevde rolnn net olamamas, grevinin gereklerini bilememesi, baar deerleme kriterlerinde aklk olmamas belirsizlie, strese, engellenmeye ve i tatminsizliine neden olur.

Rol Belirsizlii: Bireysel dzeyli atmalardan birisidir. Rol belirsizlii en basit bir ifade ile bireyin ne yapacan, kimlere ve nelere kar sorumluluklarnn olduunu bilememesidir.

Sosyo-Psikolojik atmalar
nsan yaamnda birey dzeyli atmalarn yan sra; bireylerin birbirleriyle, gruplarla, iinde bulunduklar sosyal ya da rgtsel sistemlerle, gruplarn birbirleriyle ve sistemle, sistemlerin birbirleriyle olan atmalar da olduka nemli bir yere ve role sahiptir (Baysal, Tekarslan, 1996, s.300).

Birey-Grup Arasndaki atmalar

Bu tr atmalar daha ok, alma gruplarnn kendi norm ve standartlarn yelerine benimsetmek ve itirazsz kabul ettirmek iin onlar zerinde uyguladklar basklardan kaynaklanan atmalardr. Grubun norm ve standartlarn, amalarn ve bu amalara ulamak iin izlenen yntemleri benimsemeyen ya da bunlar kendi zgr iradesiyle eliir gren bireyler, grup ile atma iine gireceklerdir. Grupa belirlenen retkenlik hedefinin gerisinde kalan veya stne kan ve bundan dolay cezalandrlan bir birey gruba kzp onunla atma iine girebilir (imek, Akgemici, elik, 1998, s.176).

Gruplar Aras atmalar

Grup-i atmalar: Grup ii atmalar tm grup yeleri veya bazlar arasnda meydana gelen uyumazlklar ifade eder. Bu tr atmalar, grubun baar ve etkinliini olumsuz etkiler. Aile-i ilikisinden kaynaklanan atmalar da bu gruba girer. Bu tr atmalara zellikle ok sk rastlanr. rnein bir grev grubunda alan bireylerin grev dalm nedeniyle birbirleriyle atmas. Gruplararas atmalar: ki veya daha fazla grup arasnda uyumazlk nedeniyle ortaya kan atmalardr. Gruplar aras atmalara sendika-ynetim ilikileri rnek olarak verebilir. Bu tr atmalar gerginliklere, iten ayrlmalara, grup ile ilgili huzursuzluklara neden olabilir. rgtlerde gruplar aras atmalar da grupta toplanabilir: Dikey atma: rgtn deiik yetki kademelerinde bulunanlar arasnda kan atmalardr. Bu tr atmalara genelde stlerin, astlar fazla bask altna almalar, zorlamalar ve azarlamalar sonucunda rastlanr. Yetersiz iletiim, ama ve kar farkllklar, bilgi ve deerlerin alglanmasndaki eksiklik dikey atmalara yol aabilir. Yatay atma: Bir rgtte ayn kademede bulunanlar arasnda kan atmalardr. kar atmas, ama farkllklar, alglamadaki farkllklar bu tr atmalara yol aabilir.

142

Sosyal Psikoloji

Komuta-Kurmay atmalar: Emir-komuta gruplar ile kurmay personel arasnda genelde otorite ilikilerinden kaynaklanan atmalardr. rgtlerin ou komuta blmlerine, yardmc kurmay blmlerine sahiptir. Komuta yneticileri verilen hizmetlerin ve srelerin tmnden sorumludurlar. Kurmay yneticiler ise kontrol ve srelerde baz tavsiyelerde bulunabilirler. Komuta yneticileri genellikle kurmay yneticilerin kendi otoritelerini sarsacan dnrler. Kurmay yneticiler de nemli bir grevi stlenmekle birlikte zaman zaman komuta yneticilerinin glgesinde kaldklarn dnrler. Bu durum da atmalara neden olur.

Grup-Sosyal Sistem atmas

Bu tr atmalarda da, temelde iki sistem arasnda, gruplar arasndakine benzer nedenlerden tr bir uyumazlk veya ekime bulunmas ya da belirli bir sistem iinde yer alan bir grubun, o sistemin ama, deer, kural,norm ve dl sistemleriyle ters dmesi sz konusudur (Baysal, Tekarslan, 1996, s.301).

