AGATHA CHRISTIE AUTOBIOGRAFIA PRZEOYY MAGDALENA KONIKOWSKA TERESA LECHOWSKA TYTU ORYGINAU: AN AUTOBIOGRAPHY POWIECI KRYMINALNE AGATHY CHRISTIE

Poniszy wykaz obejmuje powieci o tematyce kryminalnej w porzdku chronologicznym wedug daty wydania angielskiego. Do charakterystycznych bohaterw utworw kryminalnych Agathy Christie naleeli: inspektor Battle, Tuppence i Tommy Beresford, Jane Marple i Hercule Poirot. Po tytule oryginau w nawiasie kwadratowym podano nazwisko gwnego bohatera, jeeli jest to jedna z wymienionych wyej postaci. Po dacie opublikowania utworu podano w nawiasie okrgym tytu polskiego przekadu. W przypadku tych samych utworw, wydanych w jzyku angielskim i polskim pod rnymi tytuami, podano wszystkie wersje. The Mysterious Affair at Styles [Poirot], 1920; (Tajemnicza historia w Styles). The Secret Adversary [Beresford], 1922; (Tajemniczy przeciwnik). Murder on the Links [Poirot], 1923. The Ma in the Brown Suit, 1924; (Mczyzna w brzowym garniturze). The Secret of Chimneys [Battle], 1925; (Tajemnica rezydencji Chimneys). The Murder of Roger Ackroyd [Poirot], 1926; (Zabjstwo Rogera Ackroyda). The Big Four [Poirot], 1928; (Wielka Czwrka). The Mystery of the Blue Train [Poirot], 1928; (Zagadka bkitnego ekspresu). The Seven Dials Mystery [Battle], 1929; (Tajemnica siedmiu zegarw). The Murder at the Vicarage, 1930; (Morderstwo na plebanii). The Floating Admira, 1931. The Sittaford Mystery, 1931, take jako The Murder at Hazelmoor, 1931; (Tajemnica wirujcego stolika, take jako Tajemnica Sittaford). Peril at End House [Poirot], 1932, (Samotny Dom). Lord Edgware Dies [Poirot], 1933, take jako Thirteen at Dinner, 1933; (mier lorda Edgwarea). Why Didnt They Ask Evans?, 1934, take jako The Boomerang Clue, 1935 (Dlaczego nie Evans?). Murder on the Orient Express [Poirot], 1934, take jako Murder on the Calais Coach, 1934; (Morderstwo w Orient Ekspresie). Murder in the Three Acts, 1934, take jako Three-Act Tragedy, 1935; (Tragedia w trzech aktach). Death in the Clouds [Poirot], 1935, take jako Death in the Air, 1935; (mier w chmurach). The A.B.C. Murders [Poirot], 1936, take jako The Alphabet Murders, 1966; (A...B...C...). Cards on the Table [Battle, Poirot], 1936; (Karty na st). Murder in Mesopotamia [Poirot], 1936; (Morderstwo w Mezopotamii). Death on the Nile [Poirot], 1937; (mier na Nilu). Dumb Witness [Poirot], 1937, take jako Poirot Loses a Client, 1937; (Niemy wiadek). Appointment with Death [Poirot], 1938; (Rendez-vous ze mierci). Hercule Poirots Christmas [Poirot], 1938, take jako Murder for Christmas, 1939, take jako A Holiday for Murder, 1947; (Boe Narodzenie Herkulesa Poirot). Murder is Easy [Battle], 1939, take jako Easy to Kill, 1939; (Morderstwo to nic trudnego). Ten Little Niggers, 1939, take jako And Then There Wer None, 1940, take jako Ten Little Indians, 1965; (Dziesiciu Murzynkw).

One, Two, buckle My Shoe [Poirot], 1940, take jako The Patriotic Murders, 1941, take jako An Overdose of Death, 1953; (Pierwsze, drugie... zapnij mi obuwie). Sad Cypress [Poirot], 1940; (Zerwane zarczyny). Evil Under the Sun [Poirot], 1941; (Hotel na wybrzeu, take jako Zo czai si wszdzie, take jako Zo, ktre yje pod socem). N or M? [Beresford], 1941; (Pita kolumna dziaa..., take jako N czy M). The Body in the Library [Marple], 1942; (Noc w bibliotece). The Moving Finger [Marple], 1942; (Zatrute piro). Five Little Pigs [Poirot], 1942, take jako Murder in Retrospect, 1942; (Pi maych winek). Death Comes as the End, 1944; (Zakoczeniem jest mier). Towards Zero [Battle], 1944 (Godzina zero). Sparkling Cyanide, 1945, take jako Remembered Death, 1945. The Hollow [Poirot], 1946, take jako Murder after Hours, 1954 (Niedziela na wsi). Taken at the Flood [Poirot], 1948, take jako There Is a Tide..., 1948; (Pora przypywu). Crooked House, 1949; (Dom przestpcw). A Murder is Announced [Marple], 1950 (Morderstwo odbdzie si...). The Came to Baghdad, 1951; (Spotkanie w Bagdadzie). They Do It With Mirrors [Marple], 1952, take jako Murder with Mirrors, 1952. Mrs McGinty?s Dead [Poirot], 1952 (Pani McGinty nie yje). After the Funeral [Poirot], 1953, take jako Funerals Are Fatal, 1953, take jako Murder at the Gallop, 1963; (Po pogrzebie). A Pocket Full of Rye [Marple], 1953; (Kiesze pena yta). Destination Unknown, 1954, take jako So Many Steps to Death, 1955; (Podr w nieznane). Hickory, Dickory, Dock [Poirot], 1955, take jako Hickory, Dickory, Death, 1955 (Entliczek pentliczek). Dean Mans Folly [Poirot], 1956 (Zbrodnia na festynie). 4.50 from Paddington [Marple], take jako What Mrs. McGillicuddy Saw!, 1957, take jako Murder She Said, 1961; (4.50 z Paddington). Ordeal by Innocence, 1958. Cat Among the Pigeons [Poirot], 1959 (Kot wrd gobi). The Pale Horse, 1961 (Blady ko). The Mirror Crackd from Side to Side [Marple], 1962, take jako The Mirror Crackd, 1963; (Zwierciado pka w odamkw stos). The Clocks [Poirot], 1963; (Przyjd i zgi). A Caribbean Mystery [Marple], 1964; (Karaibska tajemnica). At Bertrams Hotel [Marple], 1965; (Hotel Bertram). Third Girl [Poirot], 1966; (Trzecia lokatorka) Endless Night, 1967 By the Pricking of My Thumbs [Beresford] 1968 Halloween Party 1969; (Wigilia wszystkich witych) Passenger to Frankfurt, 1970; (Pasaer do Frankfurtu) Nemesis [Marple], 1971; (Przeznaczenie) Can Remember [Poirot], 1972; (Sonie maj dobr pami) Postern of Fate [Beresford], 1973. Murder on Board, 1974. Curtain: Poirots Last Case [Poirot], 1975; (Kurtyna) Sleeping Murder [Marple], 1976 (Upione morderstwo). OD WYDAWCY Agatha Christie zacza pisa t ksik w kwietniu 1950 roku, a ukoczya j w jakie pitnacie lat pniej, gdy miaa lat siedemdziesit pi. Kada pisana przez tak dugi okres ksika musi zawiera powtrki i niekonsekwencje, ktre trzeba usun. Nie zostao jednak pominite nic istotnego i w duej mierze jest to autobiografia w takiej formie, w jakiej sama pisarka pragnaby j wyda. Skoczya j pisa, gdy miaa siedemdziesit pi lat, gdy, jak to uja: To waciwy, jak sdz, moment, eby przesta. Dlatego, e

jeli chodzi o ycie, to jest to ju wszystko, co da si o nim powiedzie. Ostatnie dziesi lat ycia przynioso jej godne odnotowania sukcesy: film Morderstwo w Orient Ekspresie, dalsze fenomenalne powodzenie Puapki na myszy, rosnca z roku na rok na caym wiecie sprzeda jej ksiek, w Stanach Zjednoczonych pierwsze miejsca na listach bestsellerw, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, odznaczenie w roku 1971 Orderem Imperium Brytyjskiego. Byy to jednak tylko dodatkowe laury za osignicia, ktre w swojej opinii miaa ju za sob. W roku 1965 moga w zgodzie z prawd napisa: Jestem zadowolona. Robiam to, co chciaam robi. Jakkolwiek jest to autobiografia i zaczyna si, jak na kad autobiografi przystao, od pocztku, i zmierza do momentu, w ktrym autorka pisa skoczya, Agatha Christie nie daa si skrpowa zbyt rygorystycznymi wymogami chronologii. Urok tej ksiki polega midzy innymi na tym, e pisarka porusza si ze swobod, tak jak ma ochot tu przerywa relacj i zastanawia si nad niepojtymi zwyczajami pokojwek lub rekompensatami podeszego wieku, tam znowu skacze do przodu, bo wasne cechy z dziecistwa ywo przypominaj jej wnuka. Nie czuje si te zobowizana wszystko umieszcza w autobiografii. O kilku epizodach, ktre pewnym osobom mog wydawa si wane - na przykad o synnym znikniciu - nie wspomina, jakkolwiek w tym szczeglnym przypadku aluzje w innych miejscach do wczeniejszego ataku amnezji dostarczaj klucza do prawdziwego przebiegu wydarze. Co do reszty, pamitam, jak przypuszczam, to, co chciaam zapamita, cho wic opisuje z ujmujc godnoci rozstanie z pierwszym mem, zwykle chciaa pamita radosne lub zabawne strony swojego ycia. Niewielu ludzi potrafi czerpa z niego intensywniejsz czy te bardziej rnorodn rado, a ta ksika jest przede wszystkim hymnem o radoci ycia. Gdyby Agatha Christie doya wydania tej ksiki drukiem, bez wtpienia chciaaby wyrazi podzikowanie wielu osobom, ktre pomogy wnie t rado w jej ycie; przede wszystkim oczywicie mowi, Maxowi, i swojej rodzinie. Z naszej strony, jako jej wydawcw, waciwe zapewne byoby podzikowanie autorce. Przez pidziesit lat tyranizowaa nas, gania i zachwycaa. Domagaa si najwyszego poziomu we wszystkich dziedzinach pracy wydawniczej, co byo staym dla nas wyzwaniem. Jej pogodne usposobienie i werwa wnosiy ciepo w nasze ycie. To, e pisanie sprawiao pisarce wielk przyjemno, wyranie mona wyczyta ze stronic tej ksiki, nie wida natomiast tego, jak dalece potrafia przekaza t przyjemno wszystkim majcym kontakt z jej twrczoci, tak e publikowanie ksiek Agathy Christie stawao si zajciem rozkosznym. Agatha Christie pozostanie, to rzecz pewna, osobistoci jedyn w swoim rodzaju jako czowiek i pisarka. PRZEDSOWIE Nimrud w Iraku, 2 kwietnia 1950 Nimrud to wspczesna nazwa staroytnego miasta Kalah, wojskowej stolicy Asyryjczykw. Nasz Dom Ekspedycji zbudowany jest z glinianych cegie. Stoi po wschodniej stronie kopca i mieci kuchni, jadalni poczon ze wietlic, mae biuro, pracowni, duy magazyn oraz malutk ciemni. My wszyscy pimy w namiotach. W tym roku dodano do Domu Ekspedycji jeszcze jeden pokj, o powierzchni mniej wicej trzech metrw kwadratowych. Jest tam cementowa podoga, na niej le rogoe i kilka wesoych szorstkich dywanikw. Na cianie wisi obraz modego irakijskiego malarza - barwna masa kolorowych kostek przedstawia dwa osioki przechodzce przez suk. Okno wychodzi na wschd i wida przez nie onieone wierzchoki gr w Kurdystanie. Na drzwiach od strony zewntrznej przyczepiono kwadratow tabliczk z wypisanym pismem klinowym BEIT AGATHA (Dom Agathy). Jest to zatem mj dom. Chodzi o to, ebym miaa w nim cakowit swobod i moga powici si pisaniu. Kiedy prace wykopaliskowe nabior tempa, nie bdzie zapewne na to czasu. Znaleziska musz by oczyszczone i naprawione. Zacznie si te fotografowanie, zaopatrywanie w metryczki, katalogowanie oraz pakowanie. Niemniej przez pierwszy tydzie, a moe i dziesi dni, bdzie sporo wolnych chwil.

