You are on page 1of 56

Uur Mumcu _ Krt Dosyas Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.

com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar Mutlu LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz.

Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. www.kitapsevenler.com Tarayan: Yaar Mutlu www.kitapsevenler.com www.yasarmutlu.com e-posta kitapsevenler@gmail.com Uur Mumcu _ Krt Dosyas KRT DOSYASI ISBN 975-478-129-X Krt Dosyas, Uur Mumcu / 5. Basm, 1993 / Kapak, Erkal Yavi / Kapak Basks, zylmaz Matbaas / Bask, Yayla-ck Matbaas / Cilt, Aziz-Kan Mcellithanesi / Kitab Yaymlayan, Tekin Yaynevi, Ankara Cad. No. 43 STANBUL Telefon: 527 69 69-512 59 84 UUR MUMCU KRT DOSYASI Beinci Basm TEKN YAYINEV TERR VE YAZAR AL SRMEN Uur Mumcu'nun elinizdeki bu son almas ne yazk ki, tamamlanm deil. Eer tamamlanabilmi olsayd, Uur o esiz aratrmacl, kl krk yaran titizlii, insan hayrete dren alma gcyle, lkemizi kan ve atee boan terr ile ilgili, bize kimbilir daha ne artc ipular verecek, gnmz olaylarn daha iyi kavramamz asndan, kimbilir hangi aydnlatc gerekleri gnyzne karacakt. Uur Mumcu mcadeleci bir yazar, demokrasinin, laikliin, zgrln, bamszln ylmaz bir savunucusu, esiz bir aratrmac olduu gibi, ayn zamanda gnmzn terr konusundaki sayl uluslararas uzmanlarndan da biriydi. O, terrn, bir yan uyuturucu, br yan silah ticareti ve karaparaya uzanan, koridorlarnda gizli servisler ile birbirlerine kart olduklar halde, birbirlerinin taaronlu-unu stlenen rgtlerin kolkola dolatklar labirentlerine dalar, oradan bir para, buradan bir para toplayarak, tpk bir puzzlen tamamlarcasna, tablonun btn elerini yerli yerine oturturdu. Evet Uur Mumcu sayl terr uzmanlarndan biriydi. Bu terr uzman deyimi, Uur gibi konuyu enine boyuna incelemi, bu alanda kitaplar ok satm olan, is5 tihbarat kaynaklarnn gll yznden, tpk Uur Mumcu'ya yapld gibi, telefonlar lkenin resmi gizli rgtlerince dinlenen (olay ortaya ktnda tm Fransa'y sarsan yle bir skandal patlak verdi ki) Fransz gazeteci yazar Edvy Pienel'in hi houna gitmiyor. . Geen yln bahar aylarnda kendisiyle, Paris'te, Le Monde un Falguiere sokandaki binasnda, yaptmz konumada, bu dncesini yle aklyordu Flanel: Evet bu deyimden hi holanmyorum. nk bazen "uzmanlk,, derken, kendimizi olaya ylesine kaptryoruz ki, sonunda terrn aleti oluyor, onun tarafndan kullanlyoruz. Sonra da grn somutlatran Geenlerde bir terr rgtn basn ok abartt. A-deta onun adna kamuya dehet sald. Ama sonra terristler deifre edildiklerinde grdk ki, gerekte hi mi hi nemli deillermi.

Terr yazarken, onun sindirici, yldrc iddetine hayranlk duymak ya da bu tuzaa kii olarak dmese bile, dolayl olarak okuru oraya itmek, yazarn kolay kolay kanamayaca bir yanl oluyor. Mario Fuzzo, oksatar olan Baba romann yazarken, szkonusu tuzaa bilerek dt, yoksa bilmeden mi? Buras pek nemli deil. Belki de Mafia'nn irkin yznden daha ok, srkleyici ykyd Puzzo'yu eken. Ama hangi nedenle hareket etmi olursa olsun, Puzzo yaptyla Mafia'ya yardm etmitir. nk Mafia'y ayakta tutan, terr rgtne duyulan hayranlktr ki, bu da Puzzo'nun da yapt gibi bir mistik yiitlik havasnn yaratl-masyla salanmaktadr. Mafia'y ayakta tutan, gerekle ilikisi olmayan bu sylencedir. 6 Nitekim bir zamanlar Sicilya'da yoksullarn babas olarak dnya apnda bir n yapm olan ekya Guillaro da varln yllarca adna uydurulmu olan bu sylenceye dayandrmt. Ama aratrmac deilse bile, sanatn ciddiye alan bir sinemac olan Francesco Rosi, Salvatore Guillaro adl yaptnda bu sylence balonunu sndrmtr. Rosi dier yaptlarnda da Mafia'nn da terrn de, hi de kahramanca yanlar bulunmayan adi ve rezil bir dnya olduunu gzler nne sermitir. Terr yalnzca iyi izlemek, gizli kalm belgeleri gn-yzne karmak ve paralar biraraya getirmekle yetinmeyip, ayn zamanda bu olguya nasl yaklalmas gerektiini de iyi saptam olan Uur Mumcu, elinizdeki tamamlanmam almasnda da, bir kahraman olarak sunulan ve efsaneletirilmek istenen Apo'nun gemiine eilerek, o-nun gerek yzn ortaya seriyor. Uur Mumcu bu kitabnda Apo'nun gemiiyle ilgili kendi beyanlarnn doru olmadn belgeleriyle ortaya koyuyor. Kimilerince byk bir halk kahraman ve gerilla nderi olarak grlp, gsterilen Apo'nun zgemiini inceleyen Uur mumcu'nun kitab, sz edilen gemiin ileri srld gibi parlak ve kahramanca olmadn kantlyor. Bu incelemede Apo'nun gemiinde garip baz gizli glerin onu perde arkasndan destekledikleri ve kullandklar gerei ile birlikte, onun ok yakn evresindeki kiilerin garip ilikileri de ortaya seriliyor. Gerekten de bu destekler ve ilikiler olmakszn, hi bir ey calan'n 12 Mart in edit savcs baki Tu'un elinden bu denli ucuz kurtulmasn aklayamaz. Uur Mumcu bu almasnda bir kez daha bir gerei ortaya koymu bulunuyor: 7 Tefr kullanan ile kullanlann, korkutan ile korkutulann birbirlerine kart, kahramanlk yan olmayan, kr ve iren bir mekanizmadr. Terristin de, karanlk emellerine ynelirken, evresinde uyandrmak istedii kahraman grntsyle gerekte hi bir ilgisi yoktur. * Bu yapt bu yanyla bile ayn konuda tamamlanm bir ok kitabn yapamayaca byk bir hizmet yapyor. Ve sonunda Uur Mumcu'ya bir kez daha teekkr borlu oluyoruz. Teekkrler Uur. 8 BR Birinci snf anfisinde krsdeki gencin konumas Bamsz Trkiye, Bamsz Trkiye ve Kahrolsun faistler sloganlar ile kesiliyordu. Neyecan dalgas snflardan koridorlara kadar yaylmt. renciler, 1. snfn kapsnda ve koridorda mar syleyerek dolayorlard. Gn dodu hep uyandk / siperlere dalandk / uruna al kanlara boyandk Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi snflar ve koridorlar o gn bu sloganlar ve marla inliyordu. Saylar on-onbei bulan bir ksm renci, bu slogan ve marlarla snflara girip arkadalarn boykota armt. Gnlerden cumayd. 31 Mart 1972 cuma. Krsdeki renci Kzldere'de arkadalarnn ldrldn, Amerikan emperyalizmi ve yerli ibirlikilerine kar direni ars yapyordu. Direni, pazartesi gnne kadar boykot demekti. Krsde konuan rencinin ad Doan, soyad Frtna'yd.

Doan Frtna'n m konumas 1.snfta frtna yaratmaya yetmiti. renciler, kahrolsun faistler 9 bamsz Trkiye sloganlar ile snf ve okulu ter-kettiler. Boykotu renciler, ellerindeki bildirileri datmlard. Fakltede, snflarda, bahede ve koridorlarda datlan bildiriler elden ele dolayordu. Bildiri, yurtsever kardeimizi kurtarmak iin ileri diye balyor ve yle devam ediyordu: ... Faist generaller etesi, Hseyin nan, Yusuf Arslan ve Deniz Gezmi'i katletmeye alyorlar... Amerikan kpei cellatlar yurtsever genci katlederek halk yldracaklarn sanyorlar... iler, kyller, genler, askerler, yurtsever subaylar, demokratlar, ilerici aydnlar, btn yurtseverler, btn halkmz, yurtsever kardeimizin katledilmesine kar die di mcadeleye atlalm... Aalarn topraklarna bir ahin gibi dalalm... Tefecilerin grtlaklarna sarlalm.. Yurtsever kardelerimizin katilleri bunlardr... (1) MT, Skynetim Komutanl ve Ankara Emniyet Mdrl rencile'r arasna grevlilerini yerletirmilerdi. Bir gsteri beklenmekteydi. Bir gn nce Niksar'n Kzldere Kynde SBF rencisi Mahir Cayan ve 9 arkada gvenlik kuvvetlerince ldrlmlerdi. Her an bir kargaa beklenmekteydi. Polis, akla gelen ilk nlemleri almt. stihbarat da tamd; ne yaplaca da kararlatrlmt. Bildiri datlacak, boykot ars yaplacakt. Polis bundan sonra harekete geecek ve gstericiler yakalanacakt. 10 Bildiride adlarndan sz edilen yurtsever gen, stanbul Hukuk Fakltesi son snf rencisi Deniz Gezmi, Ortadou Teknik niversitesi Fizik Blm 2. snf rencisi Yusuf Arslan ve ODT dari limler 1. snfndan ayrlma Hseyin nan'd. (2) Deniz Gezmi, Yusuf Arslan ve Hseyin nan, Ankara Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesince lm cezasna arptrlmlar, karar, Askeri Yargtay'dan da gemiti. Hkm her an infaz edilebilirdi. Deniz Gezmi, Yusuf Arslan ve Hseyin nan'n infazlar beklenirken Kzldere'de Mahir'ayan ve dokuz arkada gvenlik glerince ldrlmlerdi. Her iki olay tansiyonu ykseltmiti. Her an bir olay beklenmekteydi. KIZILDERE'DE DOKUZ L SBF rencisi Mahir Cayan ve arkadalar, 26 mart 1972 gn nye Radar ss'nde alan biri Kanadal, ikisi ngiliz teknisyeni karp Tokat'n Niksar lesi Kzldere kynde muhtar Emrullah Arslan'n evinde saklanmlard. Tutuklu bulunduklar stanbul Kartal Askeri Cezaevinden tnel kazarak kamay baaran Cayan ve arkadalar, Ankara Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesince lm cezasna arptrlan Deniz Gezmi, Yusuf Arslan ve Hseyin nan haklarndaki kararn infaz edilmemesini isteyen bir bildiriyi nye'de kardklar ngilizlerin ifreli kasasna brakmlard. 11 Bu bildiri radyoda yaynlanmalyd. Yoksa rehin alnan teknisyenler ldrleceklerdi. Kararlar kesindi! Cayan ve arkadalar srail'in stanbul Bakonsolosu Elrom'u karp ldrmek ve gizli rgt kurmak sularndan yarglanyorlard. Teknisyenler 26 Mart gn oturduklar apartman-dan karlmlard. Olay, 27 Mart sabah ileri Bakanlnca duyulmutu. Fatsa - nye - Niksar ilelerinde aramalar balad. Niksar - nye karayolunda yaplan bir arama Cayan ve arkadalarnn izlerini bulmaya yetti. Aramada ele geen Hasan Ylmaz'n hemen dili zld. Bana 100 lira verdiler. Rehberlik yaptm, yol gsterdim. Hepsi de Kzldere kyndeler. Saklandklar evin sahibi Muhtar Emrullah bulundu. Ve tabii konuturuldu.

ileri Bakan Ferit Kubat, Jandarma Genel Komutanl stihbarat Bakan General Vehbi Parlar, Samsun Jandarma Blge Komutan Albay Celal Duru-kan, 29 Mart gn Kzldere kyne gittiler. (3) Muhtarn evi komando askeri tarafndan evrilmiti. Sabahn beiydi, gn yeni aaryordu. Teslim olun arlarna kar Cayan ve arkadalar ngilizler, elimizde. Teslim olmayacaz. arpacaz. ngilizler burada lecek yantn verdiler. 12 Ky saran askeri birliin komutan ngilizlerin orada olduuna inanmyoruz diye barnca biri ka-nadal ikisi ingiliz, pencereden gsterildi. Karlan ve elleri ve ayaklar balanan yabanc teknisyenler ate etmeyin, ate ederseniz bizi ldrecekler diye bardlar. Bu konumalar uzun sren bir sessizlik izledi. Evin atsna kii kmlard: Mahir Cayan, Er-turul Krk ve Temen Saffet Alp. Bu sessizlik, saat 14.10'da balayan ate sesleriyle bozuldu. Askerlerin at atele ilk vurulan Mahir Cayan oldu. Ve hemen orada ld. Rehin alnan elleri arkalarndan balanan teknisyenler de ayan'n arkadalarnca hemen orada kuruna dizildiler. mer Ayna gznden, Cihan Alptekin karnndan aldklar yaralarla yerde kvranyorlard. Ate kesilmiti. Subaylar yeniden teslim olun diye megefonla sesleniyorlard. Erturul Krk, arkadalarna sordu: Teslim olacak myz? Yant hayr oldu. Teslim olmayacaklard. Ellerinde el bombas kalmt. Bombalarn pimleri skld. Saat 15.30 sularnda ev byk bir grlt ile sarsld. Ardndan pe pee patlamalar duyuldu. Eve havan mermileri atlmt. Eve ilk giren Niksar lesi Jandarma Komutan smail Hakk Topalolu ile Niksar Cumhuriyet Savcs 13 Fahrettin ankaya ve Hkmet Tabibi Dr. ehsuvar Savuran oldu. Ev, ceset doluydu. (4) Salonun sandaki odann orta ksm kmt. Dev-Gen Bakan ve ODT Mimarlk Fakltesi 4. snf rencisi Erturul Krk, yaayan var m? diye sordu. Yant alamaynca samanla doru kotu ve samanlarn altna gizlendi. Komandolar, eve girdiler. Samanlk arand. Askerlerden biri samanla ate etti. Kurunlar, Krk'nn dizlerini yalyarak yere sapland. Askerler, Ertesi gn yeniden samanla geldiler. Erturul Krk'nn babas, cesetler arasnda olunun cesedini bulamaynca arama yeniden balad. Ve Erturul Krk samanlkta yakaland. (5) SBF DE AFAK BLDRS DAITILIYOR... Olay ksa srede duyuldu. 31 Mart 1972 gn Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesindeki gsteriye Skynetim bu yzden ok nem veriyordu. Btn nlemler alnmt. Fakltedeki bildiriyi datanlar arasnda esmer, zayf Urfal bir renci gze arpyordu. Bu Urfal renci, 7 Nisan gn gzaltna alnd ve 27 Nisan gn tutukland. Mamak Tutukevindeki 2 Numaral Cezaevine g14 trlen Urfal renci 30 Haziran 1972 gn tahliye dilekesi verdi: Olayla ilgili olarak 68 kiinin ifadesine bavurulup 20'ye yakn kii tutuklandk. 10 kii de gzaltndan serbest brakld. Bu kadar kiiden halen sadece iki kiiden biriyim. Tahliye edilenlerden daha ar bir fiilin faili olduumu ispatlayacak shhatli bir delil yoktur. Bana isnat olunan sua delil olarak okulda ahsma kar kiisel husumeti olan kiilerin ifadesine bavurulduu, bu ifadelerin shhat derecesi kendiliinden anlalacaktr. Eer tank olarak rastgele kiiler dinlenseydi hakkmdaki bu isnatlarn tutarszl anlalacakt.

Okulda meydana gelen olay bir toplum olaydr. Toplum olaylarnda, olayn msebbibini tayin maddeten imkanszdr. Birtakm tahminlerle sua sulu temini adaletle badamaz. Maalesef su bana mal edilmi bulunmaktadr. lerde olay aydnland zaman susuz olduum anlalacaktr. Haziran imtihanm kaybettim. Eyll dneminin de yaklat u son sralarda tutukluluk halimin devamnn telafisi g daha ar sonular dourmamas iin maduriyetime mahal verilmemesi, tutukluluk halimin kaldrlp tahliyeme karar verilmesini saygyla arz ederim. (6) Bu dilekeyi veren Urfal rencinin ad Abdullah, soyad calan'd. mer'den olma, ve'ten doma, 1949 doumlu, Urfa-Halveti lesi merli Ky nfusuna kaytl, Ankara SBF 1. snfnda 993 nolu renci Abdullah ca-lan, 2 Nolu Cezaevi, Ankara Mamak Askeri Tutukevi'-nin en uysal ve en yumuak bal tutuklusuydu. 15 Tapu Kadastro Genel Mdrl stanbul Bakrky Tapulama Mdrl'ndeki grevinden 1970 yl Kasm aynda ayrlan calan, gzaltna alnd gnlerde, Genel Mdrln Ankara Bahelievler 1. Caddedeki 56 numaradaki yurdunda kalyordu. (7) calan, Ankara Tapu-Kadastro Lisesini 1968-69 ders ylnda iyi derece ile bitirmi, 30 Temmuz gn diplomasn alm ayn ay iinde Genel Mdrlke Diyarbakr Tapulama Mdrlne atanmt. calan'n Diyarbakr Tapulama Mdrl'ndeki grevi 1970 yl Ekim ayna kadar srd. Greve yeni balayan bir memur en az iki yl ayn grevde alrd. Genel Mdrlkte ilke haline gelmi uygulama byleydi. Atand grevde iki yln doldurmayan yeni memurlar baka bir ile ve baka bir greve atanamazlard. Yeter ki bir byk torpili olsun! Abdullah calan bir yolunu bulmu, bir yl sonra istanbul Bakrky Tapulama Mdrlnde greve balamt! Bakrky Tapulama Mdrl'nde alrken stanbul Hukuk Fakltesi'ne girmiti. calan, daha sonra yatay gei yaparak kaydn Ankara SBF'ne yaptrd. Ankara'da Tapu Kadastro Lisesi'nde okurken Maltepe camiinde namazlara gider, anti-komnist yazarlarn konferanslarna katlrd. calan, Tapu Kadastro Lisesi'ndeki rencilik yllarnda milliyeti ve muhafazakar bir renciydi. (8) calan, Kzldere olaylar ile Deniz Gezmi ve iki arkadann idam cezalarnn infazn nlemek iin yaplan gsteriye katlmt. .16 Doan Frtna'nn konumas ile birlikte bildiriler datlmt. calan, 31 Mart 1972 gn SBF'de Ankara Hukuk Fakltesi Kamu Hukuku asistan Dou Perinek'in liderliindeki Trkiye htilalci Komnist Partisi tarafndan yaynlanan afak Bildirisi ni (9) SBF'de datmak suuyla gzaltna alnm ve tutuklanmt. Davann savcs Yzba Baki Tu'du. Baki Tu, ayn gnlerde SBF Dekan Prof. Mmtaz Soysal hakknda Anayasaya Giri adl kitab iin de 142. maddeden dava amt. SBF Anayasa Profesrleri Bahri Savc ve Muammer Aksoy haklarnda da soruturma almt. Bu soruturmalar da Baki Tu tarafndan yrtlmekteydi. Baki Tu, SBF rencilerine ve retim yelerine kar hi de sempati ile bakmazd. Komnizm propagandas ve askerleri kanunlara kar itaatsizlie tahrik ve tevik, Devletin askeri kuvvetlerini tahkir, kanunun su sayd bir fiili vmek, bir suun ilenmesini aleni olarak tahrik sularndan gz altna alnan calan, Siyasi Polis'de en kk bir bask bile grmemiti. fadesi polis memuru Osman Ayhan tarafndan gzaltnda tutulduu Birinci ube'de alnmt. calan, 8 Nisan 1972 gnl polis ifadesinde susuz olduunu ileri srecekti: ... Boykot olduu gn, okula saat, tahminen 09.45 - 10.00 sralarnda gittim. Oraya vardmda okulun kalabalk bir kitle halinde daldn grdm, alenen bu dalanlar tarafndan okulda boy-

F. 2 17 kot olduu syleniyordu. Ben okula o gn sosyoloji dersi olduu iin gitmitim. Okula hi girmeden dndm. Ben okulda kitle halinde sylenmi herhangi bir mar veya slogan, benzer birey duymadm. calan, savclkta da olaylara karmadn sylemiti. Ancak ifadelerine bavurulan grg tanklar calan' sulamlard. (10) Savclk 22 renci hakknda dava at. Askeri savc, Abdullah calan ve Metin N. Yal-n'n komnizm propagandas, askeri kanunlara kar itaatsizlie tevik, askeri kuvvetleri tahkir, su olan fiili vmek ve su ilemeye tahrik sularndan cezalandrlmasn istiyordu. En ar ceza Abdullah calan ve Metin N. Yal-n'a istenmiti. (11) ASKER SAVCI GR DETRYOR Abdullah calan hakknda, afak Bildirisini datmak suundan ceza yasasnn 142 ve 159, ayrca 311 ve 312 maddelerinin uygulanmasn isteyen askeri savc, duruma srasnda grn deitirecek ve calan'n afak Bildirisini datmak suundan aklanmasn, boykota katlmak suundan cezalandrlmasn isteyecekti. ddianamesinde afak Bildirisini datmak suundan calan'a Ceza Yasas'nn 142, 153, 159, 311 ve 312. maddelerinin uygulanmasn isteyen Askeri Savc Baki Tu, esas hakkndaki mtalaasnda, bildiri datanlarn Ramazan zcan ve Metin Yaln olduunu, 18 Abdullah calan'n afak Bildirisi datt yolunda herhangi bir delil bulunmadn bildiriyordu. Askeri savc, u nedenle gr deitirmiti: Dosya 86 dizide mevcut tank Fehmi Yce-soy'un beyannda Ramazan zcan diye yazldktan sonra Ramazan'n yerine ve stne Abdullah yazld, Ramazan zcan eklinde zapta gemesi sebebiyle iddianamede Ramazan zcan yerine Abdullah calan isminin yer ald (12} Skynetim Mahkemesi, bu gerekeyi benimsiyor ve Abdullah calan'n Trk Ceza Yasas'nn 142,153, 159, 311 ve 312. maddelerinden aklanmasna karar verip 1402 sayl Skynetim Yasas'nn 16/1 maddesi gereince boykota katlmak eyleminden C ay hapis cezasna arptrlmasna karar veriyor ve dosya da bylece kapanyordu. (13) Soruturma Fakltede datlan bildin nedeniyle balam, calan, bu nedenle tutuklanm bu nedenle yarglanm, ancak Skynetim Mahkenesi, sanklardan hibirini afak bildirii datmak suundan mahkum etmemiti. 19 (1) Ankara Skynetim Komutanl 3 Numaral Skynetim Mahkemesinin 7 Mart 1973 gn ve 1973/-13 Evrak, 1973/13 esas ve 1973/8 sayl gerekeli karar s: 4. (2) Deniz Gezmi, Yusuf Arslan ve Hseyin nan, Tugeneral Ali Elverdi bakanlndaki Ankara 1. No-lu Skynetim Mahkemesince 9.10.1971 gn lm cezasna arptrldlar. Bu karar, Askeri Yargtay 2. Dairesince 10.1.1972 tarihinde onand, bkz. Halit elenk, dam Gecesi Anlar ve Kararlar, lke Yay. s: 118 vd. Deniz Gezmi ve arkadalarnn eylemleri ve savunmalar hakknda bkz. 1. THKO Davas, Yntem Yaynlar, s. 111 vd. (3) Nihat Erim Hkmetinin ileri Bakan Ferit Kubat'n 31 Mart 1972 gn TBBMsinde yapt konuma (TBBM Tutanak Dersisi, D: 3, Cilt 23, 64. Birleim s. 411 vd. (4) Kzldere'deki evde Mahir Cayan, Cihan Alptekin, mer Ayna, Kazm zdoru, Ahmet Atasoy, Ertan Saruhan, Saffet Alp, Hdai Arkan, Nihat Ylmaz, Sabahattin kurt ile ngiliz teknisyen Charles Lawrence Turner, Gordon Bonner ile Kanadal teknisyen Jhon Stuard Law'in cesetleri bulundu. (5) Erturul Krk'nn Askeri Savcya verdii ifadenin tam metni ile Nide cezaevinde ayn konudaki aklamalar iin bkz. Uur Mumcu, kmaz Sokak, Tekin Yaynevi st. s. 11-24 ve 37-49. Erturul Krk, 1974 ylndaki Af Yasas'nn Anayasa Mahkemesince iptal edilmesi zerine Nide Cezaevi'nden kt. zgr Gndem gazetesinde ke yazarl yapyor.. 20 (6) Ankara Skynetim Komutanl 3 Nolu Askeri Mahkemesinin 1973/13 Esas sayl dosyasnn 485/5 sra saysnda Abdullah calan imzal kaytl dileke.

(7) Abdullah calan, Tapu-Kadastro Lisesinde burslu olarak okumutu. 163 numaral renci Abdullah calan'n velisi babas mer calan, kefilleri de Mslim Acar, brahim Akay, Mehmet akmak. (8) calan, Dou Perinek ile grmesinde rencilik yllarndaki eilimlerini Necip Fazl Ksak-rek'in baz konferanslarna gittim. Komnizmle Mcadele Dernei'nin dzenledii Refik Korkut'un konferanslarna gittim, diye anlatyor. Bkz. Dou Perinek, Abdullah calan le Grme, Kaynak Yay. s: 18. Ayn konu iin bkz. M. Ali Birand, Apo ve PKK, Milli-let Yay. S. 79. (9) afak Bildirileri, Dou Perinek liderliindeki Trkiye htilalci i Kyl Partisi tarafndan faklte ve yksek okullara datlyordu. Perinek, 1974 ylnda Af Yasas'nn Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmesi zerine salverildi. Perinek, cezaevinden ktktan sonra Trkiye i Kyl Partisi'ni kurdu. Partinin Anayasa Mahkemesince kapatlmas zerine Sosyalist Parti'yi kurdu. Perinek, Sosyalist Parti'nin de kapatlmasndan sonra kurulan i Partisi'nin Genel Bakanln yapyor. Perinek, 1980 ncesi Aydnlk Gazetesi, 1980'den sonra kurulan 2000'e Doru dergisinin de bayazarlklarn yapt. Perinek'in bayazarln yapt Aydnlk gazetesinde Abdullah calan'n MT ve Kontr-gerilla ile ilikisi olduu ileri srld, (bkz. Perinek, Apocular, Aydnlk 7.8.1979 ve TKP tarafndan yaynlanan bildiri: Aydnlk, 21.8.1979) Dou Perinek, 23-25 Eyll 1989 gnleri arasnda Abdullah calan ile yapt konumay 2000'e Doru Dergisi'nin 1989 yl kasm aynda 45 ve 46. saylarn21 da yaynladktan sonra bu grme kitap olarak Abdullah calan ile Grme adyla da yaynland. Perinek ve arkadalarnn 12 Mart dnemindeki savunmalar iin bkz. Trkiye htilalci i Kyl Partisi Davas - Savunma - Aydnlk yay. s. 43 vd. (10) Tank rencilerden Mehmet Gevreki, Fehmi Ycesoy, Yahya Ktk, Abdullah calan'n (Bamsz Trkiye) diye slogan atanlar arasnda bulunduunu savclk ve mahkeme nnde ileri srdler. (11) Ceza davas dnda ayrca Dekan Prof. Dr. Ruen Kele bakanlndaki S.B.F. Ynetim Kurulu 31.5.1972 gn ve 631 sayl karar olaya karan rencilere disiplin cezalar verdi. (12) Ankara Skynetim Komutanl 3 Nolu Askeri Mahkemesinin 7 Mart 1973 gn ve 1973/13 esas sayl karar s: 25. (13) Mahkemenin karar, Askeri Yargtay'n 23.10.1973 gn ve 1973/211-237 sayl karar ile onand. calan, bu olay nedeniyle 8 Nisan - 24 Ekim 1972 gnleri arasnda hapis yatt. Sanklardan Bahadr Bozo, stn Er dil, Saffet Rt Tekin, Haluk zyiit, Ahmet Akyldz, Turul Paaolu, Mustafa amlolu, Hilal Aackolu, Mehmet Filiz, Nihat Gebeliolu, aklandlar. Ali Alfatl, Mennan Evren, Haluk Altay, Yaar Gren, 311. madde nedeniyle alan soruturmadan aklandlar, ancak boykota katlmak suundan er ay hapis cezasna arptrldlar. Mahkeme, Faruk Gld, Hseyin zgr, smail Kaya, Sabri Balcolu, Abdullah Demir, Enver aml-dere, Ymn Ahan ve Ramazan zcan haklarnda da ykletilmek istenen teki sulardan aklanmalarna ve boykota katlmak suundan er ay hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verdi. Sanklardan yalnzca Doan Frtna, SBF 1. snfnda yapt konuma nedeniyle 159. madde uyarnca iki yl ar hapse mahkum oldu. 22 iki Abdullah calan, tutuklanmadan nce Maliye Bakanlna burs almak iin bavurmutu. Tapu-Kadast-ro Lisesinde de devlet parasyla okumutu. Siyasal Bilgiler fakltesinde okurken burs alamaz myd? Burs almak iin ne yapmak gerekiyordu? Hemen faklte Dekanlna bavurmak! O da yle yapt. Bavurdu. Ve burs baland. Tapu Kadastro Genel Mdrlndeki grevinden 1971 yl Kasm aynda ayrlmt. Ayrlma nedenini de genel Mdrle yksek renime devam etmek olarak bildirmiti.

