Spoiwo magazyn kulturowy na temat Redakcja zastrzega sobie prawo do redagowania i skracania nadesanych tekstw.

ISSN: wydawca Stowarzyszenie Bletka ul. Zaczarowane koo 7/7 30-087 Krakw redaktor naczelna Katarzyna Wabik tel. 0 692475535 sekretarz redakcji Hanna Tucznio redakcja Zuzanna Adamkiewicz, Ewelina Gebert, Daniel Kopciski, Marcin Kowalik, Zuzanna Kubocz, Alina Pardaa, Katarzyna Rodacka, Ewa Zygarowicz ilustracja na stronie (xx) Mateusz Koek okadka Patryk Polednik opracowanie graczne: Simeon Genew www.genew.pl korekta Marta Hman projekt logo magazynu Adrian Spz www.redkroft.com druk Drukarnia OFF-Print ul. Pana Tadeusza 6b

EDITORIAL Vulputat atis dolor sumsan heniat, velisl utat dit acing ea corem at utpat alit utpatet, volore del utetum quam acipsummy num irilit ullan utem nim niatis exerat am vero dunt alis et adit eugiamet wisl el ex eugait luptat. Ipit la facilit, sisisit alit ipis autet, veliqua mconsectem dolobor ipit lummolent adignim iriure veliquismodo ea feuissed dipsusto ex ectem dolorperiure commy nos niate feu feuguer aesendi amconse quismod iametueril iuscil utat pratuer alit, si. Vercing et lut ut velese mod tat ing estie magna conullu tatincipit verosti onulluptat iusto et, qui blaor augueriustie ea feu feuisciduis nibh eu feugait lamet at, velesequis nit nisit nis accummy nonsed tat. Rilit at veliquis alit, quat, quat ea consequate do commy nosto dio odigniscip er sis ea facil ut autat, corem dunt exer sed tie tate volorerit, quam alis nons elesenim diam, sendigniat. Duis niam, quatie magna faccum eriuscidunt incil eugue tet voluptate volorem exerate veraessi tio odiam ea feum adionse quisci tie dolesequamet aliquat nostrud min ulla facipit etue tat atuerci lismodolent pratie doloborer in exer incilis exer sumsandigna facipit lan velis dunt aliqui bla feu faccum in velit atio ex ent lor senis dolobor sum iriure corem vulput nullan ex eugiat dolor ate tem irilisi.

OSIEROCENI PACJENCI

Niektre stany chorobowe wystpuj tak rzadko, e koszt opracowania i wprowadzenia na rynek produktu leczniczego majcego suy diagnozowaniu, zapobieganiu lub leczeniu takiego stanu chorobowego nie zostaby zwrcony z przewidywanej sprzeday tego produktu leczniczego; przemys farmaceutyczny niechtnie podejmowaby si opracowania leku w normalnych warunkach rynkowych; takie produkty lecznicze nazywane s sieroce.* Choroba rzadka (rare disease) to wedug regulacji prawa unijnego przypado wystpujca nie czciej ni okoo 5 przypadkw na 10 tysicy osb. Takie rzadkie dolegliwoci zwane s take chorobami sierocymi, a przeprowadzi kuracj mona za pomoc tzw. lekw sierocych. Szacuje si, e istnieje okoo 57 tysicy rodzajw chorb rzadkich. Jest nimi dotknitych okoo 30 milionw mieszkacw z 25 krajw Unii Europejskiej. To 68 procent caej populacji UE. Zatem paradoksalnie nie jest wcale rzadkoci cierpie na chorob rzadk. Choroby sieroce to przede wszystkim cikie, chroniczne i miertelne schorzenia o podou genetycznym. Jeszcze niedawno oznaczay wyrok mierci w wieku dziecicym. Dzi znane s ju leki, ktre pozwalaj zapobiec ich rozwojowi, wyduy ycie pacjentw, poprawi jako ycia chorych oraz zniwelowa niektre objawy. Choroby rzadkie przestaj by na wiecie wyrokiem mierci. Pojawia si coraz wicej moliwoci ich leczenia, a przede wszystkim wykrywane s w coraz wczeniejszych stadiach, co pozwala na skuteczniejsz i duo tasz terapi. Wyniki bada obejmujcych chorych na osiem najbardziej rozpowszechnionych chorb rzadkich, przeprowadzonych w caej Europie wykazay, e Polska pod wzgldem ich diagnozowania znajduje si dopiero na przedostatnim miejscu w Europie, tu przed Rumuni. Lekarze pierwszego kontaktu oraz instytucje rzdowe s sabym rdem informacji na temat chorb rzadkich. Najwiksz wiedz w tej dziedzinie dysponuj stowarzyszenia chorych i ich rodzin. Choroba rzadka zazwyczaj przerasta najbliszych cierpicego. Musz si oni

zmierzy z dramatem takiej osoby i grob mierci. Trudno im uzyska jakiekolwiek informacje odnonie konkretnej przypadoci, a kiedy ju dowiaduj si, e istniej leki, ktre mog pomc, okazuje si, e ich koszty s bardzo wysokie. Pacjenci cierpicy na rzadkie stany chorobowe powinni by uprawnieni do takiej samej jakoci leczenia jak inni pacjenci; konieczne jest zatem wspieranie prac badawczorozwojowych i wprowadzania na rynek waciwych lekw przez przemys farmaceutyczny; zachty dla rozwoju sierocych produktw leczniczych funkcjonuj w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej od roku 1983, a w Japonii od roku 1993.* Leki sieroce (orphan drugs) swoj nazw zawdziczaj wanie temu, e aden koncern nie chce zaadoptowa ich do swojej oferty. Dlatego instytucje pastwowe (w przypadku Europy s to Parlament Europejski i Rada UE) wprowadzaj szereg udogodnie dla rm decydujcych si na ich produkcj. Niestety terapia wci pozostaje bardzo droga. Teoretycznie rzdy maj obowizek wspiera chorych i ich rodziny poprzez specjalne programy. W Polsce jednak wci brakuje wiedzy i rodkw, aby pomc cierpicym na rzadkie choroby. Komisja Europejska deklaruje wspieranie krajowych programw nansowania terapii lekami sierocymi, powoany zosta nawet specjalny Komitet ds. Sierocych Produktw Leczniczych (COMP). Mimo wszystko w ubiegym roku NFZ nie uwzgldni refundacji terapii chorb rzadkich. Wicej informacji na temat rzadkich chorb i lekw sierocych mona uzyska na stronie: www.chorobysieroce.pl Hanna Tucznio
*Uchwaa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z 16 grudnia 1999 roku

Rozmowa z Magorzat Rogaszewsk przedstawicielk rmy farmaceutycznej Orphane Europe, produkujcej leki sieroce. Produkujecie Pastwo te leki, ktrych inne koncerny i rmy farmaceutyczne unikaj. Dlaczego? Faktycznie, mao jest rm farmaceutycznych, ktre s zainteresowane rozwojem lekw sierocych. Wynika to gwnie z przesanek ekonomicznych. Rozwj i wprowadzenie na rynek tych preparatw pochania takie same koszty, jak lekw produkowanych masowo. Tymczasem zbyt tych pierwszych jest ograniczony do niewielkiej grupy chorych. W normalnych warunkach rynkowych koszty te raczej nie zwrciyby si. Dlatego rzdy wielu krajw wprowadziy specjalne procedury dopuszczenie do obrotu takich produktw. W 2000 roku Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej przyjy rozporzdzenie zwane Orphan Drug Regulation, na podstawie ktrego stworzono zachty nansowe i organizacyjne. Leki sieroce podlegaj procedurze centralnej rejestracji (jedna rejestracja dla wszystkich krajw UE) przez Europejsk Agencj ds. Oceny Lekw (EMEA). Darmow konsultacj suy Komitet ds. Sierocych Produktw Leczniczych (COMP). Spord kilku innych zacht, najistotniejszy jest 10-letni okres wycznoci rynkowej leku sierocego. Jak dziaaj leki sieroce? Jaka jest ich skuteczno? Rne s mechanizmy dziaania lekw sierocych (zreszt tak, jak i innych lekw). Cz z nich dostarcza brakujcego substratu lub zmniejsza produkcj tego szkodliwego, inna cz wie szkodliwe produkty, a pozostae, czyli tzw. enzymatyczna terapia zastpcza prbuje naprawi natur, dostarczajc organizmowi brakujcy enzym. Bez wzgldu na mechanizm dziaania, wszystkie te leki agodz istniejce objawy kliniczne, zapobiegaj powstawaniu nowych, czsto zagraajcych yciu, w wielu przypadkach wyduaj ycie chorego, ale przede wszystkim poprawiaj jako ycia chorych. Wielu z nich, odpowiednio leczonych, moe normalnie funkcjonowa w yciu spoecznym i zawodowym. Co do cakowitego wyleczenia chorb genetycznie uwarunkowanych, to pacjenci ci musieliby zosta poddani terapii genowej, a w tej dziedzinie wci wiele jest niewiadomych. Leki sieroce pomagaj tym najciej chorym, ktrzy jeszcze kilka lat temu nie mieliby adnych nadziei. Czy Pastwa rma monitoruje lub prowadzi badania nad rozwojem nowych lekw? rodkw, przeciwko jakim chorobom moemy oczekiwa w przyszoci?

Owszem, bylimy i jestemy zaangaowani w prowadzenie bada nad rozwojem lekw sierocych, stosowanych w leczeniu rzadkich chorb. Co do oczekiwa odnonie przyszoci, to na wiecie znanych jest ponad 6 tysicy rzadkich chorb i cigle przybywa nowych. Wikszo z nich nadal czeka na wynalezienie leku (badania nad lekiem to wieloletni proces). Pocieszajcym jest fakt, e kadego roku wpywa do COMP coraz wicej zgosze nowatorskich produktw, majcych znamiona leku sierocego. Jak wyglda zapotrzebowanie na leki sieroce w Europie i w Polsce? W Europie (traktowanej jako UE) jest okoo 25 milionw pacjentw z rzadkimi chorobami, z czego leczonych jest ok. 20 procent. W Polsce potencjalnych pacjentw moe by ponad milion, nie jest to wic problem marginalny, jak by si mogo wydawa. Dane szacunkowe Ministerstwa Zdrowia mwi o tysicu pacjentw (!). Rozbienoci wynikaj z tego, e wielu pacjentw pozostaje nierozpoznanych. Terapia przy uyciu lekw sierocych jest bardzo droga, niewielu potrzebujcych sta na ni. Czy w Polsce takie osoby s wspierane przez Pastwo? Czy leki sieroce s refundowane? Czy raczej zajmuj si tym organizacje pozarzdowe, fundacje lub stowarzyszenia? aden lek z grupy sierocych nie znajduje si w wykazach lekw refundowanych, mimo skadania przez nas w Ministerstwie odpowiednich wnioskw, a co za tym idzie, nie jest nansowany z budetu Pastwa. W chwili obecnej jedyn form nansowania takich lekw s zaproponowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia tzw. terapeutyczne programy zdrowotne (dla konkretnej choroby), ale mam informacj, e w kilku przypadkach NFZ odmwi nansowania takich programw. Rzeczywisto wyglda wic do ponuro mamy pacjenta, u ktrego udao si rozpozna rzadk chorob, mamy dopuszczony do obrotu lek, ktry mgby mu pomc, ale nie ma nikogo, kto t terapi chciaby snansowa. Pacjentw zdecydowanie na ni nie sta i w zwizku z tym prbuj si zjednoczy w rnych organizacjach, stowarzyszeniach czy fundacjach aby mc wywiera wiksz presj na decydentach, prowadzi zbirki pienidzy i pomaga sobie nawzajem. Rozmawiaa Hanna Tucznio

BOHATYROWICZE
Pani w okienku rednio rozumie o jak miejscowo nam chodzi. Staram si jak mog, eby wymwi nazw z moliwie jak najbardziej wschodnim akcentem i w kocu dochodzimy do porozumienia. Bilety za 4760 biaoruskich rubli s ju nasze...

przystanku. W ostatnim momencie jeszcze kierowca zaczyna si nas o co pyta, ale nie bardzo rozumiemy. Chyba martwi si o to, kto nas std zabierze, gdzie bdziemy spa i co tu bdziemy robi. Ale za mao znamy jego jzyk by wszystko mu wytumaczy. Prcz totalnej pustki jest jeszcze jeden drogowskaz: Bohatyrowicze 0,4 km. Zaczynamy i. Poza tym wieje jak diabli.