Co prawda, nie brak te rzeczy utrudniajcych koncentracj. Po dachu skacz arabscy robotnicy i wesoo pokrzykuj do siebie, przesuwajc niestabilne drabiny. Szczekaj psy, gulgoc indyki. Ko policjanta pobrzkuje acuchem, a drzwi i okno ju to nie chc si domkn, ju to na zmian si otwieraj. Siedz przy cakiem solidnym drewnianym stole, obok siebie mam kolorowe blaszane pudo, takie z jakim zazwyczaj podruj Arabowie. Zamierzam przechowywa w nim swj maszynopis. Powinnam pracowa nad powieci kryminaln, ale w zgodzie z naturalnym u pisarza pragnieniem pisania zachciao mi si zupenie nieoczekiwanie napisa autobiografi. Pragnienie to, jak mi mwiono, ogarnia prdzej czy pniej kadego. I nagle te ogarno mnie. Po namyle dochodz do wniosku, e autobiografia to za due sowo. Sugeruje bowiem metodyczne studium caego ycia danej osoby. Obejmuje nazwiska, daty i miejsca podawane w cile chronologicznym porzdku. Ja za chc zanurzy jakby rk w rogu obfitoci i wycign gar mieszanych wspomnie. ycie, jak sdz, skada si z trzech czci: z absorbujcej i zazwyczaj sprawiajcej przyjemno teraniejszoci, ktra gna z zabjcz szybkoci; z przyszoci, zamglonej i niepewnej, ktr mona sobie planowa na wiele rnych sposobw, a im dziksze s te plany i bardziej nieprawdopodobne, tym lepiej, bo jeli nic z owych zamierze nie wyjdzie, to przynajmniej ma si uciech z samego ukadania planw; i z trzeciej czci, przeszoci, wspomnie i rzeczywistoci tworzcych podoe obecnego ycia, ktre nagle przywouje jaki zapach, ksztat wzgrza, stara piosenka - jaka bahostka zmuszajca ci nieoczekiwanie do powiedzenia: - Przypominam sobie... - ze szczegln i do niewytumaczaln przyjemnoci. Wspominanie to jedna z rekompensat, jakie przynosi wiek, i to rekompensat z pewnoci bardzo miych. Na nieszczcie czsto si pragnie nie tylko wspomina, lecz take mwi o tym, co si pamita. A to, jak trzeba sobie stale powtarza, innych nudzi. Dlaczeg mieliby interesowa si tym, co ostatecznie jest twoim, nie ich yciem? Czasami w osobach modszych budzisz niejak historyczn ciekawo. - Przypuszczam - mwi wyksztacona dziewczyna z pewnym zainteresowaniem - e pani pamita ca wojn krymsk? Do dotknita odpowiadam, e nie jestem a tak wiekowa. Odrzucam rwnie ewentualno udziau w powstaniu sipajw w Indiach. Przyznaj si natomiast do wspomnie z wojny burskiej - bra w niej udzia mj brat. W najwczeniejszym wspomnieniu, jakie pojawia si w mojej pamici, wyranie widz siebie idc wraz z matk w dzie targowy ulicami Dinard. Jaki chopak z wielkim koszem zderza si ze mn, rani mnie w rk i prawie powala na ziemi. Rka bardzo boli. Zaczynam paka. Mam pewno z siedem lat. Moja matka, ktra lubi zachowywa si po stoicku w miejscach publicznych, napomina mnie. - Pomyl - mwi - o naszych dzielnych onierzach w Afryce Poudniowej. Wrzeszcz w odpowiedzi: - Nie chc by dzielnym onierzem. Chc by tchrzem! Co decyduje o wyborze wspomnie? ycie przypomina siedzenie w kinie. Pstryk! I oto ja: dziecko paaszujce ptysie na swoich urodzinach. Pstryk! Miny dwa lata i siedz na kolanach u babci, elegancko zesznurowana, jak kurczak przysany dopiero co od Whiteleya, i niemal pkam z radoci na myl o tym arcie. To jedynie chwilki - a midzy nimi dugie puste przestrzenie miesicy czy nawet lat. Gdzie si wtedy byo? Przywodzi to na myl jedno z pyta Peer Gynta: - Gdzie byem, ja, prawdziwy, cay? Nigdy nie poznamy caego czowieka, jakkolwiek niekiedy w okamgnieniu poznajemy prawdziwego czowieka. Osobicie jestem przekonana, e czyje wspomnienia przedstawiaj te chwile, ktre cho wydawa si mog mao wane, niemniej prezentuj wewntrzne ja i tego kogo jako osob najbardziej rzeczywist. Jestem dzi t sam osob co owa powana dziewczynka z jasno-powymi

anglezami. Cielesna skrytka, w ktrej zamieszkuje dusza, ronie, rozwija instynkty i upodobania, uczucia i zdolnoci intelektualne, lecz ja, prawdziwa Agatha, pozostaj taka sama. Nie znam caej Agathy. Ca Agath, jak wierz, zna tylko Bg. Tak wic my wszystkie - maa Agatha Miller i dua Agatha Miller, i Agatha Christie, i Agatha Mallowan - podamy nasz drog. Dokd? Tego czowiek nie wie - i to oczywicie sprawia, e ycie jest fascynujce. Zawsze uwaaam i nadal tak uwaam, e ycie jest fascynujce. Wie si o nim tak mao - zna si jedynie wasn niewielk rlk jest si wic jakby aktorem, ktry ma wygosi kilka zda w pierwszym akcie. Napisano mu na maszynie tekst jego kwestii i tylko tyle wie. Nie czyta sztuki. Dlaczeg miaby j czyta? Ma jedynie powiedzie: - Telefon nie dziaa, prosz pani - a nastpnie usun si w cie. Kiedy jednak w dniu przedstawienia kurtyna pjdzie w gr, zobaczy ca sztuk i wraz z innymi, stojc w rzdzie, kania si bdzie widzom. Za jedn z najbardziej intrygujcych rzeczy w yciu uwaam to, e bierzemy udzia w czym, czego zupenie nie rozumiemy. Uwielbiam y. Bywam czasem okropnie zrozpaczona, bardzo nieszczliwa, udrczona smutkiem, ale przy tym wszystkim wiem z ca pewnoci, e cudownie jest y. A zatem zamierzam delektowa si wspomnieniami - bez popiechu piszc sobie po par stroniczek od czasu do czasu. Zadanie to pewno zabierze mi wiele lat. Lecz dlaczego waciwie nazywam to zadaniem? To raczej przywilej. Ujrzaam kiedy stary chiski obraz, ktry bardzo mi si spodoba. Wida na nim byo starca siedzcego pod drzewem i bawicego si przekadaniem sznurka z palcw na palce. Obraz nosi tytu Stary czowiek delektuje si prnowaniem. Nigdy go nie zapomniaam. Tak wic ustaliwszy, e bd smakowa wspomnienia, powinnam chyba ju zacz. I cho nie oczekuj, eby udao mi si zachowa cigo chronologiczn, mog przynajmniej sprbowa zacz od samego pocztku. CZ PIERWSZA ASHFIELD O! ma ch?re maison; mon nid, mon gte Le passe lhabite... O ma ch?re maison I Jedn z najlepszych rzeczy, jakie mog ci si przydarzy w yciu, jest szczliwe dziecistwo. Moje byo bardzo szczliwe. Miaam ukochany dom i ogrd, mdr i cierpliw niani, ojca i matk czya wzajemna mio, dziki czemu cieszyli si szczciem maeskim i rodzicielskim. Patrzc wstecz uwiadamiam sobie, e nasz dom by domem prawdziwie szczliwym. W duej mierze dziki mojemu ojcu, czowiekowi niezwykle zgodnemu. Dzisiaj ta zaleta nie bywa zbytnio podkrelana. Ludzie interesuj si raczej, czy kto jest zdolny, pracowity, czy przyczynia si do pomylnoci ogu, czy liczy si w caoci ukadu. Charles Dickens w Dawidzie Copperfieldzie uj przelicznie t kwesti: - Czy brat twj to przyjemny czowiek, Peggotty? - ostronie spytaem. - Ach! Jaki przyjemny! - zawoaa Peggotty. Zadaj sobie to pytanie, mylc o wikszoci swoich przyjaci i znajomych, a zapewne zdziwisz si, jak rzadko odpowiesz tak jak Peggotty. Wedug wspczesnych standardw mj ojciec prawdopodobnie nie cieszyby si aprobat. By czowiekiem leniwym. W tamtych czasach si nie pracowao, jeli dysponowao si dochodami, ktre zapewniay niezaleno. Nie oczekiwano tego. Podejrzewam zreszt, e ojca nie uwaano by za szczeglnie dobrego pracownika. Codziennie rano opuszcza nasz dom w Torquay i udawa si do swojego klubu. Przyjeda dorok na lunch i po poudniu wraca znowu do klubu, gdzie gra do wieczora w wista, pojawiajc si w domu w porze

przebierania si do kolacji. W sezonie spdza dni w Klubie Krykietowym, ktrego by prezesem. Czasami urzdza take amatorskie przedstawienia. Mia mnstwo przyjaci i uwielbia ich goci. Co tydzie wydawano u nas w domu wielkie przyjcie, a na proszone kolacje rodzice chodzili zazwyczaj dwa lub trzy razy w tygodniu. Dopiero pniej uwiadomiam sobie, jak bardzo ojca kochano. Po jego mierci przychodziy listy z caego wiata. A i wrd miejscowych kupcw, dorokarzy, dawnych pracownikw cieszy si wielk sympati - wci podchodzi do mnie jaki stary czowiek i mwi: - Ach, wietnie pamitam pana Millera. Nigdy go nie zapomn. Niewielu jest dzisiaj takich jak on! Ojciec nie wyrnia si jakimi wybitnymi zaletami czy szczegln inteligencj. Myl, e by to czowiek szczerego i dobrego serca, i naprawd troszczy si o blinich. Obdarzony wielkim poczuciem humoru, z atwoci potrafi innych rozmieszy. Nie mia w sobie ani krzty maostkowoci czy zawici i odznacza si wprost fantastyczn wielkodusznoci. Charakteryzowaa go rwnie wrodzona rado ycia i pogoda ducha. Matka natomiast bya zupenie inna - zagadkowa i frapujca - o osobowoci silniejszej ni ojca i pogldach nader oryginalnych bojaliwa i niepewna siebie, a w gruncie rzeczy, jak mi si wydaje, z natury melancholiczka. Cieszya si wielkim przywizaniem sucych i dzieci, a kadego jej sowa suchano zawsze z uwag. Mogaby by wprost znakomit wychowawczyni. Cokolwiek ci mwia, to stawao si natychmiast ciekawe i doniose. Jednostajno j nudzia, tote przerzucaa si z tematu na temat, w zwizku z czym czasem rozmowa stawaa si chaotyczna. Jak mawia mj ojciec, matka grzeszya brakiem poczucia humoru. Protestowaa uraonym tonem, bronic si przed tego rodzaju zarzutem: - To dlatego e mnie nie miesz niektre twoje dykteryjki, Fred... - Wwczas ojciec wybucha miechem. Bya o prawie dziesi lat modsza od swojego ma i kochaa go zapamitale od dziesitego roku ycia. Przez cay czas, gdy on jako wesoy modzieniec kry midzy Nowym Jorkiem a poudniow Francj, moja matka, niemiae, ciche dziewcz, siedziaa w domu, rozmylaa o nim, od czasu do czasu pisaa wiersz w swoim sztambuchu i wyszywaa dla niego sakiewk. Nawiasem mwic, ojciec mia t sakiewk przez cae ycie. Typowy romans w stylu wiktoriaskim, wzbogacony jednak gbokim uczuciem. Interesuj si swoimi rodzicami nie tylko dlatego, e byli to moi rodzice, lecz take dlatego e osignli t jake rzadk osobliwo szczliwe maestwo. Do tej pory widziaam tylko cztery cakowicie udane mariae. Czy jest jaka recepta na sukces na tym polu? Nie sdz. W jednym z owych czterech przypadkw siedemnastoletnia panna polubia mczyzn starszego o pitnacie lat. On si opiera twierdzc, e kto w tak modym wieku nie moe wiedzie, czego chce. Na co dziewcz odparo, e wie doskonale i e decyzj wyjcia za niego podjo ju przed trzema laty! Ich poycie maeskie skomplikowa dodatkowo fakt zamieszkania z nimi matki jednej, a nastpnie i drugiej strony, a ju to wystarczy, eby rozoy wikszo zwizkw. Ta ona jest uosobieniem niezwykego spokoju. Przypomina mi troch moj matk, cho nie ma jej byskotliwoci ani zainteresowa intelektualnych. Maj troje dzieci, ktre dawno ju wyfruny z domu. Ich zwizek trwa ponad trzydzieci lat i nadal s sobie szczerze oddani. W drugim z tych przypadkw modzian oeni si z wdow starsz od niego o pitnacie lat. Dugo go odrzucaa, ale w kocu si zgodzia, i potem yli szczliwie a do jej mierci trzydzieci pi lat pniej. Moja matka, Clara Boehmer, zaznaa niedoli jako dziecko. Jej ojciec, oficer Puku Strzelcw Argyllskich, zrzucony przez konia dozna miertelnych obrae; moja babka, kobieta moda i adna, pozostaa sama, majc lat dwadziecia siedem, czworo dzieci i jedynie wdowi rent. Wtedy to starsza siostra, ktr niedawno polubi pewien zamony Amerykanin enic si po raz wtry, napisaa do niej proponujc, e jedno dziecko zaadoptuje i wychowa jako swoje.