Amac, gerekten de yksek renim yapmak, bu arada zaman kazanmak ve rgtlenme almalarna zaman ayrmakt. Peki ya askerlik? Askere alrlarsa ne olacakt? nce askerliini erteletmek gerekiyordu. Hem askerliini erteletecek, hem burs balatacakt. ASKERLK ERTELENYOR... Milliyeti ve muhafazakar grleri Diyarbakr'da deimiti. Artk solcuydu. Marksizme ilgi duyuyor, e-line ne geerse okuyordu. 23 Bir yolunu bulup Diyarbakr'dan stanbul Bakrky Tapulama Mdrlne atanm, niversiteler Aras Giri snavnda stanbul Hukuk Fakltesini kazanmt. 25 Eyll 1970 gn de son yoklamasn yaptrd. 1971 ylnda istanbul Hukuk fakltesine kaydoldu. anlurfa Halveti ilesi Askerlik ubesine istanbul Hukuk Fakltesinden 2 Austos 1971 tarihinde renci olduunu bildiren yazy gnderince rahat nefes almt. 5 Austos 1971 gn son yoklama ars Babas mer calan tarafndan tebell edilmiti. Faklteden yaz gndertmese hemen askere alnrd. Ayn yl, yatay geile Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesine girdi. 11.1.1972 tarihinde SBF'den renci olduunu bildiren yazy Askerlik ubesine gnderdi. Bu kez, 18 Temmuz 1972 gn yeniden son yoklama ars ile askere arlyordu. stelik tutukluydu. Ya mahkum olursa? Ya Faklteden bu nedenle kayd silinirse? 30 Haziran gn Ankara Mamak askeri 2 nolu cezaevinden salverilmesini isteyen dilekeyi yazd. Savc en ar cezay Abdullah calan ve arkada Metin N Yaln iin istiyordu. Ancak SBF Ynetim Kurulu, en hafif cezay calan'a vermiti. Faklte Ynetim Kurulu, tutukluluk nedeniyle on-be gnden fazla Faklteden uzaklatrma karar verse burs da alamayacakt. Ynetim Kurulu, Fakltedeki olay srasnda tutu-24 lan tutanakta imzalar bulunan rencileri tek tek dinlemiti. (14) Tutanakta Abdullah Ocalan'n grubun elebas olduu ve boykotta byk abas grld yazlmt. Tank ifadelerinde de Ocalan'n sol kolunu havaya kaldrarak bamsz Trkiye diye baran rencilerin arasnda bulunduu ileri srlm, ancak Ynetim Kurulu, calan hakknda en hafif cezay vermiti. (15) Neden iddianamede en ar ceza istenen iki kiiden birine onbe gn okuldan uzaklatrma cezas verilirken ayn eylemden dolay ayn iddianamede sulanan ve aleyhinde tank ifadeleri bulunan Abdullah calan'a en hafif ceza verilmiti? Metin N Yaln'a neden onbe gn okuldan uzaklatrma karar verilmiti de calan'a ayn eylemden dolay dikkat ekme cezas uygun bulunmutu? Ayn eylemden dolay Metin N Yaln neden cezalandrlm? calan niin kayrlmt? Faklte Ynetim Kurulu bu karar vermi ancak salverme istemi red olmutu. Bu arada SBF'deki ilemleri yryordu. SBF Dekanlndan Halfeti Askerlik ubesine gnderilen 4 Austos 1972 gnl yaz ile Askerlik ubesinden 24 Austos 1972 tarihinde erteleme karar ald. Abdullah calan, 24 Ekim 1972 gn salverildi. Bir yl sonra Halfeti Askerlik ubesi. SBF Dekanlndan 24 Ocak 1973 gnl yaz ile Ocalan'n askerlik durumunu sordu. Dekanlktan 30 Ocak 1973 gn 1. snfta btnlemeye kald yant verildi. 25 10 Austos 1973 gn SBF Dekanlndan Askerlik ubesine gnderilen yazda da Ocalan'n 2. snftan 3. snfa getii bildiriliyordu. Bu yaz zerine Ocalan'n askerlik grevine balamas, ile dare Kurulu karar ile bir yl daha ertelendi. 4 Haziran 1974 tarihinde Abdullah calan'a son ar pusulas gnderildi. SBF Dekanlndan Askerlik ubesine gnderilen 28.11.1974 tarihli yazda Ocalan'n drdnc snfa getii belirtildi. Bu yaz zerine 11.12.1975 gn yeniden erteleme karar verildi.

14.9.1976 gn yeniden son yoklama ar pusulas karld. 7 Ocak 1977 gn SBF Dekanlndan drdnc snfa getiini gsteren bir yaz daha gnderildi. Bu yazdan sonra Ocalan'n askerlii yeniden bir yl daha ertelendi. (16) BURS ALIYOR.... renci eylemlerine karan rencilerin burslar kesilir miydi?. O gne kadar hibir renci eylemine karmamt. stelik, SBF'deki hocalar da kendisini ok seviyorlard. (17) Gereken bavuruyu yapt. Burs almak iin yksek retimin birinci snfnda 21 yan gememi olma koulu aranmaktayd. ca-lan, burs baland gnlerde 22 yandayd. (18) Burs alan rencinin sonradan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin mevzuatna gre memleket iin zararl saylan fiil ve hareketlerde bulunamaz ve 26 bu eit faaliyetlere katlamaz diye ynetmelik maddesi haline dntrlen kura! gereince hibir renci eylemine karmamas gerekiyordu. renci eylemlerine katlan rencilere burs balanmas o gn iin olanakszd. 1 Aralk 1971 gn burs baland. calan, 17 ubat 1972_gn taahhtname imzalamt. (19) 7 Nisan gn de gzaltna alnd. Bursu balanmayacak myd? Cezaevinden kt, bursu ald. Burs, hi aksatlmadan 1.11.1971 gnnden 1.11.1974 gnne kadar yl sre ile dendi. Bakanlk bursu, devamszlk nedeniyle 31.10.19-75 gn kesildi (20) 1984 ylna kadar burs borcu ne calan'dan istendi, ne kefillerden. Abdullah ocalan'n rencilikle ilikisinin kesilmesi iin 1984 ylna kadar beklendi. SBF Ynetim Kurulu 3.11.1984 gn 84/82 sayl karar ile Ocalan'n rencilikle ilikisinin kesilmesine karar verdi. Gereke: Yasal sre iinde mezun olma olaslnn bulunmamas! Bu tarihten sonra Maliye ve Gmrk Bakanl Abdullah calan'a bavurarak bursun faizi ile birlikte geri denmesini istedi. Bakanln bu yazs Abdullah Ocalan'n Ankara'da Yukarayranc Mahallesi Tezer sokak nci Apt 3/1 nolu adresine gnderildi. 27 Bursun yasal faizi ile birlikte tutar 1985 ylnda 27 bin 105 TL olmutu. Bakanlk, Abdullah calan adresinde bulunmaynca bursun denmesi iin kefili babas mer calan'a bavurdu. Burs borcu, Abdullah Ocalan'n kardei Mehmet calan tarafndan 17 Ekim 1985 gn anlurfa li Halfeti ili Mdrlne yatrld. (21) Dosya bundan sonra ilemden kaldrld. / MAHR CAYAN VE CALAN Mahir Cayan ve arkadalarnn Tokat'n Niksar ilesi Kzldere Kynde gvenlik gleri tarafndan 31 Mart 1972 gn ldrlmeleri, ayan'm 1971 ylnda kurduu ksa ad THKP-C olarak bilinen Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephe rgtnn ortadan kalkmasna yol amamt. ayan'm grleri htilalin yolu ve kesintisiz Devrim l-ll-lll balkl iki kitapkta toplanmt. ayan'm grleri ayrca Btn Yazlar balkl bir kitapta yaynlanmt. Mahir ayan'm bu grlerinin odak noktalarndan biri Siyasal Bilgiler Fakltesiydi. Abdullah calan' da istanbul Hukuk Fakltesi'n-den Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesine eken temel drt de belki de buydu. ayan'a hayrand. calan, SBF'de kendisini ayanc olarak adlandrlan renciler arasnda buldu. Bu yzden lk eylemi, Cayan ve arkadalarnn ldrlmeleri ile ba-, lad. Tutukland ve yargland. 28 Esin kayna ayan'm dnceleriydi.

Cayan, silahl eylemleri tek yol olarak gryordu. nc sava ve silahl propoganda olmadaj devrim yaplamazd. Bunlar iin de parti kurmak gerekiyordu. Tpk Mahir Cayan gibi! Neydi ayan'm grleri? Kitle nce silahl devrim cephesine sempati duyacaktr, ama gznde bytt merkezi devlet otoritesinden dolay silahl devrim cephesinin ezilecei dncesi ile eylemleri tereddt ve byk merakla izleyecektir. Gerilla savann baar ile yrtlmesi zerine grecektir ki, silahl devrim cephesi nemli bir gtr. Yklmaz ve yok olmaz, o zaman sempati gvene dnecektir. Bu ikinci evredir. Gvene dnmesi ounluun desteinin kazanlmas demek deildir. Ancak gerilla sava devaml ve istikrar kazandktan sonra gven yava yava destee dnecektir (22) Evet istedii buydu. Parti kurmak ve silahl eylemleri bu parti aracl ile ynetmek istiyordu.. calan, o gnlerde Mahir ayan'm kitaplarn ve yazlarn okur ve evresindekilere Mahir Cayan ile Deniz Gezmi'n gerilla yntemlerini birletirmek gerektiini sylerdi. Aradan yllar geecek PKK'nn Almanya'da yaynlanan Berxwedan adl gazetesinde PKK'nn ayan'm liderliindeki THKP-C rgtnn devam olduu ileri srlecekti. Bir grup olarak 1973'den itibaren ekillenip gelien PKK hareketi 71 devrimciliini inceleme ve onun direniiliini zmseme temelinde, yenilgiye temel olan hata ve yetersizlikleri amaya 29 alp her alanda btnsel bir devrimci gelime salayarak vct buldu. te yandan TKDP-DDKO eiliminin sahte milliyetiliini bertaraf edip yurtseverlii zmseyerek ve canlandrp gelitirerek ilerleme salad. (..) Trkiye'de daha sonra kesintiye urayan 71 direniilii 75'lerden itibaren en somut ifadesini PKK'da buldu. (23) Abdullah calan, 1973 ylnda bir bahar gn birka arkada ile birlikte Ankara'da ubuk Baraj'na gidiyor ve parti kurup gerilla yntemleri ile ayaklanma hazrlamak gerektiini anlatyor ve PKK'nn temelini atyordu. calan, bu toplantlar Dikmen'de Kamer zkan'n evinde yapt. (24) Kamer zkan, sonradan bu evreden koptu. Trkiye'den ayrlarak Almanya'ya yerleti, PKK'llar zkan' "MT ajan" olduunu ileri srdler. MT ajan myd? Bunu bilmeye olanak yoktu. Baraj ve Dikmen toplantlarnda PKK'nn tohumu atlyordu... KESRE YILDIRIM LE EVLENYOR... Abdullah calan, bu gnlerde Gazi niversitesine bal Basn Yayn Yksek Okulu rencisi Kesire calan ile 24 Mays 1978 gn Ankara Genlik Park Nikah salonunda evlendi. Abdullah calan'n tankln Muzaffer Hayat yapt. Kesire Yldrm'n tan da Tuncelili bir yaknyd. Kesire calan, Tunceli'nin Mazgirt ilesinde evresinde CHP'li olarak tannan Yldrm ailesinin byk kzyd. ' 30 Aile Alevi kkenliydi. Ancak Krt deildi. Aile, 40'l yllarda Tunceli'nin Mazgirt ilesinden Elaz'n Karakocan ilesine yerlemiti. Baba Ali Yldrm, dava vekillii yapmaktayd. Kesire, Karakocan Yeni Mahalle'de oturan Ali Yldrm'n alt ocuunun en byyd. 21 Ekim 1951 tarihinde domu, doum tarihini sonradan 21 Ekim 1953 olarak dzelttirmi, Elaz Lisesini 1973 ylnda bitirdikten sonra Karakocan ilesinde Yeniky lkokulunda retmenlik yapm, 1974 ylnda da Ankara'da Gazi niversitesi Basn-Yayn Yksek Okuluna girmiti. Kesire, Gazi niversitesi Basn-Yayn Yksek Okulu Radyo ve Televizyon Blmn 1977-78 ders yl ubat dneminde bitirdi. ay sonra da evlenip hemen Diyarbakr'a gittiler. Askerlik ubesi calan' adm adm izliyordu. 26 Temmuz 1977 gn yeniden son yoklama ar pusulas gnderilmiti. Ancak calan izini kaybettirmeyi baarmt. Bu yzden son ar pusulas kardei

Mehmet calan'a tebli edildi. 26 Eyll 1978 gnnden sonra da yoklama kaa olarak aranmaya baland. calan, o gnlerde Diyarbakr'dadr. Diyarbakr'n Ofis Mahallesinde ei Kesire ile Gnaydn Apartmannda kalmakta; evde gnlerce kitap okumaktadr. Diyarbakr'daki en yakn dostlarndan biri Enver Polat adl Huru'lu bir eski astsubayd. Biri de yedek-subayln Eskiehir'de yaptktan sonra Diyarbakr'a yerleen Ferhat Tomutay. 31 Astsubay Polat, Silahl Kuvvetlerden kartldktan sonra Diyarbakr'da kum ticareti yapmaktadr. calan'n Pilot Necati diye bilinen ordudan ayrldn syleyen bir astsubay arkada daha vard. Arl Pilot Necati, Antalya'da ilalama uular yapan uaklarda almaktayd. O gnlerde Abdullah calan' en ok etkileyen kii, ne yakn arkada smet Ate, ne Cemil Bayk ne bakas, hi phe yok, kars Kesire'ydi. Kesire, nasl bir aileden geliyordu? Kimdi Kesire? Kesire Yldrm, Krt yazarlarca Dersim katili (25) olarak adlandrlan Korgeneral Abdullah Alpdoan ile Dersim ayaklanmas srasnda ve sonra sk sk gren ve evresinde devlet yanls ve CHP'li tannan Ali Yldrm'n kzyd. Ali Yldrm'n 1. Umumi Mfetti ibrahim Tali Bey ile General Alpdoan'a zaman zaman raporlar verdii ileri srlrd. 1989 ylnda Ankara'da len Ali Yldrm, lmnden nce alt kaset doldurmu ve btn yaamn anlatm, bu sorulara ve soru iaretlerine ilgin yantlar vermiti. Ankara'nn Etlik Aa Elence Mahallesi Kuyuya-zs Sokakta oturanlar evrede Ali Day olarak anlan Ali Yldrm'n yaam yksn kahve sohbetlerinde ok dinlemilerdir. Ne ilgin bir yaam yks vard Abdullah calan'n kaynpederi Ali Yldrm'n! Bu ilgin yky renmek iin 70'li yllardan 20'-li, 30'lu ve 40'l yllara doru ksa bir gezinti yapmamz gerekiyor.... 32 (14) 31. Mart 1972 gn olay srasnda tutulan tutanakta u emniyet ve faklte grevlileri ile rencilerin imzalar bulunmaktadr: Mstahdem Ahmet akmak, Sami Sraknya, Adil Aydemir renci Fehmi Ycesoy ve Mehmet Gevrek-i, toplum zabtas mdr Ferdi Erzaim ve Emniyet amiri Fahrettin Skmener. (15) Tank Mehmet Gevreki, Ankara Skynetim Komutanl 3 Nolu Askeri Mahkemesinin 7 Mart 1973 ve 1973/13 esas sayl dosya 57,716 tutanak s: 10-22; tank Yahya Ktk, dosya 89,719 tutanak: 31, tank adil Aydemir, dosya 54,707 tutanak 12, tank Fehmi Ycesoy, dosya 86,713, tutanak:, s: 29) (16) Birand'a "kaydm fakltede tutarak askerlii de 8 yl ertelemitim" (s:89) diyor. (17) Ocalan, rencilik yllarn anlatrken Daha sonraki retmenlerimle de aram kt olmad. rnein Siyasal'da Aydn Yaln vard. Ben o srada iktisat Tarihi dersinden en iyi numaray alyordum. (..) Dier hocalarm da yani sacsndan solcusuna kadar hepsinin sempatisini kazanyordum. Btn retmenlerimden olduka ilgi ve destek gr uy ordum. diyor. Dou Perinek, Abdullah Ocalan ile Grme, Kaynak Yay. s: 23. (18) Yurt iinde Mecburi Hizmet Karl renci Okutma ve ihtisas Ynetmelii 18.5 1983 tarihinde uygulanmaya balad, ancak bu ynetmelikte yer alan koullar, bursun baland 1971 ylnda da aranmaktayd. F. 3 33 (19) Abdullah calan'n kefilleri, babas mer calan ile ayn kyden Muslim Kahraman ve Vakkas Bilbay'dr. (20) SBF Dekan Prof. Dr. Gney Devres'in Maliye ve Gmrk Bakanl Personel Genel Mdrlne yazd 27.5.1985 gn ve 1124 sayl yazs (21) Maliye ve Gmrk Bakanl Personel Genel Mdrl Daire Bakan Zhr zcan'n 14 kasm 1985 gnl yazsna gre Mehmet calan yanllkla fazla deme

yapmtr. Fazla denen tutar emanet hesabna yazlp durumun Mehmet calan'a bildirilmesi istenmitir! (22) Cayan Mahir, Btn Yazlar, s: 367, THKP-C rgtnn 1972 ylndan sonraki gelimesi konusunda Gemiin Deerlendirilmesi ve nc Sava, Kurtulu yay, s: 122. vd; Devrimci Yol ve Devrimci Sol rgtlerinin doular ve ideolojik farkllklar iin bkz. Partileme Srecine likin Baz Eletiriler ve Parti Sorunu Devrimci Yol Dergisi 21 ubat 1978, s: 7-18; 'Devrimci Yol Hareketinde Tasfiyecilik ve Devrimci izgi, Devrimci Sol s: 21-50 (23) Kendal Dorsin, THKP ve PKK, 30 Haziran 19-88, s; 18 (24) Diyarbakr 2 nolu Skynetim Mahkemesinin 24 mays 1983 gn ve 1983/34 sayl gerekeli karar s: 49 (25) Dersimi Nuri, Krdistan Tarihinde Dersim, Dilan Yay, 4 bas: 262. 34 Syle Nuri syle., niin kendini benden saklyorsun? Niin hakikati benden gizliyorsun. Ben seni tanmyor muyum sanyorsun? Sivas da Ko-giri olayn tertip ve oynadn roller esnasnda ben Nurettin Paa'nn kurmay bakanydm. Yaptn planlarla, daha sonra Dersim'e katn ve orada da yllarca Dersimlileri tahrik ve tevik ettiini, yani btn melanetlerini tamamen biliyorum. Hala ayn maksat ve emel peinde koarak Der-simlilere rehberlik ediyor, una buna yol gsteriyorsun. (26) 4. Umumi Mfetti Korgeneral Abdullah Alpdo-an, 1 ubat 1936 gn Elaz'a trenle gelmi ve istasyonda halk tarafndan alklanarak karlanmt. Karlayanlar arasnda Baytar Nuri olarak bilinen Veteriner Hekim Muhammed Nuri Dersimi de vard. Baytar Nuri, 17 Nisan - 17 Haziran 1921 tarihleri arasnda yaanan Kogiri Ayaklanmas nn liderlerinden biriydi. (27) Korgeneral Alpdoan da Kogiri Ayaklanmasn bastran Sakall Nurettin Paa'nn Merkez Ordusu Kurmay Bakan ve Nurettin Paa'nn damad!. 35 General Alpdoan, Elaz'a gelir gelmez Baytar Nuri'yi aram, bulmu ve hemen makamna armt. Odada Kurmay Binba evket ve adli mavir Fait Baturay da vard. Paa fkelenmi baryordu: Elaz'a geldim. Burada olduunu haber aldm. Vazife bana getiim birinci gnn, birinci dilekesinin senin tevikinle yazldn rendim. Ve senin hala ayn gaye ve maksattan vazgememi olduuna kanaat getirdim. Gerekten de Baytar Nuri, Pehami Kynden Ali Aa'ya bir dileke yazarak Alpdoan Paa'ya gndermiti. Dilekede Dersim'deki arazilerin hkmete braklmas, buna karlk kendilerine Bat illerinden arazi verilmesi isteniyordu. Alpdoan, dilekeyi alr almaz hemen olay aratrm ve dilekeyi yazann Baytar Nuri olduunu saptamt. Tunceli de yeni bir dnem balyordu. Bu yeni dnem iin Hkmet, Tunceli'ye Vali, komutan ve Umumi Mfetti olarak Alpdoan Paa'y atamt. Ar Ayaklanmasnn zerinden henz alt yl gemiti. Kogiri Ayaklanmasnn liderleri de Dersim'dey-diler. Yrede her an bir ayaklanma beklenmekteydi. UMUM MFETTLK.... Umumi Mfettilik, 1925 ylndaki *eyh Sait Ayaklanmas sonrasnda kurulmutu. Ayaklanmadan hemen sonra blgedeki dzeni salayan n36 c Ordu Mfettilii ayn zamanda skynetim komutanln da stlenmiti. Blgede sregelen olaylar, merkezi Diyarbakr olan Ordu Mfettilii dnda ayrca Umumi Mfettilik kurulmasn gerektirmiti. (28) Umumi Mfettilik, 25 Haziran 1927 tarihinde kuruldu. (29) Yasa, hangi illerde umumi mfettilik kurulmas yetkisini de Bakanlar Kuruluna brakt. Ayn yl bir tzk karlarak Umumi Mfettilerin grev ve yetkileri belirlendi. (30) lk Umumi Mfettilik, Elaz, Urfa, Bitlis, Hakkari, Diyarbakr, Siirt ve Mardin illerini kapsyordu. ilk umumi Mfetti brahim Tali ngren di.

1927 ylnda kurulan Bu 1 Numaral umumi Mfettilikken sonra 1934 ylnda Edirne, Krklareli ve anakkale llerini kapsayan 2 Umumi Mfettilik kuruldu, bu greve de ibrahim Tali ngren atand. 6 Eyll 1935 tarihinde de Erzurum, Kars. oruh, Erzincan, Trabzon ve Ar illerini kapsayan nc Ordu Mfettilii kuruldu, bana Tahsin zer getirildi. Dersim'de dzeni salamak iin gl bir ynetim kurulmas amacyla 6 Ocak 1936 gn nc Umumi Mfettilik Kuruldu ve Korgeneral Hseyin Abdullah Alpdoan 4. Umumi Mfetti olarak atand. (31) AYAKLANMALAR SRYOR... Tunceli'ye neden bir general, vali ve komutan olarak atanmt? Bunun nedeni, eyh Sait Ayaklanmasndan sonra 37 sregelen ayaklanmalarn Tunceli de balayaca kuskusuydu. eyh Sait Ayaklanmas ndan sonra Rako-tan ve Rarnan Tedip Harekat balam, harekatn 12 Austos gn tamamlanmasndan sonra Siirt ve evresinde Sason Ayaklanmalar bagsterdi. Bu ayaklanmalar bastrmak zere 1925-1937 yllar arasnda Tmgeneral Osman Tufan komutasnda birbirini izleyen be ayr harekat dzenlendi. (32) Bu ayaklanmalarn bastrlmas srasnda Ar Ayaklanmalar balad. 16 Mays 1925 gn Beyazt'n Muson lesine bal Kalecik Kynde Yusuf Tao tarafndan balatlan ayaklanma ksa srede .byd. Ayaklanmaclar, 28. Alay bozguna urattlar. Bu bozgun zerine yreye ek birlikler gnderildi. Ve harekat, 16/17 Mart 1926 gn tamamland. Ayaklanmaclar, ran'a katlar. (33) Ayn yln 7 Ekim gn Dersim'de Koua Ayaklanmas balad. Albay Mustafa Mulal komutasndaki birlikler, bu ayaklanmay 1 Aralk gn bastrdlar. (34) 26 Mays 1927 gn Sason Ayaklanmasnn ele geirilemeyen elebalarndan M. Ali Yunus liderliindeki Mutki Ayaklanmas patlak verdi. Bu ayaklanmay, Alikan Aireti reisi Halil Se-mi'nin ayaklanmas izledi. Ayaklanmaclar bir binbay ehit ettiler. Ayaklanmaclarn bir ksm ldrld, bir ksm tutukland, bir ksm da iran'a kamay baard. 25 Austos gn hareket tamamland. (35) 38 Bu ayaklanmalarda ayaklanmaclar ran'a kayorlar, snrdaki airetlerden de yardm gryorlard. 25 Austos 1927 gn 3. Ordu Mfettii General Kazm Orbay, Genelkurmay Bakanlna buvurarak, hkmetin ran Hkmeti ile grerek gereken nlemlerin alnmasn istedi. Alnan bilgilere gre Ar Da'nda 800 silahl adam dolamaktayd. (36) Harekat 14 Eyll sabah balad. ki tmen askerle yaplan hareket kesin baar salayamad. 1. Umumi Mfetti brahim Tali Bey, Ar Danda Krtlerin, Ermenilerle ibirlii yaptklarna ilikin haberler alm, bu istihbarat Genelkurmay Bakanlna bildirmiti. (37) Ayaklanmaclar, ele geirilemiyordu. Doa koullar da elverisizdi. 1 Kasm 1928'de bir komando birlii oluturuldu. Bu birliin ad Karakse Takip Komutanl yd. Bu birliin almalar da sonu vermedi. 7 Ekim 1927 gn eyh Sait Ayaklanmasndan kaanlar yakalamak zere Silvan, Lice, Gen, Bicar, apakur ve evresinde Biar Tenkil Harekat balatld. Harekat, ilk aamada baarszlkla sonuland. (38) Genelkurmay, bu bozgun zerine blgeye 7. Kolordu Komutan Korgeneral Nazmi Solok ve Elaz ve Havalisi Komutan Albay Mustafa Mulal'y gnderdi. Yepyeni bir harekat plan yapld. Bu planda, He-sanl eyh Selim Efendi ve yre halkndan oluan milislere de grev verildi. 17 Kasmda harekat tamamland. 39 Bu ayaklanmay Asi Resul Ayaklanmas izledi. 22 Mays 1929 gn Eruh'un Lodi buca Tilmi-ar Kynde balad.