WIE PORODKU NICZEGO

Nasze zdziwienie nie byo nawet zbyt due, kiedy na stanowisko podjecha stary Ikarus. Zastanawiajce byo jedynie to, e podr miaa trwa ptorej godziny, a w naszych stronach tego typu autobusy kr wycznie po miecie. Ale te dziki temu taka wycieczka ma swj klimat. Pierwsze dwadziecia minut jazdy stanowi wyjazd z miasta. Potem za szyb rozcigay si ju tylko pola i pola. Wszdzie byo totalnie pasko, a Ikarus niemiosiernie skrzypia i pompowa do wewntrz niezwykle due pokady zimnego powietrza. W kocu wysiadamy. Wysiadamy, a naokoo nas nic. Zupenie nic, znowu tylko pola, czasem w oddali wida jakie drzewo. I jeszcze po dwch stronach drogi tabliczki z rysunkiem autobusu w ramach oznaczenia

POTOMEK SZLACHTY
Ciko jednoznacznie stwierdzi ile lat ma pani Teresa. Mieszka pod numerem smym, nie ma w domu wody, rower zamyka na noc w szopie, od maja zeszego roku mieszka sama. Sama w domu, prawie sama we wsi. Tylko jakie dwa czy trzy domy s tu zamieszkae. Wychodzc z jej ogrodu mona skierowa si w dwie strony. Jedna droga prowadzi do mogiy powstacw z 1863 roku, natomiast druga do legendarnego grobu Jana i Cecylii. Pani Teresa nosi to samo nazwisko co synni zaoyciele Bohatyrowicz. Idziemy w kierunku wskazanym przez nasz gospodyni, ale cigle nic nie wida. Wszdzie tylko krzaki i wysokie trawy. Wchodzimy do kilku ogrodw eby zapuka do drzwi i spyta o drog, ale mimo

Katarzyna Rodacka Bohatyrowicze

e wszystkie domy wygldaj jak zamieszkae, nigdzie nie wida ani cienia czowieka. Dlatego jestemy zdane tylko na siebie. Z odnalezieniem drugiej mogiy jest ju nieco atwiej. Znajduje si ona w ssiedniej wsi, dokadniej ju na jej kocu, gdzie mieszka nieco wicej ludzi. Pooona w rodku sosnowego lasu robi wraenie. Gwnie dlatego, e dotychczas istniaa w wyobrani jako miejsce zupenie nierealne, ksikowe. W drodze powrotnej, idc na grb Jana i Cecylii mijamy stare, opuszczone, do poowy ju zniszczone stajnie, zaronite bluszczem dworki bez okien a czasem i bez drzwi. Obok tego wszystkiego spokojnie pynie Niemen, niby ten sam od niepamitnych czasw. Wedug opowieci pani Teresy, co roku ta rzeka jest wiadkiem napywu turystw w te strony. Waciwie lato jest jedyn por kiedy w Bohatyrowiczach pojawiaj si ludzie. cigaj tu tumy autokarowych wycieczek eby zobaczy obydwa groby. A potem, z nastaniem jesieni wszystko si koczy. Zostaj tylko stali mieszkacy, a i tych z roku na rok coraz mniej. Modzi wyjechali do miast. Starzy umieraj. Sama pani Teresa stara si wyjedza na zim poza swoj wiosk, bo tutaj zimno, samotnie i ciko. Ciko tym bardziej, e miesiczna renta wynosi mniej ni sto dolarw. Ale mimo biedy, w tym skromnym

domu zawsze mona znale gocin, wypi herbat, posucha opowieci. Mona przespa si na pododze w pokoju, gdzie obok wielkich obrazw Chrystusa i Matki Boskiej, znajduje si jeszcze polski hem z okresu drugiej wojny wiatowej. Wieczorem, przez drzwi syszymy jeszcze gosy z telewizora. Prcz autobusu, jest to jedyny kontakt ze wiatem zewntrznym. Gdy odbiornik zostaje wyczony sycha tylko przeraliwe wycie wiatru wrd pl. Dzisiaj ju tylko on zaglda przez wybite okna pustych domw. Katarzyna Rodacka

Katarzyna Rodacka Bohatyrowicze

WYCIECZKA PRZEZ OPUSZCZON WIETNO

INSTRUKCJA OBSUGI: Wsiadasz do tramwaju lub autobusu1 , przejedasz dwa, cztery lub czternacie przystankw, zajmuje ci to pi, pitnacie lub czterdzieci pi minut i wysiadasz. Oto przystanek PLAC CENTRALNY. Jednak robi wraenie, bo cakiem inaczej wyobraaa/e sobie blokowisko. Jeli rozgldasz si uwaniej, dostrzegasz coraz wicej szczegw. Wielkie okna, kolumny, lary, arkady. Trudno dzi domyli si, jak histori maj parkingi, sklepy spoywcze, czy place. Miejsca zwyczajne i mao interesujce. A przecie jeszcze niedawno Nowej Hucie Krakw mg wiele pozazdroci. Na swoj wycieczk wybierz adny dzie. Odlegoci nie s due, ale warto gdzieniegdzie si zatrzyma i przyjrze z bliska interesujcym detalom, podnie czasem gow i dostrzec to, co niewidoczne z okna samochodu lub innego rodka komunikacji.
1

nr 8 15, 16, 17, 20, 21, 22, 121, 163, 174, 501, 502, 601, 608, 609 4,

START:
1. eMPiK, czyli Klub Midzynarodowej Prasy i Ksiki. Empiki za komuny, tak jak dzi rozsiane byy po caej Polsce i nawet podobnie funkcjonoway. W klubie empik mona byo kupi ksik, przeczyta gazet (take zachodni), wzi udzia w kursie jzyka (rwnie zachodniego), obejrze wystaw, spotka si z pisarzem, artyst, wypi kaw i zje w zasadzie tylko jedn rzecz paeczki truowe. Empik w Nowej Hucie by duo lepiej zaopatrzony i prowadzi znacznie ciekawsz dziaalno, ni ten w Krakowie. Wadze komunistyczne paradoksalnie w samym centrum swojego idealnego miasta stworzyy, nansoway i utrzymyway na najwyszym poziomieprzyczek wroga. Dzi sklep spoywczy.

3. Pierwsze kino w Nowej Hucie Stal. T sam nazw nosi take pierwszy klub pikarski i zapewne jeszcze kilka innych pierwszych instytucji. Szybko jednak powstay kolejne: wit i wiatowid. Due, nowoczesne budynki z kilkoma salami projekcyjnymi. Kino wiatowid upado pierwsze przegrao z telewizj, jeszcze zanim pojawia si konkurencja w postaci multipleksw. wit walczy duej. Obydwa budynki, bardzo podobne do siebie, nie peni dzi swoich kulturalnych funkcji. wit sta si bazarem. Mieci si tam sklep z uywan odzie i centrum tanich podrcznikw. wiatowid ma smutniejsz dol. Niszczeje opuszczony jako magazyn. Podobno ma sta si muzeum. 4. Plac Centralny. Sklepy w Nowej Hucie byy o wiele lepiej zaopatrywane ni sklepy w Krakowie. To przycigao gospodynie na Plac Centralny, aby wanie tu robi zakupy. Aprowizacja polepszaa si zwaszcza przed wizyt przedstawicieli zaprzyjanionych krajw komunistycznych lub
Hanna Tucznio Wycyeczka przez opuszczon wietno 9

2. Pierwszy plac Nowej Huty. Gdy maszyny budowlane grzzy w bocie na nowohuckich drogach, to wanie tu po pracy spotykali si robotnicy i robotnice. Ustawiano drewnian scen, sprowadzano ludowe kapele (robotnicy pochodzili gwnie ze wsi), a po zabawie rozchodzono si do mieszkalnych barakw i hoteli robotniczych. Dzi parking i poczta (kiedy miecia si tu take fabryka sodyczy).

najwyszych wadz pastwowych. W miejscu, gdzie dzi mieci si cocktail bar Laguna, niegdy znajdowa si sklep z nabiaem Serowit jedyne miejsce, gdzie mona byo kupi ser pokrojony w plasterki lub zwirkowany. 5. Pomnik Lenina. Podrujc przez Rosj i kraje byego ZSRR mona atwo oceni, jak wane byo dane miasto kierujc si jednym tylko kryterium: jak

duy i okazay jest miejscowy pomnik Lenina. Ten w Nowej Hucie by naprawd wart uwagi. Odsonity w 1973 roku Wodzimierz Lenin duta Mariana Koniecznego by lekko pochylony, miao kroczy naprzd, w rkach za, splecionych za plecami trzyma czapk nieadekwatnie ma do jego gowy. Kady wiedzia skd i dokd zmierza Lenin. Pomnik ten sta w Alei R do roku 1989, kiedy zosta zdemontowany. W midzyczasie pad oar m.in. zamachu bombowego.

10

Hanna Tucznio Wycyeczka przez opuszczon wietno

6. Arkadia To wanie by cel wiecznego spaceru towarzysza Lenina. W lokalu, gdzie niegdy miecia si restauracja o tej nazwie obecnie znajduje si bank, jeden z piciu przy Placu Centralnym. 7. Stylowa To miejsce Lenin mia wanie opuszcza. Kultowa ju kawiarnia/ restauracja istnieje do dzi i funkcjonuje bez problemw. Prawdopodobnie zmienia si nieco rednia wieku. Robotnicy, ktrzy kiedy odwiedzali Stylow po pracy, dzi robi to nadal. Regularne dansingi i zabawy taneczne z okazji takich jak Andrzejki lub Dzie Babci i Dziadka niestety nie przycigaj okolicznej modziey. Stylowa jest

8. Teatr Ludowy. To ostatnie miejsce wycieczki. Tak jak Stylowa istnieje i funkcjonuje do dzi. Co si jednak zmienio. W 1955 roku teatr rozpocz swoj dziaalno premier opery Wojciecha Bogusawskiego pt. Krakowiacy i Grale, ktrej akcja rozgrywa si na terenach dzisiejszej Nowej Huty. Wkrtce Teatr Ludowy sta si jedn z najwaniejszych i najbardziej interesujcych scen w Polsce. Kade przedstawienie byo wydarzeniem na skal kraju i wywoywao burzliwe dyskusje. Dzi widownia nie zawsze si zapenia, a teatr dorabia organizujc wesela. To na szczcie tylko fragment Nowej Huty. Tak jak system, ktrego bya dzieckiem, polega w konfrontacji z kapitalizmem. Kultura ustpia miejsca tanim produktom. Na szczcie muzy i artyci powracaj do Huty. Warto j odwiedzi. To wci miejsce szans, a take olbrzymich przestrzeni spoecznych i rzeczywistych do pracy. Hanna Tucznio

jednak miejscem wci interesujcym; przed kilku laty zostaa tam zorganizowana sesja zdjciowa z udziaem pracownikw lokalu ubranych w autorskie kolekcje ze sklepu Punkt.

Hanna Tucznio Wycyeczka przez opuszczon wietno

11

12

CZYLI JAK TO SI MWI PO EMKOWSKU?

szystko co przebiega przez wie jest puste, nawet dziury w drogach s puste. Puste domy, zamknite cerkwie, opuszczone chye, czyli niskie, bielone chaty. Zapomniane cmentarze, ktre kto od czasu do czasu odnawia. Kto? Zwykle jacy hobbyci. Prawie puste pastwiska, bo jakie krowy si na nich jeszcze pas. I wrd mieszkacw nie sycha ju jzyka innego ni polski, bo emkowski w zasadzie opuci przymusowo ju rejony Beskidw i Bieszczadw. A takich pustych wsi jest wiele. Przez poudniow Polsk przebiega pas, w obrbie ktrego mieszcz si wysiedlone miejscowoci. Ich dawni mieszkacy, o ile jeszcze nazwa ich mona emkami, yj na pnocy kraju. Na spakowanie si w roku 1947 mieli tylko chwil.