To bya propozycja nie do odrzucenia dla zatroskanej modej wdowy, ktra usiowaa z szycia utrzymywa i ksztaci czwrk dzieci. Spord swojej gromadki - trzech chopcw i dziewczynki - wybraa dziewczynk. By moe sdzia, e chopcy dadz sobie rad w yciu, podczas gdy dziewczynka wymaga lepszych warunkw albo, o czym moja matka zawsze bya przekonana, kochaa bardziej synw. Maa Clara opucia Jersey i pojechaa do pnocnej Anglii do obcego domu. Odczuwana uraza, jake bolesna wiadomo, e jest nie chcianym dzieckiem, odbiy si moim zdaniem na jej stosunku do ycia. Nastawiy j nieufnie do samej siebie i podejrzliwie wobec mioci innych. Ciotka bya dobr kobiet, agodn i wielkoduszn, nie umiaa jednak wczu si w to, co przeywa dziecko. Mojej matce zapewniono wszelkie tak zwane plusy, jakie moe da zamony dom i staranne wyksztacenie, utracia natomiast co, czego niczym nie da si zastpi - beztroskie ycie razem z brami we wasnym domu. Do czsto w rubrykach listw nadsyanych do redakcji gazet widywaam zapytania zatroskanych rodzicw, czy po winni odda swoje dziecko innym ludziom ze wzgldu na przywileje, jakie zyska, takie jak pierwszorzdne wyksztacenie, ktrego ja crce nie mog zapewni. Zawsze miaam ochot wykrzykn: Nie oddawajcie crki. Co znaczy najlepsze na wiecie wyksztacenie wobec wasnego domu i rodziny, mioci i poczucia bezpieczestwa pyncego z przynaleenia do niej? Moja matka czua si w nowym domu okropnie nieszczliwa. Po nocach pakaa, wychuda i zmizerniaa, a w kocu tak si pochorowaa, e ciotka wezwaa lekarza. By to dowiadczony starszy pan i pogadawszy z dziewczynk oznajmi ciotce: - Maa tskni za domem. - Ciotka si zdumiaa i nie chciaa wierzy. - Ale nie - powiedziaa. - To niemoliwe. Clara jest dobrym, spokojnym dzieckiem, nie sprawia nigdy adnych kopotw i czuje si cakiem szczliwa. - Stary doktor wrci do dziewczynki i jeszcze raz z ni rozmawia. Ma braci, prawda? Ilu? Jak im na imi? A wtedy maa wybuchna paczem i caa prawda wysza na jaw. Ujawnienie prawdy zmniejszyo napicie, niemniej poczucie, e Jest si nie chcianym dzieckiem, pozostao na zawsze. Myl, e miaa o to pretensj do swojej matki do koca ycia. Przywizaa si natomiast bardzo do swojego amerykaskiego wuja. W owym czasie by ju czowiekiem chorym, ale lubi ma, cich Clar, a ona przychodzia i czytaa mu sw ukochan ksik Krl Zotej Rzeki. Prawdziw rado w jej ycie wnosiy jednak wizyty pasierba ciotki Freda Millera - kuzyna Freda. Mia wwczas mniej wicej dwadziecia lat i zawsze nader mio odnosi si do swojej maej kuzynki. Pewnego razu - miaa wtedy koo jedenastu lat - powiedzia do macochy: - Jakie pikne oczy ma Clara! Clara, ktra uwaaa si za okropnie nieadn, posza na gr i obejrzaa si w duym lustrze toalety ciotki. Moe jej oczy rzeczywicie s niebrzydkie... Niezmiernie si uradowaa. Od tego momentu jej serce naleao ju nieodwoalnie do Freda. W Ameryce jeden ze starych przyjaci rodziny przepowiedzia wesoemu modziecowi: - Freddie, pewnego dnia oenisz si z t swoj angielsk kuzyneczk. - Z Clara? Przecie to dziecko - odpar zaskoczony Fred. Niemniej ywi specjalne wzgldy dla uwielbiajcej go dziewczynki. Zachowa dziecinne listy i wiersze, ktre do niego pisaa, i po wielu flirtach z piknymi i dowcipnymi nowojorskimi pannami (wrd nich z Jenny Jerome, pniejszej lady i ony Randolpha Churchilla) przyjecha do Anglii i poprosi cich kuzyneczk, eby zostaa jego on. Typowe dla mojej matki byo to, e stanowczo odmwia. - Dlaczego? - spytaam j kiedy. - Bo byam krpa - odpara. Oryginalny powd, lecz dla niej cakiem wystarczajcy. Mj ojciec nie da si zniechci. Przyszed ponownie i tym razem matka przemoga swoje obiekcje i do niepewnie zgodzia si go polubi, nie bez obaw, e si ni rozczaruje. Pobrali si zatem. lubna fotografia, ktr mam, ukazuje adn

dziewczyn o powanej twarzy, ciemnych wosach i duych orzechowych oczach. Jeszcze zanim urodzia si moja siostra, rodzice pojechali do Torquay, wwczas modnego zimowego uzdrowiska, cieszcego si tak renom jak pniej Riwiera, i wynajli sobie mieszkanie z meblami. Ojca oczarowaa ta miejscowo, bo uwielbia morze. Mieszkao tam paru jego przyjaci, a inni, Amerykanie, zjedali si zim. Tam te urodzia si moja siostra Madge i wkrtce potem rodzice wyruszyli do Ameryki, gdzie w owym czasie zamierzali na stae si osiedli. yli jeszcze dziadkowie mego ojca, u ktrych w spokojnym wiejskim domu w Nowej Anglii wychowywa si po mierci swojej matki na Florydzie. By bardzo do nich przywizany, a oni marzyli o poznaniu jego ony i malekiej creczki. Podczas pobytu w Ameryce urodzi si mj brat. W jaki czas potem ojciec zdecydowa si na powrt do Anglii. Ledwo jednak przyjecha, komplikacje w interesach odwoay go ponownie do Nowego Jorku. Zaproponowa wobec tego matce, eby wynaja umeblowany dom w Torquay i w nim zamieszkaa, zanim on bdzie mg wrci. Matka wyruszya zatem na obchd domw do wynajcia w Torquay. Po powrocie oznajmia z triumfem: - Fred, kupiam dom! Mj ojciec o mao nie upad z wraenia, bo nadal zamierza mieszka w Ameryce. - Ale dlaczego to zrobia? - spyta. - Bo mi si ten dom podoba - wyjania. Obejrzaa koo trzydziestu piciu domw i przypad jej do gustu tylko jeden, a ten by wycznie na sprzeda - waciciele nie chcieli go wynaj. Wobec tego matka, ktrej wuj pozostawi dwa tysice funtw, zwrcia si do ciotki, swojej mandatariuszki, i bezzwocznie ten dom kupiy. - Przecie my tu zostaniemy najwyej rok - jkn ojciec. - Mona go bdzie odsprzeda - odpara matka, ktr zawsze uwaalimy za jasnowidzc. Pewno niejasno przewidywaa, e jej rodzina pozostanie w tym domu przez wiele lat. - Pokochaam ten dom, jak tylko do niego weszam - upieraa; si. Tchnie cudown atmosfer spokoju. Dom nalea do niejakich Brownw, ktrzy byli kwakrami, i gdy matka z pewnym wahaniem wyrazia wspczucie pani Brown, e: musi opuci miejsce, gdzie przeyli tyle lat, staruszka odpara agodnym tonem: - Raduj si na myl, e zamieszkasz tu ty, moja droga, ze swoimi dziatkami. Brzmiao to jak bogosawiestwo, wedug matki. wicie wierz, e ten dom cieszy si bogosawiestwem. Bya to cakiem zwyczajna willa, nie w modnej czci Torquay - Warberry czy Lincombe - lecz po drugiej stronie miasta, w starszej czci Tor Mohun. Staa przy drodze, ktra w owych czasach prowadzia prawie od razu na wie, w opotki i pola hrabstwa Devonshire. Dom nosi nazw Ashfield i niemal przez cae moje ycie - z przerwami - by moim domem. Ojciec nie osiad ostatecznie w Ameryce. Polubi tak bardzo Torquay, e postanowi si stamtd nie rusza. Przywiza si do swojego klubu i swojego wista, i swoich przyjaci. Matka, cho nie cierpiaa mieszkania w pobliu morza, nie lubia adnych zgromadze towarzyskich i nie umiaa gra w gry karciane, w Ashfield czua si szczliwa, wydawaa due przyjcia, braa udzia w rnych towarzyskich zebraniach, a w ciche wieczory spdzane w pieleszach domowych wypytywaa ma apczywie i z du doz niecierpliwoci o miejscowe skandale i o to, co byo tego dnia w klubie. - Nic - odpowiada z zadowoleniem mj ojciec. - Ale, Fred, kto musia chyba powiedzie co ciekawego? Ojciec uczynni grzeba w pamici, lecz nic mu na myl nie przychodzio. Z tego M. to taki sknera, mwi, e nawet nie kupi rano gazety, tylko idzie do klubu i tam j czyta, a potem upiera si, eby szczegowo j relacjonowa wszystkim obecnym w klubie. - Suchajcie, moi drodzy, widzielicie artyku o Pendabie? - i tak dalej. Wszyscy si irytuj, bo M. to jeden z najbogatszych ludzi w klubie. Matka, ktra syszaa to ju przedtem, nie czuje si bynajmniej usatysfakcjonowana. Ojciec pogra si w cichym zadowoleniu. Siedzi,

wygodnie oparty w fotelu, wyciga nogi w stron kominka i delikatnie skrobie si po gowie (zakazana rozrywka). - O czym mylisz, Fred? - indaguje matka. - O niczym - odpowiada mj ojciec w zgodzie z prawd. - Nie mona myle o niczym! Takie twierdzenie zbija j nieodmiennie z tropu. Dla niej to nie do przyjcia. Przez jej umys przelatuj myli z szybkoci jaskek w locie. Zazwyczaj myli o trzech rzeczach naraz, jak wic mona mwi, e myli si o niczym. Pogldy mojej matki, jak uwiadomiam sobie wiele lat pniej, zawsze lekko odbiegay od rzeczywistoci. Widziaa wszechwiat w janiejszych kolorach, niby naleao, a ludzi jako lepszych czy gorszych od tych, jakimi byli naprawd. Zapewne cicha i powcigliwa w dziecistwie, ukrywaa gboko wasne uczucia, a teraz skaniaa si do widzenia wiata jako dramatu, niekiedy bliskiego ju melodramatowi. Obdarzona siln i twrcz wyobrani, nigdy nie widziaa szarzyzny lub zwyczajnoci rzeczy. Miewaa te osobliwe przebyski intuicji - wiedziaa nagle, o czym myl inni ludzie. Kiedy mj brat jako modzieniec by w wojsku i wpad w tarapaty finansowe, o ktrych nie chcia mwi rodzicom, ktrego wieczoru zaskoczya go, gdy siedzia po ciemku zaspiony i zmartwiony. Monty, chodzie poycza pienidze? Czy wzie poyczk na konto spadku po dziadku? Nie powiniene tego robi. Lepiej id do ojca i powiedz mu o tym. Jej zdolnoci pod tym wzgldem zdumieway zawsze rodzin. Moja siostra powiedziaa kiedy: - Jeli nie chc, eby mama o czym wiedziaa, to nawet o tym nie myl, gdy ona jest w pokoju. II Trudno przewidzie, jak kto ma pami. Ja pamitam wyranie swoje trzecie urodziny. Nabieram poczucia wasnej wanoci. Jemy podwieczorek w ogrodzie - w tej jego czci, gdzie pniej midzy dwoma drzewami wisia hamak. Stoi tam st, na nim ciastka oraz mj tort urodzinowy, cay polukrowany i ze wieczkami na rodku. Trzema wieczkami. A potem wydarza si co nadzwyczajnego - maleki czerwony pajczek, tak niewielki, e ledwo go mog dojrze, biegnie po biaym obrusie. - To pajk przynoszcy szczcie na twoje urodziny, Agatho... - mwi mama. Po czym pami zawodzi, pozostaj jedynie strzpy wspomnie z nie koczcego si targowania brata o to, ile wolno mu zje ptysiw. Rozkoszny, bezpieczny, ale i podniecajcy wiat dziecistwa. Moim najbardziej chyba fascynujcym miejscem jest ogrd. Z kadym rokiem ogrd ten znaczy dla mnie wicej. Znaam w nim kade drzewo i do kadego z nich przywizywaam szczeglne znaczenie. Od najwczeniejszych czasw w moim umyle dzieli si na trzy odrbne czci. By ogrd kuchenny, zamknity wysokim murem ssiadujcym z drog. Nie wydawa mi si interesujcy, prcz tego, e dostarcza malin i zielonych jabek, ktre paaszowaam w wielkich ilociach. Po prostu ogrd kuchenny i tyle. Nie dawa powodw do zachwytu. Nastpnie by ogrd waciwy - szmat trawnika na opadajcym w d stoku wzgrza usiany pewnymi interesujcymi obiektami. Ostrokrzew wiecznie zielony, cedr, sekwoja (ekscytujco wyniosa). Dwie jody, zwizane z jakich teraz niezbyt dla mnie jasnych powodw z moim bratem i siostr. Na drzewo Montyego mona byo si wspi (to znaczy wcign si ostronie na trzy gazie). Joda Madge dawaa doskonay schowek. Na jednej zachcajco wygitej gazi siadao si wygodnie i ogldao wiat, samemu bdc nie widzianym. Roso tam te drzewo nazywane przeze mnie terpentynowym i wydzielajce lepk, mocno pachnc ywic, ktr starannie zbieraam na licie, uwaajc za bardzo cenny balsam. I wreszcie, najwiksza chluba, buk - najwysze drzewo krlujce w ogrodzie, mio sypice buczyn, ktr jadaam ze smakiem. Sta tam take buk czerwony, ale ten z jakiej przyczyny nigdy nie nalea do wiata moich drzew. I trzecia cz ogrodu - las. W mojej wyobrani wydawa si duy jak New Forest, lesista kraina w poudniowej Anglii, i nadal tak go widz. Skada si gwnie z jesionw, pord ktrych wia si