Jiyan aireti reisi Resul tarafndan balatlan ayaklanma ksa srede Midyat ve Eruh evresine yaylarak byd. Ayaklanmay bastrmakla grevlendirilen 7. Kolorduya bal 2. Tmen Komutanl hkmete bal Krt milislerini de grevlendiren bir plan yapt. Asi Resul ele gemedi. Ancak ayaklanma bastrlmt. Harekata da 3 Austos 1929 gn son verildi. (39) Bu harekattan sonra 14 Eyll 1929 gn yeni bir harekat balad. Bu harekatn hedefi, ranl airet reisi eyh Abdlkadir'di. eyh Abdlkadir, Ar'nn ran snrndan Ar'ya giriyor ve Ar'nn gneyinde Kurtkapan ve rtl kylerinde konaklyordu. eyh Abdlkadir, iki airetle de geinemiyordu. Bu airetler, Kotan ve Sekan airetleriydi. Genelkurmay, bu airetlerden de yararlanmay dnd. (40) eyh Abdulkadir'n yakalanmas grevi Kara-kse Takip Blgesi Komutanl ve 2: Seyyar jandarma Alay na verilmiti. Ancak eyh Abdlkadir, yakalanmadan iran'a gemeyi baard. 27 Eyll gn de harekatn bittii bildirildi. (41) 1930 yl Mays ay Savur Tenkil Harekat balad. Bu harekat 9 Haziran gn sonuland. (42) 20 Haziran 1930 gn aldran-Beyazt telgraf 40 tellerini kesen Haydaren airetinden Kr Hseyin ve Emin Paa oullar Memo ve Nadir Zeylan bucak merkezini bastlar. Ayaklanmaclar daha sonra Erci ilesini kuattlar. Patnos da ayaklanmaclarn denetimine geti. Daha nce yakalanmayan asi Resul da ayaklanmaclara katld, ihsan Nuri Paa, Bro Hseyin Telli, eyh Zahir ve eyh Abdlkadir, ayaklanmay ynetiyorlard. Kr Hseyin Paa'nn amcazedeleri ve birka ayaklanmac dndakiler ele geirilemedi. (43) 10 Austos gn harekata son verildi. Srgnde bulunan ve gizlice Suriye'ye kaan Hayderanl airet reisi Kr Hseyin Paa, Barzaniler-den yardm istedi. 16 Temmuz 1930 gn gn Barzani eyhi Ahmet liderliindeki Oramar Ayaklanmas balamt. Oramarl Kasm Aa, Barzani'nin bl basacan haber vermi, gerekten de 21 Temmuz gn klaya saldr balam. Oramar snr bl ayaklanmaclarca kuatlmt. Snr blgesindeki Herki ve Cirgi airetleri de Barzani'ye katldlar. Kasm, Kerim ve Ferhat aalarn komutasndaki milis birlikleri de hkmet kuvvetlerine yardm ediyorlard. Ahmet Barzani'nin Oramar saldrsn, kardei Mustafa Barzani'nin Ferhat Aa'y cezalandrmak iin Oramar'a dzenledii saldr izledi. Hkmet Kuvvetleri ile yerel milislerin saldrlar karsnda fazla dayanamayan Barzani kuvvetleri, iran topraklarna katlar. 41 Ayaklanmaya katlan Krt liderleri de hkmetten af dilediler. 10 Ekim gn harekat tamamlanmt. (44) Birinci umumi Mfetti brahim Tali Bey, Genelkurmay Bakan Fevzi akmak'a gnderdii raporda u kaygsn dile getiriyordu; aldran blgesindeki harekat srasnda Ar Harekatna geilecei hakknda sylenti ve yaynn devam ettii bir srada Oramar'a vaki tecevz dikkat eker grlmtr. (45) Ar'da byk bir ayaklanma balyordu: Nasturi Ayaklanmas'n bastrmakla grevli 18. A-lay 1. Blkten Bitlisli Yzba hsan Nuri, Vanl Temen Hurid, Temen Rasim, Temen Rza, Tevfik ve 275 er 4 Eyll 1924 gn ran'a kamlard. (46) Yzba hsan Nuri, 1927 ylndan beri Ar'dayd Yzba ihsan Nuri, Hoybun rgtnn verdii yeni rtbesi ile hsan Nuri Paa olarak Ar Ayaklanmas. n ynetecekti, Birinci ve ikinci Ar Harekatlarndan sonra nc harekat da balamt. HOYBUN RGT VE KRT LDER HSAN NUR eyn" Sait Ayaklanmasndan sonra yurt dna kaan Krt aydnlar, 1927 ylnda Suriye'de Krt Milli Genel Kurultay toplamlard. Toplantya Krt Teali Cemiyeti, Krt Tekilat timaiye, Krt Millet Frkas ve Krt Ulusal Birlii adl drt Krt rgtnn temsilcileri katlmt. 42

Hoybun rgtnn temeli bu toplantda atld. Bu ihtilalci Krt rgt, Lbnan'n Bihamedun merkezinde kurulmutu. Toplantya Dr. Mehmet kr Sekban bakanlk ediyordu. Toplantya Ermeni Ta-nak rgt lideri Goms adyla bilinen Vanl Papaz Vahan Papazyan da katlmt. (47) rgt, Hoybun rgt, Irak, iran ve Suriye'deki Arap halklarna bu lkelerin koruyucular ngiltere ve Fransa'ya kar dostane tutum taknacak ve Ermeni ulusu ile de dostluk ilikileri kuracakt. Bu ihtilalci Krt rgt, bir bildiri yaynlayarak Krt Ulusunun zgr ve bamsz yaama istediini dile getirdi. Bu bildiride Krt ve ermeni uluslarnn dayanmas dile getirildi: Kurultay, herkese duyurur ki, Ermenistan ve Krdistan'da asrlardan beridir Ermeniler ve Krtler yaamaktadrlar. Onlar kendi bamszlklar uruna alrken lkelerinin herhangi bir yabanc hakimiyetini red ederler. nk, bu iki lke, yalnz ve yalnz Ermeni ve Krt uluslarna aittir. (48) Krtler ve Ermeniler anlamlard. Ermeniler, byk bir ksm Krtlerin devlet kurmak istedikleri topraklar zerindeki haklarndan vazgeecekler ve Amerika ve Avrupa'da Krtler lehine propoganda yapacaklard. Anlama etkisini gstermiti. Ermeni Tanak Partisi Krt Hoybun rgt kurulmadan 1925 ylnda Marsilya'da toplanan Sosyalist Enternasyonale Krt bamszln savunan bir bildiri yaynlam, bu anlamadan sonra da Tanak Partisi, hem Londra'da hem Zrih'te Krt bamszln gndeme getirmiti. (49) 43 Hoybun, hsan Nuri ve Krtler arasnda Bro Herski Telli adyla tannan Celali airetinden brahim Aa'ya paalk unvan vererek Ar'ya gndermiti. (50) hsan Nuri, olaanst askeri komiser olarak Ar Ayaklanmasnn bakomutanln stlenmiti. "nc Ar Harekat," 7 Eyll gn balad ve bir hafta srd. (51) Ayaklanma srasnda ingiltere'nin Tebriz'deki Bakonsolosu Stonhope Palmer'den Londra'ya Dileri bakanlnda Sir Clive'ye gnderilen 11 Austos 1930 gn ve 145 sayl gizli raporda nl ingiliz casusu Albay Lawrence'nin Krtlere yardm ettii bildiriliyordu. 28 Haziran 1930 gn Tahran'dan Askeri Atee R. Dodd, Ermeni Ruben Paann ngiliz Bykeliliine bavurarak Krtler iin silah istedii haberini vermiti. (52) Harekat General Salih Omurtak ynetti. Harekat sonunda ayaklanma liderlerinin bir ksm ldrld. yl sren Ar Ayaklanmas 14 Eyll 1930 gn bastrld. 8 Ekim gn Plmr Harekat balad. 14 Kasm gn bu harekat da tamamland. hsan Nuri ve ermeni Baron Vahan ran'a kamay baardlar. hsan Nuri, 25 Mart 1976 gn 84 yandayken Tahran'da bir trafik kazas sonunda ld. (53) Ar Ayaklanmas bastrlmt. Ancak Dersim, iin iin kaynyordu. Gzler Seyid Rza'ya evrilmiti. ileri Bakan kr Kaya, yreden gelen btn istihbarat raporlarn tek tek okumu ve Dou ilerinde 44 yapt geziden sonra babakanla 18 Aralk 1931 gn verdii raporda Seyid Rza ile birlikte iki ad daha vermiti; Hayderanl Aireti Reisleri Hdr ve Kamer Aalar. Seyid Rza, Hayderan Abassua, Yusufan, De-menan, Hayderan, Kureyen ve Bahtiyar airetlerini rgtlemiti. (54) eyh Sait ayaklanmasna katlmayan ve 1925 baharnda hkmet kuvvetlerinden yana tavr alan Der-sim'in Alevi airetleri bu kez ayaklanyorlard. (26) Derimi Nuri, Kurdistan Tarihinde Dersim, Dilan yay. s: 263-264 (27) Kogiri Halk Harekat, Komal yay, s; 65 vd; Dersimi Nuri, Dersim ve Krt Milli Mcadelesine dair, Hatratm, zge yay. s: 107 vd, Dersjmi, Krdistan Tarihinde Dersim, Dilan yay, s: 263 vd; Mumcu Uur, Krt slam Ayaklanmas, Tekin Yay, s: 33 vd: TBMM Gizli celce tutanaklar, i Bankas yay, c 2, s: 405 (28) Ayn Tarihi, Ankara Haziran 1935, no 18, ileri Bakan kr Kaya'nn konumas s: 77; zmen Abidin, dare Dergisi, ubat 1947, say 184, s: 238

(29) Umumi Mfettilik, 5 Haziran 1927 gn ve 1164 sayl yasa ile kuruldu. (Resmi Gazete 16, Temmuz 1927 say 634), 24 Kasm 1952 gn ve 5990 sayl yasa ile kaldrld. (Resmi Gazete 29.11.1952 say 634) (30) Sicili Kavanini, 12 cild, 27 Terinsani 1927, s; 787-791 (31) Korgeneral Hseyin Abdullah Alpdoan, 18-78 ylnda Kastamonu'nun Takpr lesinde dodu, 1905 ylnda piyade subay olarak 2. Ordu da greve balad. Trablusgarp. Balkan. 1. Dnya ve Kurtulu Savalarna katld. Kogiri Ayaklaklanmasn bastran Merkez Ordusunda kurmay bakan olarak grev yapt. 1936-1943 yllar arasnda Tunceli Valilii, Komutanl ve 4. Umumi Mffetilii grevlerinde bulundu. 1943 yl Haziran aynda Silahl Kuvvetlerden emekliye ayrld. 1943 ylnda TBMM'ne Bolu milletvekili olarak girdi. 1946-50 yllar arasnda da Kasta46 monu milletvekilii yapan Abdullah Alpdoan, 9 Nisan 1972 tarihinde ld. (32) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar, 1972 ankara s: 145-166 .27 Mays 1960 ihtilalinin liderlerinden Korgeneral Cemal Madanolu da Sason Ayaklanmalarnn bastrlmasna yzba rtbesiyle katlmtr, bkz. Madanolu, Cemal, Anlar, 1911-19-38, ada yay, 1982, st. s: 160 vd. (33) a.g.y, s: 172 (34) a.g.y, s: 192 (35) a.g.y, s: 212 (36) a.g.y, s: 213 (37) a.g.y, s: 227, Ar Ayaklanmasnn lideri hsan Nuri, anlarnda bu istihbarat doruluyor.. ...Ermeni Tanak rgtnn bir temsilcisi Ar'ya geldi. smi Ardeir Muradyan olan bu ahs Zilan Krtleri arasnda iyi tannyordu. bkz. hsan Nuri Paa, Ar Da syan, Med yay. s: 29 (38) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar s: 232 (39) a.g.y, s: 259 (40) hsan Nuri Paa, s:52 (41) Trkiye Cumhuriyetinde.... s: 262-270 (42) a.g.y, s: 271-286 (43) a.g.y. s: 304, hsan Nuri Paa, 64-71 (44) a.g.y. s: 306,; Kn nane Derk, The Kurds And Kurdistan, Oxford University Press, London-Nev-york, 1964, s: 40-41 Bilgin, M, Sra, Barzani, Frat yay, s: 35 (45) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar s: 310, imir Bilal, ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt sorunu, TTK yay, 1991 Ankara s: 124 (46) a.g.y. s: 484, Robert Olson, Kurdish Natona-lism And The Sheskh Rebellion, 1989, Unvesty of Te47 xas Press Austin, s: 172; Arda Behram, eyh Sait Ayaklanmasnn Ulusal ve Sosyal Karekteri, Meyda Gnei, Austos 1988, s: 16 (47) Dersimi, Kurdistan Tarihinde Dersim s: 252; Sasuni Garo, Krt Ulusal Hareketleri ve 15 YYMan Gnmze Ermeni Krt likileri, Med yay 1992, s: 200, Kadri Cemil Paa, Doza Krdistan, zge Yay, 1991, s: 104, Ekrem Cemil Paa, Muhtasar Hayatm, Brksel Krt Enstits Yay, s: 1989, s; 67, Sekban Mehmet kr, Krt Sorunu, Belgelerle Trk Tarih Dergisi yay, s; 7, Ala da C, Krdistan Geri Kalnn ekillenmesi ve 20 Yzylda Ulusal Hareketler, zgrlk Yolu, Nisan 1977, s: 30 (48) Sasuni, s: 201 (49) hsan Nuri Paa, s; 20 Sasuni, s: 201 ve 259 (50) thsan Nuri Paa, s; 19-20 (51) Cumhuriyet 27 Temmuz 1930, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar s: 319-350, thsan Nuri Paa, 71-97; Memorandum on the Situation on The Kurds And Their Claims, Paris, 1949, s: 13 (52) imir Bilal, ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu, (1924-1938) TTK Yay, Ankara 1991, S: 183 ve 226 (53) hsan Nuri Paa, s: 10 ve 94

(54) Dersim, Dahiliye Vekaleti Jandarma Umum Komutanl, 111 say:, 55058, s: 231, imir, s: 298, Akgl Suat, Yakn Tarihimizde Dersim isyanlar ve gerekler, Boazii ilmi Aratrmalar Serisi, 1992. st. s: 124 48 DRT Dousu Bingl, Kuzeyi Erzincan, Bats Malatya, Gneyi Elaz ile evrilen Dersim iin iin kaynyordu. Trk, Dersim Drt da iinde, gl bardak iinde diye balyordu. Bu drt da iinde neler yaanyordu? Ve neler yaanacakt? Dersimin gl bardak iinde miydi? Mlkiye Mfettii Hamdi Bey, 2 ubat 1926 gn ileri Bakanlna verdii raporda olacaklar sezmi gibiydi. Hamdi Bey, raporunda Seyit Rza'nn btn airetleri ittifakna almas harekete gemeleri ihtimali hakkndaki keyfiyet kantlanp dorulanama-mtr. Yaptm temaslarn bende hasl ettii izlenime gre Dersim gittike Krtleiyor, lkleiyor ve dolaysyle tehlike de byyor diyordu. Hamdi Bey'e gre okul amak, yol yapmak, fabrikalar kurmak, uygarlama yoluyla sorunun zleceine inanmak hayaldi. Hamdi Bey'e gre Dersim Cumhuriyet iin bir band ve bu ban zerinde memleketin selameti iin ameliyat yapmak gerekiyordu. Cehaletin, geim darlnn, i ve d aldatmalarn, Krtlk eilimlerinin, son irtica hareketiF. 4 49 nin tedipten doan intikam hislerinin, dini ve itimai devrimler vesilesiyle kara kuvvetlerin uyandrd kt telkinlerin etkisi altnda bulunan avam halk, reis, eyh, bey ve aann esir ve oyuncadr. ekavet bunlarn kkrtmas ile olmaktadr Hamdi Bey, uzak ya da yakn gelecekte Dersim'-de ayaklanma balayacan bildiriyordu. ...'.. VAL CEMAL BEY: HOCALAR KIKIRTIYOR Vali Cemal (Bardak) Bey, (55) Hamdi Bey kadar sert deildi. Cemal Bey, Dersim aievileri ile dostluk ilikileri de kurmay baarmt. Alevi ve halis Trk olan Trkmenler, Yavuz zamanndan beri mthi basklara maruz kalm ve onbinlercesi merhametsizce ldrlmlerdir. Dersim kargaalklar, byk-kk memur ve mutaasp hocalarn tahrik ve teviki ile cahil sunni ahali tarafndan haklarnda reva grlen muamelelerden domaktadr. Basklar son bulur ve uurlu bir ekilde hareket edilirse Dersimliler, Cumhuriyet'e sadk ve fedakar hadimleri olabilirler. (...) Dersim seyahatnda Trke bilmeyene ve Krt tipine raslamadm. Snniler, alevilere Krt, aleviler de snnilere Krt derler. Krtlere komu Dersim alevilerinde Trkten baka bir millet olduklar kanaati olmakla beraber memurlar da bu hataya dmlerdir. (..) Dersimliler, ldrlme ve srlmeden korkuyorlar. 50 (..) Drt yz yldan beri Dersim'e hkmet girmi deildir. Her Dersimli, hayatn, maln muhafaza kaygusuyla silah bulundurmak zorunda kalmtr. (56) Diyarbakr Valisi Cemal Bey, soygunlarn yaama duygusu ve endiesinden kaynakland kansndadr. Dersimlilerden silah toplamak uzun srecek bir gerilla savan balatr., stelik Trk kan ve paras yok olurdu. are neydi? are, okul amak, yol yapmak, devletin yreye bayndrlk hizmetleri gtrmekti. Bir de Seyit Rza'nn Elaz'a yerletirilmesi gerekiyordu. Bu nlemler alnrken mezhep ayrmlar aalama konusu olmamalyd. Caferi mezhebine bal Alevi Trkler arasnda batl itikatlar kk salmtr. Fakat, bu batl itikadlar, 20. yzyln fikri gelimeleri karsnda

varlklarn koruyamazlard. Buyzden bu batl itikatlar yerine milli eitimi yerletirmek kolayd. Diyarbakr Valisi Cemal Bey, Elaz ve Malatya'da Seyit Rza ve teki airet reisleri iin yer ayrldn, bu aa ve reislerin buralardaki metruk arazide yerletirilmelerini neriyordu. Bu nlemler alnrsa, aslen ve neslen Trk olan Dersim aievileri kendiliklerinden silahlarn teslim ederlerdi. Vali Cemal Bey iyimserdi.. 51 IBRAHIM TALI BEY'IN RAPORU.... Birinci Umum Mfetti brahim Tali Bey, 1928 yl Temmuz aynda Dersim'i gezmi ve 1930 ylnda da bu geziden elde ettii izlenimlerle ileri Bakanlna uzun bir rapor yazmt. brahim Tali Bey (57) raporunda u nerilere yer vermiti: A Btn Dersim'in dar ile ilikisi kesilerek bu yzden saldrlarna ve ticaretlerine engel olmak, a kalacak halk zamanla kendisini snmaya mecbur etmek u suretle Dersim'i fenalardan tahliye B Her taraf esasl suretle kapatldktan sonra kuatma emberini yava yava daraltmak ve fenalklardan dolay yakalananlar derhal Dersimden kararak Bat'ya atmak ve serpitirmek. (58) ibrahim Tali Bey, alnmasn istedii nlemleri yle sralamt: A Dersim'i evre ve yama yaplan yollarn getii geitleri zellikle Haziran ile Eyll aylar iinde kuvvetli birlikler tutarak kapatmak, B Elaz'da bir bomba uak filosu bulundurarak nemli su ileyen veya hkmetin tebligatna muhalefet eden airet kylerini bombalamak, ziraat ve hayvanlarn imha etmek ve rahata ikametlerine mani olmak, C Bir taraftan da tehdit mahiyetinde olmak zere eitli yerlerde kuvvetli birlikler bulundurmak. 52 Umumi Mfetti brahim Tali Bey, 21.12.1931 gn ve H. Kalem 3316 sayl raporunda da unlar yazmt: eyh Sait Ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra halkta byk bir ylgnlk vardr. erde genel bir ayaklanma beklenmez. Tehlike, snr dndan gelen silahl saldrganlarla snrlarda yaayan halk yanlarna alarak hkmet merkezlerini igal ve genel ayaklanma kartmaktr. Zeylan olay, Haco'nun teessr, Oramar baskn bu kany pekitiriyor. Bu nedenle snr mntkasn silahlardan arndrmak ii Dersim'in slahndan nce yaplmaldr. Birinci Umumi Mfettilikte be yllk slahat ve silah toplama program yaplm olup Dersim bu programn son aamasn oluturmaktadr. Dersim kalabalk ve silahldr. Dersim'de silah toplamak gn, hafta, ay ii deildir. ki yl iidir. Dersim'e gidecek kuvvet arazi, iskan, yiyecek glkleri ile de savaacaktr. Adeta tam seferber olmal ve o suretle rgtn tamamlayarak ie balamaldr. (...) Dersim snrlardan ok uzaktr. Dardaki siyasal rgtler, Dersim'i kendi siyasal emellerine kullanmay her suretle arzu ederler ve programlarna da bunu koymular. Ve daima propaganda etmek isteseler de lider geinen hibirinin dar ile temas ve haberlemesi kantlanamamt. Hatta 1929 yl Eyllnde bir ngiliz kznn Seyit Rza'ya 500 altn hediye ile geldii sylenmise de bir tek altnn getirildii bile kantlanamad. 53 Dersimde zellikle Bat Dersim'de eskiden kalma iyi bir airet rgt vardr. Yine bu reisler, birbirinden birok mal ve kan alacaklsdr. Bu kanlar reislerin ahslarnn deil kabilelerindir. Gerektiinde bu kan dkmeler, geici sreler iin durdurulur. Yani ortak bir i veya kar iin bira-raya gelinir. (...) Yirmi otuz yldr Dersim'de cezalandrlmam airet yoktur. Fakat bunlarn hibirinde olumlu sonu alnmamtr. (...) Hareketle ii anlayan elebalar dalr, dalara kaarlar, bir raslant sonucu bu airetler ele geerse cezasn

grr. Ve sonunda fedailerden be-on kii ldrlr. Kendisinden phesi olmayp kamayan veya kaamayan zavalllar ve acizler bakalar adna can verir. Boalm kyler yaklr. Birka sr de ele geer ve sonunda araya giren ve cezalandrma ile ilgileri olmayan dier airet aalar feda edileceklerden birka kii daha teslim ederler. Bir miktar kei ve koyun alnarak geri dnlr. Geen ylki Plmr harekat snrl bir mntkay etkilemitir. Baz komutanlarn iddetli harekatlar bugn de dillerde dolar. Ancak, zerinde harekat yaplan airet yine eski alkanlklarn srdrr. nk kendileri iin evre yine ayn evredir. Baka trl yaama olana yoktur. 1926da Kouakllar zerine yaplan harekat sonunda bu airetin tamamen yok olduunu duymutum. Fakat bir yl sonra yine ilede yaklak 500 hane halknn varln grdm. Yalnz hare54 kattan zarar grenlerden 5-6 hane halk emike-zek'in eitli kylerine yerletirilerek topraa balanm. Dou illerinde siyasal akmlarn balad az ok yerleip lk halini aldndan beri yaplan ayaklanmalarda Dersim kmldamamtr. eyh Sait asla Dersim'e dayanamad. Ferzende, Yado, Ali-can, Seyit Han eteleri Dersim'de yeredemediler, esasen, buna teebbs de etmediler. Geri Dnya Savanda Ruslar Kii'ye kadar ilerledikten sonra Varto'nun stkran Nahiyesindeki aleviler, Dou Dersim airetlerinin bazlar Ruslarla iliki kurarak kaan askerlerimizin silahlarn almakta ve baz saldrlarda bulunmaktan tereddt etmedilerse de ayn hal yanyana savaan dier airetlerde grlmemitir. Cahil milletten beklenen ancak byle hareketlerdir. Bir de Dersim, snrlarmzdan uzaktr. Byk tehlikenin snrlarmzn dndan gelecei kansndan, nce snr airetlerinden silah toplanmas doaldr. (59) brahim Tali Bey, bu gzlem ve deerlendirmelerini sraladktan sonra u nlemlerin alnmasn zorunlu gryordu: Seyit, reis ve halifeleri genellikle Dersim'den kartarak Bat'ya gnderilmeli, topraklar kyllere verilmeli, btn silahlar alnmal, Adliyece aranan sulular yakalanmal, gasp edilenler kurtarlmal, eski ve yeni vergiler almal, topraksz ve una buna kul olmu fukara yine Bat'ya nakil olunarak buralara yerletirilmeli, da balarnda ve hakim noktalardaki mnferit evler ve kyler yakl55 mal ve ahalisi herhalde Bat'ya nakledilmen ve dalk olmayan yerlere yerletirilmelidir. (...) Dersim'de bir sre yksek bir askeri makam veya bir sre iin vali ve hatta umumi mfetti Ho-zat'da bulunmal ve Dersim ile yakndan ilgilenmelidir. Dr. ibrahim Tali Bey, Dersim'e bir mdahale yaplmasn ve Dersim iinin kknden halledilmesini nermekteydi. Hkmet, 1931 ylnda byle bir harekata hazr deildi. Yaplacak harekatn Cumhuriyet hkmetinin erefi ile mtenasip olmas gerekiyordu. (60) MAREAL AKMAK: DERSM'E KOLON YNETM! Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, Dersim olay ile yakndan ilgilenmekteydi. Dersim ile ilgili btn raporlar, Mareal akmak'a sunulmaktayd. akmak, bu raporlar okuduktan sonra gr ve nerilerini yle zetliyordu. Dersim asrlarca nfuz edilememi, hkmete nemli sorunlar karm, ekyal alkanlk haline getirmi mtecaviz ve soyguncu unsurlar tayan bir adadr. Mareal, yaplan tedip hareketlerinin bir sonu verdii kansnda deildi. Doal koullar ve arazi yaps kesin sonu almay engelliyordu. Mareal'a gre Dersim cahildi.. Dersim'e e56 kiya ruhu hakimdi. Ekiyala, soygunculua ve tecavzlere etkili olan airet reisleridir. Mareal, Dersim'in yollarla teki kentlere balanmasn ilk ve nemli adm olarak gryordu:

Kuzeyden Gneye, Doudan Batya yollar yaplsa Dersim halknn ehirlerle temas kolaylar, bu surette fikren de gelimeye hizmet edilmi olur. Yol yapmn da airet reisleri engellemektedir. Mareal, Dersim slah iin ilk aamada unlar nerir: A Ana yollarn inas B Silahlarn toplanmas C Reislerin, bey ve aalarn, seyitlerin bir daha gelmemek zere Bat Anadolu'ya gnderilmeleri D Reisler alndktan sonra halkn da en erir olanlarn Dersimden uzak ovalara evki ve z Trk kyleri iine datlmalar, Dersim'de kalacak olanlar da reislerden alnacak olan araziye balamak tekil eder. Mareal akmak, Dersim'den karlmalar gereken airet reislerinin adlarn tek tek saydktan sonra ikinci aamada da u nlemleri sralyor: A Dzeni salamak iin da livas (iki alaydan oluan askeri birlik) bulundurulmas, B Gereken yerlere blok havuzlar yaplmas, C dari yapy yeniden dzenleyip iyiletirmesi, D Yerli memurlarn tmyle karlmalar, Dersim'e iyi memurlarn tayini, 57 E _ Yksek memurlara adeta koloni idarele-rindeki yetkilerin verilmesi, F Propagandaya kuvvet verilmesi ve Trkln telkini, G Krte yerine Trk dilinin yerletirilmesi iin gereken bilimsel ve idari yetkilerin alnmas. (61) Mareal akmak zetle diyordu: 1 Dersimde bugnk durumun devam tehlikelidir. Bu durumun devam Dersimlilerin maneviyatlarn kuvvetlendiriyor, 2 Dersimli okanmakla kazanlmaz. Silahl Kuvvetlerin mdahalesi Dersimliye daha ok tesir yapar ve iyiletirmenin esasn oluturur, 3 Dersim nce koloni gibi ele alnmal, Trk toplumu iinde Krtlk eritilmeli, ondan sonra ve yava yava z Trk hukuku uygulanmaldr. (62) HALS PAA: HEDEF TRKLK, SNNLK, ALEVLK OLMAMALI Halis Paa, (63) Mareal akmak kadar sert deildi. 3. Tmen komutan Erzincanl Bykoullar'ndan Halis Paa daha yumuak nlemleri nermekteydi. , Paa, Plmr'de ocuklarn Trklkten sz eden kitaplar grl grl okumalarndan izlenecek yolu da bulduunu sylyordu. Ziyaretimize koan civar airet reislerinin hemen hepsi kendilerinin aslen Horasan tarafndan gelmi Trk neslinden olduklarn bilmekte ve kendilerinin Cengizhan istilas nnde ekilen Cela58 lettin Harzam ahnn askeri bakiyesi olduundan iftiharla bahsediyorlar. (...) Airet ve ky adlar dahi hep Trklklerini kantlayacak gibidir. Laik Cumhuriyetimiz de herkesi kendi vicdan ile serbest ve tecavzden masun brakm olduundan eskiden olduu gibi alevilik vesair ilkel ayinlerine kimse de mdahale etmeyeceinden ballklarn teyit daha da kolaylam bulunmaktadr. O halde her zaman Dersim'e yaplacak tedip hareketi beyannamesi ve hedefi, ne Trklk, Snnilik ve ne de Alevlik olmayp ancak devlet kanunlarna mutlak itaat ve ekiyaln nlenmesi gibi Dersim ve airetleri fikren ve aklca elecek ve direnme imkanlarn ok azaltarak ve namuslu ahaliyi tarafsz belki de devlet tarafnda bulunacak bir esasa dayandrmak icap eder. Ve ancak bu suretledir ki, bir ksm Trke bilmeyen bu eski Trkler, kendi asl milliyetlerine," Trklklerine adm adm snm ve dnm olacaklardr. Fakat, bu doru ve baarl yol zerinde al-, lirken, derin ve ruhsal eilimlerini yakndan grerek karlarnn elinden gideceini kestiren seyit ve aalar, biraz da dolayl olarak dorudan esinlenerek Trklerin, Ermeniler gibi kendilerini mahvedeceini sylemekte ve her frsattan istifade ederek hkmetin alaca her nlemi saptrarak eki-yal tevik etmektedirler. (64) Halis Paa'nn ngrd zm yollar deiikti. Dersim tmyle boaltlabilir miydi? Hayr; boaltlamazd. Dersim aalarn Bat llerine srmek are olabilir miydi? 59