Jest takie miejsce, nazywa si Nowica. Niewielka miejscowo niedaleko Ucia Gorlickiego, pena osobliwoci. Zaczynajc od widoku niskich, w wikszoci bielonych chat, przechodzc do cerkwi grekokatolickiej pod wezwaniem w. Paraskewy i przylegajcego do niej maego cmentarza, wczeniej jeszcze mijajc chaty mieszkajcych tam muzykw, a koczc (nie koczc, bo to wcale nie koniec, ale raczej zatrzymujc si w tym miejscu) na najmniejszej szkole w Polsce, do ktrej uczszcza picioro uczniw. To chyba jedno z najbardziej barwnych miejsc na mapie Maopolski. Miejsce, ktre wymuszaja pytanie: czy ta kultura jeszcze yje? Czy moe wanie widzimy jej koniec?

Katarzyna Rodacka Jak to si mwi po emkowsku

13

Na tym zdjciu widzimy pracowni yek we wsi Nowica

Watry wielkiego wita emkw, na ktre zjedaj oni z rnych stron wiata by powspomina, potaczy, by odwiey stary jzyk i histori. Innym miejscem spotka jest Kermesz wito religijne pene modlitwy poczone z czci artystyczn, z przedstawieniem regionalnej sztuki, tacw, muzyki. Wspominani s te wtedy poeci z osi, miejscowoci w Beskidzie Niskim, gdzie odbywa si wito. Ale to nie wszystko, gdy podczas tych wrzeniowych dni mona wybra si wsplnie na rydze do lasu oraz nacieszy oko wystawami i stoiskami z rkodzieem. Wszdzie czu klimat tradycji i historii. A jest ona bogata przodkowie emkw przybyli dawno temu z Karpat Rumunii jako pasterze. Prcz uprawy ziemi, po pewnym czasie zaczli zajmowa si wyrobem mazi drzewnej do smarowania osi w koach wozw oraz wyrobem drewnianych yek i zabawek. Robili take dziegie produkt uywany w medycynie. Opinie s podzielone: wedug niektrych kultura emkowska zupenie upada, wedug innych przeywa swj rozkwit. O tym pierwszym wiadczy moe brak dostpu do muzyki emkowskiej, do festiwalw kultury, do gazet, a przede wszystkim do rodowitych emkw, do ich legend. Z drugiej jednak strony te festiwale istniej, muzyka cigle gra na nowo midzy innymi podczas corocznej Jednak najsynniejszy emko trudni si zupenie czym innym malarstwem. Epifaniusz Drowniak, znany bardziej jako Nikifor Krynicki, by malarzem prymitywist. Jego obrazy, sprzedawane kiedy na krynickim deptaku, a teraz dostpne do ogldania w muzeum w Krynicy, przedstawiaj czsto budynki, fabryki dolarw, place, stacje kolejowe opuszczone, bez podrnych, bez pocigw, z kcyjnymi nazwami. Rwnie kcyjnymi jak nazwy

14

Katarzyna Rodacka Jak to si mwi po emkowsku

Naboestwo we wsi Nowica

wydawnictw dotyczcych Beskidw. Zainteresowanie jest niestety mae, a wszystko to dociera jedynie do ludzi wtajemniczonych i zainteresowanych tym tematem. Poza tym kto z nas sysza o muzyce emkowskiej? A istniej zespoy, ktre j promuj. Takim przykadem jest chociaby zesp Serencza, co znaczy po prostu Szczcie. Usysze ich mona gwnie w miejscowociach Beskidu Niskiego, i tylko po emkowsku. Inny zesp to astiwoczka, czyli Jaskeczka, ktra taczy, piewa i gra na festiwalach jako jeden z najlepszych zespow folkowych. dzisiejszych wsi teoretycznie emkowskich. Teoretycznie, Wymienia mona by wiele zespoy z Polski, Sowacji, gdy owszem, mwi si, e emkowie powracaj dzisiaj byej Jugosawii istniej, tylko mao kto o ich istnieniu niedo swoich domw na poudniu Polski, ba! zaczli ju tu stety wie. Wiele z nich maj w swoich szeregach rodowipowraca po odwily, w roku 1956, gdy ocjalnie wtedy tych emkw. Takie byo zaoenie chociaby Serenczy. dostali do tego prawo, ale do ich wsi wprowadza si zde- Jednak graj tam te Polacy, ktrzy chc kontynuowa cydowanie wicej Polakw. I chocia wsie nazywaj si po tradycje przodkw. I dziki temu, mimo, e wsie i domy polsku Nowica, Haczowa, Ropki, to powsta projekt by pozostaj opuszczone przez emkw, tak pami po nich wprowadzi podwjne nazewnictwo, by postawi przy jest cigle ywa. polskich tablicach z nazwami wsi tablice w jzyku emKatarzyna Rodacka kowskim. Jak bdzie nie wiadomo. Samo wprowadzenie takich oznacze niewiele zmieni. Cerkwie nadal bd puste, podobnie przylege cmentarze si nie zmieni, a kult witego Mikoaja nie powrci do dawnej wietnoci. Co z literatur i gazetami? Podczas wojny wydawany by co prawda Nasz emko, a w ksigarniach pojawia si ostatnio ksika o legendach emkowskich obok innych

Katarzyna Rodacka Jak to si mwi po emkowsku

15

ZAPOMNIANE MIEJSCE ZBRODNI

16

I
13 MARCA 1943 ROKU Jdischer Wohnbezirk - krakowskie getto ydowskie. Kolejka, wistki papieru ciskane w spoconych ze strachu doniach. Krok za krokiem. Piecztki czerwonym niczym krew atramentem odciskaj ludzki los. Tu czowiek zbdny, tam czowiek niezbdny. Cz zbdnych ludzkich istnie zostanie przewieziona do obozw mierci. Zlikwidowana. Ta niezbdna, zdolna do pracy cz, tra do miejsca zwanego Konzentrationslager Plaszow bei Krakau (Obz Koncentracyjny Paszw hitlerowski obz pracy przymusowej). Obz na Krzemionkach zajmowa teren ponad 80 hektarw i mieci 25 tysicy winiw. Istnia dwa lata, mia trzy ocjalne nazwy i czterech kolejnych komendantw. Zaj teren dwch przedwojennych cmentarzy ydowskich. Utworzony zosta czciowo w Paszowie oraz na terenie dawnych podkrakowskich gmin: Podgrze i Wola Duchacka. Pooony by przy pobliskiej linii kolejowej, ktra zostaa przeduona do wntrza obozu, w celu umoliwienia transportw ludnoci pocigami. Do budowy obozu wykorzystano nagrobki zlikwidowanych nekropolii. Pomniki z cmentarzy posuyy wybrukowaniu cieek prowadzcych do biur komendantury SS. Zdrowych i silnych winiw wykorzystywano do niewolniczej pracy na terenie obozu lub poza nim, za chorych i niezdolnych do pracy wywoono do obozw mierci m. in. w Owicimiu i Treblince. W planach hitlerowskich obz paszowski mia by take obozem mierci. W 1943 roku przystpiono do budowy komr gazowych, ktrych nie udao si dokoczy. Komendant obozu czsto przeprowadza segregacje winiw, dzielc ich na silnych i sabych. 14 maja 1944 roku Hauptsturmfhrer SS, komendant Amon Goeth przeprowadzi selekcj, ktra pochona najwicej oar. Jej haso przewodnie brzmiao: waciwa praca dla kadego czowieka. Osoby odnotowane jako sabsze, uomne lub chore, zostay wywiezione do Owicimia. Cay transport liczy 1400 dorosych i 286 dzieci. Odjedajc wymachiway rczkami do pozostaych na placu apelowym rodzicw, ktrzy uderzyli w rozpaczliwy pacz i lament. Starano si to zaguszy puszczonymi przez megafony piosenkami z repertuaru dziecicego,

Ewa Zygarowicz Zapomniane miejsce zbrodni

17

a wszystkim winiom rozkazano odwrci si plecami do drogi, ktr odjeday samochody. Po kilku dniach Goeth zwrci si do komendanta obozu w Owicimiu z prob, aby mu odesano pasiaki po wywiezionych. Jak potem ustalono, transport w ogle nie zosta zewidencjonowany i po przybyciu do Owicimia skierowano go natychmiast do komr gazowych . Liczb zamordowanych w obozie szacuje si na 8-10 tysicy. Nie mona okreli dokadnej liczby oar, poniewa hitlerowcy nie prowadzili centralnej ewidencji winiw, a zacierajc lady swoich zbrodni wydobyli ciaa z masowych grobw i spalili je na stosie. wiadkowie mwi o tym, jak z obozu wywieziono 17 ciarwek ludzkich prochw. Do dzisiaj zachowao si kilka ladw obozu, w tym budynki: Szary Dom przy ul. Jerozolimskiej gwna wartownia i karcer dla winiw, oraz willa komendanta Amona Goetha przy ul. Jerozolimskiej. Tarasy, na ktrych zlokalizowane byy baraki obozowe, do dzisiaj nosz lady fundamentw, ocalay te trzy jaskinie-sztolnie o przeznaczeniu schronw przeciwlotniczych. Pozostay take szcztki cmentarza ydowskiego w postaci piwniczek grobw, i co wydaje

si nieprawdopodobne, jeden cay nagrobek z czytelnym napisem na tablicy. Gdzieniegdzie napotka mona pozostaoci zrujnowanych budynkw i potuczone nagrobki z hebrajskimi napisami lub heksagramami. Duy drewniany krzy oraz pomniki oar obozu znacz miejsca masowych egzekucji, tzw. H-Grk i C-Doek. Komendant obozu, Amon Goethe, a do 1944 roku nie by krpowany adn kontrol ani interwencj wadz wyszych decydowa o yciu i mierci tysicy winiw. Cechowaa go brutalno, sadyzm i instynkt zbrodniarza. Wystarczyo z przeraenia nie zdj czapki, by zosta na miejscu zastrzelonym lub zagryzionym przez psy. () W maju 1943 roku podczas apelu zastrzeli winia, ktry, jak mu si zdawao, mia si; nastpnie wywoa i zastrzeli kolejnego winia. Znalazszy raz na drodze somk kaza rozstrzela10 ludzi z kolumny zamiataczy 1. - Zachowaa si caa dokumentacja z procesu Amona Goetha jest wydana i dostpna. Jesieni 1944 roku wadze niemieckie aresztowa-

18

Ewa Zygarowicz Zapomniane miejsce zbrodni

y go pod oskareniem defraudowania mienia ludnoci ydowskiej rzeczy, ktre teoretycznie miay przej do skarbu Rzeszy. Po wojnie zosta zapany przez Amerykanw, wydany Polakom i tutaj w Krakowie powieszony opowiada Monika Bednarek, kierownik Oddziau Muzeum Historycznego Miasta Krakowa przy ul. Pomorskiej. Historia pewnej listy Kamienioom Liban, niegdy teren obozu karnego dla Polakw, na pocztku lat dziewidziesitych przey inwazj ekipy lmowcw prosto z Hollywood. Steven Spielberg realizowa tutaj List Schindlera, nagrodzon siedmioma nomen omen Oskarami, histori niemieckiego przedsibiorcy i czonka partii nazistowskiej, ktry uratowa od mierci w krakowskim obozie 1100 ydw. Film pokazuje, jak Schindler, bohatersko tworzc list ocalonych wykupi ludzi z rk komendanta obozu, sam stajc si bankrutem. Wrd uratowanych ydw bya Stella Mller-Madej, autorka ksiki Dziewczynka z listy Schindlera, opisujcej wspomnienia z obozu koncentracyjnego. Autorka traa do Paszowa, gdy miaa zaledwie dziewi lat. Historycy podkrelaj jednak kontrowersyjny charakter postaci Schindlera.