drka. Las oferowa to wszystko, co kojarzy si z lasami. Tajemniczo, przeraenie, sekretny urok, niedostpno i oddalenie... Drka przez las prowadzia na teren do gry w tenisa lub krykieta na szczycie wysokiej skarpy przed oknem stoowego pokoju. Czar pryska, gdy si tam dochodzio. Tu ju znowu by zwyky wiat, gdzie panie, unoszc w jednej rce spdnic, gray w krykieta albo, w kanotierach na gowach, w tenisa. Nasyciwszy si urokami zabaw w ogrodzie, wracaam do pokoju dziecinnego, w ktrym znajdowaa si Niania, punkt stay, niezmienny. Pewno dlatego, e bya to stara zreumatyzowana niewiasta, moje zabawy koncentroway si w pobliu niej lub obok, ale jej samej bezporednio nie angaoway. Wszystkie zabawy odbyway si na niby. Jak daleko sigam pamici, wyszukiwaam sobie do nich najrozmaitszych kompanw. Najwczeniejsze ich grono, ktrego ju nie pamitam poza sam nazw, skadao si z Kocit. Dzisiaj nie mam pojcia, o kogo chodzio, i czy ja sama si do nich rwnie zaliczaam, przypominam sobie jednak imiona: Koniczynka, Czarnulek i trzy inne. Ich matka nazywaa si pani Benson. Niania bya osob zbyt mdr, eby kiedykolwiek o nich ze mn rozmawia czy te prbowa przyczy si do prowadzonych u jej stp rozmw. Zapewne dogadzao jej to, e umiem si tak adnie bawi sama ze sob. Pewnego dnia przeyam wielki wstrzs, gdy idc po schodach z ogrodu na podwieczorek usyszaam sowa pokojwki, Susan. - Chyba nie za bardzo lubi zabawki, prawda? Czym ona si bawi? I odpowied Niani: - Och, ona udaje, e jest kotkiem i bawi si z innymi kocitami. Skd si bierze w umyle dziecka taka potrzeba skrytoci? wiadomo, e kto - nawet Niania - wie o Kocitach, dotkna mnie bolenie. Od tego dnia postanowiam nigdy wicej nie mwi na gos podczas zabawy. To s wycznie moje Kocita i nikt inny nie mie o nich wiedzie. Musiaam oczywicie mie jakie zabawki. Jako dziecko rozpieszczane i najukochasze miaam ich na pewno mnstwo, ale nie pamitam adnych, poza niezbyt wyranym wspomnieniem pudeka rnokolorowych koralikw, z ktrych robio si naszyjniki. Pamitam te nudn doros kuzynk, ktra uporczywie si ze mn droczya twierdzc, e moje niebieskie koraliki s zielone, a te zielone s niebieskie. Czuam mniej wicej to samo co Euklides - to jest absurdalne - z uprzejmoci jednak nie przeczyam. art okazywa si niewypaem. Pamitam kilka lalek: Feb, za ktr nie przepadaam, i lalk o imieniu Rosalind czy te Ra. Miaa dugie zote wosy i bardzo j podziwiaam, chocia zbyt czsto si ni nie bawiam. Wolaam Kocita. Pani Benson bya w strasznej biedzie i wszystko to byo takie smutne. Pan Benson, ich ojciec, kapitan statku, zagin na morzu i dlatego znaleli si w takiej ndzy. Na tym mniej wicej koczya si saga o Kocitach, chocia w moim umyle rysowa si niezbyt jasno wspaniay fina, kiedy si okazywao, e kapitan Benson nie zgin i pewnego dnia powraca z wielkim bogactwem, gdy w domu Kociakw sytuacja staa si wrcz rozpaczliwa. Po Kocitach przerzuciam si na pani Green. Pani Green miaa setk dzieci, spord ktrych trzy najwaniejsze: Pudel, Wiewirka i Drzewo, towarzyszyy mi we wszystkich wyczynach w ogrodzie. Nie byy to waciwie ani dzieci, ani psy, lecz co poredniego. Raz dziennie, jak wszystkie dobrze wychowane dzieci, szam na spacer. Bardzo tego nie lubiam, a szczeglnie niezbdnego wstpu, to znaczy zapinania na guziki wysokich bucikw. Marudziam, szuraam nogami i jedynie opowieci Niani pozwalay mi przez to przebrn. Miaa ich w swoim repertuarze sze i wszystkie o dzieciach rodzin, z ktrymi mieszkaa. Nie pamitam teraz adnej z nich, ale wiem, e w jednej bya mowa o tygrysie w Indiach, w drugiej o mapach, a w trzeciej o wu. Opowieci te fascynoway mnie i Niania powtarzaa je w kko, nie zdradzajc nawet najmniejszego znuenia. Niekiedy pozwalaa mi na wyjtkow przyjemno - na zdjcie jej z gowy nienobiaego plisowanego czepka. Bez niego jakby tracia swj

oficjalny status i stawaa si osob prywatn. Potem pracowicie obwizywaam gow Niani szerok, atasow, niebiesk wstk - z wielkim trudem i powstrzymujc oddech, bo zawizanie wza to dla czteroletniego brzdca zadanie nieatwe. Uporawszy si z tym wreszcie, odstpowaam o krok i wykrzykiwaam w zachwycie: - Och, Nianiu, jeste pikna! Na co ona si umiechaa i mwia agodnym gosem: - Naprawd, kochanie? Po podwieczorku ubierano mnie w wykrochmalone muliny i szam na d do saloniku, eby pobawi si z matk. Jeli urok opowieci Niani polega na tym, e byy zawsze takie same, w zwizku z czym Niania staa si w moim yciu opok stabilnoci, to urok mamy polega na tym, e jej opowieci nigdy si nie powtarzay i waciwie nigdy nie bawiymy si dwa razy w t sam gr. W jednej historyjce, jak sobie przypominam, mowa bya o myszce, ktra si nazywaa Byszczce Oczka. Myszka miaa najrniejsze przygody, a tu nagle pewnego dnia ku mojemu przeraeniu mama oznajmia, e wicej opowiada o niej nie bdzie. Ju zbierao mi si na pacz, gdy oznajmia: - Za to opowiem ci o Dziwnej wieczce. - Wysuchaam dwch odcinkw nowej opowieci, ktra chyba bya czym w rodzaju opowiadania kryminalnego, gdy na nieszczcie zjechali gocie i nasze prywatne zabawy i opowieci ulegy zawieszeniu. Po wyjedzie goci domagaam si koca historii Dziwnej wieczki, przerwanej w momencie najwikszego napicia, gdy zoczyca wciera wolno w wiec trucizn, ale matka wygldaa na zakopotan i najwyraniej nie moga sobie jej przypomnie. Ten nie dokoczony serial wci przeladuje mnie w mylach. Inn wspania zabaw bya zabawa w domy - ze wszystkich pokojw cigaymy rczniki kpielowe, eby przerzuci je przez krzesa i stoy i zbudowa sobie domostwa, z ktrych wyazio si na czworakach. Sabo z tego okresu pamitam swoje rodzestwo, zapewne dlatego e przebywao w szkoach. Brat uczy si w Harrow, a siostra w Brighton u panny Lawrence - pniej synnej eskiej szkole Roedean. Matka bya na tyle nowoczesna, eby posa crk do szkoy z internatem, ojciec za na tyle tolerancyjny, eby na to pozwoli. Moja matka uwielbiaa eksperymenty. Sama eksperymentowaa w dziedzinie religii. Miaa, jak myl, wrodzone skonnoci do mistycyzmu, modlenia si i kontemplacji, ale jej pomienna wiara i pobono z trudem znajdoway dla siebie waciw form kultu. Mj ojciec wykazywa wit cierpliwo i pozwala si zaciga raz do jednego, a za nastpnym razem do innego miejsca kultu. Wikszo z tych religijnych flirtw przypada na okres przed moim urodzeniem. Matka bliska bya wstpienia do Kocioa katolickiego, po czym zmienia zdanie i staa si unitariank (w zwizku z czym brat nigdy nie zosta ochrzczony), nastpnie zacza przeistacza si w teozofk, nabraa jednak odrazy do pani Besant po wysuchaniu jej odczytu. Po krtkim, cho ywym interesowaniu si zaratusztrianizmem powrcia ku radoci mego ojca do spokojnej przystani Kocioa anglikaskiego, lecz preferowaa odamy anglo-katolickie. Przy swoim ku miaa obrazek witego Franciszka, a wieczorem i rano czytaa Naladowanie Chrystusa. Ta sama ksika ley zawsze przy moim ku. Ojciec, prostoduszny, ortodoksyjny chrzecijanin, co wieczr odmawia pacierz i co niedziel chodzi do kocioa. Jego wiara bya rzeczowa i wolna od docieka - lecz jeli matka lubia swoje dociekania i lawirowanie, jemu to nie przeszkadzao. Jak ju wspominaam, by czowiekiem dobrodusznym. Myl, e odetchn z ulg, gdy matka powrcia na ono Kocioa anglikaskiego i ja mogam zosta ochrzczona w kociele parafialnym. Nazwano mnie Mary po babce, Clarissa po matce i na dodatek Agatha, co zasugerowaa w drodze do kocioa jedna ze znajomych mojej matki przekonujc, e to adne imi. Ja zapatrywania religijne czerpaam gwnie od Niani, ktra bya chrzecijank biblijn. Nie chodzia do kocioa, tylko w domu czytaa Bibli. wicenie niedzieli uwaaa za rzecz niezmiernej

wagi, a wszelkie wiatowe zajcia za cik obraz Wszechmogcego. ywiam nieznon pewno siebie i przekonanie, e jestem jedn z oszczdzonych. Odmawiaam bawienia si w niedziel w jakiekolwiek gry, piewania i brzdkania na fortepianie, okropnie te si martwiam o to, czy mj ojciec zostanie zbawiony, skoro beztrosko gra w krykieta w niedzielne popoudnia i artowa sobie z pastorw, a raz nawet z biskupa. Matka, ktra bya wielk entuzjastk ksztacenia dziewczt, teraz w sposb dla siebie charakterystyczny zmienia pogldy na zgoa przeciwstawne. adnemu dziecku nie naley pozwala na czytanie przed smym rokiem ycia - zdrowiej dla oczu, a take dla mzgu. Tu jednak sprawa potoczya si niezgodnie z planem. Kiedy czytano mi jak opowiastk, a ta mnie zainteresowaa, prosiam o ksik i przygldaam si stronicom, ktre pocztkowo nie miay dla mnie sensu, ale stopniowo go zyskiway. Na spacerach wypytywaam Niani, co wypisane jest nad sklepami i na tablicach reklamowych. I w rezultacie pewnego dnia stwierdziam, e z powodzeniem czytam sobie ksik Anio mioci. Po czym zaczam j czyta Niani na gos. - Obawiam si, prosz pani - usprawiedliwiaa si nazajutrz przed moj matk Niania - e panienka Agatha nauczya si sama czyta. Matka bardzo si zmartwia, ale nie byo na to rady. Nie miaam jeszcze piciu lat, a ju wiat ksiek sta przede mn otworem. Odtd domagaam si ksiek na Gwiazdk i urodziny. Ojciec orzek, e skoro umiem czyta, to powinnam nauczy si pisa. To ju nie byo takie przyjemne. Wci jeszcze w starych szufladach walaj si podniszczone zeszyty z szeregami paeczek i haczykw albo z rzdami niepewnych literek B i R, z ktrych odrnieniem miaam powane trudnoci, poniewa uczyam si czyta zwracajc uwag na wygld wyrazw, nie liter. Potem ojciec powiedzia, e mogabym rwnie zacz nauk arytmetyki, codziennie wic po niadaniu zasiadaam do niej pod oknem w pokoju stoowym. Liczby bawiy mnie o wiele bardziej ni oporne litery alfabetu. Ojciec by dumny i zadowolony z moich postpw. Awansowaam na wyszy poziom, a zatem wrczono mi ma brzow ksieczk noszc tytu Problemy. Uwielbiaam Problemy. Wprawdzie chodzio tylko o zadania rachunkowe, niemniej miay intrygujcy smaczek. John ma pi jabek, a George sze. Jeli John wemie dwa jabka od Georgea, to ile jabek bdzie mia pod koniec dnia George? i tak dalej. Dzisiaj mylc o tym zadaniu mam ochot odpowiedzie: To zaley od tego, jak bardzo George lubi jabka. Wwczas jednak pisaam 4, czujc si jak kto, kto rozwiza nader zawiy problem, i dodajc z wasnej woli: a John bdzie mia 7. Matce wydawao si dziwne, e lubi rachunki, bo jej nigdy, jak chtnie przyznawaa, niepotrzebne byy adne cyfry i miaa tak wielkie trudnoci w prowadzeniu domowych rozlicze, e przej je ojciec. Nastpnym rdem podniecenia w moim yciu sta si podarowany mi bardzo oswojony kanarek. Nazywa si Zotko, skaka po pokoju dziecinnym, czasami siadywa na czepku Niani i kiedy go zawoaam, przylatywa na mj palec. By to nie tylko mj kanarek, lecz take pocztek nowej sekretnej sagi. Gwne jej postaci, Dickie i pani Dickowa, jedziy na rumakach po caym kraju (ogrodzie), miay mnstwo przygd i cudem uciekay bandom zbjcw. Pewnego dnia wydarzya si katastrofa. Zotko znikn. Okno byo otwarte, a drzwiczki jego klatki nie zamknite. Wygldao na to, e wyfrun na dwr. Do dzi pamitam, jak strasznie duy si ten dzie. Wlk si bez koca. Zapakiwaam si z rozpaczy. Klatk wystawiono za okno z kawakiem cukru woonym midzy prty. Chodziymy z matk po ogrodzie woajc: - Dickie, Dickie, Dickie! Pokojwce matka zagrozia natychmiastowym zwolnieniem z powodu jej artobliwej uwagi: - Pewnikiem zjad go kot - po Ktrej znowu zalaam si zami. Kiedy pooono mnie do ka, a ja wci pocigaam nosem i trzymaam rk matki, rozleg si wesoy wierkot. Z karnisza sfrun pan Dickie. Oblecia dokoa pokj dziecinny, po czym wszed do swojej klatki. Nie do wiary, c za rado! Przez cay dzie - ten nie

