65

7
_____________________________________________________________________________________

VSKOZTE VE AKIKAN AKIINA ETKS

7.1 AKIM ZGLER

Akm izgileri sv paracklarnn hareket ynn gsteren erilerdir. rnek olarak sv paracklarnn hz teetseldir. Ak kararl ise, akm izgileri braklan bir sigara dumannda veya (potasyum permanganat ile) sv aknn boyanmas sonucu belli bir sre sabit kalr. ekil 7.1de tipik bir lle knda sv aknn akm izgileri grlmektedir.

ekil 7.1 Bir llede sv aknn akm izgileri

Akm izgileri bir dieri ile asla kesimez ve akm izgilerinin aralklar akkan hzn bir yansmasdr; yakn akm izgilerinde hz daha yksektir. Bylece ekil 7.1de akm izgileri girie gre daha sk olduundan lle kna doru ak giriten daha hzl hareket etmektedir. ekil 7.1de gsterilen lle daha iyi ekilde tasarlanm olmasna karn ekil 7.2deki kesit deiimi keskindir.

66

ekil 7.2 Ani daralma durumunda akm izgileri

Burada akkann ani kesit deiimini takip edemediini (atalet nedeniyle) ve kesit deiimin giriinde ve knda geriye doru girdaplarn olutuunu grmekteyiz. Ak akm daralmadan ksa bir mesafe sonra daralr ve bu minimum daralma noktas vena daralmas olarak bilinir. Bu etki ak kayplarna ve kavuklama balangcna neden olduundan istenmez. Bylelikle btn ak durumlar iin istenen bir genel kural belirleyebiliriz. Geni girdaplar veya daralmalar olmakszn akm izgilerinin dzgn seri izgiler olmas iin ani daralmalardan ve yn deiimlerinden kanmak gerekir. Maalesef birok durumlardan boru balantlarnda ve tesisatlarnda bu kurala az dikkat edilmekte ve dikkatler daha ok ekonomik retime ynelmektedir. Tesisatlar sklkla keskin dnl, ani daralmal veya ani genilemeli ve vena ve bantl elemanlarnn ii yzeyi parlak yzey yerine tortulu olmaktadr. Bu durumun tesisatlarda basn kayplarna neden olaca 11.blmde detayl olarak incelenecektir.

7.2 KATMANLI VE TEDRGN AKI

ekil 7.1de grlen dzenli akm izgileri laminar=katmanl ak olarak bilinen bir ak tipini yanstr(ayrca akm ak veya viskoz ak olarak da bilinir). Bu etki de sv katmanlar birbiri zerinden, tpk kartlarn en stleri ve en alttaki sabitken ortadakinin parmakla ekilmesi gibi kayar. Akkan katmanlar birbirine karmaz ve bal konumlar ayn kalr. Bununla birlikte birok durumlarda, sigara dumanndaki veya boyanm akkandaki akm izgileri ekil 7.1dekinin aksine bozulur ve karmak hale gelir. Duman veya boya bir akkan aknda i ie geer ve karr, akkan tabakalar birbiri zerinde halinde kaymaz. Fakat tabakalar arasndaki hareket daha ok veya daha az rasgele tarzdan oluur. Sv paracklar ayn bal konumda deildirler fakat birbirleri arasndaki deime konumlar sabit olarak deimektedir. ok yaygn olmayan bu ak trblansl=tedirgin ak olarak bilinir. Tedirginlik (trblans) doal olarak svnn kendi aknn sonucu veya akkann pompalanmasndan veya hareket titreimlerinden retilmi olabilir. Birok durumlarda ak rejimleri verilen ak durumlarnda mevcut olabilir; tipik olarak ak balangta katranl katmanl olabilir ve akn belli noktasndan sonra tedirgin hale gelir, veya yapay bir

67

etki tedirginlik akn durumu bozabilir, fakat bu ok yaygn deildir. Bu durumlarda akn katmanldan tedirgine, tedirginden katmanlya dnmlerinin olduu bir gei blgesi vardr. ekil 7.3te iine boya enjekte edilmi bir akkan aknda bu ak rejimi gsterilmektedir.

ekil 7.3. Ak Rejimleri a) Katmanl Ak: eritler karmadan veya katmanl halde tanmaktadr. b) Kark Ak: eritler kritik bir hzda krlmaya balamtr, ak katmanlya gemektedir. c) Tedirgin Ak: eritler tamamen dalmtr ve pskrtldkleri noktadan ksa sapmalar gstermektedir.