Birey- Sosyal Sistem atmas

Bireyin, sosyal sistemin ama, deer, kural ve iklimiyle uyumsuzluunun yol at atmalardr. Batda domu yetimi birinin tayininin doudaki bir yerleim blgesine kmas durumunda yaad kltrel atma rnek olarak verilebilir.
SIRA SZDE

evrenizde en ok hangi atma trlerini yayorsunuz? Nedenleri ile tartnz.

ATIMA NEDENLER
atma nedenleri saylamayacak kadar ok olabilir. Kiileraras ilikilerden balayp bireyin davran, tutum, kiilik yapsndan iinde bulunduu ortama kadar bir ok neden saylabilir. Ancak atma, modern toplumsal yaamn bir gerei ve vazgeilmez bir unsuru olarak yer alr. atmaya yol aan nedenleri, ok genel anlamda aadaki balklar altnda inceleyebiliriz:

G Mcadeleleri
Bireyin gce sahip olma abalar ile gce sahip olanlarn da gc elden brakmama abalar atmalar yaratabilir. ounlukla rgtlerde ilgili avantaj veya dezavantajlarn dalmn etkileyen politik davranlar rgtlerdeki en belirgin atma rnekleridir. G mcadeleleri zaman zaman bakalarn sulamak, bakalarna saldrmak, gl kimselerle beraber olma istei olarak ortaya kar. Bu durum da rgtlerde byk atmalara neden olabilir.

Stat Farkllklar
rgtteki baz kii ve gruplar kendi statlerini ve prestijlerini daha yksek alglayabilirler. Ya da belirli davran ve tutumlarda stat ve g farkll yaratmaya alrlar. Bu durum da alanlar arasnda atmalar yaratr.

letiim Eksiklii
letiim eksiklii iletmelerde en byk atma nedenlerinden birini oluturmaktadr. Hepimiz iletiim kurmakta harcadmz zaman dnnce bu tr yargnn doru olduu ortaya kar. letiim eksiklii tm atmalarn nedeni deildir. Ancak iletiim, insanlar arasnda gerekli bir ara olduundan ou zaman atmaya neden olur. letiim iki tarafl keskin bir klca benzer. letiim eksiklii atmaya neden olabildii gibi ayn zamanda atmaya engel de olabilir (Tossi, Rizzo, Carroll, 1980, s.477).

nite 9 - atma

143

Aratrmalar; anlama glklerinin, yetersiz bilgi alveriinin, iletiim kanallarndaki bozukluun etkin bir iletiimin engeli olduunu gstermitir.

Yapya likin Nedenler

Yap kavramna bakldnda olduka geni bir ekilde kullanld grlmektedir. Grup yelerine verilen grevlerde uzmanlama ve standartlama, yelerin birbirinden farkl olmas, liderlik biimleri, dl sistemleri, gruplar arasndaki balln derecesi gibi kavramlar kapsayacak ekilde bu kavram kullanlmaktadr. atmaya yol aabilecek yapsal zellikler yle sralanabilir: Yetki ve Sorumluluklarn Olmamas: rgtlerde bireylerin sorumluluklarnn olmas ancak yetkisinin olmamas atma yaratabilir. Bazen de yetki ve sorumluluklarn tam olarak belirgin olmamas durumunda bireyler birbirlerinin alan olduunu dnerek grevden kaabilirler. Kaynaklarn Ktl: Kaynaklarn paylatrlmas, rgtteki birey ve gruplarn kaynaklardan eit pay almadklarn dnmeleri atmalara yol aabilir. Bu durumda zellikle konu para, fiziki alan, stat sembolleri, ara gere gibi konularsa, birey ve gruplar gizli bir rekabet ierisine girebilirler. Denetim Biimi: Denetim gerekli bir unsur olmakla birlikte, formal bir denetim yolunun seilmesi, sk diyebilirmiyiz? bir denetim biimi bireyin kuruma ve ynetime kar dmanca, olumsuz ve pheci bir tavr ierisine girmesine neden olabilir. zellikle otoriter, zorlayc ve baskc, g kullanc bir denetim biimi atmalar daha da arttrabilir. dl Sistemlerinin Farkll: Gerek sosyal gerekse biimsel yaplarda yer alan iki ya da daha fazla birey veya grup iin farkl deerleme ve dllendirme sistemleri kullanldnda atma kanlmaz olacaktr (Baysal, Tekarslan 1996, s.212). rnein iyerinde ok iyi performans gsteren personelden birini terfi ettirip, dierini gzard etmek atma ortam yaratacaktr. Birbirine Bal Grevler: ki veya daha fazla saydaki birey ya da gruptan her birisinin , kendi grev ve amalarn gerekletirebilmek iin, dier tarafn bilgisine, hizmetine ya da ktlarna baml olmalarn ifade eden kavram karlkl grev bamlldr. Bu tr bir bamllkta, taraflarn hedef ve ncelikleri de farkl ise, atma ortaya kacak ve hedef ynelimindeki farklln dzeyine paralel olarak atma dzeyi artacak ya da azalacaktr (Baysal, Tekarslan, 1996, s.312). zellikle baml olan bireylerden biri bamsz olarak davranacak olursa, atma kmas da kanlmaz olacaktr.