koczcy si nieszczsny dzie - Dickie siedzia na karniszu. Matka wykorzystaa okazj zgodnie z duchem epoki. - Widzisz - powiedziaa - jaka niemdra z ciebie dziewczyna. Po co byo paka na darmo? Nigdy niczego nie opakuj, dopki nie masz pewnoci. Zapewniam j, e nie bd. Oprcz radoci z powodu powrotu kanarka odczuam wwczas jeszcze co, a mianowicie si mioci matczynej i zrozumienie w trudnych chwilach. Pogrona w czarnej rozpaczy ciskaam j mocno za rk i bya to moja jedyna pociecha. Jej dotyk mia jak magnetyczn, uzdrawiajc moc. W pokonywaniu choroby nikt jej nie dorwna. Potrafia przekaza swoje siy witalne. III We wczesnym dziecistwie wybitn rol w moim yciu graa Niania. A wok mnie i Niani by nasz specjalny wiat - pokj dziecinny. Mam wci przed oczami t tapet - biadolia irysy pnce si w gr po cianach w nie koczcym si ordynku. Leaam wieczorem w ku, patrzc na nie w wietle ognia poncego na kominku albo przymionego wiata naftowej lampy, ktr Niania stawiaa na stole. Wydaway mi si pikne. Przez cae ycie miaam sabo do tego koloru. Niania siedziaa przy stole szyjc albo cerujc. Moje ko zasania parawan i miaam spa, ale zazwyczaj nie zasypiaam, tylko podziwiaam irysy, prbujc wypatrzy, jak si ze sob przeplataj, i obmylaam nowe przygody dla Kocit. O p do dziesitej pokojwka, Susan, przynosia Niani na tacy kolacj. Susan bya du krzepk dziewczyn o niezgrabnych ruchach i miaa talent do przewracania rnych rzeczy. Ona i Niania chwil o czym szeptem rozmawiay, a po jej odejciu Niania zagldaa za parawan. - Mylaam, e jeszcze nie pisz. Pewno chciaaby troch skosztowa? - Och, tak, prosz, Nianiu. Wkadaa mi do ust smakowity ksek miciutkiego steku. Tak naprawd to nie chce mi si wierzy, eby Niania jadaa codziennie na kolacj stek, ale w moich wspomnieniach pojawia si zawsze stek. Inn wan osob w domu bya Jane, nasza kucharka, ktra rzdzia w kuchni ze spokojn wyszoci krlowej. Przysza do mojej matki jako smuka dziewitnastolatka, awansowawszy z funkcji dziewczyny do pomocy w kuchni. Pozostaa u nas przez lat czterdzieci i odchodzc waya najmniej dziewidziesit pi kilogramw. W cigu caego tego okresu nie zdarzyo si ani razu, eby okazaa jakiekolwiek uczucia, ale gdy ulega w kocu naleganiom swojego brata i jechaa do Kornwalii prowadzi mu dom, to przy poegnaniu zy pyny jej po policzkach. Zabraa ze sob jeden kuferek - zapewne ten sam, z ktrym do nas przysza. Przez wszystkie te lata niezbyt si dorobia. Wedug dzisiejszych miernikw bya wymienit kuchark, cho matka narzekaa czasem, e brakuje jej wyobrani. - Boe drogi, jaki pudding dzi zjemy? Ty co zaproponuj, Jane. - A moe marmurkowy, prosz pani? Pudding marmurkowy to jedyna propozycja, z jak zechciaa Jane kiedykolwiek wystpi. Z jakiego powodu matka uprzedzia si do tego pomysu, mwia wic nie, tego je nie bdziemy, zjemy co innego. Do dzisiaj nie wiem, jaki smak mia marmurkowy pudding - mama te nie wiedziaa - orzeka jednak, e nie brzmi to zachcajco. Kiedy ujrzaam Jane po raz pierwszy, bya jak piec - to jedna z najgrubszych kobiet, jakie widziaam w yciu. Miaa spokojn twarz, przedziaek na rodku gowy i przepikne, naturalnie ukadajce si w fale ciemne wosy, upite w kok na karku. Przez cay czas poruszaa rytmicznie szczkami, poniewa stale co jada - kawaek ciasta, wieo upieczony placuszek albo ciasteczko z rodzynkami - niczym wielka agodna krowa bez koca przeuwajca pokarm. W kuchni posilano si nie najgorzej. Po obfitym niadaniu, o jedenastej raczono si wieo upieczonymi ciasteczkami z rodzynkami i babeczkami, a moe ciastem z marmolad, popijano te kakao. Do poudniowego posiku zasiadano wtedy, gdy my ju skoczylimy je, i zgodnie z etykiet a do trzeciej godziny kuchnia stanowia tabu. Matka poinstruowaa mnie, e nigdy nie powinnam zakca lunchu w kuchni: - Ten czas naley do nich i nie wolno im przeszkadza.

Jeeli z powodu jakiej nieprzewidzianej okolicznoci - na przykad odwoania proszonej kolacji - trzeba byo przekaza wiadomo, matka przepraszaa, e niepokoi, i zgodnie z niepisanym prawem aden ze sucych nie wstawa od stou, gdy wchodzia do kuchni. Suba wykonywaa niewiarygodne mnstwo prac. Jane gotowaa dzie w dzie obiady skadajce si z piciu Dan dla siedmiu lub omiu osb, a na przyjcia po dwanacie lub wicej da, kade w dwu odmianach do wyboru: dwie zupy, dwa dania rybne i tak dalej. Pokojwka pucowaa blisko czterdzieci srebrnych ramek od fotografii i mnstwo srebrnych przyborw toaletowych, wnosia i oprniaa wanienk (mielimy azienk, ale moja matka uwaaa za rzecz odraajc uywanie wanny, z ktrej korzystali inni), zanosia gorc wod do pokojw cztery razy dziennie, rozpalaa ogie na kominku w sypialniach, a kadego popoudnia naprawiaa bielizn pocielow i tym podobne. Kredensowa czycia nieprawdopodobne gry sreber stoowych, z zamiowaniem i wielk pieczoowitoci mya szka w misie z papier-mch, prcz tego wietnie usugiwaa przy stole. Mimo tylu mozolnych zaj suba czua si, jak przypuszczam, zadowolona. Przyczyniaa si do tego gwnie wiadomo, e sucych si ceni jako fachowcw wykonujcych prac wymagajc kwalifikacji. Jako tacy cieszyli si owym tajemniczym czym, czym jest presti, i spogldali z gry na subiektw i im podobnych. Gdyby dzisiaj przypado mi w udziale by dzieckiem, to jedn z rzeczy, ktrych brak najbardziej bym odczua, byaby nieobecno suby. W oczach dziecka stanowia najbarwniejsz stron ycia codziennego. Niaki uwaao ono za co banalnego, natomiast sucy wprowadzali element dramatyzmu, rozrywki i wszelkiego rodzaju bliej nieokrelonych, ciekawych umiejtnoci. Nie byli to wcale niewolnicy, ba, czsto wrcz tyrani. Znali swoje miejsce, jak mawiano, owa znajomo miejsca oznaczaa jednak nie sualczo, lecz dum, dum zawodow. W pocztkowych latach dwudziestego wieku sucy mieli wysokie kwalifikacje. Kredensowe i usugujce przy stole musiay by rose, zgrabne, wietnie wyszkolone, mie odpowiedni gos, eby pyta szeptem: - Biae wino reskie czy hiszpaskie? - Dokonyway skomplikowanych zabiegw, obsugujc niczym kamerdynerzy dentelmenw. Wtpi, czy dzisiaj bywa co takiego jak prawdziwy sucy. Moe znalazoby si kilku w wieku midzy siedemdziesitk a osiemdziesitk, ale na og spotyka si jedynie posugaczki, kelnerki, te, co to musz, pomocnice domowe, najemne gosposie oraz mode i czarujce kobiety, ktre chc sobie troch dorobi w dogodnych godzinach i bez uszczerbku dla potrzeb ich dzieci. S to mili amatorzy, czsto si zaprzyjaniaj, lecz rzadko wzbudzaj peen szacunku podziw, z jakim patrzylimy na nasz domowy personel. Sucy nie stanowili adnego specjalnego luksusu - mieli ich nie tylko ludzie zamoni. Jedyna rnica polegaa na tym, e zamoni miewali suby wicej. Zatrudniali lokajw i kamerdynerw, pokojwki i kredensowe oraz ich pomocnice, i podkuchenne, i tak dalej. Schodzc coraz niej po drabinie zamonoci dochodzio si w kocu do tego, co tak dobrze opisa Barry Pain w swoich rozkosznych ksikach Eliza i M Elizy - do dziewczyny. Rni nasi sucy s dla mnie o wiele bardziej rzeczywici ni przyjaciele matki i moi dalecy krewni. Musz tylko przymkn oczy, eby ujrze Jane poruszajc si majestatycznie po kuchni, jej olbrzymi biust, kolosalnie szerokie biodra i sztywny pas, ktrym si przepasywaa. Tusza nigdy jej chyba nie martwia, nigdy nie dokuczay jej stopy, kolana czy kostki u ng, a jeli miaa wysokie cinienie, to nie zdawaa sobie z niego sprawy. Jak daleko sigam pamici, nigdy nie chorowaa. Zawsze zachowywaa olimpijski spokj. Nigdy nie okazywaa swoich uczu, ani czuoci, ani gniewu. Tylko w te dni, gdy zajta bya przygotowywaniem duych przyj, na jej twarzy pojawiay si lekkie wypieki. Gboki spokj osobowoci Jane zostawa sabo zmcony, jakbym to uja, twarz stawaa si nieco czerwiesza, usta mocniej zacinite, lekko zmarszczone czoo. W takie dni wyganiano mnie stanowczo z kuchni. - Panienko, nie mam dzisiaj czasu, mnstwo mam na gowie. Dam panience gar rodzynek, a potem prosz sobie i

do ogrodu i nie przychodzi tu i wicej mnie nie kopota. Wychodziam z kuchni natychmiast, jak zawsze pod wraeniem jej sw. Maomwno i powcigliwo naleay do gwnych cech Jane. Wiedzielimy, e ma brata, ale prawie nic o jej rodzinie. Nigdy o niej nie mwia. Pochodzia z Kornwalii. Nazywano j pani Rowe wtedy, gdy chodzio o form grzecznociow. Jak wszyscy dobrzy sucy znaa swoje miejsce. Byo to miejsce dowodzenia - Jane wyranie dawaa do zrozumienia caej subie pracujcej w naszym domu, e to ona rzdzi. Jane musiaa by dumna z przygotowanych przez siebie wymienitych potraw, ale nigdy tego nie okazywaa ani o tym nie wspominaa. Przyjmowaa komplementy, ktrymi j obdarzano nazajutrz po kolacji, nie okazujc zadowolenia, cho myl, e sprawia jej zdecydowanie przyjemno mj ojciec, gdy przychodzi do kuchni z gratulacjami. Pamitam te wietnie Barker, jedn z naszych pokojwek, ktra odkrya przede mn jeszcze inn stron ycia. Miaa ojca gorliwego wyznawc sekty Braci z Plymouth i bya wyczulona na grzech i na swoje odstpstwa pod pewnymi wzgldami. - Potpiona bd na ca wieczno ani chybi - mawiaa z pewnego rodzaju satysfakcj. - Nie wiem, co by powiedzia mj ojciec, gdyby si dowiedzia, e chodz na naboestwa w kociele anglikaskim. Co wicej, one mi si podobaj. Podobao mi si kazanie pastora w ostatni niedziel, podobao mi si te piewanie. Kiedy moja matka usyszaa, jak dziecko, ktre do nas przyjechao w odwiedziny, powiedziao pewnego dnia z wyszoci do pokojwki: Och, ty jeste tylko suc! - Natychmiast dostao bur. - Niech no wicej nie usysz, e mwisz w taki sposb do sucych. Sucych trzeba traktowa z najwysz uprzejmoci. Wykonuj prace wymagajce odpowiednich kwalifikacji, ktrych ty bez dugiej nauki na pewno zrobi nie potrafisz. I pamitaj, e oni nie mog odpowiedzie niegrzecznie. Musisz zawsze traktowa uprzejmie tych, ktrym pozycja zabrania odnosi si w stosunku do ciebie niegrzecznie. Jeli jeste nieuprzejma, oni bd tob gardzi, i susznie, poniewa nie zachowujesz si jak dama. Zachowuj si jak maa dama powtarzano do znudzenia w owych czasach. Obejmowao to kilka osobliwych zasad. Poczynajc od grzecznoci wobec sucych, a do rzeczy takich jak: Zostawiaj zawsze troch na swoim talerzu dla Pani Dobrych Obyczajw. Nigdy nie pij majc pene usta. Pamitaj, e nigdy nie nakleja si dwch ppensowych znaczkw na list, jeli to nie rachunek dla dostawcy. I oczywicie: Wybierajc si w podr kolej, w czyst bielizn, poniewa moe zdarzy si wypadek. W porze podwieczorku w kuchni odbyway si czsto spotkania towarzyskie. Jane miaa mnstwo przyjaciek i jedna lub dwie wpaday do niej niemal kadego dnia. Z piecyka wyjeday wtedy blachy ciepych ciastek owocowych. Nigdy potem nie jadam takich, jak te robione przez Jane - kruchych, paskich, penych rodzynek; jedzone na ciepo smakoway wprost bosko. Jane, cho zachowywaa si jak agodny w, bya surow subistk. Jeli kto ze sucych wsta od stou, rozlega si jej gos: - Ja jeszcze nie skoczyam, Florence - i Florence zawstydzona siadaa z powrotem szepczc: - Przepraszam, pani Rowe. Kucharki o pewnym stau nazywano zawsze paniami. Pokojwki i kredensowe musiay mie odpowiednie imiona - na przykad Jane, Mary, Edith i tym podobne. Natomiast takich imion jak Violet, Muriel, Rosamund i inne nie uwaano za odpowiednie, wobc czego dziewczynom tym mwiono stanowczo: - Podczas suby u mnie, bdziesz si nazywa Mary. - Do kredensowych, jeli miay wystarczajcy sta, zwracano si po nazwisku. Tarcia midzy pokojem dziecinnym a kuchni nie naleay do rzadkoci, ale Niania, cho niewtpliwie dbaa o swoje prawa, bya osob spokojn, a mode suce szanoway j i przychodziy do niej po rad. Droga Niania - mam jej portret w domu w Devonshire. Namalowa go ten sam artysta, ktry malowa reszt rodziny, malarz znany w owych czasach - N.H.J. Baird. Matka wyraaa pewne obiekcje co do jego