Hayr, olamazd. Bu aalar Bat'ya srseniz bunlarn yerine hemen ikinci derecedeki adamlar seyit ve aa olacaklard. Halis Paa, seyit ve aalar iin bir srgn yeri bulmutu. Bu srgn yeri Beyehir gl evresiydi. Paa'nn nerisi uydu: Ben, bunlarn onbe yl sreyle aileleri ile Beyehir Gl iinde evvelce Kazaklarn bulunduklar ada ile dier iki adaya gtrlmelerini uygun bulmaktaym. Bundan sonra silah toplama iine giriilmeliydi. Yaplacak harekatta mutlaka Dersim'i drt bir taraftan yeterli kuvvetle sararak tedip etmek ve silah toplamak ile balar. Yrnlen istikametlerde seri halde sonu alnacak, boyun een ksm elindeki az saydaki silah verecek, ekiya ksm, kimsenin bulamayaca ve girilemeyecek yerlerde kaybolup gidecek, askerin dnmesinde ayn olaylar yine bagsterecektir. Bu harekata katlacak birka birliin yolsuz, sarp dalarda, yaln kayalar iinde ne kadar klfet ve zahmet ekeceini ne kadar ypranp kayplar vereceini dnecek durumdadr. O halde yaplacak ey. geici askeri icraat olmayp btn bu nlemlerin birletirilmesiyle devaml ve baarl ve dzenli bir program iinde Dersim halk ve zihniyetinin Cumhuriyet ve milletimize faydal bir hale getirilmesidir. Halis Paa, Dersim iin alnmasn istedii teki nerileri de yleydi: Dersim'in il yaplmasn, yerli memurlardan devlete bal olanlarn grevlendirilmeleri, emekli subaylarn kaymakam ve nahiye mdrleri olarak grevlendi60 rilmeleri, Dersim'in btn yollarnn yaplmas, btn ile merkezlerinde ilkokullar alarak Trk ve Trkln telkin edilmesi, kyler ile da yamalarndaki evlerin birletirilmesi, yasalardaki konut dokunulmazl ile ilgili yasa maddelerinin ekiyal sanat haline getirenler iin ertelenmesi, taraftar bulmaya ve silahl eyleme teebbs edenlerin de hemen cezalandrlmas ve baka tarafa srme ve ldrme suretiyle hkmet icraatlarnn srdrlmesi. Koua ve Plmr ayaklanmalarnn bastrlmalarndan sonra btn dikkatler, Dersim'e evrilmiti. Malatya, Sivas ve Erzincan'da ardarda soygunlar yaplyordu. Haydaran Aireti, Yukar Abbas Uaklar ve Seyid Rza'nn korumas -altna snan Kogiri'liler, evrede silahl soygun yapyorlard. Bir yl iinde yalnzca Erzincan'da 229 soygun olay olmutu. Bu olaylar nedeniyle Mazgirt, Hozat, Nazimiye ve Ovack ilelerinde 4680 sank hakknda soruturma almt. (65) smet Paa Hkmeti, kararlyd. (66) Dersim Harekat balayacak ve ekavet son bulacakt. Ama ne zaman? Ama nasl? Babakan smet Paa, Genelkurmay Bakan akmak ve ileri Bakan kr Kaya harekatn zamann ve harekattan nce de alnmas gereken nlemleri belirliyorlard. 61 (55) Ali Cemal Bardak, 1889 ylnda Balkesir'in Burhaniye lesinde dodu. 1909 ylnda Mekteb-i Mlkiye'yi bitirdi. 1919 ylnda Ankara Emniyet Mdrlne, 1920 ylnda orum Mutasarrflna, 1924 ylnda Denizli Valiliine atand. eyh Sait Ayaklanmasndan hemen sonra Diyarbakr Valiliine getirildi. Elaz, orum, Konya illeri valiliklerinde bulundu. 1938 ylnda emekliye ayrld. Emekli olduktan sonra gazetecilik yapt. bkz. ankaya Ali, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, IV. cild, 1222. iileri Bakanl'ndan alnan bilgiye gre Bardak 18 ubat 1938 gn emekliye ayrlm, 6 haziran 1981 gn de lmtr. (56) Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s: 375-376, Dersim, s: 198-204, Vali Cemal Bardak, Baytar Nuri diye bilinen Krt liderlerinden Nuri Dersimi ile alevi ayine katlacak kadar yre halk ile ilikiler kuruyor, bkz. Dersimi Nuri, Krdistan Tarihinde Dersim, s: 193-194, Timurolu Vecihi, Dersim Tarihi, Yurt Yay., 1991, Ank. s: 35. (57) Dr. brahim Tali ngren, 1875 ylnda stanbul'da dodu, 1893 ylnda Askeri Tp Fakltesini bitirdi ve operatr olarak eitli askeri hastanelerde

alt. Trablusgarp, Balkan ve 1. Dnya Savalarna katld. 1919 yl 19 Maysnda Mustafa Kemal Paa ile Samsun'a kanlar arasnda yer ald. 1 Eyll 1920 gn Bak'de toplanan Dou Halklar Kurultay'na Ankara Hkmetinin temsilcisi olarak katld. Ortaeli olarak Varova'da grev yapt. TBMM'sinin 2, 3, 5, 6 62 ve 7. dnemlerinde Diyarbakr, 4. dnemde istanbul, 8. dnemde Elaz milletvekili seildi. 1927 ylnda Birinci Umumi Mfetti olarak atand. Bu grevi, 1932 ylna kadar srd. 1935 ylnda milletvekiliyken kinci Umumi Mfettilie atand. Emekli Dr. Albay, Umumi Mfetti, diplomat ve milletvekili brahim Tali Bey, 2 Ocak 1952 gn stanbul'da ld. bkz: Mehur Valiler, ileri bakanl Yay. Ank. 1969, s: 449, -nelin, H. Adnan, Nutuk'un inden, Yce Yay. s: 99, Aknal Dndar, Belge ve Resimlerle Dr. brahim Tali ngren, tarih ve Toplum, Nisan 1987, say 40, s: 22-23. (58) Dersim, s: 207-208, Bulut Faik, Belgelerle Dersim Raporlar, Yn Yay. 1991 st., s: 131-134. (59) Dersim, s: 206-211, Bulut, s: 131-139. (60) Dersim, s: 215, Bulut, s: 138. (61) Dersim, s: 218-219, Bulut, s: 139-141 .(62) Dersim, s: 216, Bulut, s: 139. (63) Korgeneral mer Halis Byktay, 1883 ylnda Erzincan'da dodu. 1905 ylnda Harp Okulu'nu bitirdikten sonra Trablusgarp, Balkan, 1. Dnya ve Kurtulu savalarna katld. 1924 ylnda Milli Savunma Bakanl Ordu Dairesi Bakanl, 1928'de Bakanlk Kara Mstear Yardmcl, 1929'da 3. Tmen Komutanlna atand. 1933 ylnda Genelkurmay Eitim Dairesi Bakanlna getirildi. 25 Aralk 1935 gn stanbul Komutanlnda grevliyken ld. bkz. Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademelerdeki Komutanlarn Biyografileri, Genelkurmay Bakanl Yay. Ankara, 1989, s: 242-243. (64) Dersim, s: 220-221, Bulut, s: 141-148. (65) Dersim, s: 189-190. (66) nn smet, Hatralar, 2. Kitap, Bilgi Yay, 1978, Ank. s: 269. 63 BE iileri Bakan kr Kaya, 1931 sonbaharnda blgede Umum Mfetti brahim Tali, Kazm, Osman ve Kenan Paalar ile incelemeler yaptktan sonra Babakanla 18.11.1931 gn raporunu sunmutu. kr Kaya, raporunda, Dersimlilerin ekiya basknlarndan ve soygunlardan yakndklarn anlatyordu: Dersimliler, sregelen tecavzlerden gittike daha ok mutazarrr olmaktadrlar. Dersim'e yakn olan muhitlerin kazan ve hayatlar Dersimlilerin ayaklar altnda her gn inenmektedir. Toplu byk etelerin ky basmas, srleri gtrmesi, mukavemet edenlerin ldrlmesi, yol kesmesi, son aylarda adi vakalar srasna gemitir. Dersim'e yakn yerlerdeki halk malndan ve canndan emin olmadklar gibi manevi cesaret ve mukavemetlerini de kaybetmi bulunuyorlar. Bu yakn enberin harici muhiti de cezasz kalan bu vakalarn tesiri altnda ziraat ve ticaret noktasndan maddeten mutazarrr ve manen muzdariptir. Dersim'in iinin arzettii manzara da bundan daha ac ve ackl deildir. Bir defa, Dersim, e-migezek, Pertek, Mazgirt ve Hozat kazalarndaki umumiyetle Trkler ve airet hayatn terk ederek F. 5 65 silahlar alnan iftiler tamamiyle Dersimlilerin nfuz ve tesiri altndadrlar. Devlete asker ve vergi veren bu halk cann ve maln korumak iin Kuzey ve Gney airetlerine vergi vermek mecburiyetlerinde olduklar gibi her gn de soyulmak ve ldrlmek tehlikesindedir-ler. Soygunlar pek oktur. ldrlenler de vardr. Kyden tarlasna gidemeyen veyahut ehire iltica eden kyller pek oktur. Dersim'in mtecaviz airetleri de birbirlerine kar hasm ve kskn vaziyettedir. Aralarnda atma, cinayet, hrszlk daimidir.

erde hkmet ve tekilat, zabtas, mahkemesi heyuladan ibarettir. Bu mekanizma hkmn, ancak silahsz ve itaat eden halk zerine etkili olabildiinden nfuz ve sultasn bunlar zerinde yrtmekte ve dadaki ekiyaya kar hkmet hibir emrini ve hkmn infaz edememektedir. Ters bir sonu olarak hkmet, halk nazarnda airetlerin ve onlarn aalarnn nfuzunu artrmaktadr. Dersim ii muntazam hkmet tekilatna ramen tamamiyle anariktir; d grnnde silahl, tekilatl hrszlar oca olmasdr. Bu ocak gn getike kzmakta ve etrafn yakmaktadr. Acil ve kati tedbir olarak bu ocak kati surette sndrl-mezse ate gnden gne sirayetini artrmaktadr. Yakn zamanlarda doacak sonu, etraftaki halkn gasp ve istismar sahalarna tabi olduklar aalarn hkm nfuzlarna girerek kle olmakla ve yahut biroklarnn hazrlad gibi evlerini, barklarn tark etmekte Dersimlilerin nfuz ve teca66 vz hudutlarnn artmas ve yahut da silah salayarak daha gerilerdeki silahsz ve itaatkar halka musallat olarak Dersim sisteminin genilemesi olacaktr. (67) Hedef, Dersim aalaryd. Dersim aalarnn en gls ve en etkilisi de Seyid Rza'yd. HEDEF: SEYD RIZA... Dersimli eyh Hasanan aireti kabile reisi Ocak slalesinden Seyid ibrahim'in olu Seyid Rza, yrede gnden gne etkinliini artrmaktayd. (68) Seyid Rza, Yukar Abbas Ua airetinin reisiydi. Seyid Rza, Tunceli Da eteklerindeki Adat kynde yaamaktayd. Seyid Rza, Hayderan, Kureyen, Yukar Abasan, Ferhadan, Kara Baliyan, Bahtirayan, Yusufan ve Kalan airetleri ile sk ibirlii iindeydi. (69) iileri Bakan kr Kaya, raporunda Seyid R-za'dan yaknmaktayd: Herbirinin ayr ayr ikayet ettikleri ahs Seyid Rza ile Hayderanl reisleri Kamer ve Hdr aalardr. Seyid Rza'nn gnden gne nfuz ve hkmn artrd biliniyor. Yama ve hrszlklarn en ok istifade ettii ve hkmet de en az ehemmiyet verdii iin dier airet aalar grnte onu tel-'in etmekte, fakat gerekte ona gpta eylemekte ve gittike nfuz ve stnlnn artmasn -istemeyerek de olsakabul etmektedir. 67 Arzettiim hal ve manzara ahslardan ziyade bir sistem ve o sisteme kar idaredeki ihmalin neticesidir. Bu vaziyeti douran sistem, airet hayat ve gelenekleridir. Bu sistemi muzur ve tehlikeli yapan sebep ise airetin silahl olmasdr. kr Kaya, Dersim airetlerinin 18-20 bin silah olduunu sylemektedir. Bu nedenle yaplacak ilk i silahlarntoplanmasdr. Silahlar toplanmadan Dersim slah edilemezdi. Silahlarn toplanmas da pek o kadar g deildi. kr Kaya, ilk ve ivedi nlem olarak silahlarn toplanmasn istiyordu, ikinci nlem, Airet aalarnn ve airet aas olabileceklerin Dersim'den uzaklatrlmas. nc nlem olarak da Dersim'de topraksz ve aalarn esiri kyllerin mahallen ve naklen topraklandrlmas nesrlyordu. Btn bu nlemler ancak ve ancak askeri bir harekat ile gerekleebilirdi. Bakan, bu harekat iin de bir tarih belirlemiti: 19-32 ylnn ilk elverili mevsimi. Bakan kr Kaya harekat iin yle bir plan da ngryordu: Kn yaklam olmasna ve taarruz ve tecavzlerin duraca muhakkak olmasna ramen Dersimlilerin taarruzuna urayan hari muhitteki Trkleri nmzdeki ilkbaharla yazn ilk aylarnda tecavzlerine kar mahfuz bulundurmak zaruridir. Bunun iin en messir tedbir ve are oralardaki sabit ve seyyar jandarma birliklerinin dier yerler68 den tasarruf edilerek takviyesi ve Trk kylerinden bir ksmnn silahlandrlmas ansa Boaz, Kemah Boaz ve emikezek'de eskiden olduu

gibi icap eden askeri kuvvetlerin ikamesidir. Asker ikamesi keyfiyeti, askeri hareket plan ile yapmak mmkndr. kr Kaya, Babakanla sunduu raporda dari slahat konusunda u nerileri sralamaktayd: 1 Halk topraa balamak (ksmen Dersim civarndaki ovalara indirmek), 2 dari tekilat yeniden dzenlemek, 3 Gnll, mefkureli ve iyi memurlar Der-sim'e tayin etmek yerli memurlar havaliden uzaklatrmak, 4 Adliye mekanizmasn mutlak suretle adilane ve seri bir suretle iletmek (Halk hkmet tekilatnn tahakkm vastasndan ibaret olmadn ve iyilik isteyen bir tekilat olduunu gz ile grmelidir.) 5 Yollar yapmak. L 6 Mektepler amak ve Trklk propagandas yapmak... >cJ Bakan kr Kaya, Dersim'in slah konusunda iki aamal bir plan yapmt. :!'";: Birinci yl, silah toplanacakt. Silah toplanmas iin nce bir ar yaplacak, silahn teslim edenlere herhangi bir yaptrm uygulanmayacak, silah saklayanlar cezalandrlacaklard. Askeri harekata balamadan nce Trkiye Cum-huriyeti'nin adil olduu, herkesin yasalara uyarak ziraat, ticaret ve sanat sahalarnda alabilecei, hk69 metin halka hibir zarar vermeyeceini, ancak silah bulundurulmasna izin verilmeyecei duyurulacakt. kinci aama, airet reislerinin tedibi, yani cezalandrlmalaryd. Bu, Dersim slahnn temelini oluturmaktayd. Airet Reisleri yerlerinde kaldka retici olmayacaklar ve tufeyli olarak yaayacaklardr. Bat illerine srlen aalar, orada baka trl yaamak zorunda kalacaklarndan ister istemez alacaklardr. Airet reislerinin basklarndan kurtulan halk meru kazan yollarna ynelecektir. Aalarn Bat illerine gnderilme karar gizli tutulmalyd. Bu aalar Bat illerine nasl srleceklerdi? Harekat balamadan reislerin elde edilmesi ve harekatn sonuna kadar rehine gibi muhafaza edilecei hakknda tebligat yaplmas lazmdr. Reisler, bir daha Dersim'e dnmeyecek ve kaamayacak surette Bat illerine yerletirilip Der-sim'den uzaklatrlmaldrlar. Reisler, aileleri, akrabalar ve reis olma yeteneinde bulunanlar, teden beri reislerin apulculuk aletleri olan ahslar hemen Dersim'den uzaklatrlmaldrlar... Dersim'de aalar vergi de vermiyorlard. Ne vergi veriyorlard, ne askere gidiyorlard! Silah toplanrken asker kaak!iri da yakalanmal ve Bat illerinde askerlik grevk ini yapmak zere askere alnmalydlar. Kuzey Dersim, ok sarp ve yolsuzdur. zellikle k mevsiminde buralara ulamak olanakszd. Devlet 70 hizmetlerinin Kuzey Dersim'e gtrme olana yoktur, bu nedenle Kuzey Dersim halknn baka yerlere yerletirilmesi yararldr. ileri bakan kr Kaya, Kuzey Dersim'in apulcu yuvas olduu kansndayd. Bu apulcu yuvasnn datlmas iin Halen hkmete kar kstah vaziyetini muhafaza eden Yukar Abbas Ua Reisi Seyid Rza ile Hayderan Aireti reisleri Hdr ve Kamer Aalar bata olmak zere yre halk Bat illerine yerletirilmelidir. Dersim'de yerleme blgeleri birbirinden ok uzaktadr. Kyler birbirinden ok uzaa kurulmutur. Bu durum, hkmet kuvvetlerinin yredeki denetimini gletirmektedir. Bakan kr Kaya, mnferit binalar birer ekiya yatadr diye dnyordu. 0 halde, geit ve boazlarda bulunan kylerin yklmas ve bu kylerin hkmet denetimine yakn kylerle birletirilmelidir. Dersim'e hkmetin siyasetini kavrayacak yeni memurlar atanmaldr. Bu memurlar, hkmetin apulcu ve mtecavizlere kar amansz ve halka kar da sevecen bir

kurulu olduu kansn yerletireceklerdir. Yerli memurlar, Dersimlilerin casuslardr. Bunlar deitirilmeli, yerlerine, nitelikteki memurlar atanmaldr. Bu nlemler alndktan sonra ikinci yl u nlemlere bavurulmaldr. 1 Harekat yapan askeri birliklerin yerlerine dndkten sonra Dersim'de kurulacak sabit jandarma birlii dnda ayrca gezici jandarma birlii kurulmaldr. 71 2 Birinci yldaki silah aramasndan sonra ikinci ylda da silah yoklamas yaplmas yararldr. Dersimli silahn geim arac olarak kullanr. Silah elinden alnd gn almak zorunda kalacaktr. 3 Dersim'deki idari ve adli memurlarn ilemleri iin bir murakabe tekilat kurulmal (Hozat'ta bir vali yardmcl bulunmas yararl olur). 4 Dersimli geim derdinden kurtulduu gn ekyal da kendiliinden terkeder. Dersimli retici hale getirildikten sonra Dersim ii kknden halledilmi olur. Bu maksatla Dersim'in iinde zi-raate elverili arazi bulunmaktadr. Dersimlilere ait arazi yasalara saygl ve yoksul Dersimlilere datlmal, ziraat tevik edilmeli ve bu maksatla Der-simliye kredi verilmeli veya dorudan doruya yardm edilmelidir. Bir ksm fakir Dersimlilerin de Malatya ve Elaz'daki metruk araziye yerletirilmeleri faydal neticeler verebilir. Bunlara, arazi, ift, hayvan, tohumluk ve ev vermek lazmdr. Elaz ve emikezek kylerine yerletirilen Dersimli-ler, bugn retici hale gelmilerdir. Dersimliye yalnz toprak vermek maksad temin edemez. ift hayvan, ziraat aleti ve tohumluk gibi ihtiyalarn da temin etmek lazmdr. Bunun iin msait artlarla para bulabilmeli ve lazm olan vastalar verilmelidir. Bunlar yapldktan sonra baka ne gibi nlemler alnmalyd? ileri Bakan kr Kaya'nn Babakan ismet Paaya yazd raporda; Dersim'de alacak okullarla gelecein Dersimlileri bugnden daha me72 deni, yumuak hale getirmek ve Trkle yaklatrmak ve kendilerinin aslen Trk olduklarn retmek gerekir. Okullar vastasyla Trk dili Dersim'de temin edilmelidir. Bu maksatla balangta, Plmr, Mazgirt ve Hozat'ta birer okul amak ve buralara inanl retmenler atamak gerekmektedir deniyordu. Okul ve yollarla birlikte Dersim'e salk hizmetleri de gtrlmeliydi. nc yl, yol inaatlarna ara vermeksizin devam edilmeli, ekonomik gelimelere arlk verilmelidir. Harekat ncesinde sivil kaymakamlar yerine subaylar atanmal, tatbikatlar, Dersim'in iinde yaplmal, bu arada Dersimlilerin snacaklar maralar saptanmal, yerli memurlar hemen uzaklatrlmal, airetlerin dayanmalarn gevetecek nlemlere bavurulmaldr. kr Kaya'nn nemle zerinde durduu konulardan biri de istihbaratt. Dersim'i iinden tanmak silah, nfus, erzak, hayvan vaziyetinin tetkiki airetlerin birbirleriyle mnasebetini ve temayllerini tetkik, bu maksatla emin muhbirler istihdam iin gerekenler yaplmalyd. ileri Bakan kr Kaya'nn Bat illerine srlmelerini istedii aalar belirlenmiti. Bu aalar ve gnderilecekleri il ve ileler rapora ek olarak sunulmutu. Bu listede 347 ailenin ad yer almt. Kimlerdi bu aalar ve airetler? (70) 73 Tekirda iline 76, Edirne iline 38, Krklareli'ne 56, Balkesir'e 65, Manisa'ya 73, zmir'e 34 aile olmak zere 347 aile iin srgn karar alnmt. Bu 347 aile, 3470 kiiden oluuyordu. Bu srgnler iin 300 bin Trk liras denek ayrlmt. (71) 74 (67) Dersim, a.g.y. s: 228-234, Bulut, s: 148-162. (68) Dersimi Nuri, Dersim Tarihi, s: 291. (69) Paa, Kadri Cemal, a.g.y., s: 153 (70) ileri Bakanlnca Dersim'den srlecek listesine alnan aalar ile bu aalarn srgn yerleri yle:

Lain aireti reisleri Hakim olu Yusuf, brahim, Hseyin Havlo, Mogomutlu Rza, Haydar, Hasan, Topal Yusuf Krklareli'ne. Aa Karaball aireti reisleri Kangozade Mehmet, Ali oullar Veysi, Murtazazade smail Aa, Mikailzade Koaa ve oullan Hzr ve Sleyman, Yeil Aa, Temur Aa oullan Yusuf, Hasan, Adil, Ko aann kardeleri Vels, Seyit Han, brahim, Hseyn, Sabri Cemil, Lleburgaz'a. Yukar Karaball aireti reisi Hseyin Aa olu Mehmet Bandrma'ya... ksor aireti reisleri adilli Seyid Rza ve Topal Hamdi Krklareli'ne... Ferhat Ua Aireti reisleri Kahramanzade Diyap Aaoullan Vali, Sleyman, Hseyin, Mahmut, Cemit Zenci (olu Doan), Kahramanzade Seyit Han, Haviell Kk Aa olu Mahmut, Ani Hatun olu smail, ncik Aa, A-lier Aazade Kengo, Sleyman Aaolu smail aa, Manisa'ya... Gilabi Aireti'nden brahimzade Hseyin, Gona Hasan Aa, Gelap ve Haydar aalar, Kolik aireti, Muhtar Aa ve Sleyman Efendi, Kogiri Aireti Alian Bey, Haydar Bey, ad olu Paa Aa, Hasan Aa, Sleyman Aa, Zeynel Aa, Aa olu Memeli Aa, Tekirda'a, Krganl Aireti'nden ad olu Sleyman, Memeli Aa Tekirda'a... 75 Aa Abbas Ua Aireti, Zeynozade Mustafa Mei oullan brahim Aa, torunu Ahmet, Zeynel Aa'nn yeeni Mustafa, oullan Yusuf Ali, Hseyin, Ebubekir Beyler, Kk Aa'nn oullan smail, Alan, eski milletvekili Mio Mustafa, Ko Aa Bergama'ya... Bozukanl Keel Ua Aireti, Munzur Aa, Pir olu Yusuf Efendi, Ali evki Efendi, Munzurzade Nuri, Liko, Seyid Mahli, Saytcan Aa, Munzurzade Ali Aa, Seyid smail, ah Cihan, Pir Hasan Aa, Veli Aa, Kahramanzade Mehmet Aa, Hayr olu Eyp Aa, Hayrabolu!ya... Birmanl Aireti reisi Hilorik Hseyin Aa, Akhisar'a, Balua Aireti reisi Paa tem ur, Seycan, Eyp Aa, Seyit Han, Hr olu Eyp Aa Akhisar'a, Asuranl Aireti Reisi brahim Aa, Akhisar'a... Yukar Abbas Ua reisi Seyit Rza, Krkavakl Seyit Ali olu Hseyin, Seyid Aa, Seyid Rza'nn oullan, Baba, brahim, Seyid Hasan Hseyin, Hamanh Airet reisi Sleyman Efendi Akhisar'a... Perihan Aireti reisi Hayr oullan Bandrma'ya, Beyit Ua aireti reisi Sleymanolu Zeynel, Sol Hasanl Mahmut, Hasan, Hseyin Aa, Kerim olu Ali, Molla Meh-metzade Dursun Efendi, smailzade Zeynel, Sleymanolu Halil, Zeynel'in kardei Hasan, Aslanl Ua Aireti reisi Plrl Seyid, Hseyin Aa, Hafidi Aa, Gedikli Koluca kabile reisi Hasan Meko, Mest Ua Reisi Nur Ali Salihli'ye, Bezgevir ve Bazgar airetleri reisleri Topuzolu brahim, Sleyman ve Mahmut, Krklareli, Topuz Aireti reisleri Aliar Aazade Veli Dolu, Vilo olu Mehmet Aa, Kara Ali olu Kego Aa Kean'a... Ko Ua Aireti emikezek Reisleri, Hezeride Kopu, Hezeride Dursun Ali, Ab-dkte Ahmet olu Aa, Birade Hseyin Aa, Hozat Reisleri Kozluca'da... Kr Seyid Han, Maksut olu dare nam ile brahim, Timur olu Hseyin, Kerim olu Beko, Mahmut Seyid Ali Aa, dare brahim'in olu Seyit Han, Balkesir'in Balya ilesine, Maksut Ua Aireti Reisi Kasm olu Munzur Aa, Aydn, Mustafa, Sleyman, Mahmut, Kahra76 man, Abas Aalar, Ferhat Ua Reisi Aydn olu Kahraman, Bazik Ua Reisi Abdal Hdr, Turgutlu'ya, Resik Ua Aireti Reisi Oshihte Zeynal Aa, Kamil Aa'nn olu Halil brahim, Abbas olu Abbas, am Ua aireti reisleri, eyh Hasan, Nuri Aa, Karakata Sleyman avu, Lilo Aa, Ali brahim, eyh Cihan, Munzur olu bi, Babaeski'ye... Karsanh Airetinden Ali, Hasan, Murtaza Aalar, Hakesli Keko, Yertal olu Ali Aa, Mehmet Onba, ler-maml Musa Aa, kardeleri brahim ve Ali Aalar, Uzunkpr'ye, Selaml Airetinden Plmrde Dursun Aa'nn oullan Hasan, Musa Aalar, Nazimiye ve evre Sof mezrasndan Rza Efendi ile kardeleri Fazl, Resul, Amcazadeleri Ali ve Sleyman, Ahmet Aazade Resul Efendi Bayndr'a, Botanh Airetinden Ahmet, Orumlu Yusuf, Ke-labi Ao, Torunu Mehmet Haydar ve Ahan Aa, Uzunkpr'ye, Zerkanl Airetinden Plmr'de Mustafa, Babaeski'ye, erikli Airetinden eyh Hseyin Beyzade Mustafa Ve Hasan Beyler, orlu'ya, Yusufanl Airetinden Hseyin, Mehmet ve Kamer Aalar, Hseyin Aann olu Keo,

Pete Zano Aa, Murtaza olu Mehmet, zoli Airetinden Gedikolu Mehmet, Yusuf, Aziz, Riitte Hakk Efendi, Bey-hanl Airetinden Mir Seyitli Hasan Kean'a... Ksmorlu Airetinden Hasan Efendi, Sr Ua Airetinden Hasan, Srzade Ayup Aa, Gllabizade Timur Aa, yeenleri, smail, Hasan Aalar, Haydarzade Hao Mdr Aa, Maykiritli Gebanllar Reisi Hasan Aa, orum-'a... Haydaranh Aireti Reisleri Bnekte Ahmet Aa olu Kamer, Hzr Hocan Kynde Ali olu Hzr, Umum Reisleri Kelman Hseyin, amcaoullan Hseyin, Musa, Sleyman, Ali, Sleyman kabilesi reisi Rostakl Kemer Aa, Su-surluk'a... eyh Mehmetli - Modanl Aireti Reisleri Hito Kynde Hzr, Nur olu Ali, Bako, Nazimiye'nin Yukar Ha-rik'te Keko, Harikli Kihto oullan Kamer, Hseyin, Kean'a, Hormekli - Horik Aireti Reisleri, Mehmet Efendi, S77 leyman, Mustafa, Pertal-Battal Aa, Giverikli Sleyman Aa, oullan Bertal, Ali, Hasan, Sleyman Aa'nn kardeleri, Beral Efendi, Hseyin, Hasan, Sleyman ve Ali Aalar, Malkara'ya, Demadanl Aireti Reisleri Kemer, Cebrail, Hasan ve Cibozer, Bandrma'ya, Zerkanik Aireti Reisi TimkinAa, Malkara'ya, Pilvenk Aireti Reisleri Zilanl Sleyman, kardei Hasan, Ko olu Hac Mustafa, Halifanl Reisi Se-yid ibrahim olu Sleyman Malkara'ya, Beritanl Aireti Reisleri ibrahim, Zlfi Paa, Ali Aa, Seyhan Aireti Reisleri Hseyin Seyid Aa, Ciki Ali Kiro, Kula'ya, Kodan Aireti Reisleri Hasan Efendi ve Dilo Kiro Alaehir'e, Bala-banl Aireti Reisleri Halil Aazade Paso, Mehmet ve Kamer Aalar, orlu'ya... Dervi Cemal evlad Airet Reisi Erzurumlu eyho-zade, Ali Abbas Evlad Aireti Reisleri Kitinli Aadede ve Terlikuklu Ali Aa Alaehir'e, adilli Aireti Reisleri, Oho Aas Necip Aazade Hasan Aa, Umum Reis Mustafa Aa, Mehmet Efendi, Adil Bey, Rfat Hseyin Aa, Zlfi, Mehmet Efendi oullar Seyid ve Ali, Bandrma'ya, Kaz Aireti Reisi Osman bey, Krklareli, Garanson Aireti'nden Hac Didi Bey, Garabas Aireti'nden Abdal Aa, Sultan Munzur Aireti'nden Seyid olu Sleyman, Seyid Emin, Baba Mansur Aireti Reisleri, Mazgirtli Seyit ve Plmrl Seyid ismail, Avucan Aireti Reisleri kababall Seyid Hdr, Seyit ismail, demi'e... Kureyanl Aireti, Ali avuun Hasan Efendi, Seyit Mahmut Mahalla Aa, Dervi ibrahim, Zeynel avuaro, Seydo Ali, Aa, Havr Kynden Rehber, Kresipi Kynden Keki Ali, Bert Trmekte Hasan Efendi, Tarda kynde Dibo Aa, Kii'nin Sitir Kynde Casus brahim, Nazimiye'de Renan Kynde Hamd, Glik Kynde Hasan, eyh Mahmut avu, Zine Kynde Aligah, Kalman Kynde Sleyman, amuret Kynde Zeynel Aa, Kii'nin Sis Kynde ibrahim Aa, Saray'a... kranl Aireti Reisi Ali Aa Uzunkpr'ye, eyh Mehmet Dede Evlad Aireti'nden Doan Dede evlad, 78 Pir Sultan Evlad Aireti, Sebelanl Aireti Reisleri Mustafa ve Rza Aalar ile Hsn Bey, Alaehir'e, Cibranh Aireti'nden eyh Said'in kaynbiraderi Ahmet bey, Krkla-reli'ne, Abdalanl Aireti'nden Plmrl Nur olu Mustafa ve Tercanda Laz Hseyin Efendi Balya'ya... Arilli Aireti Reisleri, Kirili Yusuf Aa, kardeleri, smail, Hseyin, Ferhat, amcazadeleri, Alk-Muhik, Trk Mehmet Aa torunu Hseyin Aa olu Yusuf Aa, Mahdu-dan kabilesi reisi Ramazanl Dursun Aa, ekolan Kabilesi reisleri, Nazimiyeli Hseyin, Mire aa, Dirizli smail, Nazimiye'de Battal olu Musa, Kekovaroda Keko, Ferha-dan Reisi Diyikli Deli olu Hseyin, Balkesir'e... Hiranl Aireti Reisleri Mustafa, Mehmet Ali, Hseyin, Kiriniste Mustafa Aalar, bi Mahmut Kynde M. Ali, Sindam Kynde Ali, Dest olu Mehmet Aa, Polan Kynde Hseyin Efendi Pnarhisar'a, Btikanh Aireti'nden Hseyin Aazade ibrahim, Zeynel ve Ali Aalar Kula'ya, ambelli Aireti'nden Hasan Aa Uzunkpr'ye, Badilli Aireti'nden Mahmut ve Abdurrahman Beyler, Pnarhisar'a, Biles Aireti'nden Milli Halil Bey, Veli Bey, Pnarhisar'a, Kubanl Aireti'nden Muti, Mala Aireti'nden Mola Ahmet, Yeli Aireti'nden skender Aa, Vize'ye, Sertlik Aireti'nden Necip Efendi, Akhisar'a, Kumsur Aireti'nden Resul Aa, Pu-Puhar Aireti'nden Hasan aa Vize'ye, Az Aireti'nden Mehmet aa, Atmal Aireti'nden Battal olu Mehmet Efendi, Akhisar'a, Hitsor Aireti'nden Kah raman Bey, Eref Aireti'nden Mehmet Aa, Harun Aireti'nden Mehmet aa, Vize'ye, Sinamilli Aireti'nden Hac Hasan Aa Malkara'ya, Malhas-Al Hasan Aireti'nden