Kiiye likin Nedenler

Kiilik farkllklar her zaman grlebilen bir atma nedenidir diyebilirmiyiz? nk bireylerin deiik evre, ortam ve kltrden gelmeleri balbana bir atma nedenidir. Kiiler, rgtlere girerken deiik arzu ve ihtiyalarn karlamaya alrken; rgtn gereklerini ve isteklerini de yerine getirmeye alrlar. Kiilerin amalar ve istekleri, rgtn amalar ve rgtte alan dier kiilerin ihtiyalar ile ters debilir. Kiilerin deer yarglar, kiileraras ve rgt ii atmalara neden olabilir. Baz kiiler rasyonel davran gsterirken, dierleri rasyonel olmayan davranlara girebilirler. Bazlar tarafsz olmaya alrlarken, dierleri duygusal davrana girebilirler. Kiilik farkllklar dolaysyla atma yaratan dier bir durum ise kiilerin ile ilgili dnceleri, ynetim ekli, dller ve mevkilerle ilgilidir (Agarval, 1982, s.183). Stat atmalar genellikle gen ve kdemsiz personelin, ya ve kdemce
Kiilik farkllklar her zaman grlebilen bir atma.

Kiilik farkllklar dolaysyla atma yaratan dier bir durum ise kiilerin ile ilgili dnceleri, ynetim ekli, dller ve mevkilerle ilgilidir.

144

Sosyal Psikoloji

yksek personel zerinde stat ve g farkll yaratmaya almas ya da gerekten st dzeyde olmas durumunda yaanr. zellikle emniyet mensuplar, vatandala kar karya kaldklarnda kiilik farkllklarna ilikin atmalar daha sk yaarlar. rnein kavga karmaktan holanan bir vatandala karlaan trafik polisinin bu tr atmaya girimemesi, tahriklerden kanmas en doru yoldur. Genelde polisler gven verici bir yaklamda bulunarak vatandala olan atmalar azaltabilirler.
SIRA SZDE

Vatandala en ok yaadnz atmalar sralayarak nedenlerini aratrnz.

ATIMA YNETM
atma ile etkili bir mcadele veya ynetimi iin rgtn atmay orta dzeyde tutmas ve bunu daha ileriye gtrmemesi gerekir. Genelde atmay ynetmede iki yaklam kullanlr: Bunlar; Davransal ve Tutumsal Modellerdir. Yani yneticiler atmay ynetmede ya dorudan davranlara ynelir ya da uzun zaman alan tutum deitirme yaklam kullanrlar (zkalp, Krel, 2001, s.401).
Tablo 9.1 atmay Ynetmede Kullanlan ki Yaklam Davransal Yaklam Ama, bireysel davranlar deitirmektir. Nispeten abuk. Ksa dnem etkileri olan bir modeldir. Tutumsal Yaklam Ama, bireylerin atmaya ilikin tutumlarn deitirmektir. Zaman alcdr. Sonular asndan uzun dnemde geerlidir.

Kaynak: Afsaneh Nahavandi, Ali R. Malekzadeh, rnek: atan gruplar ayrmak; gl Organizational politikalar ve prosedrler uygulamak. Behavior, Prentice Hall, N.J., 1999, s.464.

rnek: Takmlar oluturmak, atan bireyleri baka takmlara veya blmlere gndererek rotasyonu salamak.