obrazw. - Kady na nich wyglda, jakby by brudny - utyskiwaa. Wszyscy wygldacie tak, jak bycie nie myli si od tygodni! I miaa w tym troch racji. Intensywnie niebieskie i zielone cienie na cielistym kolorze twarzy mojego brata sugeroway niech do myda i wody, a mnie na portrecie w wieku lat szesnastu sypi si jakby wsiki, cho skaza taka nigdy mnie nie dotkna. Natomiast ojciec na portrecie jest tak rowy, biay i byszczcy, e mgby sta si reklam myda. Podejrzewam, e malowanie tego portretu nie sprawiao artycie specjalnej radoci i e moja matka pokonaa biednego pana Bairda sam si swojej osobowoci. Portrety mego brata i siostry zdradzay niewielkie podobiestwo, za to ojciec na swoim wyglda jak ywy, cho sam obraz na tym traci. Portret Niani namalowa pan Baird z prawdziwym uczuciem, tego jestem pewna. Przezroczysty batyst plisowanego czepka i fartucha jest uroczy i tworzy znakomit ram dla jej pomarszczonej mdrej twarzy o gboko osadzonych oczach - obraz w caoci przypomina ptno ktrego z dawnych flamandzkich mistrzw. Nie mam pojcia, ile lat miaa Niania, gdy do nas przysza, ani dlaczego moja matka wybraa osob w podeszym wieku, ale zawsze powtarzaa: - Od chwili gdy przysza Niania, nigdy si nie musiaam o ciebie martwi. Wiedziaam, e jeste w dobrych rkach. - Przez te rce przeszo bardzo wiele dzieci, a ja byam z nich ostatnim. Podczas spisu ludnoci ojciec musia poda nazwiska i wiek wszystkich domownikw. - Bardzo to niewdziczne zadanie - powiedzia ze smutkiem. - Sucy nie lubi, gdy si ich wypytuje o wiek. A co z Niani? Sprowadzono zatem Niani, ktra stana przed nim z rkami zoonymi na nienobiaym fartuchu i patrzya pytajco swymi agodnymi starymi oczami. - Widzi wic Niania - rzeki ojciec, wytumaczywszy krtko, co to takiego ten spis ludnoci - e musz poda wiek wszystkich osb. No... to ile mam napisa Niani? - Ile pan chce, prosz pana - odparta grzecznie Niania. - Tak, ale... musz to wiedzie. - Tyle, ile pan myli, e bdzie najlepiej, prosz pana. - Niania nie daa si zbi z tropu. Wedug oceny ojca miaa co najmniej siedemdziesit pi lat, zaryzykowa wic: - No moe pidziesit dziewi? Co koo tego? Cie blu przemkn przez pomarszczon twarz. - Czy ja naprawd wygldam tak staro, prosz pana? - spytaa ze smutkiem. - Ach nie, nie. No to co mam napisa? Niania powrcia do swojego gambitu. - Tyle, ile pan uwaa za stosowne, prosz pana - odpara z godnoci. Wobec czego ojciec napisa szedziesit cztery. Zachowanie Niani ma swoje odbicie w czasach dzisiejszych. Kiedy mj m, Max, podczas ostatniej wojny mia do czynienia z pilotami polskimi i jugosowiaskimi, spotyka si z tak sam reakcj. - Wiek? Pilot macha rk mwic grzecznie: - Ile si panu podoba, dwadziecia, trzydzieci, czterdzieci. Wszystko jedno. - Miejsce urodzenia? - Jakie pan chce, Krakw, Warszawa, Belgrad, Zagrzeb. Jak si panu podoba. Trudno bardziej podkreli to osobliwie mae znaczenie przypisywane owym faktycznym danym. Podobnie zachowuj si Arabowie. - Twj ojciec ma si dobrze? - O tak, ale on jest bardzo stary. - Jak stary? - Och, bardzo stary, ma dziewidziesit, dziewidziesit pi lat. Okazywao si potem, e ojciec zblia si do pidziesitki. Tak jednak patrzy si na ycie. Kiedy jeste mody, to jeste mody. Kiedy jeste krzepki, to jeste bardzo silnym czowiekiem, gdy zaczynasz traci siy, jeste stary. A wtedy moesz rwnie dobrze by tak stary jak tylko to moliwe. Na pite urodziny dostaam psa. Byo to wydarzenie, ktre wstrzsno

mn najmocniej w yciu. Taka niewiarygodnie wielka rado, e odjo mi mow. Kiedy natrafiam na powszechnie znane powiedzenie, e kto oniemia, wiem, i moe to by proste stwierdzenie faktu. Oniemiaam, nie mogam wykrztusi z siebie nawet sw podzikowania. Nie mogam nawet popatrze na mojego piknego psa i odwrciam si do niego plecami. Musiaam jak najprdzej by sama, eby oswoi si z tym niewiarygodnym szczciem. (Postpowaam w ten sam sposb czsto w pniejszym yciu. Dlaczego zachowujemy si tak idiotycznie?) Ukryam si chyba w ubikacji, miejscu wietnie si nadajcym do cichej medytacji, gdzie nikt zapewne nie bdzie ci przeladowa. W tamtych czasach ubikacje byy to wygodne, niemal paacowe pomieszczenia. Opuciam cik mahoniow pokryw w ksztacie muszli, siadam na niej i patrzc niewidzcym wzrokiem na map Torquay wiszc na cianie oddaam si rozwaaniu swojego szczcia. - Mam psa... psa... To jest mj pies... mj wasny pies... To terier yorkshirski... mj pies... mj wasny piesek... Matka powiedziaa mi pniej, e ojca bardzo rozczarowa sposb, w jaki potraktowaam prezent. - Mylaem, e maa bdzie zachwycona - rzek. - A ona jakby wcale si nim nie interesuje. Zawsze wszystko rozumiejca matka wyjania, e potrzebuj troch czasu. - Jeszcze tego nie przetrawia. Niepocieszone czteromiesiczne szczeni tymczasem powdrowao sobie do ogrodu i tam si przyczepio do naszego ogrodnika, do gderliwego mczyzny o nazwisku Davey. Psiak, ktry wychowywa si dotd u kogo, kto czasami wykonywa prace ogrodnicze, na widok opaty zagbiajcej si w ziemi poczu si jak w domu. Usiad na ciece i z uwag przyglda si kopaniu. Tam go te po jakim czasie odnalazam i zawarlimy znajomo. Oboje bylimy niemiali, tote posuwalimy si maymi kroczkami we wzajemnym poznawaniu. Pod koniec tygodnia jednak Tony i ja stanowilimy ju nieodczn par. Oficjalne imi nadane mu przez mojego ojca brzmiao George Washington - skrt Tony to moje dzieo. Tony by cudownym psem dla dziecka - dobroduszny, oddany, zgadzajcy si na wszelkie moje zachcianki. Niani omijay teraz pewne prby, ktrym j poddawaam. Kokardy z wstek i oglnie biorc rne ozdoby aplikowaam obecnie Tonyemu, ktry wita je jako znak nalenego uznania i czasem ogryza je, oprcz licznych pantofli. Zdecydowaam te, e zasuguje na wprowadzenie do mojej nowej sekretnej sagi. Dickie (kanarek imieniem Zotko) i pani Dickowa (ja) zyskay teraz towarzysza - lorda Tonyego. Siostr z wczesnego dziecistwa pamitam sabiej ni brata. Ona bya dla mnie mia, a on nazywa mnie Smykiem i zachowywa si wyniole naturalnie wic aziam za nim, jak tylko mi na to pozwala. Zapamitaam przede wszystkim, e mia biae myszki. Zostaam przedstawiona panu i pani Whisker oraz caej ich rodzinie. Niania protestowaa, bo jej zdaniem, myszy mierdz. Rzeczywicie, bya to prawda. W domu mielimy ju jednego psa, starego teriera dandie dimonta, ktry zwa si Scotty i nalea do ojca. Mj brat, Louis Montant, nazwany tak na pamitk najwikszego przyjaciela ojca w Ameryce, a znany na og jako Monty, byli ze Scottym nierozczni. Matka niemal automatycznie mwia: - Nie kad twarzy na psie i nie pozwalaj, eby ci liza, Monty. - Ten za rozpaszczony na pododze obok koszyka Scottyego i obejmujcy czule szyj psa ramieniem nie zwraca na to uwagi. Ojciec dodawa: - Ten pies okropnie cuchnie! Scotty mia ju wtedy pitnacie lat i tylko naprawd gorcy mionik psw zaprzeczaby temu oskareniu. - To re! - mrucza czule Monty. - To re! Tak wanie pachnie, jak re. Niestety Scottyego czeka tragiczny koniec. Poszed na spacer z Niani i ze mn, a gdy powolny i lepy przechodzi przez jezdni, zza rogu wypad pdem wz ktrego kupca i psa przejecha. Odwiozymy biedaka do domu dorok, wezwano zaraz weterynarza, niestety Scotty zdech kilka godzin pniej. Monty by nieobecny, bo eglowa z kolegami. Matka bardzo si martwia, jak mu o tym powiedzie. Kazaa umieci zwoki psa w pralni i z niepokojem oczekiwaa powrotu mojego

brata. Na nieszczcie ten zamiast przyj jak zwykle prosto do domu poszed na podwrze i do pralni po jakie potrzebne mu narzdzia. Tam natkn si na martwego ulubieca. Wybieg stamtd natychmiast i pewno wczy si przez kilka godzin. Wrci dopiero przed pnoc. Rodzice byli wystarczajco rozumni, eby nie wspomina o mierci Scottyego. Monty wykopa mu wasnorcznie grb na psim cmentarzu w kcie ogrodu, gdzie z biegiem czasu na maych kamieniach znalazy si imiona wszystkich naszych psw. Brat, jak ju wspominaam, lubi mi dokucza i przezywa mnie mizernym kurczakiem, a ja sprawiaam mu uciech za kadym razem wybuchajc paczem. Nie mam pojcia, dlaczego to przezwisko tak mnie zocio. Bdc dzieckiem do paczliwym, pdziam do matki i szlochajc mwiam: - Prawda, mamo, e nie jestem wcale mizernym kurczakiem? - Matka, cakiem nieporuszona, reagowaa na to tylko pytaniem: - Dlaczego wci azisz za Montym, jeli nie chcesz, eby si z tob drani? Nie wiedziaam, jak na to odpowiedzie, niemniej brat tak mnie fascynowa, e nie mogam si od niego oderwa. By wwczas w wieku, kiedy si gardzi maymi siostrami, tote traktowa mnie jak absolutn plag. Czasem bywa wspaniaomylny - wtedy dawa mi prawo wstpu do swego warsztatu, gdzie mia tokark, a nawet pozwala trzyma kawaki drewna lub podawa sobie narzdzia. Lecz prdzej czy pniej kaza si mizernemu kurczakowi wynosi. Pewnego razu zaszczyci mnie ogromnie propozycj zabrania na d. Mia ma aglwk i pywa ni po Torbay. Ku oglnemu zdziwieniu pozwolono mi z nim popyn. Niania, ktra bya jeszcze wtedy u nas, wypowiadaa si stanowczo przeciwko tej eskapadzie, twierdzc, e zamokn, wybrudz si, podr sukienk, przyszczypn sobie palce i prawie na pewno uton. - Modziecy nie umiej pilnowa maej dziewczynki. Matka uwaaa, e jestem na tyle rozumna, by nie wypa za burt, bdzie to wic dla mnie pewnego rodzaju dowiadczenie. Myl, e chciaa te wyrazi swoje uznanie wobec niezwykego aktu altruizmu ze strony Montyego. Wyruszylimy zatem do miasta i udalimy si do przystani. Monty podprowadzi d do stopni, a Niania podaa mu mnie. W ostatniej chwili mam ogarny skrupuy. - Musisz by ostrony, Monty. Bardzo ostrony. I nie pywajcie dugo. Bdziesz jej pilnowa, dobrze? Brat, ktry, jak myl, aowa ju swej uprzejmej propozycji, odpar krtko: - Nic si jej nie stanie. - A mnie poleci: - Sied na tym miejscu, gdzie teraz, bd cicho i na mio bosk niczego nie dotykaj. Po czym wyczynia rne rzeczy z linami. aglwka pochylia si pod takim ktem, e siedzenie na wskazanym miejscu i bycie cicho, jak mi przykaza, stao si praktycznie niemoliwe: Strasznie si te baam. Kiedy jednak sunlimy ju po wodzie, nabraam odwagi i nie posiadaam si ze szczcia. Matka i Niania stay na kocu przystani obserwujc nas, niczym postacie z greckiego dramatu - Niania prawie pakaa zapowiadajc zgub, mama usiowaa umierzy jej obawy i w kocu powiedziaa, zapewne przypominajc sobie, jak sama bya sab eglark: - Nie przypuszczam, eby ona jeszcze kiedy chciaa si przejecha. Morze jest do wzburzone. Okazao si, e ma racj. Powrciam do nich wkrtce potem, zielona na twarzy i jak to uj mj brat, nakarmiwszy ryby trzy razy. Wysadzi mnie na brzeg z wielkim obrzydzeniem, nie omieszkawszy zauway, e wszystkie kobiety s jednakowe. IV Zanim ukoczyam pity rok ycia, poznaam pierwszy raz strach. Pewnego wiosennego dnia Niania wybraa si ze mn na pierwiosnki. Przeszymy na drug stron torw kolejowych i idc uliczk Shiphay zrywaymy je wzdu ywopotw, gdzie roso ich najwicej. Potem weszymy przez otwart bram i dalej zrywaymy kwiatki. Koszyk by ju prawie peny, gdy jaki czowiek krzykn gosem ostrym i penym zoci: - Co wy tamj robicie? Wydawa mi si olbrzymem, rozgniewanym i czerwonym na twarzy. Niania odpara, e nie robimy niczego zego, zbieramy tylko