bil Aa, Bulyan Aireti'nden yores ve Hasan Aalar Malkara'ya; bkz. Dersim, ek s: 1-14. ' (71) Dersim, s: 15-19. 79 ALTI 1932 ylndaki bu almalarn ilk rn skan Kanunuydu. skan Kanunu, 1932 yl 27 Nisan gn Bakanlar Kurulu'nca grlm, 2 Mays 1932 gn de TBMM'ne sunulmutu. (72) Yasa'mn TBMM'inden kmas iin iki yl beklenmiti. Yasa'nn ilk maddesi yleydi: Trkiye'de Trk kltrne ballk dolaysyle nfus oturu ve yaylnn bu kanuna uygun olarak cra Vekillerince yaplacak bir programa gre dzeltilmesi Dahiliye Vekilliine verilmitir. Yasa, ikinci maddesiyle Trkiye'yi blgeye ayrmaktayd. 1 numaral mntkalar: Trk kltrl nfusun artrlmas istenen yerler. 2 numaral mntkalar: Trk kltrne temsili istenen nfusun nakli ve yerletirilmesine ayrlan yerler. 3 numaral mntkalar: Yer, salk, ekonomi, kltr, siyaset, askerlik ve gvenlik nedeniyle boaltlmas istenen ve yerlemesi ve oturulmas yasak edilen yerler. F. 6 81 4 Temmuz 1927 tarihinde karlan Baz Ehasn ark Mntkasndan Garp Vilayetlerine Nakillerine Dair Kanun ile Diyarbakr ve Ar evresinden 1400 kii Bat illerine srlmt. Yasa gerekesinde Babakan smet Paa, Cumhuriyet dneminde hkmet iinde hkmet eklinde icray hkm ve bu yzden menfaat temin eden mtegallibe diye tanmlad bu kiiler, yerlerinden alnp bat illerine srlmedike aydnlanma ve ilerleme olmayacan yazmt. (73) 1927 ylndaki srgnden sonra Iskan Kanunu ile daha byk bir srgn listesi hazrlanyordu. GEREKE... Iskan Kanunu tasarsnn sunulu gerekesinde, Cihan tarihinde byk muhaceret sellerini ve akntlar yapanlarn banda Trkler ve Turani kavimler olduu ileri srlmekte ve Osmanl mparatorluu zamannda Trk'n temsil ve gelime gcnn Orhan Gazi'nin koyduu esaslara ve Fatih yasalarna gre kurulan idari rgtlerle devirme usulnden feodal rejimden arazinin ele geirilme usul ve bu arazinin kullanm eklini dzenleyen kurallardan da mparatorluunun yayld lkelerde asl unsuru olan Trk' hakim klmaya ve evresini Trkletirmeye ve geni snrlarda u beylerinin dirlik sahibi sipahilerin yurtluk ve ocaklk sahibi Trk aile zmrelerinin tmar ve zeamet erbabnn etrafnda Trk kolonilerin vcut bulmasn salad anlatlmaktadr. 82 Gerekede, Hilafetin Osmanllara gemesinden sonra mslmanln, fetih yolu ile ele geirilen lkelerde Trkln temsiline engel olduu, Kanuni Sleyman'n kard yasalarla islam dinine bal olan fakat Trk kltrn benimsemi zmre ve airetlerin eski zeamet rgtnde baz deiiklikler ve muvaa-zal ekillerle zellikler ve ayrcalklar tannd, hatta bu ayrcalklarn airet reislerine, beylerine verilmekle kalnmayp voyvodalar da kapsad, bu ayrcalklarn Osmanl imparatorluunun dalmasna kadar srd, tasfiyelerinin sonulandrlamad anlatlyordu. (74) Gerekeye gre, 17. yzyldan sonraki yenilgilerden sonra Osmanl mparatorluunun snrlar daraldka yabanc egemenliinde yaamak istemeyen Trkler, igalci devletlerin izledikleri siyasetler yznden memleketlerini terkederek yzyldan beri g etmektedir. Bu gmenler ne durumdadr? eitli yerlerden g eden ve eitli dil ve iveleri konuan muhacirlerin nerelere ve nasl yerletirildikleri ve ne dereceye kadar Trk birliine vasl olabildii bunlarn bu gne kadar aramzda yaayan kuaklarndan ve onlarn torunlarndan anlalr. Gerekede daha sonra Tanzimat dneminde yapay bir Osmanllk yaratldn, dini ve emperyalist saltanatn bnyesinin de aslnda milli temsil siyaseti ne de aykr dt, imparatorluun, birbirleriyle badamayan unsurlarn yan

yana bulunmalarna ve bu topluluklarn kendi aralarndaki elikilerin srmesine baland anlatlyordu: 83 Onun iin eitli ktalardan gelen muhacir unsurlar, hane hane Trk kasaba ve kyleri iine datlarak eritip temsil edilmeleri amac hibir zaman gdlmezdi. eitli illere gelen bu halk blok halinde mstakil ky ve mahalle oluturmak zere yerli Trklerin arasna bir ihtilaf unsuru olarak katlrd. Bunlar yllarca kendi dillerini konutular. Btn Osmanl devrinde Trkeyi ana dil olarak benimseyemediler. Trk rkna ve kltrne bal gmenler bile blok halinde ayr yerletirilmek yznden rkdalarna btn Osmanl devrinde snamadlar, gittiler. Osmanl mparatorluu gmen sorunu ile ilk kez ne zaman ilgilenmitir? Bavekalet vekili Dr. Refik Saydam imzasn tayan gerekeye gre, Osmanl mparatorluu ilk kez bu konuyla Krm Sava sonrasnda ilgilenmitir? Trk yrkleri, kendilerine zg treleri, ilkeleri ve retim biimleriyle Osmanl zamannda bir kalem vergiden baka hibir mana ifade etmeyen anlalmaz bir alem olarak kendi kendilerine yaadlar. Osmanl ynetimi airetler iin de zel bir siyaset izledi. Neydi bu siyaset? OSMANLI'DAN CUMHURYETE... Gerekede bu siyaset yle anlatlmaktayd: (75) Airetleri, kendi hallerine brakmak, hatta reisler ve aalarn airet zerindeki nfuzlarn artrmak ve onlar, aalar ve beyler aracl ile Hk84 mete balamak, gerek birbirleriyle gerek yerleen halk ve aralarndaki uyumazlk ve elikileri besleyerek ve srdrmek mutlak ynetimin balca siyasetiydi. Eski ve yeni Osmanl ynetiminin btn yasalar, fermanlar ve fetvalar, airet aal, beylii, tpk aramzda bir komn idaresi zerklii ve belediye bakanl eklinde grm ve tanmtr. Merutiyetin ilanndan ve Balkan Sava'ndan sonra ileri Bakanl'na bal gmenlerin ynetiminin faaliyetleri artt. 1914 ylnda airetlerin ynetimi de gmenlerin ynetimi kapsam iine alnd. Balkan Sava ve Birinci Dnya Savanda igal edilen memleket halkndan g eden ya da snanlarn barndrlmas iin gn gnne ivedi nlemler almak zorunluluu devlete esasl bir yerletirme siyaseti izlemesine olanak vermedi. Lozan Bar Anlamas ve Cumhuriyetin kurulmasndan sonra, muhacir, mbadil, mlteci ve harikzade binlerce halkn ynetim, yedirip iirme, barndrma, yerletirme zorunluluklar karsnda kurulan Mbadele, mar ve skan Bakanl, sonradan skan Mdiriyeti geirmi olduklar felaketlerle, eitli sfat ve adlar tayan bu yurttalara nce aileleriyle birlikte hayatlarn koruyacak nlemlere yardm etmek ve sonra da zarar ve ziyanlarn bir dereceye kadar giderecek yasal gerekleri uygulamak yolunda yllarca urat ve sekiz yl sren mbadele, tefviz, temlik ilerinin sonulanmas iin geen yl TBMM'nin kabul edilen 1171 sayl yasann uygulanmas ile bu ilerin kesin olarak zlmesi, bir yllk zaman ald. (76) 85 Yasa tasarsnn gerekesinde Hkmetin dokuz yl iinde Trk nfusunun kemiyet ve keyfiyete inkiaflandrmaya ynelik nfus siyaseti izledii anlatlmakta ve baz illerde kilometre bana en az 2, en ok 147 kiinin dt, lke apnda ise kilometre bana 18 kiinin dt belirtilerek yasann ne amala karld yle aklanmaktadr: Milli retimi artrmak ve kymetlendirmek iin mevcut nfuzumuzu hem dardan gelecek rk-dalarmzla artrmaya, hem de ierde reyip tre-mek imkannn kalmad dar gelirli evrelerden kurtararak arazileri geni yerlerde rk kuvvetlendirecek ve iktisad, refah artracak sahalara nakledecek, vatandalar arasnda fazla dourganlk ve salk koullar uygunsuz olan yerlerden elverili yerlere kaldrarak nfus ktleleri arasnda lmlerin azalmasyla ve topraksz halkn toprak edinme-siyle gelimeye ihtiya vardr. Tasarda yrkler ve airetlerden ve yurttalara verilecek topraklardan sz ediliyor.

Yasann tek amac Krt rk ile ilgili geni kapsaml bir eritme plann uygulamaya koymak deildir. Yasa bir deil birka amala karlmtr. Amalardan biri yurt dndan gelen gmenlerin Trkiye'nin hangi blgelerine yerletirilecekleri; dieri ise ingene, yrk ve airetlerin yerletirilmeleri ile ilgilidir. Yasa, airetlere hkmi ahsiyet tannmayaca, airetlere o gne kadar verilmi btn ayrcalklar kaldrmay amalyor. Bu genel bir hkmdr ve Krt feodalitesini hedef almaktadr. 86 Yasann Dersim yresindeki kargaadan sorumlu tutulan Alevi - Krt airetleri ile ilgili amac da Devletin airet ayrcalklarna kar ald tavr ile ana dili Trke olmayan nfus birikimlerinin meni ve mevcutlarnn datlmas ve bu suretle milli birliin korunmas olarak aklanyor. ARET AYRICALIKLARI KALDIRILIYOR... Yasa'nn airetler ile ilgili 10. maddesi yleydi: A Kanun, airetlere hkmi ahsiyet tanmaz. Bu hususta herhangi bir hkm, vesika ve ilama mstenit de olsa tannm haklar kaldrlmtr. Airet reislii, beylii, aal ve eyhlii ve bunlarn herhangi bir vesikaya veya grg ve grenee mstenit her trl tekilat ve taazzuflar kaldrlmtr. B Bu kanunun yaynndan nce herhangi bir hkm veya vesika ile veya rf ve adet ile airetlerin ahsiyetlerine ve onlara izafetle reis, bey, aa ve eyhlerine ait olarak tannm, kaytl, kaytsz btn gayrimenkuller devlete geer. Bu kanun hkmlerine ve Devlete tutulan usullere gre bu gayrimenkuller, muhacirlere, mltecilere, gebelere, naklolaniara, topraksz ve az toprakl iftilere datlp tapuya balanr. Bu gayrimenkullerin aidiyeti tapu sicillerindeki kaytlara gre tesbit olunur. Tapu sicilindeki aidiyete dair bir kayt yoksa veyahut kaytlar yalnz ahslar namna olup da halk arasnda bunlarn airete ait olduu syleniyor ve airet fertleri de gayrimenkullerden baka87 sna sahip bulunmuyorlarsa aidiyet, tahkikat zerine o yerin idare heyeti karar ile hallolunur. dare heyetlerinin valilerce onanan kararlar kesindir. C Bu kanunun yaynndan nce airete reislik, beylik, aalk, eyhlik yapm olanlar ve yapmak istiyenleri ve snrlar boyunda oturmasnda emniyet ve asayi bakmndan mahzurlu bulunanlar, aileleriyle birlikte, mnasip yerlere naklettirip yerletirmeye Bakanlar Kurulu karar ile ileri Bakan yetkilidir. Trk tebaasndan olup da Trk kltrne bal bulunmayan airet fertlerinin dank olarak 2 numaral mntkalara, Trk tabiyetli ve Trk kltrl gebe airetlerin fertlerini salk ve yaama koullar elverili yerlere nakledip yerletirmeye, Trk tebaas olmayan ve Trk kltrne bal bulunmayan gebe airetlerin fertlerini gereklere gre Trkiye dna karmaya ileri Bakan yetkilidir. Airet aalarnn ellerinden topraklarn alp yoksul kyllere datmak bir toprak devrimidir! (77) Bu yasa, hi kuku yok, anti-demokratiktir, ancak, topraksz kyller zerindeki aa ve bey bask-sn kaldrmay amalad iin devrimci izler tamaktadr. Trkiye'de topraksz kyllere toprak datma konusu 1930lu yllardan beri hep gndemdedir. Gndemde olan bu konu, srekli olarak toprak aalarnn direnci ile karlam, bu yzden topraksz kyllere toprak datacak geni kapsaml bir yasa kmam, karlmamtr. 88 1934 ylnda kr Kaya tarafndan hazrlatlan yasa tasla hem Tarm Bakanl hem Dantay tarafndan geri evrilmiti. (78) Atatrk, 1936 ylnda TBMM al konumasnda toprak reformu yaplmas gereine deinmi, Atatrk'n bu isteine karn bu konuda bir yasa hazrlanp sunulmamtr. Ayn yllarda ismet inn batak toprak aalarnn kklerini kazyacam demi ancak yine de yoksul kyllere toprak datan bir yasa kmamtr.

Bu dnemde toprak reformu iin atlan en nemli adm, 1924 Anayasasnn 74. maddesini deitirerek kamulatrmada bedelin saptanmas iin zel bir yasa karlmasnn kabul edilmesiydi. 1937 ylnda Celal Bayar Hkmetinin programna alnan (79) toprak reformu iin 1945 yl beklenecek, 1945 ylnda TBBM gndemine gelen iftiyi Topraklandrma Yasas'na muhalefet edenler, Demokrat Par-ti'yi kuracaklard. Yasa'nn hangi amala karldn anlayabilmek iin skan Kanunu Muvakkat Encmen in gerekesine de gz atmak yararl olur. AMA ARET EGEMENLN KIRARAK TRK BRLN SALAMAK Doudan balayan byk aknla Batya doru Trk soyunun yayl btn dnya iin ei bulunmaz bir iyilik olmutur diye balayan Encmen gerekesinde, Trklerin uygarlk tarihinde nemli bir yer tuttuu, abuk redii ve reyince de ateli lk 89 eri olarak uygarlk sat vgl ve edebi szcklerle aklanmakta, Yrk ve Trkmenlerin katksz Trk olduklar, Osmanl devrinde bu Yrk ve Trkmenlerin babo klak ve yaylalarda braklp, Trk varl iinde benliklerinin eritilmedii, Osmanl Impa-ratorluu'nun gtt mmetilik siyaseti nin Trk varlnda toplanmas gereken kltrl ve lkl yurttalar deil her inanta bulunmas istenen deiik dilli ve deiik lkl insanlar istedii anlatlmakta, bu siyaset eletirilmektedir. (80) Gerekeye gre ama, yurt dndan gelecek Trk soyundaki gmenleri eksiksiz Trk varlna katmaktadr. Lozan Anlamas'ndan sonra Trkiye'ye getirilip yerletirilen soydalar ile ilgili yararl yasalar ve ynetmelikler karlmtr. Yurt dnda kalm yurttalar anayurda getirip yerletirmek iin yeni bir yasa karlmas gerekmitir. 762 bin 736 kilometre karelik topraa bu insanlar nasl yerletirilecektir? Yurdumuzun yle byle te biri dalk ve orak olup te ikisi iftilie elverilidir. Verim kabiliyeti de her yerde bir deildir. Her yerde bir olmamakla beraber, nfus younluu da verim kabiliyetine gre meydana gelmemitir. yleyse ne yapmal? Yaplacak i, verimli topraklarn altn stn ilemek, kurulmu ve kurulacak kent, ile ve kyleri birbirine balayacak yollar yapmaktr. Trkler, Osmanl dneminde sknt ekmilerdi. Trkiye Cumhuriyeti, btn olgunluunu Trk varlndan alarak onun dnda nibir ey grmemek zere benliini milletine dayamaktadr. 90 Trkiye Cumhuriyeti de ancak gnl ve kafa birliini gz nne alarak bir soyun tek ocuu sayd Trkln i ve d glerini biletip ykselterek her eyi ancak bu byk Trk'e balamay kendisine lk ve ama yapmtr. Bu yasa yalnzca yurt dndan gmen getirtmek iin mi karlmt? Gerekeye gre, hayr. Gerekede, Trkiye iinde de teden beri Trk kltrne uzak kalm olanlarn lkede yerletirilerek bunlara Trk kltrn benimsetmek de devletin grevi olduu kaydedilerek u grlere yer veriliyor: Trk bayrana gnl balamken Trk yurttaln, yasann onlara verdii her trl haklar kullanmakta olanlar Trkiye Cumhuriyeti uygun gremezdi. Bunun iindir ki, bu gibilerin Trk kltrnde erimek ve onlar Trk olduklar iin daha salam yurda balamak yollarn da yasa gstermitir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nde Trk'm diyen herkesin bu Trkl devlet iin ak olmaldr. Encmene gre yasann amac gerek yurt dndan gelen dank trkleri toplayarak bu gebe yaamna son vermek ve gerekse yurt iindeki Trk kltrne yabanc kalm olanlar Trk byk benliinde yerletirip eriterek bir karde ve yurtta varl yaratmak tr. 91 (72) T. C. Bavekalet Muamelat Mdrlnn 2.5.1932 gn ve 6/1120 sayl yazs, TBMM Zabt Ceridesi, Devre IV. tima 3, cild 23, sra no: 189, s: 1-4, Yasa iin ayrca bkz. Dutur, 3. Tertip, cilt 15, Terinisani 1933, Terinievvel 1934, s: 1156-1175, Beiki smail, Krtlerin Mecburi skan, Komal Yay, 1977 st. s: 155.

(73) TBMM Zabt Ceridesi 18.6.1927, : 76, C: 1, s: 153. (74) Osmanl mparatorluu'nda trl toprak mlkiyeti vard. Mlkiyeti zel kiilerde olan toprak, vakf mlkiyeti ve miri arazi ad verilen devlet topraklar. Devlet, kendi mlkiyetindeki topra iletmek zere sipahi- ad verilen memurlara brakr. Sipahiler, devletin kendisine ilemek zere brakt topraklar kyllere kiralar, bu kyllerden devlet adna vergi alrlard. Devlet, sipahi ve reaya ad verilen kyller arasndaki bu ilikilere dirlik sistemi ad verilirdi. Dirlikler, gelir durumuna gre tmar - has - zeamet diye e ayrlrd. Bu sistemde nahiyelerde eribalar, ile merkezlerinde alaybeyleri, daha byk merkezlerde subalar ve sancakbeyle-ri bulunur, bunlar da beylerbeyliine balanrlard. Osmanl imparatorluu tarafndan ynetilen eski ad Eflak ve Budan olan bugnk Romanya'da Romen Prensleri ve Fenerli Rum Beyleri bir eit genel vali gibi lkelerini ynetirlerdi. Bunlara voyvoda 92 denirdi, bkz. ok Cokun - Mumcu Ahmet, Trk hukuk Tarihi, Sava Yay. 5. bas, Ankara, s: 258-259. (75) Gerekenin airetler ile ilgili bu nemli blm Trk bilim adamlarn eletiren Dr. Beiki'nin kitabnda nedense yer almyor Beiki, a.g.y. s: 156. (76) Muhacir kendi istekleri ile Trkiye'ye g eden, gmen, mbadil, anlamalar gereince Yunanistan'a gnderilen Trkiyeli Rumlara kar Trkiye'ye gnderilen Trkler anlamnda, mlteci, eitli nedenlerle Trkiye'ye snanlar, harikzade de yangnlardan zarargrenleri, tefviz btn bu insanlar yerletirmeyi, temlik ise bu insanlara ev ve toprak verilmesi anlamlarnda kullanlan kavramlardr. (77) Marksist eilimli TP'in yayn organ Sosyal Adalet Dergisinde marksist yazar Erdoan Baar ve Sam im Kocagz, yasann bu maddesini toprak aalnn tasfiyesi olarak grrlerken, (Sosyal Adalet, 26 mart 1963, s: 2 ve 16 nisan 1963, s: 11) Do. smail Beiki, toprak aalarnn ellerinden topraklarn alp yoksul kyllere datlmasn smrgeci, anti-de-mokratik, rk ve faist olarak niteliyor. (Beiki, a.g.y. s: 130) Do. Beiki, Trk Devrimi ve Sonras 1919-1946) adl kitabnda (s: 14 ve 170171, 200), skan kanunu'nu savunan marksist eilimli retim yesi Do. Dr. Taner Timur'u da Kemalist ideolojinin... rk ve smrgeci eylemlerini onaylamakla suluyor. (Beiki, s: 195) (78) Avcolu Doan, Trkiye'nin Dzeni, 1968, Ankara, s: 234. (79) 8 Kasm 1937 gn TBMM'inde okunan Celal Bayar Hkmeti'nin programnda u szler yer alyor: Topraksz ifti brakmamak prensibi parti programmzn 34. maddesine dayanr. Her Trk iftisini kafi toprak sahibi etmek ve topraksz iftiye 93 toprak datmak iin hususi istimlak kanunlar kartmak bu maddenin hkmdr. Bir Trk ifti ailesini alarak geinebilecei bir topraa malik olmasn vatan iin salam bir manevi imar esas saymaktayz. (Dal Nur an - Aktrk Belma, Hkmetler ve Programlar, 1920-1930, TBMM Yay. 1988, Ank. s: 57) (80) TBMM Zabt Ceridesi, Devre 4, tima 3, cilt 23, s: 5, TBMM skan Kanunu Layihas, Karar No: 6, s: 5. 94 YED Yasa TBMM'nde grlrken ilk sz Ktahya Milletvekili Nait Hakk Bey (Ulu) ald. Nait Hakk Bey, szlerine yle balad: Yurdumuza lkmzdeki ekli verecek bugnk bakir varlk zerinde hr, zengin ve salam kuaklar yaatabilecek, Trk olmann eref ve deerini bu topraklarda yaayanlarn iliklerine kadar iletecek olan yerletirme yasas devrim yasalarnn balcas olma yceliindedir. (...) Arkadalar, gn grm Trk milleti, dnyann en byk devrimcisi ve Trkln byk kurtarcs Mustafa Kemal'in evresinde toplanyor. Darda kalm Trkleri ana vatan sevgi ile kucaklyor.

ki buuk asrdan beri Tuna boylarndan bal-yarak Meri kenarna kadar Trkler, elleri bo, a ve sefil ana yurda akyor ve burada nfusun, saln deerini bilmeyen bir idarenin elinde krlp gidiyordu. Bunlarn iinde zellikle korunan unsurlar, Trk diliyle konumuyor, ufuklar karard zaman, dman saflarna gemekten utanmyor, Anadolu'nun kylarndan bir haner gibi vatann barna saplanmaya savayorlar. Lozan Zaferi, ana yurda dnenlerin a ve sefil 95 gmenlerin nne geti. Mbadele Anlamas ile 100 milyonluk bir servet kazanld. (...) Trk uygarlna, Trk kltrne ve siyasal ve ekonomik ihtiyalara ve koullara gre nfusunun oturu ve yayl iini kuran hkmler, isabetten phe gtrmeyecek kadar ak ve canldr. (81) Ktahya Milletvekili Nait Hakk Bey, daha sonra yasayla airet ayrcalklarnn kaldrlmas konusuna geliyor ve yasay devrim nlemlerini alyor diye tanmladktan sonra yle savunuyor: Bu vatan zerinde snf ve eliki yaratmamak iin bizim ilkelerimizi tanmayanlarla sava ok sert oldu. eitli silahl bakaldrmalar, irtica hareketleri, da balarnda soygunculuk ve saldrlar genellikle airet ruhunda beslendi. Devrim ynetimi, halk ile devlet arasnda nfus ticareti yapan, halkn kann emen, rzna, malna ve hayatna hkmedenlerle korkusuzca arpt ve bu devletin itirak kabul etmez varln hepsine tantt. Nait Hakk Bey, konumasnda airetlerin ayrcalklarna son verdii iin yasay eref abidesi olarak grdn sylyor ve abideyi savan sonunda kurulan asayi ve inzibat temeli zerinde dikeceklerini belirtiyordu. Nait Hakk Bey, bu yasa ile airetlerin tasfiye edileceine ve yz karas olarak adlandrd bu tekilat byle kerteceklerine inanmt. Ona gre nemli olan toprak sorununun zmyd. Her Trk, ekip, biecei bir topraa sahip olmalyd. Yurt dndan gelen byk ynlar, yurdumuza yerleecekler ve milli refah dzeyini ykselteceklerdi. 96 Nait Hakk Bey'den sonra krsye gelen Samsun milletvekili Rueni Bey, Osmanl imparatorluu dnemindeki Trk istilalarn yabanclarn ak olduklarn anlattktan ve tarihten rnekler verdikten sonra Osmanl saltanatnda Trklerin Araplatrmasndan yaknyor, Mustafa Kemal ile birlikte Trk milletinin dili bir, duygusu bir, kltr, lks olacan belirtiyordu. Rueni bey, midelerin canl eyleri yiyerek yaadklarn, milletlerin de kmeleri ve milletleri yiyerek yaayacaklarn belirtiyor, rnek olarak, Amerika'y, Suriye ve Msr' veriyordu. Rueni Bey, Amerika'nn eitli milletleri Amerikal yaptn, Msr, Suriye ve Filistin'de kurulan Alman Okullarnn da Alman kltrn yaydklarn anlattktan sonra Trk devriminin ulusal kltr yarattn anlatyordu. Rueni Bey konumasn yle srdrmt: imdi burada bir noktaya dikkatinizi ekmek isterim. yi ama, bizde yle bir unsur vardr ki, onu tek olarak istediiniz Trk toplumu iine atnz, orada hemen gelierek o toplumun bnyesini kemirecek ve sermayesini yabanc memleketlere atacaktr. Peki bunlar ne yapalm? Bunlar, yle bir millettir ki, dnyann her yerinde zoru grd zaman hemen vatan ak, byk vatanperver, byk fedakar grnr. Fakat yine yle millettir ki, yaasn der. Lakin kim, daha belli deildir. Bizim vatanmzda byk kitle tekil etmezler. Fakat ekonomimizde birok etkisi ve zarar vardr... (Mstakilen sanat edinmek ve icray sanat etmek yasaktr) dendii halde bunlar ticaretin birF. 7 97. ok ubelerini mstekilen kendi ellerinde bulundurmaktadrlar. Benim kanaatmca bunlarn dalmas ve srlmesi gerekir. Fakat bizim Medeni Kanunumuza gre bu yetenekli insanlar pekala Trk'e karabilir. Bunlarn Trklerden alacaklar eref sonsuz olduu iin Trkten grecekleri yarar da oktur. Bunlarn baka trl temsil edilmelerine de gerek yoktur. (82) Daha sonra yasann dili zerinde tartma ald. Tartma kltr yerine ekin mi? shhat yerine salk m? muhacir yerine gmen mi? szcklerinin seilip seilmemesi zerinde younlat.