7.3 VSKOZTE
Viskozite akkann onu aka kar diren gsteren bir zelliidir. Bir kat viskozitesi sonsuz olan bir sv gibi dnlebilir, gerekten fuel-oil gibi baz ar yalar oda scaklnda balmumu gibi kullanlabilir ve akmazlar. Fuel-oil akkan hali azaldndan ince fuel-oil haline gelir. Bu iaret nemli bir dier gzlemdir, svlarn viskozitesi scaklkla azalr. Benzer gzlemler bal ve melas gibi oda scaklnda olduka viskoz olan ve sadece stldnda akc olan dier svlara da uygulanabilir. Su ve alkol gibi svlar oda scaklnda dk viskoziteye sahiptir. Fakat onlarn daha yksek scaklklarda viskoziteleri azalr.

7.4 VSKOZTENN MEKANZMASI

Bir svnn viskozitesi iki ana nedenin sonucudur: (kohezyon) i yapkanlk ve momentum transferi. yapkanlk svlarn viskozitesinin birinci nedeni olmasna karlk momentum transferi gazlarn viskozitesinin birinci nedenidir. yapkanlk molekllerinin birbirine yapma eilimi ve srtnme deformasyonudur. Sv stlrsa molekler hareket artar ve i yapkanlk azalr. Bylece viskozite i yapkanlk olduundan scakln artmasyla azalr. Momentum transferi, hzl hareketli molekllerin yava hareketli molekller blgesine hareketi veya karlkl hareketler sonucunda oluur. Bu momentum hareketi Newton eitliine uygun bir kuvvet

68

oluturur(8.1.). F=

m (u2 u1); bu viskoziteyi tayin eden bir diren kuvvetidir. Gaz molekllerinde biraz

yapkanlk vardr fakat serbest hareket svlardan ok fazladr, bylelikle momentum transferi gazlardaki viskozitenin birinci nedenidir. ayet bir gaz stlrsa hzl ve yava hareketli molekller arasnda hz gradyeni dikleir(gleir) ve bylelikle scakln artmasyla viskozite artar.

7.5 VSKOZTE LM
Bir akkan viskozitenin lmnde birok yntemler icat edilmitir. Yntemlerden birinde (saybolt viskozimetre) bir tanka kk bir delik taklr. Standart miktarda (60 mL) bir yan ak iin geen zaman kullanlarak viskozite belirlenir, viskozite daha yksek olduunda akkan ak uzun zaman alr. Dier bir yntemde iki e (i ie) eksenli silindirler arasnda ince bir akkan filmi yerletirilir, bunlardan birinin iine bir yay yerletirilmitir. D silindir verilen bir hz ve momentte dndrlr ve i silindire yapt moment llr. Akkan viskozitesi momentin daha yksek olmasyla viskozitenin artmas belirlenir. Bir nc yntem arl ve boyutlar bilinen bir bilyenin verilen bir akkan ortamndaki uzaklktan dmesidir. Yksek viskoziteli akkanda bilyenin dmesi daha uzun zaman almakta ve bylece bu zaman viskozitenin hesaplanmasnda kullanlabilir.

7.6 DNAMK VSKOZTE

ekil 7.4te gsterilen iki paralel levha arasnda x kalnlnda bir akkan filmini dnn. Alt levha sabittir ve st levha paralel olarak u (m/s) hz ile hareket etmektedir.

ekil 7.4 Paralel levhalar arasnda hz profili

Deneyler levhalarn birbirine akkan filmi ile kesin olarak bititiini hzn levha hzna eit olduunu gstermitir. Bylelikle alttaki sabit levhann zerindeki snrdaki akkan sabit kalrken st snrdaki akkan u hz ile hareket etmektedir. st ve alt levha arasndaki akkann hz grafii hz profili lineer (dorusal) olarak kabul edilir. Newton prensibine gre kesme gerilmesi hz profilinde oransal bir kayma oluturur. rnek olarak;

69

Kesme gerilmesi

d u d x

Burada

d u kaymann hesaplama iaretidir ve anlam hz deiim seviyesi mesafeye bal olarak d x

Kayma gerilmesi = ifade yazlabilir.