Czym innym jest lmowa kcja, w duej mierze fantazja reysera, a czym innym fakty historyczne. Mam do Schindlera wstrzemiliwy stosunek mwi Monika Bednarek. Oprcz tego, e nalea do NSDAP, by rwnie czonkiem niemieckiego wywiadu wojskowego. Nie wierz w jego nag przemian duchow, po prostu widzia co si dzieje i mg skorzysta z taniej siy roboczej, wykorzystujc winiw ydowskich. Nie by do koca zym czowiekiem, pozwala im normalnie funkcjonowa w obozie, a po zblianiu si frontu wschodniego, kiedy oczywiste byo, e Niemcy musza si ewakuowa, zaatwi sobie przeniesienie fabryki razem z pracownikami do Brunnlitz. Nie jest te prawd, e wszyscy jego pracownicy, ktrzy byli zatrudnieni w fabryce przez 2 - 3 lata, trali do obozu w Brunnlitz pniej odbyy si jeszcze rnego rodzaju selekcje i cz tych robotnikw zostaa wywieziona w inne miejsca. A na tzw. list ktra moim zdaniem bya po prostu list transportow, sporzdzon przez wadze obozu trali w duej mierze ludzie przypadkowi, na przykad winiowie z Wieliczki, ktrzy nigdy o Oskarze Schindlerze nie syszeli.

Ewa Zygarowicz Zapomniane miejsce zbrodni

19

Budynek Fabryki Schindlera w Podgrzu przyciga teraz turystw, a przy wejciu widnieje napis: Kto ratuje jedno ycie, jakby cay wiat ratowa. Odbyway si tam rne imprezy kulturalne (Galeria Bezdomna, wystawa prac studentw Szkoy Artystycznego Projektowania Ubioru, projekcje Listy Schidlera oraz spektakle teatralne odbywajce si w ramach Krakowskich Reminiscencji Teatralnych). Muzeum Historyczne Miasta Krakowa przygotowuje w administracyjnej czci budynku wystaw powicon dziejom Krakowa w okresie okupacji, ktra bdzie otwarta w 2009 roku. W drugiej czci fabryki ma by Muzeum Sztuki Wspczesnej, ale nad tym projektem odbdzie si jeszcze gosowanie Rady Miasta mwi Monika Bednarek. Kamienioom Liban natomiast nic nie zyska na sawie lmu, jest miejscem opuszczonym i zaniedbanym, jak wiksza cz dawnego obozu. Po amerykaskich lmowcach pozostay tam jedynie elementy scenograi, mylnie odbierane przez odwiedzajcych to miejsce jako prawdziwe relikty historyczne (fot.).

Obz Paszw dzi Obecnie teren obozu zosta czciowo zabudowany, reszt stanowi opustoszae ki oraz kamienioomy. Przez dugi czas pozostawa miejscem zaniedbanym i prawie cakowicie zapomnianym (nie liczc fascynatw szukajcych szcztkw bolesnej historii). Nadanie terenowi statusu Parku Kontemplacyjnego nie przynioso adnych efektw. Spora cz byego obozu przypomina bardziej wysypisko mieci, ni miejsce pamici i reeksji. Dewastacji tego miejsca stara si zapobiega Centrum Edukacji Kulturowej i Ekologicznej, ktre na pocztku 2004 roku rozpoczo wspprac z amerykask fundacj ELI Experiental Learning International. Grupa wolontariuszy porzdkowaa teren, odsaniajc nagrobki i stawiajc tablice informacyjne. Stowarzyszenie Izrael-Polska apeluje o zabezpieczenie i ogrodzenie terenu, ktry dla ydw stanowi miejsce wite w obozie znajdoway si przecie dwa przedwojenne cmentarze ydowskie.

20

Ewa Zygarowicz Zapomniane miejsce zbrodni

Wadze Krakowa wystpiy z projektem Parku Pamici Holocaustu, majcego przywrci naleyt atmosfer powagi i skupienia na terenie pozostaoci po ydowskich cmentarzach. Ogoszono konkurs architektoniczny na zagospodarowanie przestrzenne obszaru byego obozu. Wok konkursu rozptaa si burza, poniewa moe on spowodowa pewn ingerencj w grunt, a religia ydowska zakada, e nie przekopuje si miejsc pochwku. Dlatego pojawiy si kontrowersje ze strony Gminy ydowskiej i innych rodowisk ydowskich mwi Monika Bednarek. Projekt zosta wybrany i bdzie realizowany, na pewno w najbliszych latach. Jest odpowiednio prosty, oszczdny. Jak donosi Gazeta Wyborcza, zwyciski projekt zosta wystawiony przez Grup Projektow Proxima z Krakowa. Plan nie odtwarza murw ani zasiekw, granice obozu wyznaczaj wiecce supy. Od jednej bramy obozowej do drugiej prowadzi ma kadka unoszca si kilkadziesit centymetrw nad ziemi, by odwiedzajcy nie deptali prochw oar pomordowanych w obozie. Podtrzymywa j

bd podpory, ktre nad poziomem kadki stan si multimedialnymi ekranami informacyjnymi. Bdzie z niej wida plac obozowy, wyznaczony z wykorzystaniem siatki modularnej. Baraki zostan tylko zasygnalizowane jako wgbienia w ziemi. Do ich uwidocznienia posuy biay wapie z pobliskich kamienioomw. Realizacja projektu zapowiada si optymistycznie, zarwno prezes gminy ydowskiej, jak i przedstawiciel Instytutu Pamici Narodowej zaopiniowali ten plan pozytywnie. Ewa Zygarowicz

Za pomoc w realizacji artykuu serdeczne podzikowania kieruj do Kierownika Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Oddziau na ul. Pomorskiej, mgr Moniki Bednarek. Zdjcia: Stanisaw Baraski, Ewa Zygarowicz - zdjcia archiwalne pochodz ze zbiorw wystawy Muzeum Historycznego Miasta Krakowa (Oddziau na ul. Pomorskiej).

Ewa Zygarowicz Zapomniane miejsce zbrodni

21

POLSZCZA I UKRAJINA
Ukraina, obwd tarnopolski, Krzemieniec miasteczko liczce 25 tysicy mieszkacw. Tu wznosi si Gra Krlowej Bony, a take znajduje si dworek Juliusza Sowackiego. Krzemieniec to miejsce, gdzie chleb kosztuje 30 kopiejek (60gr), a maso 1,20 hrywny (1,20z). W miecie tym mieszka Mykola studiujcy prawo na Uniwersytecie Jagielloskim w Krakowie. Jest rdzennym obywatelem Ukrainy, od zawsze chcia studiowa prawo, gdyby nie przypadek, dzi z dum nosiby legitymacje studenck Narodowego Uniwersytetu Akademia Ostrogska, jednej z najlepszych uczelni wyszych na Ukrainie. Stao si inaczej za spraw znajomego, ktry zagadn kiedy: Co bdziesz szuka na Ukrainie, jak moesz sprbowa w Krakowie? No i pojechaem z uask fantazj odpowiedzia Kola (tak nazywaj go przyjaciele). Lipiec 2008 roku. Kola po raz pierwszy jest w Krakowie i po raz pierwszy w Polsce. Zna dwa zwroty: dzie dobry i do widzenia. Skada dokumenty, wraca do ojczyzny, a dwa miesice pniej dostaje z uniwersytetu napisan po polsku odpowied, ktrej nie potra przeczyta. Kilka godzin ze sownikiem pozwolio rozszyfrowa wiadomo o przyjciu go do grona akw polskiej uczelni. Wydaje si, e Kola mg by spokojny o wynik jak si okae skomplikowanej
22 Daniel Kopczyski Polszcza i Ukraina

rekrutacji. Na ukraiskim wiadectwie maturalnym w 12 stopniowej skali ocen mia redni 11, co w polskich realiach daje 5,5 na 6,0! Gdy przyjeda do Polski pierwszy raz, w urzdzie na dzie dobry strasz go terminem, ktrego znaczenie wtedy byo mu rwnie obce jak cay Krakw, mianowicie nostrykacj (uznanie zagranicznego dyplomu tytuu lub stopnia naukowego albo zawodowego za rwnoprawny z krajowym przyp. red.). Teraz ju nie jest tak spokojny. Po nostrykacj trzeba jecha do Ministerstwa Edukacji w Kijowie. Kola dzwoni do Ministerstwa i okazuje si, e polscy urzdnicy wprowadzili go w bd w jego przypadku ta formalno jest niepotrzebna, dziki umowie midzy Polsk a Ukrain, ktra reguluje t kwesti. Inaczej gdyby legitymowa si pochodzeniem polskim, wtedy nie ominyby go dodatkowe egzaminy w ambasadzie RP. Kola moe odetchn z ulg. CO JA TUTAJ ROBI? Gdy we wrzeniu wprowadza si do akademiku aczek, przez kilka pierwszych dni pobytu towarzysz mu wtpliwoci, gdy zostawi przyjaci, rodzin, a tu nie zna nikogo. Bdc sam w wielkim miecie,

skrpowany barier jzyka, moe liczy wycznie na siebie. Szybko jednak poznaje innych studentw, obcokrajowcw ze Wschodu, ktrych w Krakowie jest bardzo wielu: najwicej z Ukrainy, Biaorusi (gwnie z Grodna i Miska), a nawet z Kazachstanu wanie z obywatelem tego ostatniego kraju Kola wynajmuje pokj. Wszystkich ich czy jzyk byych republik radzieckich. Kilka miesicy regularnego chodzenia na wykady, codzienne rozmowy z polskimi kolegami pozwoliy mu opanowa polski w stopniu pozwalajcym na czytanie ze zrozumieniem podrcznikw akademickich. Podoba mu si tok i organizacja studiw oraz sposb przeprowadzania sesji, mimo e jak sam przyznaje, jest trudniej. Na Ukrainie system studiowania opiera si na zaliczaniu czstkowych kolokwiw. Po spenieniu tego warunku nie wymaga si od studentw zdawania egzaminw z caoci materiau. Kola z racji swojego pochodzenia zdaje egzaminy w formie ustnej, oczywicie w jzyku polskim, cho jak twierdzi jeden z profesorw gawarju pa ruski. Gdy znika elazna kurtyna obcego jzyka, odchodzi take poczucie osamotnienia. Kola, dopiero nauczywszy si polskiego, przekroczy granic. To znajomo jzyka, czyli sposobu postrzegania wiata, pozwolia mu pozna polsk kultur. Imigranci nie znajcy jzyka kraju, do ktrego przybyli, organizuj swoje ycie w zamknitych enklawach pobratymcw. Oni jedynie zycznie opucili swoj ojczyzn, zerwawszy rodzime wizi, nie zawizali nowych ograniczajc si do

ycia wrd ludzi posugujcych si ich ojczyst mow. Skutkuje to poczuciem opuszczenia i alienacji. UROK SCHENGEN ZONE Kola odwiedza dom rodzinny rednio co miesic, jednak zdarzyo si, e musia przyjecha tydzie wczeniej ni planowa, z powodu utraty wanoci wizy. Trzymiesiczna wiza schengeska kosztuje 35 euro. Dziki temu, e Kola studiuje, otrzyma Kart Czasowego Pobytu, uprawniajc go do przebywania na terenie Polski przez rok takie udogodnienie kosztowao go ponad 900 hrywien (410z). Zmiana jest dua przed wejciem Polski do strefy Schengen, Ukraicy dostawali wizy za darmo. Pochodzenie Koli nie pozwala mu studiowa bezpatnie. Studia opacaj za niego rodzice stypendium taty to jedyne, na jakie moe liczy. Zatem atwo sobie wyobrazi, jak skuteczna jest taka motywacja. EXODUS Mykola, rdzenny obywatel Ukrainy, jedna z tysicy osb studiujcych w Krakowie, zamierza skoczy studia, wyspecjalizowa si w dziedzinie prawa austriackiego i wyjecha, jak atwo zgadn, do Austrii stan na granicy zobaczy wielkie horyzonty i wielki wiat.