Davransal yaklama gre ilk yaplacak ey, rgtn profesyonel ynetim plan ve prosedrlerine bavurmaktr. Bu tutum, yneticilere neler yapmalarn gerektiriyorsa bu kurallara bavurarak onlar uygulamay emreder. rnein; amir, rgtn kurallar ierisinde alanlarn birbirine sayg duymasn kural olarak koymu ise, bunu hemen uygulamaya koyarak alanlara yanstmas gerekir. Ancak burada atmann kaynana inilmez ve alanlar atma nedenlerini zecek belirli beceriler gelitirmeden zorunlu olarak bir sonuca ularlar. Fakat, sorun zlm deildir. Sadece geici olarak bask altndadr. atma ynetiminde davransal yaklamlardan biri Kenneth Thomas tarafndan nerilmitir. Burada, be yaklam bulunmaktadr: Rekabet, ibirlii, kanma, uyum ve uzlama (zkalp, Krel, 2001, s.404).
ekil 9.2 atma Yneteminin Boyutlar Kaynak: K. Thomas Conflict and Coflict Management, in M.D. Dunnette (ed), Handbook Of Industrial and Organizational Psychology, p.900, Copyright, 1976, Rand McNally, Reprinted by Permission of John Wiley and Sons.Inc. ddiac Rekabet birlii

Uzlama

ddiac Deil

Kanma

Uyum birlii Yapan

birliki Deil

nite 9 - atma

145

Rekabet
atmay dikkate almadan her iki tarafn da kendi karlarn dnmesidir. Biimsel gruplarda genelde otorite sahibi olan, gc elinde bulunduran grup, dier gruplar zerinde bask kurarak kendi amalarn gerekletirmeye alr. Rekabet bireyler iin faydaldr. nk insanlar motive ederek hayat verir. Motivasyonu arttrr. Rekabeti olmayan kiilere kar rekabeti kiilerin daha avantajl olduu gzlenmitir.
Rekabet: atmay dikkate almadan her iki tarafn da kendi karlarn dnmesidir.

birlii
Kanmann tam tersi bir davrantr. ddiac ve birliki bir davran ifade eder. Her iki taraf da memnun edebilecek kararlar alnr. Bireyler karlkl bir zm arama yoluna giderler. Her iki taraf da karlkl kar salayan yaratc bir takm zmler getirebilir. Taraflar biraraya gelerek kendilerine avantaj salayan konularla ilgili katlmc bir yaklamla ortak zmler ararlar. Bulunan zmn tm katlmclara avantaj salamas nemlidir.
birlii: ddiac ve birliki bir davran ifade eder.

Uyum
Rekabetin tam tersi bir davrantr. ddiasz ve uzlac bir davran ifade eder. ou zaman bireyler herhangi bir atma olasln nlemek iin kendi karlarndan ok, kar grubun karlarn stn tutabilirler. Yani bir taraf fedakarlkta bulunarak ilikileri olumlu tutmaya alabilir. Bu da gelecekte olas bir atma iin avantaj salar. Ancak sizin gr ve dncelerinizden, dier bireyleri yoksun brakmak gibi olumsuz bir yan da vardr.
Uyum: ddiasz ve uzlac bir davran ifade eder.

Uzlama
Uzlama, iddiac ve ibirliki davranlarn arasnda bir yerdedir. Her iki grubun da kendi karlarndan vazgeerek ortak karlar dorultusunda birlemesidir. Dolaysyla her iki tarafn da bireylerden vazgemesi gerekmektedir. Sendika ve iveren arasnda yaplan anlamalar rnek verilebilir.
Uzlama: ddiac ve ibirliki davranlarn arasnda bir yerdedir.

Kanma
ddiasz ve ibirliksiz bir davran ifade eder. Burada bireyler ne kendi dncelerini ne de dierlerinin dncelerini desteklerler. Bir ekilme davran gsterirler. ou olaylara kar kaytsz davranrlar. Kanma davran bireyi nispeten nemsiz bir duruma sokabilir. Dier bir anlamda nemli bir konuda alnacak kararn olumsuz sonularna katlanmak durumundan kurtulma ortaya kabilir. rnein, bir karar durumunda ok az bir gce sahipseniz ve deiim ok zor bir konudaysa en iyi seim kanmadr (Coffey, Cook, Hunsaker, 1994, s.250).
Kanma: ddiasz ve ibirliksiz bir davran ifade eder.