Yasann dili zerindeki tartmalardan sonra ileri Bakan kr Kaya sz ald. KR KAYA: GERLERN DURUMUNDAN ZNT DUYUYORUM kr kaya, Avrupa devletlerindeki nfus artlarndan rnekler verdikten sonra memleketin urayabilecei en byk felaket nfus ktldr diyor ve Trklerin dourganlk orannn ok olduunu vurgulayarak amalarnn savalardan uzak kalacak Trk neslinin oalarak memleketi doldurmas olduunu sylyordu. kr Kaya, konumasn yle srdryordu: Nfusumuzun takn olduu ve bugn Avrupa'nn nfus younluu olduu sylenen yerlerdeki kadar youn olan topraklarmz vardr. Bu topraklardaki halk, bugn iin vatann olaylar ne98 deniyle boalmam ksmlarn doldurmaktadr ve dolduracaklardr. imdiye kadar yasalarmz dardan gelen gmenlere yardm ederdi. Bu yasa nfus younluu akn ve takn olan illerden nfusu daha az olan illere gidecek olanlara yard m edecektir. (83) (...) Biliyorsunuz ki, efendiler, Trk akn ve uygarl asrlarca birok ktaya egemen oldu ve gittii yerlere uygarln, nfusunu ve birliini beraber gtrd. stimar (84) tarihinde hibir kavim yoktur ki -hatta Roma mparatorlar dahil- hibir devlet yoktur ki, istimar yeteneini gstermi olsun. Bugn Avrupa'nn birok yerinde Trklerin diktii abideler ve eserler meydandadr. Bugn Trk egemenliinin ekildii yerlerde Trk hasretini eken milletler oktur. Trk, egemen olduu zaman egemen olduu btn noktalarda bir Trk bar kurmu ve Trk bar asrlarca devam etmitir. Fakat, baz tedbirsizlikler yznden Trk askerlerini ekmeye mecbur olduu yerlerde kendi soyundan olan soydalarn da brakt. Trkler, darda kalmay istemediler ve memlekete geldiler. Bildiiniz gibi iki trl g vardr. Biri iddet kullanarak zorla gtr. Dieri, istekli gtr. Nfusu tap da baka yerlere giden halkn gdr. iddet kullanlarak gelen gmenler, eski ynetimler tarafndan iyi yerletirilmemilerdir, yahut yanl yerletirilmilerdir. Bu gmenler, bu zorluklar bugne kadar ekmektedirler. Bu yasa, bunlarn dzeltilmesini gerektirecek hkmler tayacaktr. (85) 99 Bundan sonra dardan yakn evremizde iki milyona yakn halis Trk vardr. Bunlarn azar azar anavatana gelmeleri kanlmazdr. Bunlar, eski zor ve iddet kullanlarak gelmeyecek, kendi istek ve arzular ile geleceklerdir. Kendilerini yerletirme biliminin gerektirdii toplumsal ve ekonomik kurallara gre yerletirmek de bizim borcumuzdur. Yasada buna gre hkmler vardr. Yerletirme her yerde g gemitir. Bunda hibir memleket baarl olamamtr, gene en ok baarl olanlar Trklerdir. Memleketin birok noktalarna, Krm'dan, Mora'dan, Kafkasya'dan gelen gmenler yerletirilmi.. Bunlarn memlekete ok yararl retici elemanlar olduklarn grmekteyiz. Bundan sonra gelecekler de byle olacaktr. Bir de i g sorunu vardr. Memleketimizde bir milyondan ok ger vardr. Yarm ve srekli ger.. Dou'da, Bat'da, hatta Adana'da, Antalya'da, Mula'da, Burdur'da, sparta'da bile genler vardr. Bunlarn herbiri bugn zdrap iindedir. Bunlar, insani, ahlaki, milli, siyasi terbiyeden yoksun kalyorlar. Kendilerine Cumhuriyet nimetleri henz yetitirilememitir. A-ralarnda ne yarg vardr, ne hekim, ne bir retmen. Bunlarn, byle rzgara kaplm yapraklar gibi oradan oraya srklendiini grmek ok acdr, ben bir bakan, bir milletvekili olarak bunlar grmekten ok zlyorum. Sizin de zntlerinizi dile getiriyorum. Bu yurttalar da uygar ve iktisadi bir halde oturtmak iin bu yasa iinde maddeler vardr. () 100 Topraklandrma diye ayrca bir yasa hazrlanacaktr ve hazrlanmaktadr. Buna deinen baz ynler de vardr, yorum da kabul edildii iin cannz skmak istemiyorum. Zaten dava hepimizce biliniyor. lac da biliniyor. Hkmet ve Encmen, bu nlemleri bulmaya alt ve yasay onaynza sundu. ok rica

ederim, hkmetimizi bu yasayla glendirin ve hkmetten hep sorunuz. Topraklandrma ii ne oldu? Gmenler yerletirildi mi? Gerler yerleti mi? Baz yerlerde niin temiz Trke konuulmuyor? Bu yasa, tek dille konuan, bir dnen, ayn duyguyu tayan bir memleket yapacaktr. (86) Airet reislerine tzel kiilik tannmayacana ve kaytl ve kaytsz tanmaz mallarna el konacana ilikin 10. madde zerinde tartma almad. 11. madde ileri Bakanlna, Trk kltrne bal olmayanlar veya Trk kltrne bal olup da Trkeden baka dil konuanlar hakknda, har-si, askeri, siyasi, sosyal ve gvenlie ilikin nedenlerle yurttalarn bir blgeden bir baka blgeye gnderilmeleri yetkisini veriyor ve ancak bu yetkiyi toptan olmamak kouluna balyordu. 12. madde ile hibir yabanc airetin ve gebenin Trkiye'ye yerlemesine izin verilmemesi ngrlyordu. 13. madde, dardan gelen gmenler, yurt iindeki airetler, Trk soyundan gelmeyenler, topraksz ve az toprakl iftiler, doal afetlerden zarar grenler, verimsiz veya azmanlk veya bataklk veya tehlikeli veya askerlike yasak topraklardaki insanlar ile hars, siyasi, idari, sosyal, iktisadi nedenlerle baka 101 yerlere gnderilmeleri gerek grlenlerin ileri Ba-kanl'nca uygun grlen yerlere yerletirilecekleri ngrlmekteydi. 13. maddenin son fkras yleydi: Trk rkndan olmayanlarn serpitirme suretiyle kylere ve ayr mahalle ve kme tekil etmeyecek ekilde kasaba ve ehirlere iskan mecburidir. (87) Yasann teki maddelerinin grlmesi srasnda gmenlere verilen arazilerin geri alnamayacan ngren madde zerinde uzun tartmalar yapld. ileri Bakan kr Kaya, ilenmeyen byk arazilerin gmenlere verileceini ve gmenleri mal sahibi yapacaklarn vurgulayarak yasay savundu. (88) Yasa, oylamaya katlan 177 milletvekilinin oylaryla kabul edildi. Oylamaya 140 milletvekili de katlmad. (89) 1934'DEN 1960 VE 1990'LARA... Aradan yllar geti. 1960 yl 27 Maysnda Demokrat Parti'yi devirerek ynetime el koyan ihtilalciler, 2510 sayl skan Kanununa ek 105 sayl Kanunu kabul ederek aralarnda eyh Sait'in yaknlarnn da bulunduu 55 Aa yi Dou ve Gneydou illerinden Bat Anadolu'ya srdler. (90) 55 Aa operasyonu, 1 Haziran 1960 gn 485 kiinin 3. Ordu Komutanl tarafndan Svas'daki bir 102 kampta toplanmasyla balamt. Bu 485 kiiden 55'i alkonuldu, tekiler serbest brakld. (91) Ekim aynda da skan Kanunu'nu deitiren 105 sayl Yasa MBK tarafndan kabul edildi. Yasa gerekesinde, sosyal bakmdan feodal sistemin izlerini srdren ve teokratik geriliin zararl karekterini temsil eden ortaa temsilcileri, aa, bey, eyh adlar altndaki mtegallibe nin Dou illerinden bat illerine srldkleri, ancak bu bey, eyh ve aalarn yasada yaplan deiikliklerle eski yerlerine dndkleri kaydedilmekte ve bu toplumsal yapnn srdrlmesinin zarara yol at belirtilmektedir. (92) Gerekede bu gibi durumlarda Ceza Yasasnn iletilmesi gerektii, ancak, sinsi ve kurnazca yaplan bu muzr faaliyetler nedeniyle yasann gerei gibi uygulanmad bu yzden byle bir yasann karlmasna gerek duyulduu anlatlmaktadr. Yasann 1. maddesi yledir: Dini his veya gelenekleri veya yabanc ideolojileri alet etmek veya cebir ve iddet kullanmak suretiyle ikametgahnn veya malsiki veya zilyedi olduu gayrimenkulun bulunduu mntkada yaayan halkn tamam veya bir ksm zerinde tesis ettii nfusa dayanarak: a) O mntkada oturanlar maddeten ve manen tahdit ettii veya huzurunu bozacak sair hareketlerde bulunduu veya istismar eyledii, yahut:

b) Fertlerin hukukuna tecavz ettii ve tahakkm ve tegallp ile haklarn kullanmada iradelerinde messir olduu, yahut: c) Milli menfaatlere zarar verecek herhangi bir faaliyette bulunduu; 103 Mahallin en byk idare amirinin sorumluluu altnda emniyet makamlar tarafndan yaplan tahkikat neticesi sabit olanlar ile bunlarn drdnc dereceye kadar (bu derece dahil) kan ve sihri hsmlarndan lzumlu grlenler ileri Bakanl'-nn teklifi ve Bakanlar Kurulu karar ile o mntkaya bir daha gelmemek zere yurt iinde baka yerlere bu kanun hkmlerine gre nakil ve iskan edilebilirler. Yasa'nn 3. maddesiyle bu aalarn gayrimenkul-leri de kamulatrlyordu. Ynetimi ele alen Milli Birlik Komitesi, eyh Sait'in olunun DP yneticileri tarafndan Rus yaps ciple Dou illerinde propaganda yapt kansndayd. (93) Bu haberin gazetede yaynndan bir gn sonra aralarnda eyh Sait'in oullar Ali Rza, Gyasettin, Selahattin ve Ahmet Frat'n da bulunduu 485 aa gzaltnaalnyordu. Aalar, be ay Svas'da tutulduktan sonra srgn yerlerine gnderildiler. (94) Daha sonra karlan bir yasa ile eski yerlerine dndler. Daha sonra tek parti dneminde ve 27 Mays dneminde kullanlan bu srgn yetkisi Olaanst Hal Blge Valilii hdas Hakkndaki Kanun un 11. maddesinin (k) bendini deitiren 10 Nisan 1990 gn ve 413 sayl yasa gcnde kararname ile Olaanst Hal Blge Valisi'ne verildi. 104 / (81) TBMM Zabt Ceridesi, 7.6.1934, t: 65, c: 1, s: 67-68. (82) Rueni Bey, konumasnda adlarn vermeden Musevilerden sz ediyor. Grlyor ki, ne gerekede, ne konumalarda Krtler ile ilgili blmlere yer verilmiyor. Bu olgu da Yasa'nn karlma amacnn, Dou ve Gneydou'daki btn Krtleri Dou'dan Bat'ya srmek olmayp, Dersim'deki derebeyliin tasfiyesi ile yurt dndan gelen Trkleri yerletirme olduunu gsteriyor. TBMM Z, C 7.6.1934, : 65, C: 1, s: 69-70. Beiki, Yasa Gerekesi ile konumalarda Krt szcnn gememesini Kemalistlerin esas hedefini gizleme taktiklerine balyor. Beiki, Krtlerin Mecburi Iskan, s: 169. (83) Beiki, Krtler'in Mecburi skan adl kitabnda kr Kaya'nn konumasndaki yasann karlma nedenini aklayan bu blm grmezlikten gelerek kitabna almyor, s: 173. (84) Istimar Trke'de imar anlamna gelen Arapa kkenli bir szcktr. ileri Bakan kr Kaya, konumasnda Trklerin Avrupa'nn birok yerinde bayndrlk hizmeti gtrd anlamnda istimar ve istimar kabiliyetin den sz ediyor. Do Dr. Beiki, Trk bilim adamlarnn bilim yntemini eletiren kitabnda istimar szcnn Trke karln aramayp bu szc istismar biiminde yazarak ilgin bir arptma r105 nei veriyor, bkz: Beiki, a.g.y. s: 173 istismar tarihinde hibir kavim yoktur ki, (...) Trkler kadar istismar kaabiliyeti gstermi olsun. (85) kr Kaya'nn szlerinin bu blmnde Krtlerin zorla, cebirle srgne gnderilmelerinin kendi yararlarna olduu yolunda hibir ifade yer almamasna karn Beiki, bu szleri bu anlamda yorumluyor. Beiki, s: 174. (86) 10'uncu madde, antidemokratiktir. Ancak, feodal dzenin ayrcalklarna kar ald tavr nedeniyle snfsal adan toprak emekisinden ve yoksul kylden yana olduu iin de devrimcidir. Do. Dr. smail Beiki, kitabnda kr Kaya'nn yasann karl nedenleri arasnda sayd, yurt dndan gelecek gmenler, gerlerle ve yoksul kylleri topraklandrma ile ilgili szlerini bilerek atlyor. Karlatrmak iin bkz: Beiki, s: 174, TBMM ZC, 14.6.1934, : 68, C: 4, s: 141. Hkmet, skan Kanunu'ndan sonra kard 29 Terinisani 1934 gn ve 2590 sayl Yasa ile de efendi, bey, paa gibi unvan ve lakaplar kaldryor ve yasann 2. maddesiyle de sivil rtbe ve resmi nianlarn kaldrld, Trklerin

yabanc devletlerden alnan nianlarn tanamayacaklarn hkm altna alyordu. (87) Maddelerin grlmesi srasnda Mu Milletvekili Hasan Reit Bey, madde metinlerinde geen soy szcnn rk anlamna geldiini, yurt dndan gelen ancak Trk harsndan olmayan insanlarn rk asndan Trk olduklarn belirterek, soy yerine Trk dili ve Trk kltr kavramlarnn kullanlmasn neriyor, Ktahya Milletvekili bu neriye katlyor. ileri Bakan kr Kaya, soy szcnn aile anlamna da geleceini belirterek rk szcnn yelenmesi gerektiini sylyor. (TBMM Z: C: 14.6.1934, : 68, C: 1, S: 145) 106 (88) Do. Dr. Beiki, yasann topraksz kyllere ve gmenlere toprak verilmesi ile ilgili yasa maddelerini ve konudaki tartmalar da grmezlikten geliyor. Beiki, s: 176. (89) TBMM Z: C. 14.6.1934, : 68, C: 1, s: 164. (90) Yasa ile ilgili grmeler iin TBMM Tutanak Dergisi, 17.10.1960, B: 24, O: 1, s: 3-20. (91) 1 Haziran 1960 gn gzaltna alnan 485 aa arasndan seilip srgne gnderilen 55 Aa'nn adlar yle: ibrahim Abikolu, Hac Topo Aktoprak, Zeki Ba-yar, Faik Bucak, smail Hakk Bucak, Hac Ali Bucak, Mehmet Cemal Bucak, Hasan Abik Bucak, Ali Abid Bucak, Mithat Bucak, Bekir Bucak, Reit een, Mehmet Dal, Abdlkadir Ekinci, Ebubekir Erda, Mahmut Erda, Bahattin Erdem, Abdulrezzak Ensariolu, Sait Ensariolu, Sait Ensariolu, eyh Ali Frat, eyh Sela-hattin Frat, eyh Gyasettin Frat, eyh Ahmet Frat, Mehmet Fuat Frat, Faruk Fuat Frat, Mehmet Emin Frat, Halil Frat, mer Frat, Gyasettin Frat, Hseyin leri, Zeynel Abidin nan, Mustafa Ik, Kinyas Kartal, Abdlbaki Kartal, Hamit Kartal, Bala Kartal, eyh Mehmet Emin Karadeniz, Cemil Kfrevi, Cemil Zeki Kfreviolu, Abdlbaki Karaku, Feyzullah Keskin, Mehmet Kayalar, Abdullah ztrk, Osman z-trk, Krolu ztrk, amil Peker, Sait Ramanl, Ku-bettin Septiolu, Zeynel Turanl, Cafer Yazer, Mecit Yaln, Dervi Yakut, Kazm Yldrm, Sleyman Yldrm. (92) Babakanlk Kanunlar ve Kararlar Tetkik Dairesi, say 71-1165-2452, 11.10.1960 gn ve 103 sra say s: 1. (93) Cumhuriyet Gazetesi, 31 Mays 1960. (94) zgden Doan, nc Gazetesi, 19.10.1960, Karaosmanolu Yakup Kadri, Ulus Gazetesi, 21 Ekim 107 1960, Beiki smail, Dou Anadolu'nun Dzeni, E Yay. 2. Bas, 1970, st. s: 328-335, Mumcu Uur, Krt-slam Ayaklanmas, Tekin Yay. 3. Bas, 1992, st. s: 202.5 108 SEKZ skan Kanunu ile Trkiye'ye 247 bin 295 gmen gelmi, bu gmenlerin ok az Dou illerine gnderilmiti. Rumeli gmenlerine Dou'da yerletirildikleri yerlerin tapular verilmedi. Onlar da onbe-yirmi yl sonra yeniden Bat Anadolu'ya g ettiler. 1923-1934 yllar arasnda 380 bin 243 mbadil, 247 bin 295 gmen ve mlteci, 1934-1937 yllar arasnda gmen ve mlteci 144.073 kii olmak zere toplam 771 bin 611 kii Trkiye'ye yerletirilmi, bunlardan ancak 8017'si Dou illerine gnderilmiti. (95) Bu gmenlerin. Dou illerinde yerletirilmelerine de olanak tannmad. skan Yasas'nn uygulanmaya konduu gnlerde Dou olaylara gebeydi. Dalardaki tedip harekat da aralklarla sryordu. SMET PAA'NIN DOU GEZS Aradan yl geti. Dersim'in slah plan bu yl iinde uygulanmamt. Konu Babakan smet 109 Paa tarafndan ele alnmt. Dersim iin bir askeri harekata gerek grlyordu. Srgn listeleri hazrd ama ileme konmamt. Umumi Mfetti Raporlar ve Genelkurmay Ba-kan'nn Dersim ile ilgili nerilerini okuyan Babakan smet inn, 1935 yl bahar aylarnda Karadeniz ve

Dou illerini kapsayan bir yurt gezisine kt. (96) Dersim sorunlarn bir de kendisi yerinde incelemek istemiti. smet Paa, Dou gezisinden sonra bir rapor hazrlayarak Atatrk'e sundu. 21 Austos 1935 tarihli raporda illerin tek tek deerlendirilmesi yaplyor ve alnmas gereken nlemler tek tek sralanyordu. (97) smet nn'nn Diyarbakr ve Urfa hakkndaki deerlendirmesi yleydi: Frat'n dousunda ve gneye kar bizim en nemli dayanak noktamz Diyarbakr ve ikinci derecede Urfa olacaktr. Babakan smet nn'ye gre Diyarbakr'n bir uygarlk merkezi olmas iin arln kentin geliimine verilmesi gerekmekteydi. Bunun iin btn arln konut ve salk sorunlarna verilmesi zorunluydu. Trahom ve stma btn memurlar yldrmt. Bu sorunlarn zm iin hemen nlem alnmalyd. Bunun iin hemen bir imar plan yaplmalyd. Etkin almalar srdren Diyarbakr Halkevi'ne de para yardm yaplmalyd. Mardin'de nemli sorun Abdurrahman Mihi adl ekiyann gneye kam olmasyd. Babakan smet nn, Mardin'deki bu ekiyal 55 sayfalk raporunun 5. sayfasnda yle anlatyordu: 110 Bu reis haydutlar, Snr zerinde otururlar ve bir-iki ylda bizaat girmeye gerek grerek kylerinden haklar saydklar alacak ve gelirlerini toplayarak geri dnerler. Abdurrahman Mihi'nin takip olunduu bu Temmuz zaten snrdan geri gemi olduu sabit olmu, bir sylentiye gre alt bin mecidiye toplamtr. Bu olay ilerde olaylarla da kantlayacam zere idaremizin Arap ve Krt mntkasnda kylere ve halka nfus etmediine, biz kabuun stnde ve halktan ayr olarak yalnz kuvvetle idare etmeye altmzn kantlarndan biri olarak belirtiyorum. FRANSIZ AJANLAR... smet inn, Franszlarla imzalanan szlemeleri anmsattktan sonra Fransa ile Trkiye arasndaki sorunlar yle zetliyordu: Suriye snrnda Fransz siyasetinin bizimle mcadele halinde grmemek mmkn deildir. Denilebilir ki, kuvvetli bir Trkiye erge gerekleecek tamasna kar Suriye'yi muhafaza edebilmek, Fransz idaresinin balca kaygsdr. Genel siyasamzn, bar, istila gtmez, hele son zamanlarda Fransz siyas ile bir cephede ve ynde grnmesine ramen Franszlarn duyduklar endie u sebeple anlalabilir: Bunlardan birisi corafidir. Suriye'de yerlemek iin Franszlar Mardin, Urfa, Antep ve Mara-'n kendi ellerinde bulunmasn zorunlu grmlerdi. Bu tertipleri gereklemedi. Dier yandan say111 dm yerleri elinde tutan Trklerin, Frat'n gneyinde l mntkasna bir snr iinde malik olmalar corafi artlar iinde iktisadi bakmdan tabii bir blme olacaktr. u halde her iki taraf, tabii olmayan corafi artlar iinde gelecek iin hazrlanmaya mahkum grnyor. Biz, daha sakin ve daha kanaatkar durumdayz. Yeni imendifer ve yollarla corafi ve iktisadi ilikilerimizi dzeltiyoruz. Siyasi anlamalarda Franszlarla uysal ve bar davranyoruz. (98) Btn bunlar, Franszlar etkin nlemlerden ve srekli uyank endielerden uzak tutmuyor. smet inn'ye gre Fransa ile aramzdaki sorunlar unlard: Yreye demiryollar denirse, demiryollarnn Fransa'nn denetimindeki blgeye gereksinmemiz olmayacakt. Fransa ile aramzdaki birinci sorun budur. kinci sorun, kaaklktr, iskenderun'dan Cizre'ye kadar Suriye snr kaak merkezleri ile bezenmitir. Kaaklk, Fransz nfuzunun ve siyasal gcnn yaylma arac olarak ayrca nemlidir. (99) Franszlar, snrda yaayanlara kar salayarak taraftar kazanmlar ve Karadeniz kylarna kadar hkmetle savaacak haydut kollar yetitiriyorlar. smet nn, Franszlarn kaaklk yoluyla Trkiye'de birtakm kukulu ilere girdikleri kansndayd. ismet nn, bu kukulu ileri raporunda yle aklamaktayd: Gneye geen kaaklar, Fransz memurlar tarafndan salanan her trl kolayl bulurlar, silahlar ile gezebilirler. Snr boyunda yer yer ka-

112 aklkla geinen Ermeni ve Trklerden oluan kuvvetli ve zengin merkezler vcuda gelmesi Franszlarn siyasi dayanak noktalar olmaktadr. Babakan smet inn, daha sonra Franszlarn kaakl siyasal amalarla kullandklarn, yllardan beri bu amala Krt ve Arap airet reislerini snr zerine yerletirdiklerini, Ermeni merkezleri ve Nasturiler ile ilikilere getiklerini anlatyordu. (100) Dman unsurlar iinde Nasturiler, Ermeniler ve erke rgtleri pasif ve kendilerini koruyucu konumdadrlar. Saldrgan olan rgt, Krt reisleri ve adamlardr. Fransz istihbarat subaylar her istedikleri anda Krt reislerini eteler halinde memleketimize saldrtmak gcndedirler. smet nn, sorunun zmnn uzun srecek hnerli nlemlerin alnmasna bal olduu kansndadr. Krt eyhlerinin Suriye'deki liderleri bellidir. Bunlarn Trkiye'deki ilikileri de zenle saptanabilir. Ne gibi nlemler dnlebilir? FRANSIZLARA KARI NLEM: YERALTI ALIMASI smet nn'nn nerisi yledir: Yerine gre bu airet reislerine muhaliflerini yetitirmek veya yataklarn (su ortaklarn) yardm etmeyecek hale getirmek, her gelilerinde onlar yok edecek ekilde hazrlanmak mmkndr. Dier taraftan, Franszlara dman olan unsurlardan ayn tertibi bizim vcuda getirmemiz de F. 8 113 dnlebilir. Fakat bu iin kolay olduunu sanmamalyz. Bir-iki defa karya bizim tarafmzdan geen eteler hemen imha edilmilerdir. Bu hal bize kar nlemlerin imkansz olduunu deil hazrlksz hemen yaplverecek bir i olmadn gstermitir. Geni apta MAH faaliyetinin savunmamz kolaylatracan umuyorum. (101) Bu gr, esas olarak gzmz nnde durabilir. Franszlarn Krtleri kullanmak hevesine kar biz Araplara iyi muamele ile elde tutabiliriz. smet nn, Franszlardan kukulanmaktayd. Gney snrlarmzn dnda kalan Suriye topraklarnda Trklerin, Trk topraklarnda da Suriyelilerin iftilik yapmalarna izin verilmiti. Franszlar, bu durumdan da yararlanyorlard. Babakan, Fransz subaylar, iftlik sahiplerini veya kyly kullanabilirlerdi. Ne yapabilirdi Fransz subaylar: Sulanacak veya hasat edilecek dar mevsimde kylye herhangi bir sebeple gn mkiiat karmak yeterliydi. En azndan bu glkleri karabilirlerdi. Bu konuda ne yaplmas gerektiini de Babakan yle anlatyor, u ilgin neride bulunuyordu: Fransz snr gerisinde irtibat yollar nemli bir meseledir. Hereyden evvel mcadelesi ile Franszlar yldrm olan Mara, Antep, Urfa mntkasn ihtiyatan dmelerine veya menfaatle Franszlara snmalarna meydan vermemeliyiz. Franszlar dman grmek mntka iin daima bir 114 gda olmaldr. Babakan, bundan sonra blgede yaplmas gereken yollar ile ilgili neriler sralyordu. MARDN'DE TRK YOK... BTLS TRK EHR... Babakan smet nn'nn Cumhurbakan Atatrk'e yazd raporda daha sonra Mardin ili ile ilgili deerlendirmelere yer veriliyor. nn, 260 bin nfuslu Mardin'de hemen hemen hi Trk olmad kansndadr. Rapora gre Mardin nfusunu, ounlukla Krtler, nemli sayda Araplar ve Gildani denen Hristiyanlar oluturuyor. Mardin merkezinde ve Midyad'da Trkle hevesli olanlar yayor. O halde ne yapmal? Burada daha ziyade kuvvetli ve iyi idare ile beraber unsurlar arasnda denge zellikle aznlklar hkmete yakn ve scak tutmak yolunu gtmeliyiz. Savur'dan Babirin'e giderken rasgeldi-im Gildani kylerinin yerlerinden karlmamalarn 1. Genel nspektre tebli ettim. Mardin Vilayetinden karlacak Hristiyanlar ve Araplarn yerlerini derhal Krtler

dolduracaklardr. Bu hal bizim iin pek zararldr. Dier taraftan, Suriye'de Franszlar, Krt siyasasna kar bizim mukabil vastamz olacaklardr. Babakan nn, Mardin'de petrol arama almalar zerinde durduktan sonra Siirt halk iin u deerlendirmeyi yapyor: Siirt, Trkle hevesli bir Arap ehridir. 115 Siirt ilelerinde yaayan halk da Krt'tr. smet nn, Siirt'in Dou'ya tanmasn neriyor. Babakana gre Bitlis, devlet kuvveti ile vcuda getirilmi bir Trk ehri ve merkezi dir. Siirt'in Trk merkezi olarak kalmas iin de devlet desteinin srmesi gerekmektedir. nn Bitlis olmasayd diyor, bizim onu yaratmamz gerekirdi. Rapor u gzlem ve neriler ile sryor: Bitlis'i kuvvetli bir merkez olarak bir Trk yuvas ve kalesi halinde tutmalyz. Bitlis halk, etrafndaki Trk mntkayla hulul etmeye alkndr. Onlarn bu zellii Trk kltr iin bulunmaz bir yardmcdr. Etrafndaki biriki kaza ile birlikte Bitlis vilayetini sratle iade etmeliyiz. Merkezin imar, ufak tedbirlerle -Efkafn ary imar etmesi, orta mektebin kuvvetli tutulmas, ar ceza mahkemesi, halkevine yardm- gibi ehir canl tutulabilir. Demiryolunun Bitlis'ten gemesini tercih etmeliyiz. Gerek demiryolu iilikleri, gerekse Krt ve Arap mntkalarnda ufak yerli memurluklar Bitlislilere hasredilebilir. Raporun bundan sonraki blm Van ve Mu ile ilgili nerileri kapsyor, inn, Van' salam bnyeli bir Van'n Dou'da Trk hakimiyeti iin nemli olduunu sylyor, Van'n kalknmas iin ngrd yatrmlardan sz ediyordu. smet nn, raporunun bundan sonraki blmnde de Mu ovasnn krtler ile doldurulduunu, Mu'a yerleen Krtlerin buradan alnp baka yerlere gnderilmelerinin zarardan baka bir netice vermeye116 ceini, buralardaki Krtlere dokunulmamas gerektiini Umumi Mfettie bildirdiini anlatyordu. Babakana gre Karakse Hkmete yakn bir Krt ehri dir. Halk, yumuak bal ve Trkle heveslidir. Bazlarna gre diyordu smet inn, zahiri ve hilakarane olan bu Trklk yaknl bence kazanlm mesafe ve tevik olunacak bir durum dur. Babakan smet nn, Kars iline yerletirilen Krt kylleri konusunda da u nerilerini dile getiriyordu: ... Ar Harekat esnasnda o mntkadan srlen Krt kylleri vardr. Yerli halkn ve Trk muhacirlerinin iskan teebbs arasnda bu Krtler, en verimli bo Ermeni kylerine yerlemiler, ovaya ve bol mahsule almlardr. imdi yerlerinden kartlmamak ve oturduklar yerlerin tapusunu almaktan baka istekleri yoktur. dr'da kimsenin yerinden oynatlmasna ne lzum vardr, ne de imkan. Krtleri verimli topraklardan nereye gndereceiz? Hudut zerinde bulunan yerler derhal Krtlerle dolacak. Temeddn edip (uygarlap) sknet bulmu olmalar kafi bir kardr. Raporun bundan sonraki sayfalarnda Kars, Artvin, Rize, Giresun, Erzurum, Gmhane illerine yaplacak yatrmlarla ilgili kapsaml ve ayrntl neriler yer alyor. 117 DERSIM'LILERIN STLASI Babakan, dersim sorununa Erzincan li ile ilgili deerlendirmeler srasnda deiniyor. Erzincan'da Dersim saldrlar tablo halinde grlr. Erzincan ovasnn, Kemah, emikezek, Tercan, K kazalarna kar saldr tutmak iin ok kuvvetler kullanlmaktadr. Erzincan Halkevin-de Dersimliler tarafndan soyulanlar geit yaptlar. Hikayeler ok ackldr. Amerika'da alarak biriktirdii para ile dnerken soyulup dilenci haline gelmi olanlar, bilmem ka defa srlerini kaptrarak artk hayvan beslemekten vaz gemi olanlar, tarlasna ve mezrasna gidemeyenler birer birer anlattlar. Dersim Krtlerine kar vaktiyle set olan