Daniel Kopczyski Polszcza i Ukraina 23

PORBKA - KOZUBNIK
O ZAWASZCZENIU OPUSZCZONEJ PRZESTRZENI PUBLICZNEJ
ekspozytur Centralnego Orodka Informacji Turystycznej. Broszurka ta, dzi mocno ju nieaktualna opisuje szczegowo kompleks 12 pawilonw usytuowanych w odlegoci okoo 80 kilometrw od Krakowa, u stp gry ar, w dolinie potoku Maa Puszcza. O Zespole mwi si, i jest on oaz wygodnego wypoczynku, rekreacji i rozrywki. Istotnie, grska sceneria, lasy a nade wszystko cisza, kojcy szum strumyka i jego wodospadw, czyni z tego Orodka Wczasowego HPR atrakcyjne miejsce - zachwala dalej informator. Dzi rwno czterdzieci lat od wbicia pierwszej opaty w teren pod budow obiektu miejsce to pozostaje nadal niezwykle atrakcyjne, cho dla zupenie innych goci. Zesp Domw Wypoczynkowo-Szkoleniowych w Porbce-Kozubniku jest Orodkiem Hutniczego Przedsibiorstwa Remontowego w Katowicach, ktre zatrudnia 18 tysicy pracownikw. Dla wypoczynku tak licznej zaogi pracujcej w trudnych warunkach, wymagajcych ogromnego wysiku zycznego Przedsibiorstwo wybudowao w latach 1968-1980 Orodek Wczasowy w Porbce, w Beskidzie Maym gosi folder reklamowy pod redakcj Czesawa Anioa wydany w latach osiemdziesitych przez Bielsk Omawiany zesp powstawa w dwch etapach pierwszy, przypadajcy na lata 1968-1975 to okres wznoszenia podstawowych elementw infrastruktury, oraz niewielkich domkw wczasowych. Drugi za to rozbudowa z lat 1975-1980. Wtedy to wanie zbudowano w Porbce najbardziej charakterystyczne budynki wchodzce w skad imponujcego, mogcego goci jednorazowo 500 wczasowiczw kompleksu - m.in. dziesiciopitrowy budynek zwieczajcy kompleks, w ktrym mieci si ekskluzywny hotel Kiczora. Rwnolegle z baz hotelarsk i ywieniow powstaway obiekty i tereny rekreacyjne, w tym Orodek Odnowy Biologicznej i Rehabilitacji Zdrowotnej. Zesp wyposaony by w kryta pywalni, w skad ktrej wchodziy trzy niecki basenowe; basen do skokw z trampoliny (4,7 m gbokoci), basen pywacki oraz brodzik. Mieszczca si

24

Artur Wabik Porbka Kozubnik

pitro wyej sala gier sportowych oferowaa gociom stoy do ping-ponga i bilarda, gry mechaniczne, oraz dwa tory krglarskie. Dla amatorw wieego powietrza przeznaczone byy korty tenisowe i boiska, plenerowa plansza do szachw, wypoyczalnia sprztu sportowego, oraz sezonowo - wycig narciarski. Mionicy kultury mogli uda si do sali koncertowej ulokowanej na dachu krytego basenu, bd do amteatru penicego take okresowo funkcj sali kinowej, lub do biblioteki i czytelni czasopism Klubu Ksiki i Prasy. Dla zabezpieczenia tak rozlegego kompleksu obiektw wczasowych dziaa zesp sub i urzdze zapewniajcych pen samodzielno Orodka - zapewnia broszurka COIT. Bez wtpienia w swoim czasie nie mijaa si ona z prawd. Zajmujcy 7,5 hektara kompleks posiada wasne ujcie wody, oczyszczalni ciekw, oraz zasilany dwoma czogowymi silnikami system energetyczny o cznej mocy 400 kilowatw. To najprawdopodobniej te wanie niezwyke rozwizania techniczne day pocztek plotce, jakoby w razie wojny orodek ten mia sta si kwater dowodzenia wojsk Ukadu Warszawskiego. Aby jednak odda sprawiedliwo snujcym takie domysy osobom, naley przyzna, e to raczej prominenci i partyjni dygnitarze, a nie zwykli hutnicy, stali si bywalcami luksusowych hoteli. W poowie lat osiemdziesitych gomi kompleksu byli siatkarze Huberta Wagnera, wraz ze swymi rywalami druyn z Kanady. Odpoczywaa tu gwiazda telewizji Irena Dziedzic. Rwnie kolarze uczestnicy Wycigu Pokoju znaleli czas,

aby zatrzyma si w Porbce. Przez krtki czas obradowaa tu Komisja Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) do spraw hutnictwa. Sw obecnoci wreszcie zaszczyci orodek syn pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego Leonida

ludno caej gminy Porbka. Wedug analizy ruchu turystycznego w Porbce w latach osiemdziesitych2 ogem ksigi meldunkowe notuj w tym roku 342 goci z krajw kapitalistycznych. Zdecydowanie przewaaj Niemcy z Republiki Federalnej Niemiec - 208, dalej Szwedzi - 97, Austriacy - 61, Francuzi - 11, Anglicy - 5, Wosi - 4, Hiszpanie 2. Ruch by wic ogromny do tego stopnia, e w orodku zamontowano sygnalizacj wietln. Przejcie na gospodark wolnorynkow stao si pocztkiem wielkich przemian take w Porbce. lskie huty nadal chciay by remontowane, ale przestay za t usug paci. W 1990 r. popadajcy w kopoty HPR wydzierawi kompleks rmie Terra Americana, ktra zaduywszy go jeszcze bardziej szybko znikna z pola widzenia. 30. IV 1994 roku Hutnicze Przedsibiorstwo Remontowe przestao zarzdza orodkiem, a na miejsce wkroczy syndyk. Obiekt wykupia spka Danel. Niestety obietnice rewitalizacji skoczyy si na zacigniciu przez rm kolejnych kredytw, tym razem hipotecznych. W 1996 r. sd ogosi upado spki. Do dzi Skarb Pastwa odzyska tylko niewielka cz kompleksu wypoczynkowego, reszta wci naley do wierzycieli Danela. Zabrano kompletnie wszystko, od kranw, przez instalacje wodne, po zakopane gboko pod ziemi przewody elektryczne czce ssiednie domy wczasowe. Toczyy si pono prawdziwe wojny midzy zbieraczami zomu (...) Dzi, kiedy w orodku nie ostao si nic metalowego, wojny ustay. pisze Stefan Hejnowicz w swojej pracy la-

Breniewa, Jurij. W samym tylko roku 1987 w kompleksie na duej ni 24 godziny zatrzymao si 31.387 osb, a wic ponad dwa razy wicej, ni liczya sobie w owym czasie

Artur Wabik Porbka Kozubnik

25

dy PRL. Poniewa potencjalni inwestorzy s zainteresowani caoci obiektu, a ten naley obecnie do kilku mniejszych podmiotw od 12 lat Kozubnik (bo tak dzi okrelane s potocznie bezimienne ruiny orodka HPR) jest przestrzeni dla zupenie nowych form aktywnoci. Ju pod koniec lat dziewidziesitych fala szabrownikw przyniosa ze sob nielicznych jeszcze wtedy nowych uytkownikw Kozubnika. W pierwszej kolejnoci byy to osoby pamitajce lata wietnoci orodka, ktre chciay skonfrontowa swoje wspomnienia z rzeczywistoci. Oprcz sentymentalnych wycieczek, zdarzay si przy-

padki nielegalnego zasiedlenia. W styczniu 2001 r. policja zlokalizowaa i zlikwidowaa w Kozubniku wytwrni narkotykw. Podczas akcji zatrzymania przestpcw w orodku, policjanci znaleli oprcz narkotyku wartego okoo 1 mln z, take lini oraz odczynniki do produkcji amfetaminy. pisa Dziennik Zachodni. Teren dawnego kurortu zbyt rozlegy, aby go w caoci ogrodzi, opatrzono tabliczkami informujcymi o zakazie wstpu. Pomimo to w cigu ostatnich 7 lat mona zauway znaczny wzrost zainteresowania Kozubnikiem. Do dawnych kuracjuszy doczyli mionicy miejsc zrujnowanych i opuszczonych. Zrzeszeni na tematycznych forach internetowych przerzucaj si relacjami i

fotograami z coraz odwaniejszych eskapad ju nie tylko na dachy budynkw, ale i do ich najgbszych piwnic. Miejsca, gdzie dociera wiato soneczne zaadaptowali do swoich celw twrcy grati. W niektre dni ciany pawilonw i basenw maluje rwnoczenie nawet 30 osb, ktre przyjedaj w tym celu z rnych miast w Polsce. Umawiaj si naturalnie przez internet, lub coraz czciej nie umawiaj si wcale, wychodzc z zaoenia, e na miejscu zastan kogo o podobnych zainteresowaniach. Podobnie rzecz ma si z amatorami paintballu na zgliszczach kompleksu znaleli oni dla siebie doskonaa imitacj terenu prawdziwych dziaa wojennych. Forum internetowe te-

26

Artur Wabik Porbka Kozubnik

ni Kozubnika. Uwaga! Jeeli macie zamiar uczy si jakichkolwiek sztuczek i ewolucji na motorach - pamitajcie aby znale do tego odpowiednie, bezpieczne miejsce, gdzie nie zrobicie innym krzywdy - czytamy na stronie dokumentujcej Burnout Day - imprez zorganizowan w ruinach przez mionikw motocykli. W cigu ostatniej dekady pojawio si co najmniej kilka pomysw na zagospodarowanie Kozubnika, z ktrych najbardziej interesujcym bya koncepcja utworzenia na tym terenie wioski olimpijskiej na potrzeby olimpiady zimowej w 2006 r. (gdyby oczywicie Zakopane i Beskidy otrzymay prawo do jej organizacji). Kada kolejna taka inicjatywa znajduje swoje odbicie w entuzjastycznych, penych nadziei na zmian biecego stanu rzeczy artykuach w prasie lokalnej. Obowizkowo ju cytowany w kadym tekcie wjt Czesaw Buka nieodmiennie, z optymizmem wyczekuje nowego inwestora. W zupenie innym tonie wypowiadaj si na ten temat nowi uytkownicy Kozubnika. Dla nich wszystkich ewentualna rewitalizacja, lub wyburzenie pozostaoci orodka oznacza dzi utrat przestrzeni w ktrej czuj si u siebie. Kozubnik to klasyczna przestrze niczyja pozbawiona zarzdcy, o niejasnym statusie prawnym, zatopiona w gstym lesie. W miejscach takich jak to opuszczonych, a wic odartych z ich pierwotnej funkcji uytkowej, zawaszczenie przestrzeni publicznej jest znacznie atwiejsze, ni w miejscach gdzie mieszkamy na co dzie.

amu paintballowego Jarheads, powstaego w 2006 r. w wyniku przypadkowego spotkania na terenie Kozubnika kilku entuzjastw tej dyscypliny z rejonu Podbeskidzia, liczy dzi 192 zarejestrowanych czonkw. Tak due zainteresowanie uczestnictwem w spoecznociach skupionych wok dawnego kurortu dowodzi, e miejsce to stanowi realn alternatyw dla normalnej przestrzeni publicznej. Kozubnik spodoba si te fanom turbogolfa (odmiana industrialna), i Grupie Poszukiwawczo-Ratowniczej z Kt (szkolenia z psami), oraz studentom Wrocawskiej Wyszej Szkoy Ocerskiej (piciodniowy obz szkoleniowy). Co ciekawe, grupy te wydaj si nie przeszkadza sobie nawzajem, pomimo braku jakiegokolwiek harmonogramu spotka. Czasem tylko, graciarze narzekaj na kulki z farb, ktre traaj rykoszetem w ich malowida. Naley przy tym zauway, e niemal kade z tych rodowisk wypracowao sobie jakie zasady korzystanie z przestrze-