pierwiosnki. - Znajdujecie si na cudzym terenie. Jazda std. Jeli w cigu minuty nie znajdziecie si za t bram, to ugotuj was ywcem! Trzymaam kurczowo rk Niani, gdy stamtd wychodziymy. Ona nie moga i zbyt prdko, a zreszt nawet nie bardzo chciaa, a we mnie strach narasta. Kiedy wreszcie znalazymy si bezpieczne na ulicy, odczuam tak ulg, e o mao nie upadam. Pobladam i wygldaam le, jak zauwaya nagle Niania. - Kochaneczko - rzeka agodnym tonem - nie mylisz chyba, e on naprawd mgby co takiego zrobi? Nie zamierza ci ugotowa ani nic w tym sensie. Pokiwaam gow w milczeniu. Wyobraziam sobie wielki gar buchajcy par na ogniu i mnie wrzucan do gotujcej si wody. Moje przeraliwe krzyki. Wszystko to widziaam straszliwie realnie. Niania przemawiaa do mnie uspokajajco. - Tak si tylko mwi. To rodzaj dowcipu. Nie by to miy osobnik, raczej dosy nieuprzejmy, nieprzyjemny, ale nie mwi tego powanie. Po prostu artowa. Dla mnie to nie by wcale art i nawet teraz gdy wchodz na jaki obcy teren, odczuwam lekkie mrowienie wzdu krgosupa. Od tamtego dnia do dzi nie zaznaam rwnie realnej jak tamta grozy. W moich koszmarach nocnych nigdy jednak nie pojawio si to wanie przeycie. Wszystkie dzieci miewaj koszmary i ciekawa jestem, czy s one efektem straszenia ich przez piastunki lub inne osoby, czy te jakiego rzeczywistego wydarzenia z ycia. Mj osobisty koszmar zwizany by z kim, kogo nazywaam Uzbrojonym Bandyt. Nigdy o nikim takim nie czytaam. Nazwaam go Uzbrojonym, bo mia bro, a nie pod wpywem obawy, e zastrzeli mnie, albo z jakiej innej przyczyny zwizanej z t strzelb, przypominajc starowiecki typ muszkietu. Stanowia ona cz jego wygldu zewntrznego, obok, jak mi si teraz wydaje, francuskiego szaroniebieskiego munduru, pudrowanej peruki z harcapem i pewnego rodzaju trjgraniastego kapelusza. Sam widok Uzbrojonego Bandyty wzbudza przeraenie. Sceneria snu natomiast moga by najzupeniej zwyczajna - podwieczorek albo przechadzka z rnymi osobami, a zazwyczaj jaka mia zabawa. Wtem zgoa nieoczekiwanie pojawiao si uczucie niepokoju. By tam kto - kto, kogo by nie powinno - okropne uczucie strachu, a potem go widziaam: siedzi przy stole, spaceruje po play, przycza si do gry. Jego jasne niebieskie oczy napotykay mj wzrok i budziam si krzyczc: Uzbrojony Bandyta, Uzbrojony Bandyta! - Panience ni si ostatniej nocy znowu uzbrojony bandyta meldowaa Niania swoim spokojnym gosem. - Dlaczego on tak ci przeraa, kochanie? - pytaa matka. - Co moe ci zrobi? Nie wiedziaam, dlaczego mnie przeraa. Pniej sen si zmieni. Uzbrojony Bandyta nie zawsze by w tym samym kostiumie. Czasem, gdy siedzielimy wok stou, a ja spojrzaam na kogo z przyjaci czy ktrego z czonkw rodziny, widziaam nagle, e to nie jest Dorothy, Phyllis czy Monty, matka czy te kto inny. Mj wzrok napotyka spojrzenie jasnych niebieskich oczu w znanej mi twarzy - pod jake znajom powierzchownoci. Naprawd to by przecie Uzbrojony Bandyta. W wieku lat czterech zakochaam si. Pamitani to jako przeycie wstrzsajce i wspaniae. Obiektem mojej mioci sta si jeden z kadetw szkoy marynarki wojennej w Dartmouth i kolega Montyego. Zotowosy i niebieskooki modzieniec przemawia do wszystkich moich romantycznych instynktw. On sam nie mia pojcia o wzbudzanych przez siebie emocjach. Nie zwraca uwagi na smarkat siostr przyjaciela i gdyby go o to spytano, powiedziaby na pewno, e go nie lubi. Nadmiar uczu zmusza mnie do pjcia w przeciwnym kierunku, jak tylko zobaczyam, e nadchodzi, a gdy siedzielimy przy stole do rezolutnego odwracania gowy. Matka strofowaa mnie agodnie. - Wiem, e jeste niemiaa, kochanie, musisz jednak zachowywa si grzecznie. To bardzo nieadnie odwraca stale gow od Philipa i co tam odmrukiwa, gdy on do ciebie mwi. Nawet jeli go nie lubisz, musisz by uprzejma. Ja go nie lubi! Jak niewiele ludzie wiedz. Dzi, gdy o tym myl,

widz, jak wielce satysfakcjonujca moe by taka wczesna mio. Nie wymaga niczego - ani spojrzenia, ani sowa. Jest czyst adoracj. ywic si ni, bujasz w obokach i wymylasz sobie heroiczne sytuacje, w ktrych mona by pospieszy na ratunek ukochanemu. Pielgnowanie go w obozie dla zadumionych, ratowanie z ognia, osanianie przed miercionon kul. Wszystko to, w gruncie rzeczy, co w jakiej opowieci przemwio do twojej wyobrani. W owych rojeniach nie zdarza si nigdy szczliwe zakoczenie. Poniesz w ogniu, giniesz od kuli albo zabije ci duma. Twj bohater nawet nie dowie si o najwyszej ofierze, jak zoya. Siedziaam na pododze w pokoju dziecinnym i bawiam si z Tonym. Robiam wraenie powanej i przykadnej dziewczynki, a tymczasem w mojej gowie wielkie rozanielenie przybierao najbardziej fantastyczne formy. Mijay miesice. Philip zosta podchorym marynarki i opuci szko w Dartmouth. Przez krtki czas przed oczami miaam jeszcze jego obraz, a potem si rozwia. Mio znikna, aby wrci trzy lata pniej, kiedy to zakochaam si beznadziejnie w wysokim, ciemnym kapitanie, ktry zaleca si do mojej siostry. Ashfield uwaalimy za nasz dom, Ealing za by czym ekscytujcym. Mia w sobie co z romantyki obcej krainy. Jeden z jego gwnych urokw stanowia ubikacja, a w niej wielki wspaniay mahoniowy tron. Siedzc na nim miaam uczucie, jakbym bya krlow, wobec czego czym prdzej przemianowaam Dickow na Krlow Magorzat, Dickie sta si jej synem Ksiciem Zotko i nastpc tronu. Siadywa po jej prawicy na niewielkim piercieniu wok adnej fajansowej rczki do spukiwania misy. Tu si rano chowaam, zasiadaam na tronie, udzielajc audiencji i podajc rk do ucaowania, dopki nie zostaam zmuszona do wyjcia, bo inni te chcieli skorzysta z ubikacji. Moje zainteresowanie budzi rwnie kolorowy plan Nowego Jorku, ktry wisia tam na cianie. W domu mielimy kilka amerykaskich rycin. Uwielbiaam zwaszcza te kolorowe z pokoju gocinnego. Jedna, pod tytuem Zimowe sporty, przedstawiaa chyba bardzo zzibnitego mczyzn wycigajcego ryb przez may otwr w lodzie. Taki sport wywoywa we mnie uczucia melancholijne. Za to kusak Grey Eddy by fascynujco peen werwy. Mj ojciec oeni si z siostrzenic swojej macochy (drugiej i angielskiej ony jego ojca Amerykanina), ktr nazywa matk, podczas gdy dla jego ony nadal pozostaa ciotk, dlatego te znano j powszechnie jako Cioci-babci. Dziadek spdzi ostatnie lata ycia w rozjazdach midzy swoim przedsibiorstwem w Nowym Jorku a angielsk fili w Manchesterze. By jednym z bohaterw typowo amerykaskiej opowieci o sukcesie. Chopak z ubogiej rodziny w Massachusetts przyby do Nowego Jorku, dosta prac jako goniec i z biegiem czasu awansowa na wsplnika w tej firmie. Haso od plebejusza do dyrektorskiego stoka w trzy pokolenia znalazo cakowite potwierdzenie w naszej rodzinie. Dziadek dorobi si fortuny. Mj ojciec pozwoli jej stopnie, a to gwnie z powodu zaufania, jakim obdarza blinich, mj brat za upora si z tym, co z niej zostao, w tempie byskawicy. Niedugo przed mierci dziadek naby duy dom w Cheshire. By ju wtedy chory i jego druga ona zostaa wdow jako stosunkowo moda niewiasta. Przez jaki czas mieszkaa nadal w Cheshire, ostatecznie jednak kupia sobie dom w Ealing, wwczas pooony jeszcze zupenie jakby na wsi. Dokoa rozpocieray si same pola, jak czsto powtarzaa. Kiedy potem przyjedaam do niej w odwiedziny, z trudnoci mogam w to uwierzy. We wszystkie strony cigny si rzdami schludne domki. Dom i ogrd babci ogromnie mnie fascynoway. Pokj dziecinny podzieliam na kilka terytoriw. Cz frontowa bya wysunita i miaa okno wykuszowe, a na pododze wesoy pasiasty chodnik. T cz nazwaam Pokojem Muriel (pewno dlatego e fascynowa mnie termin oriel, czyli wykusz). Tylna cz pokoju z dywanem brukselskim to bya Sala Jadalna. Rozmaite maty i kawaki linoleum umiejscowiam w odrbnych pokojach. Kryam zaaferowana i wiadoma wasnej wanoci midzy pokojami swojego domu, mruczc co do siebie pod nosem. Niania spokojna jak zwykle siedziaa i szya.

Urzekao mnie te ko Cioci-babci, szerokie, mahoniowe, z baldachimem, szczelnie osonite czerwonymi adamaszkowymi zasonami. Wyposaone byo w piernaty, pod ktre si wlizgiwaam wczesnym rankiem, zanim mnie ubrano. Babcia nie spaa ju od szstej i zawsze witaa mnie z radoci. Na dole znajdowa si salon, wypeniony po brzegi intarsjowanymi meblami i sask porcelan, wieczycie pogrony w mroku z powodu przybudowanej oranerii. Salonu uywano tylko w czasie przyj. Przylega do niego salonik, gdzie niemal niezmiennie ukrywaa si krawcowa. Teraz sobie przypominam, e krawcowe te stanowiy niezbdny dodatek do kadego domostwa. czyo je pewne podobiestwo w tym sensie, e byy to osoby zazwyczaj bardzo dystyngowane, lecz w trudnym pooeniu, traktowane ze szczegln uprzejmoci przez pani domu i przez rodzin, a zupenie bez ceregieli przez sub - osoby, ktrym przynoszono na tacy posiki i ktre, jak sobie przypominam, nie potrafiy uszy adnego dobrze lecego stroju. Wszystko byo albo za ciasne, albo zbyt obszerne i wisiao na czowieku. W odpowiedzi na wszelkie skargi syszao si: Ach tak, ale panna James ma takie nieszczliwe ycie. Tak wic w saloniku siedziaa i szya panna James, wok siebie miaa wykroje, przed sob maszyn do szycia. W pokoju stoowym babcia spdzaa ycie w wiktoriaskim zadowoleniu. Umeblowany by masywnymi mahoniowymi sprztami, porodku sta st, wok niego krzesa. Na oknach wisiay gste firanki z nottinghamskich koronek. Babcia siadywaa albo przy stole na ogromnym krytym skr krzele i pisaa listy, albo na duym pluszowym fotelu przy kominku. Stoliki, sofa i krzesa zaoone byy ksikami, tymi, ktre miay tam lee i tymi, ktre wysuny si z luno zawizanych paczek. Babcia stale kupowaa je dla siebie i na prezenty, i w kocu zaczy j zalewa, bo zapominaa, komu ksiki zamierzaa posa, lub te odkrywaa, e Drogi may chopiec pana Bennetta skoczy, nawet nie wiem kiedy, osiemnacie lat, wobec czego teraz Chopcy od witego Guldreda czy Przygody Tygrysa Timothyego ju si dla niego nie nadaj. Babcia, ochocza towarzyszka gier, odkadaa na bok dugi i pisany od rki list (z licznymi skreleniami ze wzgldu na oszczdno papeterii) i zagbiaa si w rozkoszn zabaw w kurczaka od Whiteleya. Nie trzeba dodawa, e to ja byam tym kurczakiem. Babcia mnie wybieraa, wypytywaa sprzedawc, czy jestem naprawd wieutka i krucha, przynosia do domu. Tam mnie zasznurowywano, przebijano szpikulcem (okrzyki zachwytu ze strony mego przebitego jestestwa), wsadzano do piecyka, pieczono jak naley, zanoszono na st i podawano. Potem nastpowa wielki obrzd ostrzenia noa do krajania i oto kurcz nagle oywa: - To ja! - wielki fina - do powtarzania w nieskoczono. Do porannych wydarze naleaa wizyta babci w spiarni znajdujcej si przy bocznych drzwiach do ogrodu. Zjawiaam si natychmiast i babcia wykrzykiwaa: - Czeg to maa dziewczynka moe tu chcie? Maa dziewczynka czekaa pena nadziei i zagldaa do interesujcego przybytku. Stay tam rzdy soi z demem i konfiturami. Puda daktyli, kandyzowanych owocw, fig, suszonych liwek, wini, angeliki, paczki duych i maych rodzynek, funty masa i worki cukru, herbaty i mki. Miecia si tam caa domowa ywno i kadego dnia wydawano j uroczycie, zalenie od przewidzianych na w dzie potrzeb. Dociekano take szczegowo, jak wykorzystano produkty przydzielone poprzedniego dnia. Babcia nie skpia jedzenia, ale marnotrawstwa nie cierpiaa. Po wydaniu wiktuaw na zaspokojenie potrzeb kulinarnych domownikw i pieczoowitym rozliczeniu wczorajszego prowiantu babcia otwieraa sj suszonych liwek, a ja zadowolona szam do ogrodu z penymi ich garciami. Jakie to dziwne, e wspominajc dziecistwo ma si wraenie staej pory roku w pewnych miejscach. W moim pokoju w Torquay jest zawsze jesienne lub zimowe popoudnie. Na kominku ponie ogie, przed nim na wysokiej ochronnej siatce susz si ubrania, a na dworze wiruj licie lub czasami tajemnicze patki niegu. W ogrodzie w Ealing panuje zawsze lato, i to lato bardzo upalne. Wcigam haust gorcego powietrza i zapach r, gdy wychodz przez boczne drzwi do ogrodu.

