Republika e Shqiperise Universiteti Politeknik Fakulteti Inxhinierise se ndertimit Dega Arkitekture

Detyre Kursi
Pse lind, si shfaqet dhe si reduktohet ekonomia informale? Si e vleresoni situaten aktuale ne Shqiperi ne lidhje me ekonomine informale.

Punoi: Marsela Volaj Tirane, 2012

Kto 10 vjet tranzicion nga nj ekonomi e centralizuar drejt nj ekonomie tregu mund t prshkruhen shkurtimisht si nj tranzicion nga nj ekonomi e zotruar pothuajse trsisht nga shteti, n nj ekonomi ku sektori privat po luan rol dominues. Prvoja e vendeve n tranzicion tregon se shkalla e formalizimit t ekonomis sht e lidhur pozitivisht me shkalln n t ciln sht reformuar ekonomia dhe jan stabilizuar institucionet demokratike dhe rregullatore. Veanrisht dobsia institucionale mund t konsiderohet si nj nga burimet kryesore t informalitetit t ekonomis n kto vende. Prvoja e ktyre vendeve, pra edhe e Shqipris, tregon se ekonomia informale dhe korrupsioni shkojn krah pr krah dhe mes tyre ka nj korrelacion t fort pozitiv. Ekonomia informale nnkupton mosrespektim t rregullave. Ajo prfshin si aktivitete legale por t paraportuara (apo t pakontabilizuara), ashtu edhe aktivitete ilegale. Prgjithsisht, tipet e ekonomis informale mund t klasifikohen n prputhje me rregullat q shkelen. Ekonomia informale sht e vshtir t matet. Kjo bn t nevojshme prdorimin njhersh t disa metodave dhe krahasimin e rezultateve prkatse. Studime lidhur me nivelin e ekonomis informale n Shqipri japin shifra t ndryshme, q ndryshojn shum nga njra tjetra. Ka nje lidhje te ngushte midis ekonomise dhe aktiviteteve informale, kur fillon te aloje shteti dhe sidomos ne mungese te kontraktimit midis partnereve sociale, te cilat jane mjete esenciale ne garantimin e mekanizmave qe rregullojne sic duhet tregun e punes, qe garantojne pjesmarrjen, kontrollin, seriozitetin, zbatimin e drejte te ligjit pa dallim, pengojne klientelizmin, por nga ana tjeter bejne te mundur kufizimin e konkurences se pandershme dhe te shmangies nga detyrimet, qe jane me pasoja shume negative, per nje vend. Ne kete menyre studimi perpiqet te jape nje kontribut modest ne strategjine kombetare per reduktimin e varferise, si pjese e realizimit te objektivave me te rendesishem te Mijevjecarit. Qellimi kryesor i ketij studimi eshte analiza e fenomeneve te informalitetit, ne veanti e punes se zeze, duke perfshire ketu te tre partneret social te cilet kane qene pjese aktive e ketij studimi dhe kane dhene kontributin e tyre te drejtperdrejte, gje e cila i jep ketij studimi nje besueshmeri te larte. Nj penges e rndsishme n rritjen e t ardhurave buxhetore jan dimensionet e ekonomis informale. N materiale t ndryshme, shifra luhatet nga 40 deri n 60 pr qind t GDP. Duhet t theksohet se deri tani, nuk ka nj studim t plot t prmasave t ekonomis informale, n gjith dimensionet e shfaqjes s saj. Studime mbi tregun informal t puns, ofrojn nj shifr prej afrsisht 25 pr qind, nj shifr relativisht e konsiderueshme pr dimensionet e tregut total t puns. Duke patur parasysh se kto vlersime prmbedlhin vetm punsimin n t zez, dhe sht akoma m e vshir vlersimi i plot pr shkak t nnraportimit t nivelit t pagave pr puntort e prfshir n sistem, dimensionet e ktij fenomeni jan edhe m t mdha. Pr rrjedhoj, edhe nj burim i rndsishm i rritjes s t ardhurave nga sigurimet shoqrore, t cilat kan trhequr nj pjes t konsiderueshme t transfertave shtetrore (rreth 2% t GDP). Kto fonde mund t rialokoheshin n fushat e tjera t sektorit social dhe mbrojtjes sociale. Evazioni fiskal (shmangia e subjekteve private nga pagimi i detyrimeve tatimore e doganore), prve efekteve t rndsishme n prishjen e strukturs ekonomike t vendit dhe deformimeve t tregut, ka krijuar nj rrjedhje t pallogaritshme pr financat e vendit. Edhe n kt aspekt, nuk ka vlersime t sakta t shkalls s evazionit. Prve tregimeve andekdodike q hasen shpesh n faqet e shtypit, vlersime serioze akoma nuk jan br. Disa vlersime nga disa institute krkimore theksojn se shifra e evazionit shkon n rreth 500 milion dollar n vit. Ndrsa n aspektin legjislativ prpjekjet jan materializuar n krijimin e nj kuadri ligjor fiskal t strandardeve t prparuara, reformat institucionale n krijimin e nj administrate fiskale moderne, eficiente dhe transparente, kan provuar t jen mjaft m t vshtira. sht pr kto arsye q, barazia e subjekteve n pagimin e detyrimeve nuk sht respektuar. Media ka dhn mjaft shembuj t firmave, shpesh edhe t mirnjohura, t cilat vazhdojn prej vitesh t raportojn humbje, duke shmangur pagimin e detyrimeve tatimore.