Artur Wabik Porbka Kozubnik

27

Porzucili tabory, wrby, kolorowe stroje, skrzypce, konie, taniec, muzyk Dawne ycie jest ju wspomnieniem. Chocia oni tak bardzo si zmienili, czy nie pozostaj nadal troszk inni? Gdzie z boku? Romw spotykamy w szkoach, tramwajach, sklepach, na ulicach, ssiadujemy z nimi. Z czym nam si kojarz? Czasem negatywnie: z ebranin, z kradzieami, z tandet. Czasem, pozytywnie i romantycznie: z ywioow muzyk, z podrami, czarnymi oczami dziewczt, komi...
28

Ssiedzi
Sare, czyli razem
Krystyna Gil w 2000 roku wraz z grup Romek zaoya Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Polsce. Bya to pierwsza w Polsce organizacja romska o charakterze kobiecym. Pani Krystyna nie jest ju kobiet mod, to na pewno nie jest te typ nowoczesnej feministki. Nikt nigdy nie uczy jej na lekcjach przedsibiorczoci jak pisa wnioski o granty, kosztorysy i jak rozlicza projekty. Jednak Pani Krystyna i jej stowarzyszenie dziaaj prnie. Organizuj obozy dla dzieci, zakadaj wietlic, pisz wnioski o nowe dotacje. Stowarzyszenie Kobiet Romskich dziki wsparciu z unijnego programu Equal otworzyo spdzielni socjaln Sare. Zatrudnione s w niej cztery polskie kobiety i sze romskich. To duo jak na skal wojewdztwa maopolskiego. W spdzielni kobiety zajmuj szyciem i cateringiem. Wykonuj przerbki krawieckie, a take szyj tradycyjne romskie suknie (cena takiej sukienki to 800-850 zotych). Sare znaczy razem, ale Pani Krystyna narzeka na brak zgody midzy Romami w Maopolsce i w Krakowie. Marzy jej si dom kultury romskiej, jedno miejsce otwarte dla wszystkich Romw, gdzie mogliby wsplnie spdza czas. Niestety wobec licznych podziaw i w myl zasady, e gdzie dwoje ludzi tam trzy opinie, pomys ten pozostaje tylko w sferze marze.

Ko i kotlarz
W Maopolsce mieszka najwiksza liczba Romw z caej Polski, jest to okoo 6,5 tysica. W Krakowie dwa ty-

Hanna Tucznio Ssiedzi

29

sice. Romw zamieszkujcych Polsk mona, a nawet naley podzieli na cztery grupy: Polska Roma (Cyganie nizinni), Kederasze, Lowari i Bergitka Roma (Cyganie wyynni). Kada z tych grup ma swoj specyk, odmienny jzyk i obyczaje. Istniej antagonizmy midzy grupami i silne poczucie przynalenoci. Cyganie nizinni od wielu pokole zamieszkuj tereny Polski. W ich jzyku mona odszuka sporo naleciaoci niemieckich. W tej grupie mczyni zazwyczaj nie pracuj, a obowizek utrzymania rodziny zrzucaj na kobiety. Nic wic dziwnego, e przedstawicielki Polskiej Romy uchodz za gospodarne i czsto mczyni ze szczepu Kederasza bior je za ony.

8 Problemw
Sytuacja Romw w Polsce mimo piknych legend jest bardzo kiepska. Problemy zaczynaj si ju w szkoach. Dzieci romskie maj liczne problemy w szkole. Wynikaj one przede wszystkim z trudnoci w nauce, braku motywacji i wsparcia ze strony rodzicw (najczciej take niewyksztaconych). Czsto Romowie yj w skrajnej ndzy, zwaszcza w terenach wiejskich. Ich domy si rozpadaj, brakuje kanalizacji i biecej wody. W takich skupiskach Romw szerz si choroby spowodowane zarwno zymi warunkami higienicznymi, jak i saboci kiepsko odywionych organizmw. Praca nawet, gdy Romowie wykazuj ch jej podjcia jest wyjtkowo trudno dostpna. Czsto okazuje si, e oferta jest ju nieaktualna, w momencie gdy Rom przychodzi na rozmow umwion wczeniej telefonicznie. Aby walczy z t sytuacj w 2001 roku w Maopolsce, a potem na terenie caego kraju, zosta wprowadzony Rzdowy Program na rzecz Romw. Obejmuje on osiem obszarw dziaa: edukacja, Romowie a spoeczestwo obywatelskie, przeciwdziaanie bezrobociu, zdrowie, sytuacja bytowa, bezpieczestwo, kultura i wiedza o spoecznoci romskiej. Jego realizacj w Maopolsce koordynuje Penomocnik Wojewody ds. Mniejszoci Narodowych i Etnicznych. Dziaania w ramach tych omiu problemw realizuj przede wszystkim romskie stowarzyszenia, ktrych w Maopolsce jest a pitnacie.

Mimo to Kederasze traktuj Cyganw nizinnych z pewn wyszoci i pogard. Nazwa ich szczepu pochodzi od rumuskiego sowa caldarar, co znaczy kotlarz. atwo si domyli, e specjalnoci Kederaszw byo wyrabianie kotw, patelni i tego typu przedmiotw. Podobnie jak pokrewni im Lowari bardzo dugo prowadzili oni wdrowny tryb ycia (dopiero za komuny zostali zmuszeni do osiedlenia si). Przedstawiciele Lowari pierwotnie zajmowali si handlem komi i std ich nazwa (od wgierskiego lo ko). W obecnych czasach profesja ta jest znacznie ograniczona, ale Lowari chtnie nadal zajmuj si handlem, na przykad samochodami. Bergitka Roma, to grupa od wielu pokole prowadzca ju tryb osiady. Ze wzgldu na zanik pewnych umiejtnoci (na przykad wrby) bywaj pogardzani przez inne grupy. W jzyku Bergitka Roma dominuj wpywy wgierskie. Najliczniejpiewa i taczy na bosaka sz grup w Maopolsce s wanie Cyganie wyynni. Poza nimi mona spotka take przedstawicieli Lowari i Polska Dlaczego Romowie towarem eksportowym nie Roma. Cyganie wyynni licznie przybyli do Krakowa w uczyni swojej kultury, tego, co najbardziej si z nimi koczasie budowy Nowej Huty, gdzie wielu z nich mieszka do jarzy? Dlaczego nie mona organizowa kursw taca dzi. cygaskiego dla sfrustrowanych kobiet? A moe wczasy w cygaskim taborze urozmaicane konn jazd? Wieczorem jaki gulasz z kocioka zrobiony na ognisku i tskne pieni przy wtrze skrzypiec?

30

 Trudno taczy i piewa, jeli nie ma si co do garnka woy komentuje moje pytania Krzysztof Nowakowski, ktry funkcj Penomocnika ds. Mniejszoci Narodowych i Etnicznych peni w 2007 roku. Jednake Romowie s dumni ze swojej tosamoci. Dzieci chtnie tacz w tradycyjnych zespoach, a i doroli czsto si tym zajmuj. Poza tym zbiory dotyczce kultury i historii Romw mona podziwia w muzeum etnogracznym w Tarnowie (jest to jedyna staa ekspozycja w Polsce).

I kolorowo

Co roku trzeciego sierpnia maopolscy Romowie spotykaj si w Szczurowej. Ten dzie to rocznica rozstrzelania 93 Romw przez hitlerowcw. Oprcz tradycyjnego przemarszu na cmentarz, oprcz chwil zadumy, Romowie spdzaj wtedy kilka dni razem. Mieszkaj w namiotach, piewaj tradycyjne piosenki, tacz tradycyjne tace. To pikny sposb pamitania. Pamitania, ktre daje co nie tylko zmarym, ale i ywym. Dwa lata temu w Lublinie odHarangos byy si I Dni Kultury Romskiej Taboriada. Przez miasto przejecha cygaski tabor, rozbi si w miejskich ogrodach, Program rzdowy ma na celu nie tylko wsparcie zorganizowano warsztaty taneczne. Moe kiedy taka imRomw w obecnej sytuacji, ale take wypracowanie roz- preza bdzie moga mie miejsce w Krakowie? Krystyna wiza na przyszo. Dla romskich dzieci najwaniejsza Gil w to wtpi. Wedug niej jeli Romowie nie widz zysku jest edukacja, to ona moe by szans na lepsz przy- to nie zajm si wasn kultur. A moe takie marzenie szo dla nich. W ramach programu rzdowego w szko- zbudowane jest na romantycznej legendzie kolejnym ach, w ktrych ucz si romskie dzieci, pracuj specjalnie stereotypie. przygotowani asystenci. S to ludzie pochodzenia romskiego, majcy tworzy pomost midzy dziemi, szko i Gelem gelem Szlimy, szlimy dugimi drogami, sporodzicami. tkalimy szczliwych Romw... Dzieciom brak motywacji, nie maj sukcesw, trudno im si uczy. Rodzice nie wiedz jak je zachci, Hanna Tucznio nie potra im pomc na przykad przy rozwizywaniu zada opowiada mi Izabela Jakowiak, pracujca jako asystentka romska przy kilku szkoach w Krakowie. Izabela Jakowiak jest take prezesem Romskiego Stowarzyszenia Owiatowego Harangos, studentk kulturoznawstwa midzynarodowego i mod mam. Stowarzyszenie zajmuje si przede wszystkim dziaalnoci edukacyjn: organizuje kolonie dla dzieci z najbiedniejszych rodzin, warsztaty dotyczce romskiej kultury i pracy z romskimi dziemi. Jego czonkowie to w wikszoci studenci pochodzenia zarwno polskiego jak i romskiego. Harangos znaczy dzwonek.

31

Polacy z odzysku
Na pocztku s pikne sowa o powrocie do korzeni. Nastpnie staropolskie powitanie chlebem i sol, przecinanie wstgi do wyremontowanego za gminne pienidze mieszkania. Lokalne gazety z dum donosz o tym, e udao si szczliwie sprowadzi do ojczyzny kolejn grup Polakw ze Wschodu, potomkw oar stalinowskich represji. Pniej jest pierwsza noc w nowym mieszkaniu i prorocze sny, co czowieka spotka w tym wanie miejscu. Po pewnym czasie okazuje si, e dominuje niezrozumienie i dystans. A czasami epitet Ruscy.
Tam, gdzie koczy si wiedza, zaczynaj si stereotypy. Jeli wiedza jest dua, dla stereotypw nie pozostaje wiele miejsca. Niestety w Polsce, w przypadku zagadnienia repatriacji, te proporcje s wrcz odwrcone. Do powiedzie, e polskie spoeczestwo na wiksz skal dopiero w latach 90 dowiedziao si, e gdzie daleko na Wschodzie mieszkaj Polacy. e ludzie ci, ich przodkowie, zostali na przeomie lat 30 i 40 w okrutny sposb wypdzeni ze swoich domw i wywiezieni w bydlcych wagonach w daleki, spalony socem step. I e dopiero po upadku sowieckiego imperium otworzya si przed nimi szansa na powrt do Polski. Niewiele osb wie, e deportacje organizowane byy ju od drugiej poowy lat 30 i objy tereny, ktre nie weszy w skad II Rzeczypospolitej, lecz naleay do Polski przed rozbiorami w wieku XVIII. Zatem std czste zdziwienie i pytania: jak to, to Polakw do Kazachstanu wywoono te z Ukrainy? A skd oni si tam wzili? Ludzie interesuj si przede wszystkim tym, co dotyczy ich bezporednio, swoj ma, prywatn histori uwaa pani Teresa Mazepa, wolontariuszka Polskiej Akcji Humanitarnej, ktra od lat dziaa w ramach Programu Pomocy Repatriantom. Trudno wymaga, aby ludzie znali si na wszystkim. Bo i skd maj t wiedz czerpa? Obecnie temat repatriantw w mediach praktycznie nie istnieje, jeli nie liczy kilku mniej (to czciej) lub bardziej udanych prb wprowadzenia tego wtku do seriali obyczajowych. Najbardziej znanym przejawem tego jest posta dobrodusznej cioci Stasi z telenoweli Klan, ktr pocztkowo scenarzyci zaprezentowali jako zalknion kobiecin, lepic namitnie pierogi i parzc swj ulubiony czaj. Bohaterka bya uosobieniem obezwadniajcej poczciwoci, zagubienia, ktre czsto przypisuje si repatriantom. Tymczasem problem repatriacji jest o wiele bardziej zoony do Polski powracaj nie tylko osoby starsze, a aklimatyzacja w kraju rzadko kiedy przebiega tak bezproblemowo, jak w serialu. Producenci telenoweli podkrelaj, e przywieca im cel edukowania polskiego spoeczestwa i przeksztacania jego mentalnoci. Nawet