F olduundan ekil 7.4teki gibi hz profili sabit kabul edilirse aadaki A

F u Fx veya =sabit A x u.A

Bu sabit eitlik oran dinamik viskozitedir(burada yunan alfabesindeki (n) kullanlr.).

Fx veya u.A

F=
Burada; F = kuvvet (N) A = alan (m2) u = hz (m/s) x = levhalar arasndaki mesafe (m)

A.u . x

(7.1)

= akkann dinamik viskozitesi ve birimi : (Nxm)/(m/s-1xm2) = Ns/m2 Not: 1. N = kgm/s2, olduundan dinamik viskozite birimi u ekilde de yazlabilir; kgm/s-2 x s xm-2 = kgm-1s-1 = kg/ms. Alternatif olarak, N/m2 = Pa olduundan, dinamik viskozite birimi Pa.s olarak da yazlabilir. Bu kitapta dinamik viskozite iin daima Pa.s birimi kullanlacaktr. 2. 7.1 eitlii ancak dorusal dalmnda geerlidir. ayet hz dalm dorusal deilse 7.1 eitliinin trevi kullanlmaldr.

rnek 7.1 ap 100 mm olan hareketli ve sabit levhalar arasnda viskoziteyi 0,15 Pa.s olan 3 mm kalnlnda bir akkan bulunmaktadr. Hareketli levhann hz 5m/s olduuna gre dnme iin gerekli gc hesaplaynz. Hz dalmnn dorusal olduunu hesaplaynz.

70

zm: = 0,15 Pa.s u = 5 m/s A = .0,12/4 m2 x = 3mm = 0,003m 7.1 eitliinde yerine koyarsak; F =
01 .012.5 , 5 . , F =19 N , 6 4.0 0 3 , 0

rnek 7.2 120mm apnda dikey milin 250 d/dkda dnmesi iin gerekli gc ve momenti hesaplaynz. Mil 150m uzunluktaki sabit bir bilezie geirilmitir. Mil ile bilezik arasndaki radyal aralk 0,1 mm ve bu aralk dinamik viskozitesi 0,2 Pa.s olan ya ile kaplanmtr. Hz dalmnn dorusal olduunu kabul edin.

ekil 7.5

zm: r = 60mm = 0,006m = 0,2 Pa.s A = .0,12.0,15 = 0,0565 m2

71

x = 0,1mm = 0,1.10-3m
D s l o ru a H = r.w = z u r.2 N 20 5 =0 0 .2 , 6 . =15 m/ s , 7 6 0 6 0

Kve = uvt F

A.u . 0 2.0 0 6 .15 , , 55 , 7 = =1 7,5 N 7 x 01.1 3 , 0

M m n = F.r =1 7,5.0 0 =1 ,6 N o et 7 , 6 0 5 m G = w =1 ,6 .2 P . 0 5 . 20 5 =2 9 W 7 6 0

7.7 KNEMATK VSKOZTE ( )

Akkanlar mekaniinde / (dinamik viskozite younlua blnyor) ok sk grlr(ortaya kar). Bu oran kinematik viskozite olarak adlandrlr ve (m) harfi ile gsterilir.
= kgm1s1 kgm3

(7.2)

birim =

= m2s1 veya m2 / s

rnek 7.3 Dinamik viskozitesi 0,02 Pa.s olan bir youn kinematik viskozitesini hesaplaynz. Yan bal younluu 0,9dur. zm:
= = 0,02 0,9.10
3

= 0,022.103 m2 / s

7.8 VSKOZTE DNMLER

Sv zellikleri verilen el kitaplarnda ve tablolarda sklkla viskozite SI dndaki birimler sklkla kullanlrlar. Aadaki dnmler uygulanabilir. Dinamik viskozite; 1 cantipoise = 10-3 Pa.s Kinematik viskozite; 1 cantistoke = 10-6 m2/s

72

SAE standartlarnda motor ya dinamik viskozitesi 680Cde (ortalama motor ya scakl) referans alnr. rnek olarak SAE30 ya, 680Cde 30 centipoise viskoziteye sahiptir.