Inspektort tatimor nuk kan autoritetin e duhur pr t vendosur barazin e subjekteve tatimore dhe nuk jan zhvilluar mekanizma q t sigurojn kt barazi, edhe pr firmat e regjistruara, ndrkoh q numri i firmave q ushtrojn veprimtari ekonomike t paregjistruar mbetet tepr i lart. Megjithse sht e vshtir t kuantifikohet n shifra, fakti q n mjetet e medias pasqyrohen aksione (sporadike) t policis tatimore dhe sekuestrime t pasuris s firmave t tilla, jan evidenca t faktit q mekanizmat e qndrueshm t kontrollit nuk jan t zhvilluara. Nga ana tjetr, pagimi n paradhnie e tatim fitimit nga ana e kompanive, duket nj procedur q shpesh rezulton diskriminuese. Vet firmat ankohen se pagimi detyrimeve tatimore bazohet m tepr n planin e t ardhurave t buxhetit dhe jo n treguesit real t fitimprurjes s aktivitetit. Rimbursimi TVSH vazhdon t mbetet nj problem kronik duke i vn aktivitetet e subjekteve n vshtirsi likuiditeti. Sistemi i auditimit t bilanceve kontabl ka vazhduar t mbetet kronikisht abuziv, duke krijuar vshtirsi pr autoritetet tatimore. Auditimi nga autoriteti tatimor sht e pamundur t mbuloj 100 pr qind t firmave t regjistruara. Nga ana tjetr, prgjegjsia e ekspertve kontabl n certifikimin e bilanceve t firmave sht thellsisht e pazhvilluar. Procedurat doganore krijojn hapesira t mdha pr subjektivizm nga agjentt doganor, gj q krijon kosto shtes tek biznesi. N trsi, klima e bashkpunimit midis institucioneve tatimore e doganore dhe biznesit vazhdon t mbetet mosbesuese. Nga njra an, subjektet ankohen q pengohen nga autoritetet fiskale nprmjet procedurave subjektive, arbitrare dhe diskriminuese, nga ana tjetr, shum firma vazhdojn t kryejn aktivitet ekonomik jasht sistemit fiskal. Ekonomia e zeze, eshte nje kompleks aktivitetesh prodhimi, sherbimi dhe perdorimi te prodhimeve e sherbimeve, qe iu shmangen ne menyre te hapur regjistrimeve statistikore. Ne kete kategori hyn e ashtuquajtura pune e zeze, si eshte puna e paguar qe kryhet nga te papunet, pensionistet, shtepiaket, studentet, puna e dyte e padeklaruar. Nje lloj i veante i ekonomise se zeze te fshehur, eshte edhe ekonomia kriminale, e cila perfshin te gjitha llojet e aktiviteteve te paligjeshme, si jane: kontrabanda, prostitucioni, lojrat, shitja e drogave, vjedhjet e organizuara, etj. Sektoret e ekonomise ku punesimi ilegal ndeshet ne nivele relativisht me te larta jane: a)Sektori i ndertimit; b) Prodhimi i vogel dhe i mesem; c)Sektori i sherbimeve; d)Transporti; e)Tregetia; f)Aktiviteti privat i peshkimit; etj. Ekonomia e fshehur dhe puna e zeze krijojne ne sistem nje deformim ne statistika, drejtpersedrejti proporcionale me madhesine e saj relative, te cilat e bejne me pak te sakte analizen e situates reale ekonomike. Megjithate veshtiresite per te dhene nje koncept e klasifikim relativisht te qarte, per aktivitetet e fshehura dhe te pakontrolluara, jane te shumta. Ato perfshijne ne fakt, grupe aktivitetesh dhe grupe njerezish, shume te ndryshme midis tyre. Aktivitetet qe zhvillohen nga sektori informal shume shpesh, duke bashkevepruar me njeri tjetrin, krijojne forma te reja te marredhenieve prodhim-konsum. Ne realitet ne kemi te bejme me aktivitete te pakontabilizuara, te paregjistruara, te pamatshme, te cilat shume shpesh bazohen ne modele bashkepunimi, ndihme reciproke, te padukeshme per organet kompetente. Shpesh ndodh qe sektori informal, te krijoje raporte te veanta, reciproke, plotesuese me tregjet zyrtare te prodhimit, te punes dhe ate financiar. P.sh. ndermarrjet e vogla prodhuese, por edhe shoqerite e vogla te sherbimeve, te cilat jane shpesh burim i punes se fshehur, kane nje qarkullim te lidhur shume shpesh me ekonomine zyrtare. Kjo eshte edhe nje nga arsyet kryesore, qe e veshtireson percaktimin e sakte te ketij sektori dhe sidomos aspektin negativ te tij, si i kunderti i atij formal, i cili gjen mjaft pengesa: Se pari eshte se shumica e njerezve jetojne ne nje raport te dyfishte marredheniesh pune te perditeshme, midis sektorit formal dhe atij joformal. Se dyti ekonomia formale mund dhe ofron produkte me te vlefshem dhe ka me shume efikasitet, por ekonomia informale materiale, ne menyre sistematike kenaq e ploteson interesa te