Trk kyleri dalp zayflayarak ve Ermeniler kamilen kalkarak Dersimlilerin istilasna kar meydan bo brakmlardr. Erzincan yaknndaki bo kyler, Dersim'in sert ve mtehakkim halk ile sratle dolmaktadr. Erzincan beyleri, arazileri de ilemek iin Dersim-lileri maraba ad ile kullanmaktadr. Bu, beylerin, bir nevi Dersimli himayesine snmasdr. Bu kyler ve meralar, Dersim apulcu kollarnn ieri yaylmas iin menzil ve yatak rol yapmaktadrlar, az zamanda Erzincan'n Krt merkezi olmasyla asl korkun Krdistan'n meydana gelmesinden ciddi olarak kayglanmak yerindedir. Babakan nn, Dersim slah iin drt aama ngrmekteydi: Program, hazrlk, silah toplanmas, gerekirse yre airetlerinin baka illere yerletirilmeleri. 118 Hazrlk ve silah toplanmas yllk bir sre iinde gerekleecektir. Dersim ili iin zel bir ynetim biimi getirilecek, muazzaf bir kolordu komutan vali ve niformal muazzaf zabitler kaymakam olarak atanacaklardr. Memurlardan hibiri yerli halktan olmayacaktr. Emekli subaylar, ikinci derecede memurluklara atanacaklardr. Valiliin o gnlerdeki ad ilbaylk'd. ilbaylk dairesi bir kolordu karargah gibi fakat maksada elverili olarak tekil olunacaktr. Asayi, yol, maliye, ekonomi, adliye, kltr, salk ubeleri olacaktr, idama kadar infaz ilbaylkta bitirilecektir. Adliye usul, basit, hususi ve kesin olacaktr. Babakan smet inn, bu plann gizli olduunu vurguluyordu: Bu tasavvurlar gizlidir. (...) Bu tasavvurlar cra Vekilleri ve Genelkurmay Bakan ile Kamutay Bakam'ndan baka yalnz ilbay ve iki inspektr ve 3. Ordu Mfettii ahsen bileceklerdir. Maiyet memurlar bilmeyeceklerdir. Krtlere o gne kadar trke okuma-yazma retmemenin bir resmi siyaset olduu Babakan smet inn'nn raporundan anlalyor. nn, bu siyasetin yanl olduunu ve sakncalar yarattn belirterek lk eitim iin okutmakta faydamz daha ziyade olduu mtalaasndaym. Krt-lemi ve kolayca Trkle dnecek yerleri okutmak hatta Krtlere Trke reterek Trkle ekmek iin ilk renim ve onun iyi hocalar ok messir vastadr. diyor. Ve u neride bulunuyor: Bu ayrlk siyasasnn kaldrldn tebli etmeliyiz. 119 (95) Aydemir, evket Sreyya, kinci Adam, 1. cild, Remzi Kitapevi, 1966 st. s: 313 Beiki, airet aalarnn topraklarna devlete el konulup yoksul kyllere datlmasn Krt emekilerinin politik gerekelerle srgne gnderilmesi olarak yorumluyor! y.a.g.k. s: 141. skan Yasas'mn uygulanmas durdurulduktan sonra aa ve eyhler yerlerine dndler ve topraklarn geri aldlar hem Medeni Kanunu'nun zilyetlik ile ilgili hkmlerine gre topraklarn da geniletme olana buldular. Beiki'nin Krt emekileri adn verdii toprak aalar ve mtegallibe bugnk toprak aalnn temelini oluturdular. (96) smet Paa'ya nn soyad 26 kasm 1934 tarihinde Atatrk tarafndan verildi. Bu tarihten sonra resmi yazmalarda Bavekil smet Paa deil Babakan smet nn olarak adlandrld. (Haki-miyet-i Milliye, 26 Kasm 1934) (97) Hrriyet Gazetesi, ztrk Sayg, smet Paa'-nn Krt Raporu. 7-10 Eyll 1992. (98) Fransa ile ilk TBMM, 1921'de Ankara Anlamasn imzaladktan sonra balayan dostluk ilikileri, 1932 Lozan Anlamas srasnda Osmanl Borlar ve Aznlklar konularndaki gr ayrlklar nedeniyle sarslmt. Trkiye ve Fransa arasndaki ilikiler, 30 Mays 1926 gnl Trkiye Cumhuriyeti le Uluslararas Batlar Gereince Suriye Ve Lbnan zerinde Sahip Olduu Yetkiye Dayanarak Davranan Fransa Cumhuriyeti Arasnda Dostluk Ve yi Komu120 luk likileri Szlemesi ile de dzelmedi. Bu szlemeden sonra 27 Ekim 1937 gn Trk uyruklularn Suriye'deki, Suriye uyruklularn da Trkiye'deki mal-

varlklar ile ilgili Emlak Anlamas yapld. Bu anlama da sorunlar zmedi. Hatay 1939 ylna kadar Trkiye ile Fransa arasndaki en nemli sorunlardan biri oldu. Soysal smail, Trkiye'nin Siyasal Anlamalar, 1. cild. TTK Yay. 1989, Ank. s: 283-284. (99) 1918 Sayl Kaakln Men ve Takibine Dair Yasa'nn 12 Ocak 1932 tarihinde karlm olmas da bu adan nem kazanyor. (100) Sryani papazlarndan Nastorison tarafndan kurulan Nasur mezhebine bal Hristiyanlara Nasturiler denir. (bkz. Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s: 22) Lozan Anlamas ile zlemeyen Musul sorunu stanbul'da 1924 yl 19 Mays gn toplanan Hali Konferansnda grlrken ngilizler, Musul'da yaayan Arap ve Krtler dnda Hakkari ve evresinde yaayan Nasturiler sorununu ortaya atmlard, (bkz. ke, Mim Kemal, Musul Meselesi Kronoloji, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yayn, 2. basm, 1991, st, s: 133-1546) Ayaklanma Hali Konferans'n izleyen gnlerde -7 Austos gn- balad. 12-28 Eyll 1924 tarihleri arasnda Hakkari ve evresinde iddetini srdren ayaklanma 7. Kolordu Komutan Cafer Tayyar Paa (Eilmez) komutasndaki birliklerce bastrld. Hkmet, Nasturi Ayaklanmas'nn Bastrlmas srasnda, Krtlerce Simko dile tannan ikak Aireti Reisi smail Aa'dan yararland, bkz, Dou Blgesindeki Gemi syanlar ve Alnan dersler, Genelkurmay Yay, 1946, Ank. s: 16, Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s: 43-44, 55, 484-486, Mumcu Uur, Krt-slam ayaklanmas, s: 51. 121 (101) MAH faaliyeti, Milli Amale Hizmet, szcklerinin ba harflerinden oluan ve Milli stihbarat rgt ilevini anlatan bir kavramdr, bkz, Hiylmaz Ergun, Tekilat- Mahsusa'dan MT'e, Varlk Yay, 19-90, st. s: 85. smet Paa, burada, Milli Emniyet ajanlarnn Suriye'de Arap airetleri arasnda almas gerektiini anlatyor. 122 DOKUZ Tunceli slah ile ilgili ilk admlardan biri Gizli Nfuslarn Saym Hakkndaki kanun ile atld. 5 Temmuz 1934 gn ve 2576 sayl yasa, nfusa kaydedilmemi kiilerin nfusa yazlmalarn, lm, doum ve boanma gibi olaylarn aile reislerince muhtarlklara ve belediyelere bildirilme ykmll getirmekteydi. 2 Temmuz 1934 tarihinde Soyad Kanunu, 29 Kasm 1934 gn Efendi, Bey, Paa gibi lakap ve unvanlarnn kaldrldna dair Kanun, 13 Aralk 1934 gn de Baz Kisvelerin Giyilmeyeceine Dair Kanun yrrle konmutu. Efendi, Bey, Paa Gibi Lakap Ve Unvanlar Kaldrldna Dair Kanun u lakap ve unvanlar kaldrmt: Aa, Hac, Hafz, Hoca, Molla, Efendi, Bey, Beyefendi, Paa, Hanm, Hanmefendi ve Hazretleri. Trkiye, yeniden oluuyor ve biimleniyordu. 123 TUNCEL KANUNU... Tunceli Kanunu diye bilinen Tunceli Vilayetinin daresi Hakkndaki 25.12.1935 gn ve 2884 sayl Yasa, Babakan ismet inn'nn raporunun Cumhurbakan Atatrk ve Bakanlar Kurulunca okunup deerlendirilmesinden sonra hazrlanm ve Munzur Vilayeti Tekilat Hakkndaki Kanun adyla 6 kasm 1935 tarihinde Bakanlar Kurulunca TBMM'sine sunulmutu. (102) Babakan smet nn, ilmi bir tetkik mahsul olduunu belirttii yasa tasarsn u gerekeyle sunuyordu: Kendilerini birtakm aalarn, mtegallibele-rin nfus tesirlerinden korumaya muktedir olmayan hatta cehaletleri yznden bu gibi kimselerin ilerinde meydana gelmesine bilmeyerek, istemeyerek dolaysyla sebep olan bu zavall halk hkmet daha yakndan vasiyet altna alma ve olgun vatandalarn kanunlar anlayarak onlara mtega-bilen riayet ederek kendi kendilerini koruyabildikleri haklarn buralarda Hkmet cihazlaryla kesin, kati ve yakndan koruyacak tedbirler almaya lzum vardr. (103)

Tasar Dahiliye Encmeni nden de getikten sonra Milli Mdafaa Encmeni ne gelmiti. Milli Mdafaa Encmeni Yasa tasarsn TBMM Bakanlna sunarken u gerekeyi ekliyordu: bu kanun projesinin milli hudutlarmz dahilinde vatann bir ksm zerinde idari ve adli cihetten yeni ahkam olarak geni selahiyetli bir valinin idaresine verilmesi hususu o mahalle verilmi 124 bir imtiyaz mahiyetini ifade etmeyip ancak dier vilayetlerden geri kalm olan vatann bu ksmnda gerekli hkmlerle ok lzumlu bir slahat az zamanda yapmak ve refah ve mran hasl etmek gibi faydalar olduu ve muvakkat bir zamana hasredilmi olan layihas esbab mucibesi yerinde grlerek kabul olunmutur. (104) Yasa tasars, daha sonra Adliye Encmeni tarafndan incelendi. Encmende, verilen idam cezalarnn Valinin onay ile uygulanp uygulanmamas konusunda younlat. yelerden Refik ince, Atf Akg, N. T. Tar-can, Fuat Sirmen, H. Ongun ve R. Trel, lm cezalarnn onanma yetkisinin TBMM'sine tannd ve iddianamelerin sanklara tebli edilmemesinin Anayasaya aykr olduu gerekeleri ile tasarya kar ktlar. (105) Tasar, Bte Encmeni nde Munzur ad Tunceli olarak deitirilip TBMM Bakanlna sunulmutur. KR KAYA: DERSM 91 ARETE BLNMTR TBMM'sinde yasa tasars zerindeki ilk sz iileri Bakan kr Kaya almt. Bakan Kaya, yasay yle savunmutu: Tunceli adyla imdi tekil edilecek vilayetin ve o blgenin ad Dersim'dir. Dersim, eski bir isim deildir. Dersim uzunluk itibariyle 90, genilik itibariyle 60 olarak toplam 450-500 kilometredir. 125 Yksek dalar, derin dereleri ve geni vadileri vardr. Ve bu blgenin byk bir ksm talk ve kayalktr, sakinleri 60-70 bin nfustan ibarettir. Aslen Trk unsuruna mensup bir kitledir. Bu blgenin ilk Trk tarihinde resmi olarak temas ah smail ile Yavuz Sultan Selim'in muharebesine tesadf ediyor. Ondan sonra memleketin birok ksmlarndaki idare usul gibi yerli aalara ve beylere verilerek idare olunuyordu. Tanzimatta vilayet tekilatlar yapld zaman burada da vilayet tekil ediliyor. Fakat, her naslsa -ihmal- Dersim olduu gibi braklyor. Bu nedenle orann yaps bir ortaa tekilatdr. (106) Yani birtakm paralara ayrlmtr. Bunlar, Medeni Hukuk, hatta ceza ilerini kendi aralarnda grrler. Bugn buras 91 airete blnmtr. 1876'dan bugne kadar muhtelif zamanlarda Dersim zerine 11 harekat yaplmtr. Halk cahil, biraz da topran fakirliinden dolay-syle halk fakir olur ve eli de silahl bulunursa tabi byle yerde vukuat eksik olmaz. Byle yerler her medeni memlekette bulunabilir. Fransa, talya ve Yunanistan'da da byle yerler vardr. Aa yukar her memleketin elinde byle geri kalm yerler vardr. Burada kan olaylar, eitli askeri harekat gerektirmi, yukarda arz ettiim gibi 1876 senesinden beri bugne kadar muhtelif kuvvetlerle 11 askeri harekat yaplmtr. Fakat, bu askeri harekat, muayyen bir gayeyi gtt iin asker geri alnm, asl askeri harekat gerektiren hastalk ne tahlil ne de tedavi edilmitir. Yalnz hafifletilmitir. Cumhuriyet devrinin 126 amac, memleketin esasl ittiyalarn esasndan tedavi etmek ve asl hastal tedavi eylemek olduu iin burada da medeni usuller ile tedbir dnd ve bu program ile memleketin her yerinde olduu gibi burann da Cumhuriyetin feyizlerinden istifade etmesini temin edecektir. imdi mzakere edilecek kanun bu kanundur. Orada anormal bir ey yoktur. Efkar umumiyeye arzet-mek isterim ki, memleketimizde anormal bir vaziyet yoktur. (107) ASTII ASTIK, KEST KESTK VAL - KOMUTAN! Tunceli Yasas'nn TBMM Genel Kurulunda tartlmadan kabul edilen 1. maddesi yleydi:

Madde 1 Tunceli Vilayetine ordu ile irtibat baki kalmak ve rtbesinin selahiyetini haiz bulunmak zere korkomutan rtbesinde br zat vali ve komutan seilir. Vali ve komutan usul vehile Milli Mdafaa Vekaletinin muvafakati alnmak artyla Dahiliye Vekilinin inhas ve cra Vekilleri Heyetinin karar ile tayin olur. Bu vali ve kumandan tekil edilen Drdnc Umumi Mfettiliin de mfettiidir. Komutan-Vali'ye Tunceli ilinde ile snrlarn ve merkezlerini deitirme yetkisi veren 2. madde ile kaymakam ve nahiye mdrlerinin atanma ilemlerinde Milli Savunma Bakanlnn izninin alnmas koulunu getiren 3. madde ve Komutan-Valiye disiplin ceza127 lan verme ve bu cezalar uygulama yetkisi tanyan 5. madde de tartmasz kabul edildi. Savclarn tanklar dinleme ve iddianamelerini dorudan doruya mahkemeye vermelerini dzenleyen ve dava almas izne bal olan soruturmalarda bu yetkiyi Komutan-Valiye devreden maddeler zerinde de sz alan olmad. iddianamelerin sanklara tebli zorunluluunu kaldran ve ar cezalk sularla zorunlu tutukluluk sistemi getiren madde de hibir tartma yaplmadan oyland. 28. maddede Maznun ve mdafiine mdafala-rn hazrlamak iin iki gn msade olunabilir hkmyle savunma hakk kstlanmaktad. Bu madde de tartma almadan kabul edildi. lbaylk iindeki ceza mahkemelerinden verilen hkmler temyize tabi deildir hkmn getiren 29. madde de bir tartma almad. Bu maddeler ile ilgili tutanaklar ayndr: Kabul edenler.. Etmeyenler, kabul edilmitir. 31. madde Vali ve kumandan, emniyet ve asayi noktasndan lzumlu grrse vilayet halkndan olan fertleri ve aileleri vilayet iinden bir yerden dier yere nakletmeye ve bu gibilerin vilayet iinde oturmalarn menetmeye selahiyetlidir biimindeydi. . Bu madde de tartmasz kabul edildi. Tartma 32. madde grlrken balad. Sz alan Mula milletvekili Hsn Kitap, lm cezalarnn TBMM'ce onaylanmasnn Anayasa emri olduunu anmsatarak anayasa deitirilmeden bir > 128 komutana byle bir yetkinin devredilemeyeceini anlatt. (108) Kitap'dan sonra krsye Trabzon Milletvekili Raif Karadeniz geldi. Karadeniz, yasalarn btn yurtta herkese uygulanmas gerektiini anlattktan sonra Tunceli Vilayetinde uygulanmak zere yasa karlmasnn nedenini sordu. Adliye Encmeninde tasarya kar kanlarn bu noktaya itiraz etmeleri gerektiini syleyerek konumasn yle srdrd: Biz, muayyen bir mntkada hususi bir kanun yapyoruz. Orada yaayan vatandalar ancak bu kanun dairesinde devletle mnasebete girieceklerdir. Bunun manas fevkaladeliktir. Dahiliye Vekili fevkaladelik yok dediler. Bunu u manada anlamak lazmdr., Evet, orada muharebe yoktur. Top sesleri iitilmiyor. Fakat, hkmeti tanmayan, yalnz airet reislerini tanyan bir zmre vardr, medeni bir memlekette en byk kuvvet hkmettir, devlettir. Bunun yerine byk kuvvet olarak airet reisini veya aay tanmak ne demektir? Bu hukuki anlamda anormal bir vaziyettir. Hukuki manasnda normal denilmeyecek bir haldir. O halde byle vaziyetlerde ne yaplabilir? Anayasa, fevkalade ahvali gz nne alm ve yaplabilecek eyleri gstermitir. (109) Karadeniz, Anayasann olaanst halin tanmn, sava hali, ayaklanma ya da cumhuriyet aleyhine ayaklanma belirtileri gibi koullara baladn, Hkmetten Tunceli'nde olaanst halin varln kabul ettiini, bu yasann Skynetimin gerektirdii ve istedii yetkileri verdiini sylyor. Ancak bu noktay anayasann ruhuna aykr grmediklerini anlatyordu. F. 9 129 Karadeniz'e gre kuvvetin asl kayna TBMM'si-dir. cra ayr bir kuvvet deildir. Yrtme organna Anayasa grev vermitir. TBMM isterse bu grevi kendisi yapabilir. Olaanst hallerde TBMM hkmete yetki verir. lm cezalarn yerine getirmek icrai bir vazife dir. Bu grev bir yasa ile yerine getirilir.

yleyse, TBMM'ne tannan yetkiler bir yasa ile bakasna da braklabilirdi. 595 sayl yasa, nasl mahkemelerce verilen lm cezalarnn komutanlar tarafndan onandktan sonra yerine getirilmesi ile ilgili hkmler getirmise, bu yasa da ayn yetkiyi komutana-valiye verebilirdi. Bu yzden Anayasaya aykrlk sz konusu olamazd. TBMM'nin hukuku yelerinin bile hazrlanan yasay Anayasaya aykr grmemelerindeki en byk etken 595 sayl yasayd. 595 sayl yasa Anayasaya aykr myd? Karadeniz'e gre hayr, deildi. Raif Karadeniz'in bu konumasndan sonra krsye yeniden ileri Bakan kr Kaya geldi. kr Kaya,Tunceli'de olaanst halolupolmad konusuna aklk getirme gereini duyarak yle konumutu: Hadiselerin ehemmiyeti nisbidir. Eer memlekette 25 sene evvelki hal olsayd, -ki hepimiz o zaman hatrlarz- bugn Dersim'in halini de normal grrdk. Bugn Cumhuriyetin kuvveti sayesinde memleketin hibir yerinde bir hadise vukubulmamakta iken, orada vukua gelen ufack bir ha130 dise kulaklarmza ar geliyor. Bunun iin orada itimai tedbirlerle asayi ve intizam korumak mecburiyetinde hissediyoruz. Bu maddelerin Anayasa'ya aykrlna gelince... lim ve mtealaa itibariyle Karadeniz arkadamla beraberim. Hkmet bu kanunu yaparken, Meclisin bu yolda yapt kanunlar gibi tamamiyle Anayasaya uygun olmasna dikkat etmitir. Gemiler batl deildir. Gemite yaptmz kanunlar da tamamiyle Anayasaya uygun olarak yaplmtr. Biz bu kanunu getirirken vicdani, hukuki ve siyasimizden tamamen emin olarak getirdik. Arkadalarmn da vicdani, hukuki ve siyasilerini burada temin etmek isterim. Msterih olsunlar. (110) kr Kaya'nn bu konumasndan sonra Yasa'-nn Vali ve kumandan herhangi bir ahs hakknda takibatn tehirine ve cezalarn teciline selahiyet-lidir biimindeki 32 ve dam hkmlerinin vali ve kumandan tarafndan tecile lzum grlmedii takdirde infaz emrolur biimindeki 33. maddelerin kaldrlmas iin nergeler verildi. Bu nergeler red oldu. Yasann 36. maddesi, Bu kanunun hkmleri makabline amildir hkmn getirmekteydi. Bu konu zerine esasa ynelik bir tartma almad. Bu madde ile ilgili tartma, yasann yrrle girmesinden nce Yargtay bavurusunda bulunanlara kazanlm hak salayp salamyaca zerinde yapld. Tartma daha ok bu konu zerinde geti. 131 Yasayla, Tunceli ilinde bir Ar Ceza Mahkemesi ile Asliye Ceza Mahkemesi ve ilelerde de birer Asliye Ceza Mahkemesi kurulmaktayd. Bu yasa 1 Kanunsani (Ocak) 1940 tarihine kadar yrrlkte kalacakt. Cumhurbakan Atatrk ve Babakan ismet Paa tarafndan ayrntlar grlen gizli plan adm adm yrrle konuyordu. Dersim'de bir bakaldr bekleniyordu. Bakaldrma balar balamaz, Umumi Mfettilerin raporlarnda belirtilen nlemler tek tek alnacakt. Yasa, 31 Aralk 1935 gn Cumhurbakan Atatrk tarafndan onayland. Yasa, 2 Ocak 1936 gn yaynlanarak yrrle girdi. Drt gn sonra da Hkmet, 4. Umumi Mfettilii kurulduunu aklar, Tunceli, Bingl, Elaz ve Erzincan, Umumi Mfettilik snrlar iine alnmt. 13 Ocak gn yaynlanan 3204 sayl yasa ile de Tunceli Vilayeti halkndan olup da her ne sebeple olursa olsun imdiye kadar nfus ktklerine yazlmam veya doum, lm, evlenme, boanma ve kayp vakalarn yazdrmam olanlar hakknda 2576 sayl kanun hkmlerine gre tayin olunan cezalar affolunmutur hkm getirildi. Yasa'nn 3. maddesi ile de asker kaaklar af edildi. (111) Korgeneral Abdullah Alpdoan, Tunceli Valisi ve 4. Umumi Mfetti ve komutan olarak atandnda kendisine verilen ve kendisinden beklenen grevleri de biliyordu.

Alpdoan, Kokiri Ayaklanmas m bastran Merkez Ordusu Kurmay Bakanyd. 132 Ayaklanmaclar, Alpdoan'? Korgeneral Alpdoan da ayaklanmaclar ok iyi tanyordu. Korgeneral Abdullah Alpdoan, 1 ubat 1936 gn Elaz'da grevine balad. Tunceli'de her an ayaklanma bekleniyordu. Bir yandan eyh Rza, te yanda General Alpdoan, birbirlerinin admlarn izliyorlard. lk adm kim atacakt? 133 (102) Babakanlk kararlar Mdrl 7.11.1935 gn ve 6/3229 sayl yazya ek gereke. (103) TBMM ZC Devre: 5, tima: 1, Cild: 7, s: 1, sra says: 58. Beiki smail, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Belge Yay. Bilim Dizisi, 1990. st. s: 22 vd. (104) TBMM ZC Devre: 5, tima: 1, Cild: 7, s: 3 TBMM M. M: Encmeni 15.11.1935 gn ve 1/1304 sayl yazya ek gereke. (105) Ayn gereke s: 6-8. Hkmet, eyh Sait Ayaklanmasndan sonra kard 1 Nisan 1925 gn ve 595 sayl Harp Ve syan Mntkalarndaki dareyi rfiye Mntkalarnda Mteekkil Umum Divan Harplerde Verilecek dam Kararlarnn Sureti crasna Dair Yasa ile lm cezalarn onama yetkisini komutanlara vermiti. Bu Yasa 22.5.1940 gn ve 3832 sayl Yasa ile yrrlkten kaldrld. (106) kr Kaya'nn bugnk dile evirdiimiz konumasnn bu blm yledir: Bugn orann itimai tekilat kurunu vstai bir tekilattr. Kurunu vstai ortaa demektir. Do. Dr. smail Beiki, Bilim Yntemi, Trkiye'deki Uygulama bal ile yaynlanan Tunceli Kanunu ve Dersim Jenosidi adl kitabnda kr kaya'nn bu szlerinin Bu gn orann itimai tekilat kurumu vstai bir tekilattr diye sunuyor (s: 10). 134 Do. Dr. Beiki, Krtlerin Mecburi skan adl kitabnda kr Kaya'nn TBMM'sindeki konumasnda imar tarihi anlamndaki istimar tarihi szlerini istismar tarihinde hibir kavim yoktur ki, (...) Trkler kadar istismar kaabiliyeti gstermi olsun diye deitirerek sunuyor (s: 173). Btn bunlar hep bilim adna yaplyor! (107) TBMM ZC, 25.12.1935. : 21, C: 1, s: 175. (108) TBMM ZC, 25.12.1935. : 21, C: 1, s: 178. (109) TBMM ZC, 25.12.1935. : 21, C: 1, s: 179. (110) TBMM ZC, 25.12.1935. : 21, C: 1, s: 180. (111) Yasann yrrlk sresi, 7 Temmuz 1939 gn ve 3706 sayl yasa ile 1 Ocak 1943 tarihine, 16 Aralk 1942 gn ve 4430 sayl yasa ile 1 Ocak 1945 tarihine, 18 Aralk 1944 gn ve 4687 sayl yasa ile 1 Ocak 1946 tarihine, 25 Aralk 1945 gn ve 4807 yasa ile de 1 Ocak 1947 tarihine kadar olmak zere drt kez uzatlmtr. 135 ON iileri Bakan kr Kaya, 7 Aralk 1936 gn sabah saat 10'da Umumi Mfettiler Konferans nn al konumasn yapmt. Toplantya, Birinci Umumi Mfetti Abidin zmen, kinci Umumi Mfetti General Kazm Dirik, nc Umumi Mfetti Tahsin. zer, Drdnc Umumi Mfetti Korgeneral Abdullah Alpdoan, Emniyet Genel Mdr kr Skmenser, Gmrk Muhafaza Umum Komutan Tmgeneral Seyfi Dzgren, Jandarma Umum Komutan Korgeneral Naci Tnaz ile zmir Valisi Fazl Gle ve Yozgat Valisi Yahya Sezai Bey de katlyorlard. ilk sz Birinci Umumi Mfetti Abidin zmen (112) alm ve konumasna lk szde, netice ve gayemi derhal bildirmek isterim diye balamt. Raporumun hedefi, Krtlk iinin herhangi bir hal ekline yaklatrarak tabiatn birok varlklar ve zenginliklerle doldurmu olduu bu blgenin daima Trk vatannn z ve ayrlmaz bir paras olarak kalmasn temindir. 137 TRKLER 20 BN ARTIYOR, KRTLER 250 BN!