32

Alina Pardaa Polacy z odzysku

gdyby chcieli, z przyczyn technicznych nie mog pokaza caoci zagadnienia repatriacji. Niewtpliwie jednak zdecydowali si na najprostszy wariant. Z dalekiego kraju Jeli chcemy mwi o tym, jak yje si w Polsce repatriantom, to przede wszystkim trzeba wyjani, e ogromna ich wikszo mieszka ze swoimi najbliszymi we wasnych kwaterunkach, rozsianych po rnych gminach w caym kraju. W Krakowie jest podobnie, ale oprcz tego mamy

ktrych stao raptem pi domw. Do Polski powracaj zarwno wieloosobowe rodziny, jak i pojedyncze, samotne osoby. To ludzie ogromnej serdecznoci i otwartoci, a zarazem wewntrznego uporu wyjania pani Teresa Mazepa. Zanim do nas tra, staraj si swoje problemy rozwizywa na wasn rk. Gdy to si nie uda i przychodz do nas, s ju doskonale zorientowani, jak jestemy organizacj i co moemy dla nich zrobi. Wrcz sami podpowiadaj, w jaki sposb mona poprawi ich sytuacj, np. umoliwi nauk jzyka angielskiego. Oni nie

bytu w Polsce. Kontakty, w wikszoci bardzo ciepe, s utrzymywane take pniej. Pocztkowy okres pobytu w Polsce jest przewanie najtrudniejszy. Wszystko jest nowe, inne - take problemy. Pierwszym i jednym z najpowaniejszych okazuje si bariera jzykowa. Zaraz po przyjedzie trzeba zacz zaatwia wszystkie formalnoci: wyrobi dowd osobisty, pj do spdzielni mieszkaniowej, wypeni dziesitki druczkw i formularzy. Kada sprawa jest pilna i nie moe poczeka. Potem jest jeszcze trudniej osoby poszukujce zatrudnienia musz przygotowa poprawne curriculum vitae. Nie jest te atwo przemc si i zadzwoni do ogaszajcej si w gazecie rmy, by ze piewnym akcentem zapyta o oferowan posad. Jzykiem polskim posuguj si w Kazachstanie przewanie osoby najstarsze, ktre w chwili deportacji byy dziemi, chyba e ze wzgldu na wczesny reim, nie byy wychowywane w duchu polskoci lub chcc w przedszkolu czy szkole zyska akceptacj rwienikw przestawiy si cakowicie na jzyk rosyjski. Problemy ze znajomoci jzyka polskiego bolenie dotykaj ludzi zarwno przed 30. rokiem ycia, jak i tych po 40. Najatwiej jest opanowa jzyk polski dzieciom, ktre na og znaj ju angielski. Z myl o takich osobach PAH nawizaa wspprac z licznymi krakowskimi szkoami jzykowymi, ktre nieodpatnie udostpniaj repatriantom miejsca na swoich kursach. S wiadome tego, e w ten sposb robi co bardzo dobrego i mog uatwi tym ludziom dobry start w Polsce. Polacy A, Polacy B

tu jeszcze inn sytuacj, gdzie repatrianci zamieszkali we wsplnym domu. ycie tych obu grup wyglda zupenie inaczej. Polska Akcja Humanitarna ma do czynienia na og z repatriantami, nazwijmy ich, indywidualnymi. Pochodz oni i z duych miast, i ze wsi w

chc ryby wprost do rk, wol wdk, eby si usamodzielni. Proby o pomoc nansow zdarzaj si sporadycznie. Wyjaniamy wtedy, e moemy pomaga w inny sposb, ale nie nansowo. I nie chodzi tylko o czyst wspprac w pocztkowym okresie ich po-

Dlaczego repatrianci maj problemy ze znalezieniem akceptacji wrd Polakw? Geneza tego zjawiska jest bardzo skomplikowana. Problem zaczyna si jeszcze przed snalizowaniem repatriacji i ley w ustawie

Alina Pardaa Polacy z odzysku

33

repatriacyjnej z 2001 roku. Zostaa skonstruowana tak, e urzdnikw samorzdowych stawia w pozycji w. Mikoaja, ktry analizuje traajce do niego proby i zaprasza do kraju osoby, ktre w jego subiektywnej ocenie zasuguj na to i ktre rokuj pozytywnie. Lubimy by dobroczycami innych i nie jest to na pewno cecha wycznie Polakw. Jednak przerzucenie organizacji repatriacji na wadze lokalne zaowocowao ogromnym rozwleczeniem tego procesu w czasie i zwichniciem idei, ktra przywiecaa aktom prawnym. W Polsce problem coraz bardziej przycicha wbrew temu, e na repatriacj w azjatyckiej czci byego ZSRR nadal czeka wiele rodzin. Problem narasta, poniewa aktualnie okoo 2 tysicy osb pozytywnie przeszo przez procedury repatriacyjne w dotychczasowym miejscu zamieszkania (za porednictwem placwek dyplomatycznych) i z formalnego punktu widzenia ludzie ci mogliby w kadej chwili zacz si przygotowywa do przeprowadzki. Niestety, gmin, ktre podejmuj decyzj o zaproszeniu polskiej rodziny ze Wschodu, jest stanowczo za mao i ta spadkowa tendencja pogbia si. Obecnie repatriantw postrzega si i traktuje na rwni z imigrantami ekonomicznymi, ktrzy zabieraj miejscowym prac i s obcieniem dla budetu (szczeglnie w przypadku osb starszych, ktre przyjechay do Polski ju jako emeryci i nigdy nie pracoway na polski PKB). Takie przekonanie notabene bdne , bo liczba potencjalnych repatriantw w wieku produkcyjnym w stosunku do liczby bezrobotnych w Polsce to wielko rzdu bdu statystycznego wydaje si by przyczyn sytuacji, w ktrej coraz mniej gmin decyduje si zaprosi rodzin z Kazachstanu, pomimo e podjcie takiej inicjatywy wie si ze sporymi dotacjami od wadz centralnych.

Uwaam, e bardzo dobrze si stao, e w nowej wersji ustawy o repatriacji znalaz si zapis o tym, e jest ona moralnym zadouczynieniem za przeladowania, jakich dowiadczyli Polacy zesani w gb ZSRR

zbyt wielu rzeczy nie mona zabra. I to nie jest tak, e pastwo polskie uratowao tych ludzi od ndzy, od widma mierci godowej. Przecie oni tam przez wiele lat pracowali, nieraz bardzo ciko, dorabiali si czego.

mwi Wiktoria Kudela, doktorantka UJ, ktra naukowo zajmuje si losami polskiej diaspory w Zwizku Radzieckim i po jego rozpadzie. To pozwoli zerwa z myleniem o repatriacji jako o jakim bonusie, prezencie, umiechu od losu. Ci ludzie maj po prostu prawo tutaj powrci. Mao kto jest wiadomy tego, e oni, aby tutaj przyjecha, wywrcili swoje ycie do gry nogami. Wszystko, co mieli, musieli zostawi. Bo kiedy ma si w perspektywie przeprowadzk o 5500 kilometrw, to

Trzeba wzi pod uwag to, e w Kazachstanie i innych byych republikach radzieckich, na terenie ktrych nadal zamieszkuj Polacy, w ostatnich latach wiele zaczo si zmienia na plus. Kraje te przeywaj okres gospodarczego wzrostu, gwnie dziki eksploatacji bogactw naturalnych. Istniej zagraniczne inwestycje, pojawiaj si nowe perspektywy, poprawia si poziom ycia. T opini potwierdza take pan Stefan Janusz, zastpca dyrektora ds. opieki Domu Pomocy Spoecznej im.

34

Alina Pardaa Polacy z odzysku

Wadysawa Godynia, gdzie zamieszkuje grupa starszych repatriantw: Status nansowy i poziom ycia niektrych repatriantw po przyjedzie do Polski uleg obnieniu. Niektrym po prostu tam yo si lepiej, ni tu. Okoo poowa przybywajcych do Polski repatriantw to ludzie z wyksztaceniem wyszym. Czsto jednak maj problemy ze znalezieniem dobrej pracy w Polsce (w chwili przybycia prac musi mie zagwarantowan przynajmniej jeden czonek rodziny). Firmy, ktre zdecyduj si na zatrudnienie Polakw z Kazachstanu, mog liczy na ulgi podatkowe, refundacj czci kosztw zatrudnienia. Sytuacja jest tutaj troch podobna do tej, w jakiej znajduj si rencici z orzeczonym stopniem inwalidztwa. Tyle, e oni s na og poszukiwani przez pracodawcw. Tymczasem ogosze treci: Zatrudni repatrianta z Kazachstanu prno szuka w dziennikach i portalach. Kiedy repatriant znajdzie ju prac, czasami okazuje si, e jego zdobytych wczeniej kwalikacji nie da si do koca przeoy na polskie realia. Trzeba wwczas zorganizowa przeszkolenie lub wyznaczy w rmie osob, ktra bdzie sprawowa piecz nad nowym pracownikiem i obserwowa jego postpy, a w razie potrzeby suy rad czy pomoc. Niezbyt czsto rmy s skonne do takich powice. Rozwizanie tego problemu to kwestia przeamania stereotypw, e Polak ze Wschodu bdzie pracowa gorzej. Praktyka pokazuje, e czsto jest odwrotnie. Repatrianci zdaj sobie spraw z tego, e znajduj si pod obserwacj, musz udowodni, e dadz sobie rad, mobilizuj si i daj z siebie wszystko. Zdecydowanie najlepiej radz sobie na rynku pracy specjalici, osoby posiadajce wysokie i przekadalne na polsk rzeczywisto kwalikacje: lekarze, naukowcy, inynierowie, ale take fachowcy, ktrych w Polsce zaczyna brakowa, tacy jak choby masayci. Dla nich najprociej jest

znale zajcie, z ktrego bd zadowoleni. Zdarza si niestety i tak, e kobieta musi zaj si sprztaniem, a mczyzna, ktry w Kazachstanie by kierownikiem fabryki, tutaj pracuje jako zwyky mechanik. Problem tkwi take w tym, e Polacy bardzo przyswoili sobie lk i obawy przed tym, co przychodzi ze Wschodu. Rodakw wracajcych do Polski na stae po latach pobytu w Europie Zachodniej czy Ameryce traktujemy z szacunkiem i podziwiamy. S dla nas ywym dowodem na to, e w yciu czowiekowi moe si uda dobrze zarobi, odnie sukces. Polakom ze Wschodu reglamentujemy wizy i bilety do Polski, oceniamy, ile w nich tak naprawd pozostao polskoci, decydujemy za nich, gdzie bd mieszka, w jaki sposb bd zarabia na ycie. A kiedy ju zamieszkaj w naszej okolicy, zdarza si, e s dla nas po prostu Ruskimi. Tragedia tych ludzi polega na tym, e nie s rozumiani. Wraz z przekroczeniem polskiej granicy utracili pewn ide, ktra towarzyszya im przez te wszystkie lata pobytu na obczynie. Mieszkajc w Kazachstanie czy innej Republice Radzieckiej, mieli poczucie, e s czonkami pewnej wsplnoty; czya ich ch zachowania jzyka polskiego i wiara katolicka. Po przyjedzie do Polski okazao si, e tutaj o byciu Polakiem decyduje zupenie inny kanon wartoci. Czujemy si wsplnot, kiedy cz nas pewne przeycia. Polacy std czuj si bardzo zwizani dowiadczeniem stanu wojennego mwi Wiktoria Kudela. Z Polakami ze Wschodu czy nas tylko narodowo. Tutaj znajomo jzyka polskiego przestaje by czym niecodziennym. Owszem, Polacy ze Wschodu dalej s odmienni, wyrniaj si, ale ju w zupenie inny sposb. I mao kto stara si w to wnika. Na og kwituje si to tak: skoro czujesz si Polakiem, to zachowuj si jak Polak. Nie opowiadaj ju o tym, co byo w