astit dhe marredhenie sociale reciprociteti, te cilat tregu i organizuar formal nuk mund ti realizoje. Se treti sektori informal nuk mud te percaktohet si i kunderti i atij formal, mbasi qe te dy kane si gje te perbashket rregulla tregu, pavaresisht si me intensitet dhe perhapje te ndryshme. Tregu Shqiptar i punes ka pesuar ndryshime te medha pas vitit 1991. Transformimi ekonomik ka pesuar ndryshime esenciale ne strukturen e sektoreve te prodhimit dhe te punesimit. Zhvillimi i sektorit privat eshte bere paralel me informalizimin e ekonomise ne pergjithesi dhe punen e zeze ne vecanti. Periudha te tranzicionit te kaluara nga shteti Shqiptar kane lene hapesira per lulezimin e tregut informal i cili eshte ne vlera te konsiderueshme edhe ne vendet e tjera te Europes juglindore. Me ane te ketij grafiku paraqiten arsyet e ekonomise informale.

Arsyet e ekonomise informale.

re gjo t li be .do rase Str tzue i je ye f ku s z. Ar . im ufi tat q.k a o litik .Sh e Po dh Sig a ma e litik i e orev Po rac ekt s rok Bu imi I rmale liz k.fo po no te e ve Mo e lar gje I li o i st tim Ko ba sz 0 Mo

0.5

1.5

2.5

3.5

4.5

Ne nje pamje te pare, eshte mese e dukshme qe moszbatimit i ligjeve eshte nje nga shkaqet kryesore sipas opinionit te te intervistuarve per ekzistencen e ekonomise informale. Duke konsideruar shperndarjen e intervistave si edhe faktin qe keto jane opinione te qytetareve, eshte e kuptueshme qe nje mentalitet i pergjithshem sipas te cilit ligji nuk zbatohet dhe gjendja eshte kaotike, ka ndikim te fuqishem ne nje sjellje te caktuar qe rrit informalitetin. Eshte gjithashtu e dukshme qe nje kosto e larte e ekonomise formale, vazhdon te mbaje nivelin e ekonomise informale ne nivele te larta. Shkaqet sipas te dhenave te anketimit te kryer nga Instituti i Studimeve Sindikale per sektorin informal. Ne anketim jane percaktuar shkaqet kryesore te ekonomise informale, duke renditur aresyet qe vijojne: Shkaqet e informalitetit te vleresuara me pike: Emertimi 1.Struktura e dobet ligjore 2.Politika tatimore konfuze 3.Politike e Sigurimeve Shoqerore konfuze 4.Burokraci e madhe 5.Monopolizimi i sektoreve 6.Kosto e larte e ekonomise formale Vleresimi me pik 2.6 3.4 3.6 3.6 3.8 4.2

7.Moszbatimi i ligjeve 8.Aresye te tjera

4.4 2.9

Per do pyetje eshte kerkuar nje pergjigje me shifra nga 1 deri ne 5, ku 1 tregon se shkaku, arsyeja eshte e dobet, dhe 5 tregon se shkaku, aresye sht shume e forte. Ndikimet negative te ekonomise informale mund te percaktohen nga fakti nese ato shkaktojne probleme makroekonomike, mikroekonomike dhe sociale. Keshtu normat e taksave te percaktuara shmangen duke zvogeluar bazen e tyre me anen e aktiviteteve dhe punes informale ne ekonomi, duke ulur ne kete menyre te ardhurat qe duhet te realizohen nga taksat. Kjo humbje te ardhurash nxit normalisht qeverine qe te rrisi taksat. Nga ana tjeter informaliteti ul cilesine e mallrave dhe te sherbimeve, sidomos kur kjo ka permasa te konsiderueshme. Niveli shqetesues i