Abidin zmen, konumasn, 1. Umumi Mfettilik alanndaki Diyarbakr, Van, Siirt, Hakkari, Mu, Mardin ve Urfa illerinde 1927 ylnda yaplan nfus saymna gre 877 bin 283 yurttan yaadn, bu nfusun 206 bininin Trk, 543 bininin de Krt olduunu; 1935 saymnda, ayn blgede Trk nfusunun 228 bine, Krt nfusunun da 765 bine ktn anlatarak srdrmt. (113) zmen, bu iki nfus saym sonularn yle deerlendirmiti: Trkn 20 bin kadar artmasna kar Krt'n 250 bin kadar artm olmas nemlidir. (114) zmen, konumasn yle srdrmt. Bir ksm Krtl nasl ve ne zaman kabul * ettii belli olmayan Krtler, bir ksm da birok vaziyetler itibariyle ve tarihi kaytlara gre Trk iken Krtle asimile olmu adamlardr. Bu gr ve bu taksim yaplacak ulusal devleri kolaylatrmak iin mhimse bugnk kaytlarda 765 bin Krt'n ne kadar birinci, ka ikinci snfa dahil diye bir istatistik yaplm deildir ve yaplmas da pek kolay bir i deildir. Dier taraftan 1 milyon yzbin nfusun 750 binini Krt olarak kaydetmenin ne gibi ilmi ve bilgili, bir tetkik neticesi olduu phelidir. Kendi istatiklerimizin dnyaya ve Krtlk iin alan bir kuruma bir blge nfusunun yardan fazlasn Krt gsterecek suretle rakamlar neretmesi ne kadar uygundur, bilemiyorum. 138 1927 yl saymna dayanlarak karlan istatistik brorleri Trkiye'de 53 ilde 1 milyon 350 bin 374 Krt kaydetmitir. Vaktinde Anadolu'nun iine girmi, Trke bellemi, Trk harsn kabul etmi kimseleri de Krt kaydetmitir. Ve hi phesizdir ki, muhtelif yerlerde verilen kararlara gre hareket ederek Badat'ta bir Krt tarihi yazan Mehmet Emin Zeki (115) namndaki adam Anadolu'nun gney dousu ksmn hemen hemen tamamen ve dier illeri de bir ok yerleri Krtlk sahas olarak gstermitir. Devletlerin birok unsurlar sinelerinde birletirip bir ahsa veya herhangi bir varla ve duyguya istinaden idare kurduklar ve Krdn de aa-syla, eyhiyle, seyyidiyle, beyiyle, reisiyle sakt Osmanl Saltanat iinde bulunduu zamanki dnce ve durumunu uzun boylu aratrmaya lzum grmyorum. Fakat milliyet prensibi szle olsun her azdan mevkii bulmasndan itibaren Krtler arasnda da bilhassa hudutlarmz haricinde yaayan Krtler ve baz muhalifler vastasyla Trk-ten bakalk ve Trk'e dmanlk duygusunun yer bulduu muhitler, tesir ettii ahslar olmutur. Bugn memleket iinde ufak tefek bazen de iki taburu senelerce igal edecek ekavetlerden baka alametini de az hissettiimiz bu cereyanlarn hariteki almalarnn da artmakta olduunu gryoruz. 139 KRT VE ERMEN RGTLER zmen, yallarn Trke, genlerin Krte konutuklarna deiniyor, bir takm grevlilerin ierde ve darda yaptklar alma ve propagandalar konusunda unlar sylyordu: eyh Sait hadisesinin kurtluk duygusunu besleyip bytt bir vakadr. Hao'nun, Sason-lularn muhtelif semtlerdeki muhtelif ahslarn kalknmas baka bir ekilde tefsir edilemez. Ar yakas da ayn mefkuraya istinad etti. Zeylan vakasn krkleyenler, Krtle dayanmlardr. 800-1000 avanesi ile hkmet kuvvetlerini senelerce igal eden Ali Can, Seyithan eteleri bu gaye urunda almtlar. Melafanl Mehmet Ali Yunus'un, bugn olu Abdurrahman'n Sasonlulara akl hocal, Sason yasak blgesinde bir beylik kurmaya almas Krtlk duygu ve benlik geleneinin yaratt bir hadisedir. Hasenanl Ferzende, Hasenanl Ado, Yado, A-lican, Seyithan, Geval Adil, zzet, Musa, Ceb-ranl Halit, Hesanal Halit, Bitlisli Maslup Ziya, hsan, Nuri Hoca gibi l ve diri birok ahs, bugn halk arasnda milli fedakar olarak kabul edilmektedir. Dersim vaziyetine temas etmek istemedim. Bence Krtlk cereyanlar ve hareketleri Dersimden ziyade hariteki propagandaclarla fazla temas olan ve haritekilerin gerek kendi kuvvetleri, gerek hemfikir olduklar Ermeni, Asuri, Sryani gibi milletlerin varlklar ve bunlarn stnde baka 140

devletlerin de arka olacaklarn ileri srerek yaplan propagandann fazla girebildii ve temasn temin edilebildii hudutlara yakn yerlerde daha fazla beklenmesi icap etmektedir. Hal byle iken Dersim iin dnlp tanlan eklin daha esasl olarak Krtlk cereyannn belirdii dier sahalar iin dnlmemesi her geen ann kaybedilmesi ile neticelenebilir. Hariteki Krtlk cereyanlarnn ve propagandalarn kuvvetine inanmak gerektir. Aldm resmi ve hususi haberlerden mhim olgular kaydedersem, szlerime, dileklerime istinat noktas bulmu olurum. Suriye'de Krtlk iin alanlardan bilhassa Bedirhanoullar'nn teebbs ile Fransz akademisyenlerinden bir zat Krtler iin alfabe yapm ve Trk harflerini kabul etmitir. Bir taraftan bizim iimize de gelebilecei dnlen bu bulu, Trkiye iinde oturan Krde hariten propaganda yapabilme hedefini gstermitir. Erivan'da kurulan Marksizm-Leninizm Ensti-ts'nn propaganda yapmakta olduunu iittim. Amerika'nn Boston ehrinde kan Ermenice Baykar (Mcadele) gazetesinin 27 Nisan 1935 tarihli nshasnda yle bir fkra okunduunu iittim. (Ermenistan'da bugn topraa balanmam ve kendi ana dili ile tedrisat yapmayan Krt ky hemen her yerde bulunur. imdiye kadar iftilik iin kafilelerle Tiflis'e giden Krt iileri, bu kylerde muntazam tekilat vcuda getirmektedirler. Sovyet idaresi geri kalm olan Krt halkn ileri gtrmek iin byk mesafe sarfetmektedir.) 141 Bu szn meali tam yaplm olsun olmasn Ermenistan'daki Krtlerin benliklerinin, Krt younluu bulunan memleketlere kar herhangi bir fena dncelerle takviyesine gidildiini gstermektedir. KRDOLOJ KONGRES... Abidin zmen, daha sonra Ermeniler tarafndan Erivan'da kurulan Krdoloji Kongresi ile ilgili u bilgileri veriyor: ... Hatta bundan bir buuk sene nce Erivan'da bir Krdoloji Kongresi bile toplanmtr. Hususi bir kaynaktan aldm habere gre kongrenin ald kararlar arasnda bizi pek alakadar eden noktalar vardr. A) Krd, Trk kltrnn tesirinden kurtarmak, B) Krdn asln eski hadiselere dayanarak bulmak ve bir Krt tarihi yazmak, C) Krtlerle Yezidilerin ve Ermenilerin rki mnasebetlerini bulmak, D) Bir krdistan haritas yapmak, E) Krtedeki leheleri birletirip tek bir dil vcuda getirmek ve bir gramer ile bir lgat yapmak ve yazy tesbit etmek. Grlyor ki, verilen kararlar, Krtln ilerletilmesi ve benliine sahip olarak yaatlmas gayesini hedef almaktadr. Bu gidiin kuvvet bulmas herhalde memleketimizin zararna inkiaf demek142 tir. Birka sene nce Roma'da toplanan Msterikler Kongresi'nin (Ermenoloji, Persoloji, Krdoloji) mevzular zerinde ett yaptklarn, Krtlk ve Yezidiler zerinde konumalar yaptn iittim. Bugn Suriye'de, 1 - Hoybun, 2 - Krt ttihat, 3 - Halaskaran Krt 4 - Krte konuan slam ve Hristiyan, 5 - Krt Teavn, 6 - Krt Fukaraperver, 7 - Krt dilini tamim, 8 - Krt-Nasturi Birlii... gibi Krtler tarafndan tekil edilen cemiyetler, dorudan doruya ve: 9 - Trk Hilafet, 10-Tanak 11 - Hoybunculara mzahir Sryani, 12-Hideylislamiye, 13- erkesler,

14 - Nakiler Tarikat... gibi dier unsurlar ve 150lik ve dier vatan hainleri tarafndan kurulan Krt istiklaline alan teekkller durmadan dinlenmeden Krtlk gayesi urunda almaktadrlar. 143 AMA: ERMEN - KRT BRL KURMAK... Birinci Umumi Mfetti Abidin zmen, bu rgtleri sraladktan sonra amacn Krt - Ermeni birlii oluturmak olduunu sylyor ve unlar anlatyor: Bu arada Suriye'de bulunan Krt, Ermeni, Sryani birok -isimleri hkmete malum- ehas Ermenilerle Krtleri daha sk surette birletirip Sryani, Asuri ve Yezidi gibi aznlklardan da istifade ederek Elcezire de dahil olmak zere To-roslar'dan balamak zere byk bir Ermenistan ve Krdistan birlii kurmak iin almakta ve bu gayelerine yardm iin de hayrhahmz, bedhahmz birok devletlere de ba vurduklar duyulmaktadr. Bu teebbslerden kati bir mit grmeyenler, Ermeni komitaclarnn paralar ile Krt akilerine dayanarak karacaklar karklklara, dahil ve hariteki Krtleri ve Ermenileri kartrarak isyan bytmek ve bu surette dier bir devletin yardmna nail olacaklarn dnp grmekte ve propaganda etmektedirler. Kuracaklar dayanma ile bir gn muvaffakiyet elde etmeye muktedir ola-mazlarsa Trkiye'nin herhangi bir harici gaileye ve harbe giritii an beklemek suretiyle gayelerine nail olacaklarn ummaktadrlar. Filvaki, kendilerine herhangi bir dar zamanda Trkiye'ye Hcum etmek ve dahildeki Krtleri de ayaklandrmak arzusunu besleyen Suriye Krtleri ve Ermenileri 10 binlerce silahl karabilecek bir ktledir. Franszlarn Arap vataniler ile olan siyasal savalar Suriye'de Krd', Ermeni'yi, erke'i, Asuri'yi ve dier ekalliyetleri silahlandrmaya saik olmutur. 144 Bu hadiseleri kaydetmekten maksadm, ierde ve darda olan Krtlk cereyanlarnn Trkiye Cumhuriyeti iin yapabilecei zararn nne gemek, aresini aramak zamannn gelmi, atm ve gemekte olduunu arzetmektir. KRTLER ASSMLE EDLMEL... Abidin zmen, Krtlk akmnn nlenmesi iin nerdii zm yolunu asimilasyon szc ile aklyor. (116) Krtler nasl asimile edilmeliydi; Abidin zmen, bu asimilasyon zmnn nasl gerekleeceini yle anlatyor: 16 Dou vilayetinin 1927 nfus saym ista-tiklerimizin gsterdiine gre bir milyona yakn Krt vardr. Bu Krtler tamamiyle assimile edilerek cennet kadar gzel olan oturduklar lke Trk vatannn ayrlmaz bir paras haline getirilecektir. Yoksa, herhangi bir aksamelden doacak ufak tefek vakaya bile meydan vermemek zere Hkmet kuvvetlerinin kontrol altnda birok senelerden beri srnp gelmekte olan halin devamn kabul etmek tarafna m gidilecektir? Bu halde ileri gelenlere hrmet gsterip, bahi vererek bir gn iin nisbi skun tesis etmek, yarn gelecek hadiseleri o ann msaadesine gre halletmek. zmen'in bu asimilasyon programnda ne gibi konular yer alyordu? 1 Dou illerini Van Gl evresi, Mu ovas, F. 10 145 Bulank ve Malazgirt ileleri, trenlerin ve oselerin urad yerlere Trk gmenlerini yerletirmek, zmen'e gre bu salanrsa ileri bir milletin kltr assimile edeceinden bu ama gerekleebilir. 2 Trk toplumu iinde kaynatmak istenilen Krtlere Trke retmek. Bunun iin de ky ocuklarnn okuyacaklar ky okullar kurmak gerekir. Bu okullar nasi olmal, nasl bir eitim vermeli sorularn zmen yle cevaplyordu: Bunun iin yemesi, kynde kylsnn, a-nasnn, babasnn yediinden ayrlmak, yatan, basit tahta kerevetini kendilerine temin ettirmek suretiyle devirme ile ky ocuklarn alp yatl mektepler kurmak icap eder. Bu mekteplerin binas geni, hastanesi, eczanesi yerinde mstakil veya tek tek urayan bir doktorun kontrolnde, Trklk alamak kabiliyetine yetimi, azimli, alkan retmenlerin idaresinde olmaldr. (117)

3 Asimilasyon u salamak iin Trklk Merkezleri kurulacaktr. Trklk Merkezleri nde ekonomik egemenlik, Krte ile ilgisini kesmi bir zmrenin eline gemeli, dier yandan da mevcut tccarla temasta bulunan dal Krd konuturmak ve hkmete sndrmak iin Halkevleri grevlendirilmelidir. (118) Ky ky gezerek ticaret yapan Krt seyyar satclarn yerini Trkler almal, Trklerin kuracaklar fabrikalarda Trk iibalar grevlendirilmelidir. zmen, salk sigortasnn olmadndan yakna-146 rak doktorlarn yre halkna cretsiz olarak bakmalarn neriyor. zmen'in bir baka nerisi de u: Nahiye mdrlerinin svari olmalar, mtemadiyen ky ky gezerek halkla temas etmesi Trk, Krt ve Alevi ailelerin birbirlerine kz alp vermeleri, asker ve memur olarak Bat halkndan bu blgeye gelip Krt kzlaryla evlenip burada yerleeceklere arazi verilmek suretiyle iskanlarnda sosyal tesirlerin icras tebellr (billurlar) ettirir. Trklk Merkezleri'nin etkili olabilmeleri iin bu merkezlerde grevlendirilecek memurlarn Ankara'da veya Umumi Mfettiliklerde zel eitimden gemeleri gerekir. Yoksa, Kltr Merkezleri'nin Trk kltrn alamak kabiliyetini artrmaya almak lazmdr. Yoksa Krt de kendisine bir kltr yoluna girerse i daha mkilleir. 4 Devlet dairelerinde Krte konumaya izin verilmemelidir. Krte konuan memurlar, nce uyarlmal, Krte konumaya devam ediliyorsa aylklarndan eitli oranlarda kesintiler yaplmal, bu cezaya karn Krte konumay alkanlk haline getiriyorsa memurluktan karlmaldr. Krtler zerinde aalar egemendir. Bu aalarn, eteciler ve kaaklarn Krtlerin arasndan karlmas gerekir. Halkevi, bu gibi ilerde etkin grevler stlenmeli, Halkevleri'nde okuma odalar alarak halka gazete ve dergi okutulmaldr. 147 Abidin zmen, blgede yol yapmna hz verilmesini, gerekirse askerlik ana gelen Krtlerin Amele Taburlar nda grevlendirilerek yol yapmlarnda altrlmalarn neriyor. (119) zmen'in nemle zerinde durduu konulardan biri de yrede grev yapacak memurlarn nitelikleridir. Grevlendirilecek yarg ve savclara byk grevler dtn anlatan Abidin zmen, Blgeyi bir gn Krjlk propagandas, yarn Krtlk cereyan kap-lasa diyor, bugnk adli prensiplerin memleketi kurtaracana kanaat getirmiyorum. Meer ki blgede amme hukuku mdafii olacak arkadalar ulusal duyguyu her eyin stnde tutmaya azmetmi ahslar ola. Abidin zmen'in konumasndan sonra gzler, Drdnc Umumi Mfetti, Tunceli Valisi Korgeneral Abdullah Alpdoan'a evrilmiti. 148 (112) Zeynelabidin zmen, 1890 ylnda Nide'de dodu. 1911 ylnda Mekteb-i Mlkiye'yi bitirdi. stanbul ve Konya'da idari grevlerde bulunduktan sonra Belika'ya mhendislik renimini yapmak iin gnderildi. 1915'de yurda dnd ve yedeksubay olarak askere alnd. eitli cephelerde savaan zmen, 19-18 ylnda kaymakamla dnd. 1919 ylnda Bursa Emniyet Mdrl'ne atand. Bu grevdeyken Mudanya Kaymakam Vekillii de yapt. Kuvay Milliye ile ilikileri nedeniyle Yunanllarca tutukland ve 10 yl ar hapis cezasna arptrld. Cezasnn bir ksmn Yunanistan'da Singro, Egine Adas ile Gudi Esir Kamp'nda geirdi. 1922 ylndaki Byk Zafer'den sonra serbest brakld. Yeniden kaymakamlk grevine dnen zmen, 1927 ylnda Bitlis Valiliine atand. 1933 ylnda Bursa Valisi iken milletvekilliine seildi. 1934 ybnda Milli Eitim Bakanl'na atand. Bu grevdeyken Mektebi-i Mlkiye'nin Ankara'ya tanmasn salad. 1935 ylnda Diyarbakr'daki 1. U-mumi Mfettilie, 1943 ylnda Trakya Genel Mfettiliine getirildi. Genel mfettiliklerin kaldrlmas zerine 1948 ylnda Afyon Valilii yapt. 1950 ylnda emekliye ayrld. 20 austos 1966 tarihinde Mudanya'da ld. (bkz. ankaya Ali, Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, IV. cild, s: 1421-1422)

(113) 1965 nfus saymna gre toplam 31 milyon 391 bin 207 olan nfusun 2 milyon 180 bin 721'i Krte konuuyor. Krte'den sonra ana dili Arapa olanlarn says 368 bin 971'dir. (Trkiye statistik Yll 1964/1965, s: 93). 149 1964-65 nfus saymndan sonra ana diliniz nedir? sorusu sorulmamtr. Bu nedenle bugn Trkiye'de yaayan Krt says konusunda istatistik veri yoktur! (114) Paa, Cemil Kadri, Doza Krdistan, zge Yay. 2. bask, Ankara, 1991, s. 122-124. (115) Krt siyaseti ve yazar M. Emin Zeki, 1880 ylnda Sleymaniye'de dodu. stanbul'da Harp Aka-demisi'ni bitirdi. Balkan Sava'nda stanbul'da atalca Cephesi'nde Kurmay bakan olarak grev yapt. 1. Dnya Sava'nda Irak cephesinde savat. 1923 ylna kadar Harp Tarihi Dairesi'nde alan M. E-mir Zeki, bu tarihten sonra Badat'a giderek Badat Harp Akademisi'nde ders verdi. 1925 ylnda Irak skan ve Ulatrma Bakanl'na getirildi. Daha sonra Savunma Bakan oldu. Nuri Sait Paa Hkmeti'nde Ekonomi Bakanl yapt. 1948 ylnda ld. bkz. M. Emin Zeki, Krdistan Tarihi, Beybun Yay, 1992 Ankara, s: 8-9. (116) Assimilasyon, genel szlk anlamyla benzetmek, uydurmak, badatrmak, zmseme gibi anlamlara gelir. Szck, Latince'de benzer anlamna gelen similis szcnden retilmitir. Sosyolojik anlamyla assimilasyon, bir toplumun kltrce ayr bir topluma dntrlmesi, bir halkn dilinin, geleneklerinin, baka bir halkn kltr ile birleip kaynamas demektir, bkz: lken Hilmi Ziya, Sosyoloji szl, 1969, st. s: 228, Hanerliolu Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitapevi, 1978, st. s: 129, Politika Szl, Sosyal Yay, 1979, st. s: 25. (117) retmen Sdka Ayar'n Da ieklerim adl an kitabnda Elaz, Tunceli ve Bingl'de kylerden toplanan ocuklarn nasl eitildikleri anlatlr, bkz. Avar Sdka, Da ieklerim, retmen Yay. 19-86, Ankara. (118) Halkevleri, 19 ubat 1932 gn Atatrk'n 150 emri ve milli Eitim Bakan Dr. Reit Galip'in giriimi ile ttihat ve Terakki dnemindeki Trk Ocakla-r'nm yerini almak zere kuruldu. Cumhuriyet Halk Frkas Genel Sekreteri Recep Peker, Halkevlerinin alnda yapt konumada halk bilinlendirecek nder bir kadro yaratmak amac tadklarn sylemiti. Bayraktar Zerrin - Alper Cem, lk, Semeler, ATA Yay. 1982 Ank., s: 6-7. Halkevleri'nin amac, Kurtulu Sava ile oluan Trkiye Cumhuriyeti'nin ama ve ilkelerini yaymak, ulusal, bilinli, birbirini seven ve ayn idealleri paylaan bir halk kitlesi oluturarak ulusal birlii salayacak kltr elerini ortaya kararak ulusal birlik yaratmakt. avdar Tevfik, Halkevleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cild 4, letiim Yay. s: 878-884, een Anl, Halkevleri, Gndoan Yay. 1990, Ank. s: 121-129. (119) Amele Taburlar Osmanl mparatorlu-u'nda askere alnan ve geri hizmetlerde genellikle yol yapmnda altrlan aznlklardan oluan birliklerdir. 151 ONBIR iileri Bakan kr Kaya, Korgeneral Abdullah Alpdoan'dan nce sz, nc Umumi Mfetti Tahsin Uzer'e verdi. Ar, Kars, Erzurum, Rize, Trabzon, Gmhane ve oruh illerini kapsayan blgeden sorumlu Umumi Mfetti zer, Krtln, Abdlhamid dneminde kurulan Hamidiye Alaylar ile baladn, Erivan'dan kaynaklanan Krtlk propagandasnn olduunu anlatm, Krtlk zerine zecri harekatta bulunmann zamann sylemiti. (120) Ne yapmalyd? Kazman'da yzde 73, Kars'da nfusun yzde 69'u Krtt. Bu yzden bu nisbeti hafifletmek ve Trk unsurunun muvazenesini temin etmek gerekmekteydi. Bunlar iin de Krtlerin bir ksmn daha Bat'ya srmek, bir ksmn bulunduklar yerlerde oturtmak gerekirdi. Daha baka ne yapmalyd? Yol yapmalyd, memurlara konut salanmalyd ve blgede ticaret gelitirilmeliydi.

Tahsin Uzer'den sonra Drdnc Umumi Mfetti Korgeneral Alpdoan sz ald. Harita bana geerek konumaya balad. 153 BU BEYLERN ASILLARI TRKTR... Korgeneral Alpdoan Bingl, Elaz ve Tunceli illeri hakknda tarihsel bilgiler vererek konumaya balad: Mfettiliimizdeki Bingl vilayeti, Mu, Erzincan vilayetlerinin bir ksm kazalarndan yeniden vcuda getirilmitir. Buras Krt denilen halkla meskun blgedir ki, eyh Sait syannn yuvasdr. (...) Bu beylerin asl nesilleri Trktr. Bu tarihin bahsettii beylerin Trk olduklar bellidir. Tavr, sima ve adet, bunlarn Trklne phe brakmyor. Bu havali halknn bu tarihlerdeki manzarasn kurt olarak kabul edecek olursak nc Umumi Mfettiliin yardan fazlasn ve Drdnc Umumi Mfettiliklerin de hepsini Krt kabul etmek gerekir. Elaz da kendisini Krt telakki ediyor. Hatta bazlar, kendileri deilse de oturduklar kylerin, mahallerin isimlerini Ermenice delalet edecek surette kullanyorlar. Bunlar kendi tarihlerini bile bilmiyorlar. AMERKAN KOLEJNDE BULUNAN SLAH VE BELGELER Korgeneral Alpdoan, Merkez Ordusu Kurmay Bakan'yken Merzifon'da Amerikan Koleji'nde arama yaptklarn, kolejde silah ve cephane bulduklarn anlattktan sonra u olay aktard: ... asl ayan ehemmiyet olan kolej mdrnn masasnn gznde bulunan bir rapordur. Bu 154 raporda Anadolu'da Amerikan nfusunun temini iin Ermenileri ele almak, Krt ve Kzlba kan Ermeni kandr diye bunlar Trk camiasndan koparp Ermeni camiasna yamamak istemi olmalardr. Bu raporun tatbik sahasnn tetkiki: Kogiri Hadisesi de bizim ordu tarafndan bastrlmt. Kogiri kylerinde ocuklarn boyunlarna zincirle aslm ha grlmtr. Van kilisesinde Hazreti Hseyin'in parma varm. Bir kemik bulunmu, camilerimizde Sakal- erif nasl ziyaret edilirse han tam ortasna bal olan bu kemik paras da halka ziyaret ettiriliyor ve ptrl-yormu. Ha ile muhabbet tevlit ettirilmi. Merzifon Kolej mdrnn raporunda gdlen hedefin tatbik sahas naslsa Tunceli'nde Krt camiasn Ermeni yapmak yolu gdlmtr. Snni memurlarmzn bunlar kzlba hitabiyle karlamalar izzeti nefisleri zerinde ok mhim tesir yapmtr. Hanefi olmak zere mftye mracaat edenlere Ermeni olup ondan sonra Hanefi olabilirsin cevab verilmitir. Bu muamelelere ramen bu halk bugn ben Trk'm diye baryor. Bunlar Krt deildir. Trk'tr iman ve kanaa-tndaym. Ama lisan istisnasna uramlardr. BUNLAR DA TRKLERDR... Korgeneral Alpdoan, nfus istatistiklerine de gvenmediini anlatyor. rnein kii'de 26 bin nfusun 25 bininin Krt olarak gsterildiini; saymn salksz 155 yntemlerle yapldndan yaknarak Valilere emir verdim. Bunlar Da Trkleri ve bu lisanlar konuanlardr dedim diye konuuyordu. (121) Tunceli'de bu ekilde telakki edilen insanlardan iki bin yedi yz mcrim grdm. Sahas arzal, yolu kt olan bu blgede halk silahl biliniyor. Bunlara kar imdiye kadar olduu gibi sert hareketlere gemeyelim, kanunun verdii selahiyete dayanarak bunlarn elebalar hakknda takibatn tehiri ve cezalarn tecili cihetine gidelim dedik. Atma bindim ve mntkay gezdim. Dersim, apakur vesair mahallerde halk ile temasta bulundum. Devletin yksek maksadn ve tekilatn kurulu sebebini anlattm. Maiet darln, bilgi ve sanat yokluunu gidereceimizi ve devletin z varlklar olduklarn anlattm. Aradm mcrimler gelirse takibat durduracam dedim. Ve bylece de muamele yaptm. Halk gevedi. Korgeneral Alpdoan, Tunceli halknn ektii topraklar ve hayvanlarn korumak iin silahlandn anlatyor, blgeye gelir gelmez, karlat olaylardan rnekler veriyordu.

Alpdoan'a gre kurt dili de yoktur. Zazalar ve Dersimliler birbirlerini anlamazlar. Gneydekiler Arap, Kuzeydekiler Farisi'ye bal kalmlardr. Yaplan bir incelemede Krte'nin, Trke, Arapa ve Farisi dillerinden olutuunu ortaya koymutur. Halk Osmanlcay anlamazd. Bu anlalmayan dil de braklm, Devlet Trkesi konuulmaya balanmt. Krte, Osmanlca Da Trkesi'ydi. Krtlerin hepsi de Trk't. 156 TUNCELL ERMEN MUSES... Korgeneral Alpdoan, Tunceli'nin kalknmas ile ilgili nerilerini sraladktan sonra sz Tunceli'de kurulacak bir hkmet konusundaki sylentilere getiriyordu: Tunceli iinde ayr bir hkmet tesisi fikri ve bunun tetkiki Ermeni Muses meselesi: Bu Ermeni aslen Tuncelilidir. Gneye gitmi, Franszlarn hizmetinde bulunmu, Franszlar bunu tayyare ktalarna da almlardr ki, Franszlar olur olmaz tebaallarn dahi tayyare ktalarnda kullanmazlar. Bu da gsterir ki, Ermeni Muses mhim bir casustur. Bu casus akll bir Ermeni'ydi. Ankara'da talyanlarla alm, talyanca bilir. Beraberinde bir de telsiz getirmitir. Bunun muhakemesinde airet reislerinin de ahitleri dinlendi. Hemen hepsi bunun propagandasn sylemilerdir. Bir ikinci de zzettin adnda birisidir. Bu Trk'tr. te bunlar istiyorlar ki, behemahal devlet aleyhine bir tfek patlasn ve bu surette isyan ksn. Haricin tesiri devam ediyor. Dersim'de buna uymu ve cevap vermi kimseler ok azdr. ALPDOAN'IN RAPORU Korgeneral Alpdoan, konumasndan sonra hazrlad raporu Bakan kr Kaya'ya vermiti. Alpdoan raporunda greve balad gnlerde 157 blgede mal ve can gvenliinin olmadn yazyor ve o gnk koullar yle anlatyordu: Bingl ve Tunceli vilayetlerinde silahl apul kollar gezer, halk ve kyleri vurur. Bu kollar, Erzurum, Erzincan, Mu gibi yakn vilayetler mntkasna geerek oralardan aldklar yardmclarla birlikte yollar keser, adam ldrr, ky, al, deirmen, karakol basar, davar, eya, paal alarlard. Yabanc memleketlerden ve yakn vilayetlerden bizim mntkaya gelmi baz insanlar halk devlet aleyhine ayaklanmaya ve silah kullanmaya tevik ederlerdi. Tekilatmz kurulunca bu sular ileyenler ve iletenler endieye dmlerdi. Bu endieli insanlar, aralarnda mektupla, toplanma suretiyle konumalar yapm ve kararlar almlardr. Bunlar da unlardr: Hkmet ciddi tedbirler alyor, bunun neticesi olarak: A) Bizleri Ermeniler gibi krp imha edecek, B) ldrc haval yerlere gndermek suretiyle ldrecek, C) slahat yapp adam edecek. (A, B) maddeleri tatbik olunursa silahla lnceye kadar kar koymak karar halk tarafndan alnm olduu iitilmi ve renilmiti. Halkn kafasnda esen rzgar da bu idi. Umumi Meclisten dnen kaymakamlarn ve seyahatmda kendimin halkla yaptm temaslarda hkmetin maksad: A) Mntkay slah etmek, B) Mntkay dier vilayetler gibi imar etmek ol158 duunu, kanuna itaat lzumunu, su ileyenlerin cezalandrlacaklarn, susuzlarn hkmetten hakiki evlat muamelesi grecekleri anlatlmtr. Bu meyanda, kendilerinin Trk tohumundan ve aslndan gelmi olduklar, yabanc ve ayr bir rka mensup olmadklar ve Trk Devleti'nin sadk evlad kalmak isteyenlerin Devlet Trkesi konumalar iktiza ettii ve bunun iin btenin msaadesi nisbetinde mektepler alaca da sylenmiti.

imdiye kadar bunlara Krt denmitir. Baka bir rktan olmu insan muamelesi yaplmtr. Hkmetin snni ve cahil memurlar bunlara kzlba ve gavurdan da aa dine salik insanlar muamelesi gstermitir. Cumhuriyet hkmetini kendilerini Krt soyundan bildii ve herkesin vicdani akidesine karmad ve fakat kimsenin kimseyi de u veya bu mezhebe girmeye tevik ve icbara selahiyetli olmad da anlatlnca gnlden Hkmete ballk duygular doduu da sezildi. EKRAD, KRTLER DEMEK M? (120) Hamidiye Alaylar. (121) Daf Krtleri. 159 f KDV Dahil 40.001* Uur Mumcu _ Krt Dosyas Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele" dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal sorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar Mutlu LGL KANUN: 5846 sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur."

Bu e-kitap grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. www.kitapsevenler.com Tarayan: Yaar Mutlu www.kitapsevenler.com www.yasarmutlu.com e-posta kitapsevenler@gmail.com Uur Mumcu _ Krt Dosyas

You might also like