Kazachstanie. Czytaj polskie ksiki, ogldaj polskie seriale. Znam osob, ktra na studia do Polski przyjechaa jako Polka, a wyjedzie jako Rosjanka. Presja spoeczna jest silna. Polakiem zostanie ten, kto bdzie si przy tym upiera. Problem ten w szczeglny sposb dotyczy osb polskiego pochodzenia, ktre w okresie midzywojennym znalazy si na terenie radzieckiej Ukrainy. Ludzie ci zawsze byli osobicie przekonani, e s Polakami. W miejscu zesania wmawiano im, e skoro przyjechali z Ukrainy, to s Ukraicami. I kiedy po latach tuaczki znaleli si z powrotem w Polsce, te nie czuj si jak u siebie. Wielu spord nich marzyo o tym, eby na stare lata przyjecha do Polski, aby zobaczy, w imi czego w Zwizku Radzieckim musieli tyle znie, dlaczego tam byo im tak trudno. A moe oczekuj zbyt wiele? Moe myl, e tu w Polsce jest raj, chatki z piernika, palmy i krokodyle? Polacy, ktrzy nie zostali nigdzie deportowani i pozostali w swoich rodzinnych stronach, take na Ukrainie, mieli czno z Polsk, zdawali sobie spraw z tego, jak tu byo. Dla tych, ktrzy znaleli si w Azji rodkowej, Polska pozostaa bytem abstrakcyjnym. Sami repatrianci nie potwierdzaj tego, e spodziewali si zasta w Polsce raj. Wydaje si, e w zdecydowanej wikszoci byli wiadomi tego, e Polska przeywa trudnoci analogiczne do tych, jakie trawi inne kraje byego bloku wschodniego. Ale w duchu mieli nadziej, e tutaj bdzie im atwiej, lepiej, niekoniecznie w kategoriach ekonomicznych. Kiedy czowiek czuje si jak u siebie, to ju wszystko jest jakby troch prostsze. Przebieg procesu aklimatyzacji jest w duym stopniu zaleny od tego, gdzie repatriantom przyjdzie si osiedli. W duym miecie, gdzie mieszka si w bloku i po dwudziestu latach nie zna si jeszcze wszystkich ssiadw ze swojej klatki, atwiej jest si wto-

Alina Pardaa Polacy z odzysku

35

pi w otoczenie. Problem ze znalezieniem akceptacji z reguy ma miejsce w nieduych miejscowociach. Tutaj trudno cokolwiek ukry. Kiedy pojawia si kto nowy, kto przyjecha z daleka i mwi troch inaczej ni miej-

przyjechaa z Kazachstanu, syszy docinki na temat Armii Czerwonej, a dzieci repatriantw jako pierwsze podejrzewane s o malowanie na cianach budynku farbami w sprayu. Repatrianci jednak niechtnie o tym mwi.

Czy mury run? Pomysw na to, jak ma przebiega aklimatyzacja repatriantw w Polsce, jest wiele. Polska Akcja Humanitarna skupia si przede wszystkim na dziaaniach, ktre mona by okreli jako wyrwnywanie szans repatriantw na rynku pracy i ich wsparcie w pierwszym, najtrudniejszym okresie pobytu w Polsce. W 2004 roku w biurze regionalnym PAH w Krakowie ruszy Program Pomocy Repatriantom, na ktry skadaj si m.in. kursy jzykowe czy komputerowe. Repatrianci nie tylko podnosz swoje kwalikacje, ale co najwaniejsze, czuj si w Polsce pewniej. W naszych akcjach chodzi o uatwienie repatriantom startu. Jestemy po to, by im pewne sprawy wytumaczy, uproci. Czasem trzeba upora si z zaatwieniem jakiej sprawy urzdowej. Chwyci za telefon, zadzwoni w par miejsc, dowiedzie si, jaki dokument trzeba donie opowiada pani Paulina Bandura, wolontariuszka PAH. Instytucja ta stoi na stanowisku, e jednym z czynnikw utrudniajcych repatriantom integracj jest saba znajomo historii i kultury Polski. Std te program Bliej Krakowa, bliej Polski, w ramach ktrego wsppracuje z prawie wszystkimi krakowskimi teatrami, muzeami, lharmoni. Teatry zapewniaj dla repatriantw zaproszenia lub tanie bilety na spektakle, a lharmonia co tydzie zapewnia 10 wejciwek dla repatriantw. Ale czy to nie jest ze strony Polakw agodzenie wyrzutw sumienia, e nie da si rodakom ze Wschodu pomc, jak naley? W ten sposb dajemy repatriantom co, czego nie dostan w Urzdzie Pracy czy innych instytucjach. Takie wsplne wyjcia ciesz si bardzo duym zainteresowaniem z ich strony. To dla nich wane, bo dziki temu s na bieco, polska kultura i historia staje si im blisza podkrela pani Teresa Mazepa.

scowa, silnie zintegrowana spoeczno, to moliwoci s dwie. Pierwsza to yczliwo i ch pomagania, poczone troch z ciekawstwem, ktre moe by pomocne, bo kiedy problemy si uwidoczniaj, istnieje wiksza szansa na wsparcie. Druga postawa moe by okrelona jako obojtno. Nie jest to niech, ale raczej nieuzasadniona rezerwa, trzymanie si na dystans od nie do koca zrozumiaych spraw. Skrajnoci s sytuacje, gdy do rodziny przykleja si okrelenie Kazachstacy lub po prostu Ruscy (to ostatnie okrelenie jest bardzo obraliwe, rwnie dla innych narodowoci, ktre yy w ZSRR). Zdarza si te, e osoba, ktra przyznaje, e

Wynika to z ich sposobu mylenia i wielkiej pokory, jak w sobie maj. Przez wiele lat byli zmuszeni funkcjonowa w warunkach znacznie trudniejszych od tych, ktre panoway w Polsce Ludowej. System by niby ten sam, ale tam reim mia znacznie groniejsze oblicze. Repatrianci wiedz o tym nie z podrcznikw do historii, ale z wasnego dowiadczenia. Wszdzie s ludzie i dobrzy i li tylko tyle powiedziaa mi pani Aleksandra* (w Polsce od czterech lat) na pytanie, jak ukadaj si jej relacje z ssiadami Polakami. al tylko, bo czowiek tam si czu obcy, a i tu jest jakby nie na swoim miejscu.

36

Alina Pardaa Polacy z odzysku

 To s ludzie, ktrzy maj pewn wiedz o polskiej historii czy tradycji tumaczy pani Paulina. Ale, mwic wprost, tam nikt nie omawia w szkole Pana Tadeusza. Jeden z naszych podopiecznych, ponadosiemdziesicioletni pan, przyjecha do Polski waciwie wbrew wszystkiemu i wszystkim. W Rosji pozostaa caa jego rodzina, w tym nieuleczalnie chora ona. Ten pan w wieku 40 lat, po mierci swojej matki dowiedzia si, e jest Polakiem. Matka, by go ochroni w realiach ZSRR, ukrywaa to przed nim. Jego najwikszym marzeniem byo nauczy si mwi po polsku. Po przyjedzie do Polski powiedzia, e poczu si tak, jakby wrci do domu. Moemy si dziki takim osobom wiele dowiedzie o nas samych. Moemy siebie zapyta, czy jestemy w Polsce dlatego, e czujemy si tutaj jak w domu. Poniewa repatrianci maj problemy z integracj we wasnym rodowisku, organizowane s dla nich okazjonalne spotkania, na przykad witeczne czy noworoczne. Daje im to due wsparcie psychologiczne dziki temu repatrianci mog poczu, e s du grup, poczon wsplnymi dowiadczeniami. Niweluje to w pewnym stopniu poczucie osamotnienia czy wyobcowania. Repatrianci s bardzo otwarci na kontakty z Polakami przekonuj obie panie wolontariuszki. Ale natraaj na pewn barier. Trzeba spoeczestwo polskie uwiadomi, e Polak ze Wschodu nie jest jak gorsz kategori Polaka. Najlepiej byoby, gdyby kady Polak pozna jakiego repatrianta, histori jego ycia, problemy. Zaprzyjani si z nim. Ich ycie nie jest ani lepsze, ani gorsze od naszego dodaje pani Paulina. Przy okazji problemu aklimatyzacji mona zapyta, czy ma by ona docelowo rwnoznaczna z asymilacj repa-

triantw, rozumian jako ich wchonicie, mentalne i kulturowe przeksztacenie ich w Polakw std? Wedug mnie nie chodzi o to, aby tych ludzi na si asymilowa, eby ich przerabia na nasz wzr. Nie da si zlikwidowa bagau dowiadcze i zbioru przyzwyczaje, pogldw tych ludzi. Chodzi raczej o nasz stosunek dla odmiennoci, o to, aby ta odmienno nie rodzia zoci twierdzi Wiktoria Kudela. Wszystkie dziaania i przedsiwzicia zmierzajce do adaptacji spezaj na niczym, kiedy na ulicy syszy si za sob Ruski. Taki komentarz niebywale zniechca, potra zniweczy najbardziej przemylane plany integracji z Polakami std. W moim przekonaniu z repatriacj zbyt dugo zwlekano i nie przebiega ona prawidowo. W repatriacji nie chodzi o to, by do Polski sprowadzi cay Kazachstan. Po prostu, jeli decydujemy si co zrobi, rbmy to dobrze. Od tego zaley, czy ci ludzie poczuj si w Polsce jak w domu, czy bd przeywali prawdziwy dramat. Spoeczestwo polskie trzeba bardziej uwiadomi, otworzy na problemy repatriantw. Powinno si to zagadnienie porusza w szkole, choby w ramach przedmiotu wiedza o spoeczestwie. Mwi, e odmienno nie jest zem, a o tym, jakim jest si czowiekiem, decyduj wartoci inne ni miejsce urodzenia. Przykre jest jednak, e Polakom, narodowi tak dowiadczonemu przez dzieje, trzeba o tych rzeczach wci przypomina. Problem repatriacji i adaptacji repatriantw jest niezwykle zoony i delikatny. To osoby, ktre na pewien czas odczono od narodu i zawayo to na caym ich yciu. Bardzo rzadko jednak zauwaa si, e wikszo, od ktrej oddzielono pewn cz, staje si przez to rwnie ubosza. W Polsce wci pokutuje sposb mylenia, e repatriacja to wycznie pewna procedura, opierajca si o okrelone instrukcje,

akty prawne. Trzeba jasno powiedzie, e jest to proces o podou przede wszystkim psychologicznym, mentalnym. Z ca pewnoci nie koczy si na wyrobieniu polskiego dowodu osobistego i szlifowaniu jzyka, ktry jest uywany w nowym miejscu zamieszkania. Czsto mawiamy, e nastawienie to poowa sukcesu. W tej konkretnej sytuacji mona to powiedzenie sparafrazowa i powiedzie, e sukces dzieli si rwno po poowie na nastawienie repatriantw oraz ludzi, ktrzy przyjmuj ich do swojego grona (a co jest ich moralnym obowizkiem, nawet jeli nie zostali wczeniej zapytani o zgod). Tymczasem dotychczasowe dowiadczenia w tej materii przywouj na myl porwnanie repatriantw do niespodziewanych goci, ktrzy zapukali pnym wieczorem do zamknitych ju drzwi, a kiedy ostatecznie si im ju otworzy i pozwoli poczeka w ciemnym korytarzu, czuj si zawiedzeni i rozaleni. * imi bohaterki zostao zmienione Alina Pardaa

Alina Pardaa Polacy z odzysku

37

38