7.9 REYNOLDS SAYISI (Re)

Konu 7.2de ak rejimi tartlmt: Katmanl, tedirgin ve gei blgesi. Bu durumda zel ak rejimi olduu ilk olarak 1883 ylnda Osborne Reynolds tarafndan bulunmutur. Reynolds bir saydam boru iine boya enjekte etmi ve eitli ak durumlarn netice veren ak rejimlerini gzlemlemitir. Reynolds, ak rejimlerini ana faktrn etkilediini kefetti. 1. 2. 3. Akkan hz: Hz ykseldiinde, (tedirgin ak) eilimi artmaktadr. Akkan viskozitesi: Dk viskozite, (tedirgin ak) eilimi artmaktadr. Boru ap: Daha byk boru ap, (tedirgin ak) eilimi artmaktadr.

Reynolds bu sonularn boyutsuz bir olarak verilen (Reynolds Says) ile genelletirmitir.
R = e u.d . u.d =

(7.3)

Burada; u = akkan hz(m/s); borudaki akn ortalama veya anma hz d = mesafe veya uzunluk (m); boru ak iin borunun i ap = akkann younluu (kg/m3) = akkann dinamik viskozitesi (Pa.s) = akkann kinematik viskozitesi (m2/s) Bylelikle, daha yksek Reynolds says tedirgin aka olan eilimi arttrr. Bu tedirginlik akkandaki en ok yksek hzdan, dk viskoziteden etkilenir. Su dk viskoziteye sahip olduundan birok durumlarda su borularndaki ak trblansldr (tedirgindir). Bu ayrca katmanl aka neden viskoz ak dendiini de aklar, nk o durum sadece viskoz akkanlarda oluur.

rnek 7.4 7.3 eitliindeki Reynolds saysnn her iki formunun boyutsuz olduunu gsteriniz. zm:
R = e R = e u.d m 1.m s = = b yu z o tsu 1 m2s s 1 . m u.d m .mkg 3 . = = b yu z o tsu 1 1 k m .s g

73

rnek 7.5 30mm apl borudan 3 L/s debide akan 500Cdeki suyun Reynolds saysn hesaplaynz. Veri tablolarndan 500Cdeki su iin aadaki deerler alnmtr. Dinamik viskozite = 0,544 centipoise, younluk = 988 kg/cm3 zm:
v =3L / s =3.1 m3 / s 0 3 d =3 m =0 0 m 0 m , 3 =0 5 4 c p o e =0 5 4.1 P .s , 4 e tip is , 4 0 3 a u= v 3.1 0 3 = =4 2 4 m/ s , 4 A 00 2 , 3 . 4 u.d 4 2 4.0 0 .9 8 . , 4 , 3 8 = =2 1.1 3 3 0 0 5 4.1 , 4 0 3
. .

R = e

7.10 KRTK REYNOLDS SAYISI

Kritik Reynolds says, katmanl ak tanmlayan Reynolds says deeridir. Dk deer tanmlanm olup 2000 deeri kullanlmaktadr. u sylenebilir; ayet Reynolds says 2000 deerinin altnda ise kesinlikle katmanl olduu ak kaynann trblansl olup olmad (titreim veya mekanik zorlama nedeniyle) ve borunun przl olup olmad dikkate alnmayarak onaylanr. st deer iyi tanmlanamaz ve olduka durgun borularda ve son derece hareketsiz artlarda katmanl akn Reynolds says 40000 kadar yksek olabilir. Buna ramen, bu ender bir durumdur ve birok mhendislik uygulamalarnda katmanl akn Reynolds says 4000in zerine geemez. Reynolds says iin 2000 ile 4000 arasndaki blgede belirsizlik mevcuttur ve przllk, keskin keler ve titreim gibi tedirginlik oluturan etkenlerin varlna bal olarak ak katmanl veya tedirgin olabilir. Bylece bu sonular aadaki gibi zetleyebiliriz:

74

Reynolds Says 2000 altnda 2000-4000 4000in zerinde

Ak Rejimi Kesin katmanl ak Ak katmanl veya tedirgin olabilir Tedirgin ak olmas ok muhtemel (mh.uyg.iin)

rnek 7.6 Kinematik viskozitesi 0,2.10-3 m2/s olan ya hareketli bir tank iinde sallanmaktadr ve ap 100mm olan bir boruya girmektedir. ayet akn tedirgin duruma gei noktasnda katmanl kalabilmesi iin yan maksimum hz ne olur? zm:
R = e u.d u.01 , 0 2.1 3 , 0

2 0 = 0 0

u = 4m/ s

Bu maksimum hzdr ki o kesinlikle tedirgin durumda ayrlmtr ve katmanl ak kabul edilir.

7.11 BR BORUDAK HIZ PROFL

Grm olduumuz gibi, bir borudaki ak Reynolds saysna bal olarak katmanl veya tedirgin olabilir. Ayrca, boru kesitinde akn katmanldan tedirgine, tedirginden, katmanlya gei yapt gei ak oluabilir. zel bir durumda, bir boru bir tanka ani genileme ile balandnda, bir gei blgesi ortaya kar ve ak rejiminin karakteristii sadece akntdan uzaklna gre tarif edilebilir(herhangi bir yerdeki mesafe boru apnn 30 ile 130 kat arasndadr). Katmanl veya tedirgin akln tamamen oluabilmesi iin, hz profiline karakteristii ekil 7.6da gsterildii gibi kalabilmelidir. Katmanl ak durumunda, hz dalm paraboliktir. Hacimsel ekli bir paraboloid olduundan bir silindir hacminin yarsdr, en byk hz merkezde oluur ve ortalama hzn iki katdr. Tedirgin ak durumunda, rastgele alkantlar vardr fakat bileik erinin ortalama profili Reynolds saysna bal olarak keskin ekillidir. Akkan hz boru boyunca niform olmaktan uzaktr, fakat akkann bir ou iin, cidar yaknndakiler dnda ayn hzda hareket ettikleri sylenebilir. Burada olduka dik hz gradyeni oluur ve yksek kesme kuvvetlerinin varl grlr. En byk hz hala merkezde kalmaktadr fakat ortalama hzn 1,2 ila 1,4 kat kadardr.

75

ekil 7.6 Hz profili a) Katmanl ak b) Tedirgin ak rnek 7.7 Bal younluu 0,9 ve dinamik viskozitesi 0,048 Pa.s olan ya 10 L/s debide ap 150 mm olan borudan akmaktadr. Borudaki ortalama ve en byk hz bulunuz. zm:
v 10.103 O rtalam hz u = a = = 0,566m/ s A 0, 2 15 . 4 Re = u.d. 0,566.0, .900 15 = 0,048
.

Re =1592

1592<2000 olduundan ak katmanldr ve bylelikle en byk hz ortalama hzn iki katdr, 1,132m/s.

7.12 VSKOZTENN AKI KAYIPLARINA ETKS

Viskozite akkan aknda ok nemli etkiye sahiptir, bir borudaki veya kontrol hacmindeki akkan akndaki enerji kayplar viskozitenin bir sonucudur. Bu noktaya tersten bakldnda, bir svnn viskozitesi yoksa enerji kayplar da olumaz ve bu halde yatay bir boru boyunca pompalanmak iin bir g gerekmez. Bylece daha yksek viskoziteli akkanlarn aknn zor olacan ve daha byk pompalama gc gerektireceklerini grmekteyiz. Ak rejiminin tipi (tedirgin veya katmanl olup olmad) ak kayplarnda ok nemli etkiye sahiptir. Katmanl akta cidar yaknndaki akkan hz olduka dk olduundan borunun przll ak kayplarn etkilemez. Buna ramen tedirgin akta, cidar yaknnda hz gradyeni ok keskindir. Bu yzden tedirgin ak (ok parlak yzeyli borular dnda) yzey przll ak kayplar zerinde etkili olmaktadr. Gerek ak durumlarndaki ak kayplarnn hesaplanmasnda akkan viskozitesi ok nemlidir ve bu zellik iin ayr bir blm tahsis edilecektir (11.blme bakn).