ekonomise informale ne Vendin tone (aktualisht perben 35% te Prodhimit te Brendshem Bruto)1, ben qe ajo te jete nje kercenim real per stabilitetin ekonomik, per shkak te pasojave shume te renda qe ajo mbart. Prmasat e ekonomis informale jan t lidhura negusht me varfrin. N literatur pranohet q norma e prfshirjes n aktivitete informale sht m e lart ndr m t varfit dhe gjithashtu ndr m t pasurit. Nje nder debatet kryesore te diteve te sotme eshte: A sht varfria nj gjenerator kryesor i ekonomis informale? A sht ekonomia informale krijuese e varfris? Varfria dhe ekonomia informale jan n korrelacion pozitiv midis tyre. Megjithat, varfria nuk mund t jet shkaku kryesor i ekonomis informale. Ekonomia informale lidhet para s gjithash me dobsit institucionale. Po kshtu, ekonomia informale nuk i nxjerr punonjsit e prfshir n t nga varfria. Mospagimi i sigurimeve shoqrore, shkalla shum e lart e pasiguris s vendit n pun dhe mosrespektimi i kushteve teknike n vendin e puns, paga e ult, etj. vese e shtojn gjendjen e amullt t varfris dhe e riciklojn at. Megjithat, ekonomia informale n vetvete nuk mund t konsiderohet si shkak kryesor i varfris. mungesa e siguris n punndikon. Si ka ndikuar ekonomia informale n efiencn ekonomike n rastin e Shqipris? (Shembuj negativ: mosalokimi i burimeve; rasti i ndrtimeve pa lej). Nga ana tjeter kur te ardhurat nga taksat nuk sigurojne nje burim te mjaftueshem per te financuar buxhetin e shtetit, qeverit shpesh jane te detyruara ti drejtohen financimit me ane te emetimit te bonove te thesarit, apo financimit inflator, te cilat mund ta destabilizojne ekonomine. Ne kete menyre prania e ekonomise informale mund ti beje politikat makro me pak efektive, duke veshtiresuar arritjen e qendrueshmerise makroekonomike. Situata me delikate e me pasoja per shkak te ekonomise informale, te padukeshme, eshte ne momentin e percaktimit te politikave te zhvillimit ekonomik. Nje ekonomi e larte informale perben nje handikap per te dhenat ekonomike zyrtare, per shkak te saj, jo te sakta, si jane norma e papunesise dhe niveli i te ardhurave, te cilat mund te behen burim i percaktimit te politikave makroekonomoke zyrtare jo efektive, rritje te barres fiskale per ata qe punojne ne sektorin formal, e probleme te tjera. Puna e zez krijon nj shtres shoqrore njerzish plotsisht t pambrojtur nga legjislacioni i puns. Aksidentet n pun, semundjet profesionale, kontributet e papaguara ne interes t puntoreve, jan disa her m t larta se tek punmarrsit q punojn t mbrojtur nga legjislacioni i puns, pra q nuk punojn n t zez. Nje aresye e drejtperdrejte e kesaj eshte fakti qe keto lloj sipermarrjesh nuk kane rastin te kontrollohen nga institucionet perkatese dhe vete fakti qe punojne ne te zeze ne nje fare menyre shpreh edhe tendencen e tyre per te respektuar normat e shtetit apo te drejtjat e punemarresve. Trajtimi q u behet punetoreve, aksidentet n pun; gjymtimi, vdekja, paralizat, helmimet, etj. si ne sektoret e minierave, ndertimit, sektoriet e
1