ATIMAYI NLEME VE AZALTMA YOLLARINDAN TUTUMSAL YAKLAIM

Davransal yaklam ile karlatrldnda tutumsal yaklam, atmalar zmlemede sadece bireylerin davranlarn deitirmekle kalmaz, ayn zamanda onlarn atma konusundaki dncelerini, duygularn da deitirmeye alr. Tutumsal yaklam, atmaya neden olan yollar ve sebepleri bulma abasndadr (Navahandi, Malekzadeh, 1998, s.464). Tutumsal model ile atmalar azaltmada kullanlan yollardan biri ortak bir dman bulmak veya baka bir grupla rekabete girmektir. Baka bir dmana veya gruba odaklanmak, alan bireyleri bir araya getirmeye yardmc olur. rnein,

146

Sosyal Psikoloji

birbiriyle atan iki blm sz konusu ise, bu iki grup yeni bir mal retmek iin glerini bir araya getirip, baka bir irket daha nce o mal piyasaya srmeden ortaya karmak iin dayanma ierisine girebilirler. Bu da aralarnda var olan srtmeyi azaltabilir. nk bu sre iersinde atan bireyler birbirlerini daha iyi tanma imkanlar bulur ve pimanlk duyabilirler. Bylece birbirlerine kar dnceleri, duygular deien insanlar farkl davranlar sergilemeye veya uyumaya balarlar. Darda mevcut bir dmann olmas her zaman atmann kaynan oraya yneltmez. Ancak, rgt iersindeki etkileimi ve uyumu arttrarak mevcut tansiyonu azaltabilir. atan taraflar kendi grup veya bireysel amalarnn tesinde daha stn bir ama etrafnda toplayarak ibirliini ve fikirbirliini salayarak, kiisel ve zel amalarnn savunuculuundan vazgeirme abalarda atmay nleyebilir. (Eren, 2000,s.540) Bu da atma ynetiminde kullanlan tutumsal yaklamlardan birisidir. rnein kurumlarla hkmet arasnda salanan ibirlii ve ortak amalar, alanlar tarafndan da benimsenirse atmalar ortadan kalkacak veya azalabilecektir. Yneticiler, atmay rgt iin kaynaklar arttrmak yoluyla da zmleyebilirler. Burada artk bireyler ve blmler birbiriyle rekabet etmek durumunda kalmazlar. Benzer bir yaklam, rgtsel kaynaklar bir bireye ve departmana dorudan tahsis etmeyerek de yaplabilir. rnein, hkmetten gelen bir katky tek bir blmde kullanmak yerine tm blmlere eit oranda datarak kullanmak gibi. atmalar zmlemede bir dier yol ise takm oluturmaktr. Takmlar, yeleri arasnda mevcut gven, sayg ve destei arttrarak amalarn belirgin klar ve bylece grup dayanmas ve ball arttrarak atmalar giderilebilir. Benzer bir biimde bireylere ve gruplara sorun zme konusunda eitimler verilerek bu konudaki becerileri gelitirilirse bu da atmalar gidermede yardmc olabilir. rnein aklc kararlar modelleri olan, beyin frtnas, nominal grup teknii ve dier yntemler sorun zmnde destekleyici olan yollardr. atan gruplarn yelerini rotasyona tabi tutmak da benzer bir ama tar. Dier blmlere gnderilen atan bireyler, atma noktalarna farkl bir adan bakmaya balayarak olaylar farkl bir biimde grebilirler. Bu yeni perspektif, yeler arasndaki etkileimi arttrarak, atan blmlerin bir araya gelip, sorunlar tartmalarna ve farkllklarn gidermelerine yardmc olur. Ayn zamanda rotasyon, yelerin yeni beceriler kazanmalarna da yardmc olur. rgt iinde esneklii arttrr ve ihtiya duyulduunda bu insanlarn yeni becerilerini uygulama imkan salar. atmay nlemede dier bir zm yolu da rgt gelitirmedir. Burada ama, rgt ierisinde baz gelimeler yaratarak hem birey, hem grup, hem de rgt baznda olumlu deimeleri salamaktr. Ancak bu yol nemli bir yatrm, zaman, kaynak ve bilgi birikimini gerektirir.
SIRA SZDE