76

BLM LE LGL PROBLEMLER

Bu problemlerde katmanl ak iin Re<2000 ve tedirgin ak iin Re>4000 olarak kabul edilecektir. 7.1 Bir SAE30 yan bal younluu 0,897 ve 180Cde dinamik viskozitesi 380 centipoisedir. Bu scaklkta; a) Dinamik viskoziteyi SI birimlerinde hesaplaynz.

b) Kinematik viskoziteyi SI birimlerinde hesaplaynz. a) 0,38 Pa.s ; b) 424.10-6 m2/s

7.2 ayet 7.1deki problemde verilen ya 200 mm apl bir boruda 4 m/s hzla aksayd Reynolds Says ne olurdu? Ak katmanl veya tedirgin mi olurdu? 1890, katmanl 7.3 ayet 7.2de verilen problemde boruya stc yerletirilseydi scaklk ykselmesi 680C ve dinamik viskozite 30 centipoise ve bal younluk 0,867 olmas halinde(hzn ayn kald kabul edilecektir); a) Dinamik viskoziteyi SI birimlerinde hesaplaynz.

b) Kinematik viskoziteyi SI birimlerinde hesaplaynz. c) Reynolds saysn hesaplaynz.

d) Ak rejimini belirleyiniz. a) 0,03 Pa.s ; b) 34,6.10-6 m2/s ; c) 23100 ; d) tedirgin 7.4 Dinamik viskozitesi 0,18 Pa.s ve bal younluu 0,9 olan ya, ap 100mm olan borudan akmaktadr. Akn katmanl kalabildii en byk debiyi hesaplaynz. Bu ak debisi iin bir borudaki hz dalm erisinin ve en byk ve ortalama hzlarn aka gsterildii hz profilini basit izimle ifade ediniz. 31,4 L/s 7.5 50C kinematik viskozitesi 1,5 centistokes olan su dikey olarak aaya doru ap 5 mm olan delikten akmaktadr. Akn balangta katmanl kalabilmesi iin en byk hz hesaplaynz. ayet ak 2 hz uzakla bal olarak u2 = u1 + 2gh formlne gre artarsa, akn tamamen tedirgin hale geldii 2 en kk mesafeyi hesaplaynz. Bu etki aptan bamsz olarak deimektedir. 0,6m/s ; 55mm 7.6 Dinamik viskoziteyi 60.10-3Pa.s ve younluu 875 kg/m3 olan ya 5 L/r debide 75 mm apl boruda akmaktadr. Sonra ap konik redksiyonla daha kk bir apa drlmektedir. a) Konik redksiyonun giriindeki Reynolds Saysn ve ak rejimini

b) Konik redksiyon knda akn tamamen tedirgin olabilmesi iin en dk hz ve uygun boru apn hesaplaynz. a) 1238 katmanl ; b) 11,8m/s ; 23,2mm

77

7.7 Hareket ettirilen bir makinenin kesiti 300mmx100mm ve 0,2mm ya filmi ile sabit zeminden ayrlmtr. ayet ya viskozitesi 0,1 Pa.s olsayd makineyi 2m/s hzla hareket ettirmek iin gerekli gc hesaplaynz. Ya filmindeki hz dalmnn dorusal olduunu kabul ediniz. 30 N 7.8 ie silindirik viskozimetre ap 50mm ve boyu 75mm olan sabit i silindire sahiptir. ve d silindir arasndaki katman 1mmdir. Bu katman kerosen ile doldurulursa ve d silindir 240 d/d ile dndrlrse i silindir zerindeki moment 630.10-6Nm olmaktadr. Kerosen viskozitesini belirleyiniz. U etkisini ihmal ediniz ve katmandaki hz profilinin dorusal olduunu kabul ediniz. 1,7.10-3 Pa.s (1,7 cp) 7.9 Bir kaymal yatan ap 200mm ve aral 1mmdir. Yatak 300mm uzunlua sahiptir ve viskozitesi 27.10-3 Pa.s (27 cp) olan yalama ya kullanlmaktadr. Yatak 750 d/d dndndeki g kayplarn hesaplaynz, katmandaki ya hz dalmnn dorusal olduunu kabul ediniz. 628 W