Sipas Bankes Kombetare

prodhimit te veshembathjeve, ate t peshkimit, etj. ngjasojne me pamje te viteve te para te lindjes se kapitalizmit n vendet e Europs Perendimore. Kjo shtres e punetorve qe dominon sektorin informal punon me orar t zgjatur, n kushte t vshtira pune, pagesa pr t njjtn pun n shum raste sht m e vogl s e puntorve t cilt jan t regjistruar konform legjislacionit t puns. Kta puntor jan t krcenuar n do moment nga forma t ndryshme presioni e dhune te pronarve, pr humbjen e vendit t puns. Sigurisht humbja qe shteti peson nga ekonomia informale ne pergjithesi dhe nga puna e zeze ne veanti eshte shume e madhe dhe kjo e pare ne disa nivele. Mosvjelja e kontributeve dhe taksave, on automatikisht ne nje varferim te buxhetit te shtetit dhe mungese investimesh ne sherbimet publike. Nje fature pergjegjesie sociale shoqeron dhe kercenon performancen e cdo qeverie, dhe kjo eshte vecanerisht e dukshme ne nivelin e pensioneve dhe te rrogave, te sherbimeve publike. Ne nje dimension me te gjere, mireqenia e popullsise eshte nje objektiv i cili duhet ti interesoje jo vetem shtetit per permbushje te detyrimeve ndaj shtetasve, por edhe punemarresve, pasi kjo ne fund te fundit perben fuqi blerese me te larte dhe te ardhura me te mira per ta. Por ne kushtet, ne te cilat shteti nuk zbaton ligjet n masn e duhur dhe punedhensit prfitojn padrejtsisht, punmarrsit e kan shum t vshtir pr t dal nga gjendja. Sigurisht nje nder rruget kryesore te mbrojtjes ne keto raste do te ishte organizmi sindikal qe qe do ti jepte mundesine punetoreve qe ne menyre te organizuar t prdorin t gjitha format pr plotsimin e kerkesave t tyre, kerkesa t cilat mbshteten n shume dokumente; q nga kodi i puns e deri tek konventat nderkombtare. Ka patur shume perpjekje nga ana e sindikatave per te organizuar sektorin privat ku edhe ekonomia informale dominon, por veshtiresite kane qene shume te medha, pasi rezistena e punedhensve ka qene shume e forte dhe ndonjehere e dhunshme. Punemarrsit te cilt kan marr prgjegjsine per tu organizuar jane gjetur shum shpesh nen presione te forta per heqje nga puna, kjo e perkthyer ne kushtet e Shqiperise eshte nje kosto shume e larte. Nga ana tjeter mungesa e nje organizate punedhenesish e konsoliduar ne nivel kombetar e cila te siguroje minimalisht perfaqesimin qe kane sindikatat mungon. Ko eshte aresyeja pse anjehere nuk eshte arritur nje marreveshje midis te tre partnereve per te atakuar sektorin informal. Gjithsesi eshte i dukshem fakti qe ka munguar nje strategji e qarte nga ana e sindikatave per te siguruar prezencen ne sektorin privat, gje qe duke konsideruar situaten aktuale do te thoshte te sulmosh sektorin informal veanerisht punen e zeze, si nje aspekt qe prek drejtpersedrejti interesat dhe pozitat e punemarresit. Kjo e kombinuar edhe me veshtiresite qe paraqet ky sektor si edhe me mungesen e nje bashkepunimi konkret dhe te dukshem me partneret sociale, e ka bere luften e sindikatave ndaj ketij sektori shume pak te efektive. Ne grafikun e meposhtem jepen te dhena krahasuese mbi rezultatet e kontrolleve ne lidhje me informalitetin ekonomik qe nga viti 2000.
Perqindja e ekonomise informale te evidentuar ne vite