Sizce bir atma ynetiminde en etkili zm yolu hangisidir? Nedenlerini tartnz.

nite 9 - atma

147

zet
AMA

atma kavramn tanmlayabilmek atma kavram genel anlamda insan yapsnda varolan ve kaltsal olduu ne srlen i gdlerin bireylerce tek tek ya da gruplar halinde ortaya konmasnn bir sonucudur. atma genelde drt durumda meydana gelebilir: Birincisi, zel ama ve deerler karlatnda, ikincisi iletme iinde kart, baskc tepkiler olduunda, ncs karlkl kar atmalar olduunda, drdncs ise karlkl olumlu olmayan ilikiler sz konusu olduunda ortaya kabilir. atma ile ilgili yaklamlar grebilmek atma konusunda genel yaklam bulunmaktadr. Geleneksel yaklam, atmay olumsuz, amalara ulamay engelleyen bir olgu olarak inceler. nsan ilikileri yaklam atmann doal bir olgu olduunu, insann olduu her yerde olabileceini syler. Etkileimci yaklam ise, uyumlu, ibirliki bir grubun yenilie ve deiime kaytsz kalaca grne dayanarak atmay olumlu gsteren bir yaklamdr. atma trlerini ayrtedebilmek atma olgusunun toplumdaki yaygnl gz nne alndnda pek ok atma trleri vardr. En ok kullanlanlar aadaki ekilde sralayabiliriz. Birey Dzeyli atmalar - Engellenme - Ama atmalar - Rol atmalar ve Rol Belirsizlii Sosyo-Psikolojik atmalar - Birey-Grup Arasndaki atmalar - Gruplararas atmalar - Grup-Sosyal Sistem atmas - Birey-Sosyal Sistem atmas

AMA

atma nedenlerini inceleyebilmek atma nedenleri saylamayacak kadar ok olabilir. Kiiler aras ilikilerden balayp, bireyin davran, tutum, kiilik yapsnn da iinde bulunduu ortama kadar uzayabilir. atmaya yol aan nedenleri ok genel anlamda aadaki balklar altnda inceleyebiliriz. G mcadeleleri, Stat farkllklar, letiim eksiklii, Yapya ilikin nedenler, Kiiye ilikin nedenlerdir. atma sreci ile baetme becerilerine sahip olabilmek atma ile etkili bir mcadele veya ynetimi iin rgtn atmay orta dzeyde tutmas ve bunu daha ileriye gtrmemesi gerekir. Genelde atmay ynetmede iki yaklam kullanlr. Bunlar Davransal ve Tutumsal Modellerdir.

AMA

AMA

AMA

148

Sosyal Psikoloji

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi atma yaratabilecek nedenlerden biri deildir? a. alma koullar ar olduunda b. zel ama ve deerler attnda c. letme iinde kart, baskc tepkiler olduunda d. kar atmalar olduunda e. Karlkl olumlu ilikiler olmadnda 2. Aadakilerden hangisi birey dzeyli bir atma deildir? a. Engellenme b. Ama atmalar c. Rol atmalar d. Rol Ykmll e. Rol Belirsizlii 3. Bireyin istemedii iki tayin grevinden birini semek zorunda kalmas hangi tr atmaya bir rnektir? a. Yaklama-Yaklama b. Yaklama-Kanma c. Kanma-Kanma d. Kanma-Yaklama e. Yaklama- Saldrma 4. Bireyin belirli bir amaca ulamasna mani olunmasna veya hedefe ulamasna engel konulmasna ne ad verilir? a. Kama b. Engellenme c. atma d. Stres e. Endie 5. Bir retmenin ayn zamanda ocuunun da retmeni olmas aadakilerden hangisine bir rnektir? a. Rol belirsizlii b. Rol endiesi c. Rol atmas d. Rol engeli e. Rol yklenmesi