Viti 2003 Viti 2002 Viti 2001 Viti 2000 0.0% 5.0% 10.0% 15.0%

18.0% 28.1% 27.5% 33.0% 20.0% 25.0% 30.0% 35.0%

Ne rrethet me te medha te vendit ku ka dhe perqendrim te aktiviteteve ekonomike eshte evidentuar dhe numri me i madh i individeve qe ushtrojne aktvitet ilegal ose me liensa te pa rinovuara duke kryesuar Shkodra, Tirana, Fieri, Elbasani, Vlora. Kryesisht individet e pa liensuar jane evidentuar ne zonat periferike dhe ato rurale te cilat jane jashte kontrollit dhe ku ritmet e zhvillimit ekonomik jane me te uleta dhe ne shume raste dhe pamundesi te shlyerjes se detyrimeve. Disa nga shkaqet objektive dhe subjektive te tregut informal te punes jane: Levizja e pakontrolluar demografike e popullsise drejt qendrave te medha te banuara dhe me nje nivel me te larte ekonomik si pasoje e perqendrimit te bizneseve ne to, nevoja pr punsim ne keto biznese ka krijuar mundesine e punesimit illegal; Konkurenca e pandershme dhe fluksi i madh i levizjes se fuqise punetore sipas kerkese ofertes se tregut, sidomos ne sektorin e ndertimit veshtireson kontrollin dhe zbardhjen e ketij tregu te zi te punes; Mungesa e nje kontrolli te plote te levizjes dhe qarkullimit te monedhes perben nje tjeter arsye qe favorizon dhe informalitetin; Mungesa e infrastruktures logjistike eshte dhe nje nga aresyet objektive te ketij fenomeni; Arsyet subjektive te ekzistences se tregut informal te punes lidhen kryesisht edhe me nivelin e papunesise. Punesimi ilegal shihet si nje rruge per ta zbutur ate; Bashkepunimi nderinstitucional ndermjet organeve ekzekutive si: Tatim-Taksat, Inspektoriati Shteteror i Punes dhe Instituti i Sigurimeve Shoqerore eshte akoma ne kuadrin e marreveshjeve nderinstitucionale te cilat nuk perbejne detyrime ligjore. Shkalla e informalitetit eshte nje nder treguesit kryesor per studimin e zhvillimin ekonomik t nj vendi. Analiza e puns se zeze ose me gjer informalitetit sherben per te shpjeguar gjendjen ekonomike te vendit, dhe ne menyre te vecant konsolidimin e institucioneve baz t shtetit, nivelin e zbatimit t legjislacionit, shkalln e korrupsionit, etj. Nder rekomandimet me te vlefshme mund te permendim: Stimulimi i sektorit informal, per tiu drejtuar sektorit formal; Shmangia e disavantazheve; Politikat aktive te punes; E thene me qarte puna e zeze, informaliteti nuk eshte gje tjeter vese taksat dhe tatimet te cilat nuk shkojn n buxhetin e shtetit. Pra sa me shume taksa, tatime i fshihen shtetit dhe nga kjo prfitojne padrejtesisht nja grup njerzish, aq m t mdha jan pasojat per vete shtetin ne veanti, e ne prgjithsi pr gjith shoqrine. Bibliografi: Ilia.T, Ekonomia informale dhe sindikatat, Gazeta Pasqyra, Tirane, 2002. Gorica.I, Puna e zeze rendon ne rritjen e varferise te punemarresve, Instituti i Studimeve Sindikale, Tirane, 2004 Ziso.K, Marreveshjet dhe kontratat e Punes, Tirane, 2003. Dushi.A, Puna e zeze dhe veprimtaria sindikale per minimizimin e saj, Tirane; INSTAT, Njerezit dhe puna ne Shqiperi,Tirane, 2004. ILO. World Labor Report 2000. Kamba. Punedhenesit dhe decentralizimi i marreveshjeve per pagat,Tirane, 1995. Marr nga http://www.google.com/search?hl=it&q=ekonomia+informale+ne+shqiperi&lr

Puntort e rinj n mosh jan t mbi-prfaqsuar n ekonomin informale n t gjith sektort dhe n t gjith vendin. Ky sht prfundimi i par n programin "Puna e Denj pr Shqiprin, (2008-2010)", i cili u prezantua t mrkurn, nga Ministria e Puns dhe Organizata Ndrkombtare e Puns (ILO), n Hotel "Tirana International". N prezantimin e programit m t ri, si nj objektiv n sinkron me nismn e qeveris pr eleminimin e informalitetit n tregun e puns, ndodheshin ministri i Puns Kosta Barka, Drejtorja e Zyrs s ILO n Budabest, Anne Knowles, koordinatorja e Prhershme e OKB n Shqipri, Gulden Turkoz-Cosslett, shefi i zyrs s ILO-s, n Tiran, Alfred Topi, etj. Organizata Ndrkombtare e Puns (ILO), konstaton se rreth 55% e puntorve n sektorin jo- bujqsor, punojn n pun me produktivitet t ult n ekonomin informale. Sipas raportit, n sektorin e bujqesis, rezulton se pjesa m e madhe jan t vetpunsuar dhe gjysma e tyre, jan t varfr. Rreth 27% e puntorve t sektorit jobujqsor, jan puntor me pages n ekonomin informale, veanrisht n sektorin e ndrtimit, rreth 28% jan ose t vetpunsuar, ose merren me pun t papaguar, kan nivel t ult arsimor, dhe n prgjithsi, i takojn seksit mashkull. Nisur nga fakti se ekonomia informale kontribuon n 1/3-tn e Prodhimit t Brndshm Bruto (PPB) t Shqipris, ministri i Puns, Kosta Barka, n fjaln e vet, tha se, "n bashkpunim me ILO-n, do t punohet me prkushtim pr zbatimin e Programit "Pun e Denj pr Shqiprin -2008-2010", i cili jep ndihmes shum t madhe n rritjen e kapaciteteve t burimeve njerzore, reduktimin e ekonomis informale, prmiresimin e sistemit t mbrojtjes shoqrore, faktor kto, t rndsishm n reformimin ton t prgjithshm". Programi Shqiptar pr Punn e Denj (DWCP) 2008-2010", promovon punn e denj, si els zhvillimi. Ky program prqendrohet n tre prioritete: rritja e kapacitetit t institucioneve shtetrore dhe partnerve social, me qllim prmirsimin e administrimit s tregut t puns; mbshtetja e masave t marra nga Qeveria pr reduktimin e ekonomis informale; prmirsimi i mbulimit t sistemit t mbrojtjes sociale. Shefi i Zyrs s ILO-s n Tiran, Alfred Topi, u shpreh se prmirsimi i administrimit t tregut t puns, do ndihmoj vendin pr arritjen e zhvillimit t shpejt, t balancuar dhe t qndrueshm ekonomik, social dhe njerzor, luftn kundr korrupsionit dhe vendosjen e shtetit t s drejts. N zbatimin e programit, ILO do t jap nj mbshtetje aktive lidhur me politikat e nj punsimi aktiv, me ndjeshmri ndaj shtjeve gjinore, do t ndihmoj n forcimin e institucioneve, zhvillimin e politikave dhe rritjen e kapaciteteve t aktorve trepalsh, n administrimin e sigurimeve shoqrore, etj. Gjithashtu, n kt kuadr, ILO do t ndihmoj n hartimin e nj ligji t ri mbi Sigurin dhe Shndetin n Pun (SSHP), t nj plani kombtar pr t, etj Shqipria mbizotrohet nga ekonomia informale TIRAN, 12 NNTOR 2003 - Shqiptart mbi 30 pr qind t transaksioneve i kryejn me para xhepi, ndrkoh q edhe mbi 70 pr qind e biznesmenve detyrimet doganore i paguajn me para n dor ose cash. Kto shifra flasin hapur se biznesment shqiptar preferojn q t mos institucionalizojn bizneset e tyre nprmjet bankave. Niveli i lart i ekonomis informale ka br q paraja n qarkullim t arrij n 122.1 miliard lek, duke penguar kshtu zhvillimin e ekonomis. Gjat nj seminari t organizuar nga Banka e Shqipris, Ministria e Financave, Ministria e Ekonomis, shoqata e bankierve, komuniteti i biznesit dhe nga institucione t tjera shtetrore, me