6. Silahtan korkan bir polisin durumu aadakilerden hangisine bir rnektir? a. Kii-Rol atmas b. Rol Yklenmesi c. Gndericiler aras rol atmas d. Rol atmas e. Rol Belirsizlii 7. rgtn deiik yetki kademelerinde bulunanlar arasnda kan atmalara ne ad verilir? a. Grup ii atma b. Birey-sistem atmas c. Dikey atma d. Yatay atma e. Komuta-kurmay atmas 8. Bakalarn sulamak, saldrmak, otorite kurmaya almak atma nedenlerinden hangisine bir rnektir? a. Stat farkllklar b. Kiilik farkllklar c. Yapsal farkllklar d. G mcadeleleri e. letiime ilikin nedenler 9. Aadakilerden hangisi atmada yapya ilikin nedenlerden biri deildir? a. Kiilik farkllklar b. dl sistemlerinin farkl olmas c. Kaynak ktl d. Yetkilerde dengesizlik e. Birbirine bamllk 10. ddiac ve ibirliki bir davran ifade eden, her iki taraf da memnun eden kararlarn alnd atma ynetim boyutu aadakilerden hangisidir? a. Rekabet b. Kanma c. Uyum d. birlii e. Uzlama

nite 9 - atma

149

Yaamn inden
likinin Tersine Dnmesi yl nce Mr. Jonhnson, byk bir finans kurumunda ofis yneticilii pozisyonuna terfi ettirilmiti. Ksa zamanda yeni amirinin iletiim sorunu olduunu anlad. Bu hanm olduka sert bir insand ve Mr. Johnsonun kariyeriyle hi ilgilenmiyordu. Yeni amirinin iletiim sorunlarndan evde eine sz ettiinde ei, birlikte en iyi ekilde nasl alabilecekleri konusunda konumak zere amiriyle bir araya gelmesini nerdi. Mr. Johnson, ilk frsatta amirine yeni pozisyonunda irkete ne gibi katklar olabileceini sordu. Ertesi gn Mr. Johnson, amirinin kendisinden beklentilerini zet haline getirdi ve bu beklentilere dayanarak ie ynelik hedeflerin bir listesini kard. Amirinden de bu liste hakknda yorum yapmasn istedi. Amirinin isteklerinden bazlarn yerine getirmeye baladka, yava yava iler kendisinin istedii gibi yrmeye balad.(Daha ak bir iletiim gibi). Sonunda aralarnda sk bir i ilikisi geliti ve Mr. Johnson, terfi eden amirinin yerine atand.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d 3. c 4. b 5. c 6. a 7. c 8. d 9. a 10. d Yantnz yanl ise atma konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise atma Trleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Ama atmalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Birey Dzeyli atmalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Rol atmalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Rol atmalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Gruplararas atmalar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise atma Nedenleri konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Yapya likin Nedenler konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise atma Ynetiminin Boyutlar konusunu tekrar okuyunuz.

Sorular
1. Sizce rnek olayda hangi atma nedenleri vardr? 2. atma ynetiminin hangi boyutu ile zm getirilir?

Kaynak: Elwood N. Chapman , likilerini Gelitirmek (ev. Gnhan Gnay), Rota Yaynlar, stanbul,
1997.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Tekarslan, E.; Kln, T.; encan, H.; Baysal A. C. (2000). Davrann Sosyal Psikolojisi. .. letme Fakltesi, stanbul. Allyn, B. (1991). A Diagnastic Approach to Organizational Behavior. New York. Baysal, A.C.; Tekarslan, E. (1996). letmeciler in Davran Bilimleri. stanbul. imek, U. .; Akgemici, T.; elik, A. (1998), Davran Bilimlerine Giri ve rgtlerde Davran. Nobel Yayn Datm, Konya. Tossi, H.; Rizzo, R. J.; Carroll, S. S. (1980), Managing Organizational Behavior. Cambridge Massachussetts, Ballinger Publishing Company, Massachussetts. Agarual, R. D. (1982), Organization and Management. Tata McGraw Hill Publishing Co, New Delphi. Coffey, R. E., Cook, C. W., Hunsaker Philip L. (1994), Management and Organizational Behavior. Richard D. Irwin Inc., New York. Nahavandi, A.; Malekzadeh, A. R. (1998), Organizational Behavior, Prentice Hall N. D., London. Eren, Erol (2000), rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi. Beta Basm Yaym, stanbul.