tem: Zvendsimi i cash-it me mjete alternative pagese, rezultoi se vetm 1/3 e transaksioneve monetare kalojn nprmjet sistemit bankar. Sipas ministrit t Ekonomis, Arben Malaj, statistikat tregojn se shqiptart mbajn rreth 20 pr qind t t ardhurave t tyre vjetore n cash krahasuar me bullgart t cilt mbajn 11 pr qind dhe maqedonasit q mbajn rreth 7 pr qind t t ardhurave. Moskanalizimi i parave n sistemin bankar ka nj ndikim negativ n rritjen ekonomike, n veanti n nxitjen e investimeve n sektort e prodhimit. Paraja cash ndikon n frenimin e sektorit privat, duke reflektuar n mosfunksionimin efikas t sistemit t kreditimit, i cili prbn brthamn e rritjes s akumulimit t kapitalit dhe zgjerimit t biznesit, -pohon Malaj. Ndrsa ministri i Financave, Kastriot Islami sht shprehur se kryerja e pagesave cash favorizon dhe mbulon evazionin fiskal, pengon krijimin e nj imazhi t qart e t plot t zhvillimeve ekonomike brenda vendit, krijon mundsin e krijimit, rritjes dhe lulzimit t bizneseve me prejardhje t dyshimt, apo t pastrimit t parave, si dhe nxit artificialisht kriminalitetin ordiner, kontrabandn e korrupsionin. Guvernatori i Banks s Shqipris, Shklqim Cani, ka deklaruar se legjislacioni aktual prcakton si detyrues pagesat n bank pr shuma mbi 1 milion lek dhe Ministria e Financave do t bj ndryshimet e nevojshme ligjore q ky limit t ulet n 300 mij lek. Ndrkoh q bankat e nivelit t dyt morn angazhimin pr reduktimin deri n eliminim t kostove pr pagesat e brendshme dhe pr t mos aplikuar kosto dyfishe pr nj pagese, si dhe q t hiqen kostot "incoming". Gjithashtu bankat do t bjn prpjekje dhe n drejtim t uljes s kostove q kan lidhje me veprimet ndrbankare duke rritur bashkpunimin ndrmjet tyre.