Ten niewielki kwadrat zielonej trawy otoczony krzakami r nie wydaje mi si wcale may. To te by cay wiat. Najpierw re, niezwykle wane - codziennie obcinano im przywide gwki, inne za cinano i wstawiano do licznych wazonikw. Babcia bya przesadnie dumna ze swoich r, ich wielko i pikno przypisywaa wylewkom z sypialni, moja droga. Nie ma nic lepszego ni pynny nawz! Nikt nie ma takich r jak ja. W niedziele na obiad przychodzia druga babcia i dwaj moi wujkowie. By to wspaniay wiktoriaski dzie. Babcia Boehmer, nazywana Babci B., matka mojej matki, zjawiaa si koo jedenastej, troch zadyszana z powodu swojej tuszy, wikszej nawet ni tusza Cioci-babci. Przyjedaa z Londynu przesiadajc si z pocigu na omnibus i pierwsz rzecz, jak robia po przyjedzie, byo pozbycie si zapinanych na guziki wysokich bucikw. Przyjedaa na takie okazje z Harriet, swoj suc. Harriet klkaa przed ni, cigaa jej buciki i wkadaa wygodne weniane pantofle. Po czym Babcia B. zasiadaa przy stole w jadalni i obie siostry zabieray si do swoich niedzielnych porannych interesw - nader dugich i skomplikowanych rozlicze. Babcia B. robia na og dla Cioci-babci zakupy w Army and Navy Stores na Victoria Street. w dom handlowy sta si dla obu sistr centrum wszechwiata. Zagbiay si w studiowanie list, liczb, rachunkw i czyniy to z wielk przyjemnoci. Po czym przychodzia kolej na dyskusje o jakoci sprawunkw. - Nie chciaaby tego, Margaret. To nie jest materia dobrej jakoci, bardzo szorstki, nawet si nie umywa do tego ostatniego aksamitu w kolorze liwkowym. - Ciocia-babcia teraz wycigaa wielk, pkat sakiewk, na ktr zawsze spogldaam z respektem i ktr uwaaam za zewntrzny i widomy znak ogromnego bogactwa. W rodkowej przegrdce znajdowao si sporo zotych suwerenw, a caa reszta wypchana bya pkoronami i szeciopenswkami, zdarzaa si niekiedy te picioszylingwka. Rachunki za naprawy i mae sprawunki pacono od razu, a nalene sumy dla Army and Navy Stores przesyano za porednictwem banku. I myl, e Ciocia-babcia zawsze dodawaa Babci B. jak gotwk na czarn godzin. Siostry si kochay, ale w ich wzajemnych stosunkach nie brakowao drobnych zawici i utarczek. Lubiy si droczy ze sob i bra gr jedna nad drug w ten czy inny sposb. Babci B. uwaano, jak twierdzia, za rodzinn pikno. Jej siostra temu zaprzeczaa. Mary (czy te Polly, jak sama si nazywaa) miaa adn twarz, zgoda - mwia. - Nie miaa jednak takiej jak ja figury. A panowie lubi tak figur. Mimo tego braku (ktry pniej nadrobia, co mog stwierdzi, z naddatkiem - nigdy w yciu nie widziaam takiego biustu) w szesnastoletniej wwczas Polly zakocha si kapitan Krlewskich Strzelcw Szkockich. Rodzina uznaa, e jest jeszcze za moda na to, eby wychodzi za m, lecz konkurent powiedzia, e wyjeda ze swoim pukiem za granic i moe nie by w Anglii przez duszy czas, tote chce, by lub odby si od razu. Tak wic Polly wydano za m w szesnastym roku ycia. Jak przypuszczam, to stao si pierwszym powodem do zazdroci. Pobrali si z mioci. Polly bya modziutka i liczna, a jej kapitan cieszy si opini najprzystojniejszego mczyzny w caym puku. Polly wkrtce urodzia picioro dzieci, z ktrych jedno umaro. Owdowiaa majc zaledwie dwadziecia siedem lat - gdy m spad z konia. Ciocia-babcia wysza za m dopiero w pniejszym okresie ycia. Miaa romans z modym oficerem marynarki wojennej, ale oboje byli za biedni, by si pobra, on wic zaj si bogat wdow, a ona wysza za bogatego Amerykanina, wdowca z synem. W pewnym sensie doznaa zawodu, jakkolwiek nigdy jej nie opuci zdrowy rozsdek i umiowanie ycia. Wasnych dzieci nie miaa. Po mierci ma odziedziczya pokany majtek i bya osob bardzo zamon. A Polly ledwo moga wyywi i ubra rodzin po mierci ma. Miaa tylko mizern wdowi rent. Pamitam, e przez cay dzie siedziaa przy oknie w domu i szya, robia fantazyjne poduszeczki do szpilek, wyszywaa obrazki i parawany. Potrafia za pomoc igy wyczarowa cudeka i pracowaa bez wytchnienia, myl, e znacznie duej ni osiem godzin dziennie. Tak wic siostry zazdrociy sobie tego, czego

nie miay. Podejrzewam, e bawiy je te namitne sprzeczki. Do naszych uszu docieray nage okrzyki i podniecone gosy. - To bzdura, Margaret, nigdy w yciu nie syszaam podobnej bzdury! Albo: - Naprawd, Mary, pozwl, e ci powiem... - i tak dalej. Polly asystowao paru oficerw sucych w tym samym puku co jej zmary m, miaa kilka propozycji maestwa, ale nieodmiennie odmawiaa wyjcia za m po raz drugi. Nie postawi nikogo innego na miejscu zajmowanym przez nieyjcego ma, mwia, i gdy nadejdzie jej czas, zostanie pochowana wraz z nim w jednym grobie na cmentarzu w Jersey. Kiedy skoczono rachunki i spisano zamwienia na przyszy tydzie, zjedali wujowie. Wuj Ernest pracowa w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, a wuj Harry jako sekretarz w domu handlowym Army and Navy Stores. Najstarszy z wujw, wuj Fred, by w Indiach ze swoim pukiem. Nakrywano wtedy st i podawano niedzielny obiad. Olbrzymi udziec, tarta z winiami i mietank, wielki kawa sera i jeszcze deser na najlepszych witecznych deserowych talerzykach byy bardzo pikne i s takie nadal, mam je do dzi, zostao chyba osiemnacie z pierwotnych dwch tuzinw, cakiem niele jak na szedziesit lat suby. Nie wiem, czy to porcelana coalportska, czy francuska - brzegi ma jasnozielone ze zotymi zbkami, a na rodku kadego talerzyka inny owoc - moj faworytk i wwczas, i dzi pozostaje figa, fioletowa soczysta figa. Rosalind, moja crka, dostawaa zawsze talerzyk z agrestem, nadzwyczaj duym i sodkim. Bya te dorodna brzoskwinia, biae porzeczki, czerwone porzeczki, maliny, truskawki i wiele innych owocw. Szczytowy moment obiadu nadchodzi, gdy na stole stawiano talerzyki przykryte maymi koronkowymi serwetkami i miseczki z wod do mycia palcw i kady po kolei musia odgadn, jaki owoc ma na swoim talerzu. Nie umiem powiedzie, dlaczego to dostarczao tak wiele satysfakcji, ale by to zawsze moment peen napicia, a jeli si zgado, miao si uczucie, e dokonao si czego godnego uznania. Po icie gargantuicznym posiku urzdzano sobie drzemk. Ciociababcia przenosia si na swj drugi fotel przy kominku - duy i do niski. Babcia B. sadowia si na skrzanej sofie w kolorze bordo i jej zwalist posta przykrywano afgaskim szalem. Co si w tym czasie dziao z wujami, nie mam pojcia. Moe szli na spacer albo udawali si do salonu, cho salonu uywano rzadko. Salonik by nie do uytku, bo przeznaczono go dla panny Grant, ktra teraz zajmowaa stanowisko krawcowej. - Moja kochana, co za smutny przypadek - szeptaa babcia swoim przyjacikom. - Biedaczka taka uomna, tylko jeden pasa, jak u ptaszka. - To zdanie zawsze mnie bardzo intrygowao, bo nie wiedziaam, co moe znaczy. Dokd prowadzio to, co braam za korytarz? Kiedy wszyscy - poza mn, bo ja wtedy koysaam si ostronie w bujanym fotelu - setnie sobie pospali najmniej przez godzin, zabieralimy si do gry w Nauczyciela. Obaj wujowie, Harry i Ernest, byli wspaniaymi interpretatorami Nauczyciela. Siadalimy w rzdzie, a ten, kto wystpowa w roli nauczyciela, uzbrojony w paeczk ze zwinitej gazety, spacerowa tam i z powrotem wzdu rzdu, rzucajc zawadiackim tonem pytania: - Kiedy Wynaleziono igy? Kto by trzeci on Henryka VIII? Jak umar William Rufus? Jakie znamy choroby pszenicy? - Kady, kto potrafi da poprawn odpowied, przesuwa si do przodu, ten za, komu si to nie udao, musia si przesi do tyu. Zabawa ta bya zapewne wiktoriask prekursork kwizw, tak bardzo dzisiaj przez nas lubianych. Wujowie, jak mi si wydaje, potem si ulatniali, speniwszy swj obowizek wobec matki i ciotki. Babcia B. jeszcze zostawaa na herbacie z ciastem. A potem nadchodzi fatalny moment, gdy przynoszono buciki zapinane na guziczki i Harriet przystpowaa do ponownego ich wkadania na nogi swojej pani. Przykro byo na to patrze, a co dopiero wytrzyma te mki. Pod koniec dnia biedna Babcia B. miaa tak opuchnite kostki, e przypominay bueczki. Dopinanie guzikw specjalnym haczykiem wizao si z mnstwem bolesnych uszczypni, ktre wywoyway gone okrzyki protestu z jej strony. Och, te buty zapinane na guziki. Dlaczego je noszono? Czyby je rekomendowali lekarze? A moe bya to cena, ktr trzeba paci za niewolnicze uwielbianie mody? Wiem, e wskazane

miay by dla dzieci, bo rzekomo wzmacniay kostki, ale to przecie nie mogo si odnosi do siedemdziesicioletniej starszej pani. Tak czy inaczej w kocu obuta i poblada z blu Babcia B. wyruszaa w drog powrotn kolej i omnibusem do swojej siedziby w Bayswater. Ealing w tym czasie miao ten sam charakter co Cheltenham czy Leamington Spa. Emerytowani wojskowi cigali tu tumnie z powodu zdrowego powietrza i wygody przebywania tak niedaleko od Londynu. Babcia prowadzia oywione ycie towarzyskie - zawsze bya kobiet towarzysk. Przez jej dom przewijao si wielu starych pukownikw i generaw, dla ktrych wyszywaa kamizelki i dziergaa skarpetki wkadane na noc. - Mam nadziej, e paska maonka nie bdzie miaa nic przeciwko temu - mwia wrczajc im prezent. - Nie chciaabym sprawia kopotu! - Starsi panowie odpowiadali szarmancko i odchodzili, czujc si niezwykle szykowni i dumni ze swej mskiej atrakcyjnoci. Ich szarmancko zawsze mnie oniemielaa. Dowcipy, ktrymi mnie czstowali, wcale nie wydaway mi si mieszne, a ich filuterne, artobliwe zachowanie byo denerwujce. - I co maa dama zje na deser? Sodycze do sodyczy, maa damo. Brzoskwini? Czy te jedn z tych zocistych renklod, ktre pasuj wietnie do zotych lokw? Czerwona z zaenowania bkaam, e prosiabym o brzoskwini. - A ktr brzoskwini? Prosz sobie wybra. - Poprosz o najwiksz i najlepsz - powiedziaam. Wybuch miechu. Zupenie niewiadomie wyszed mi jaki dowcip. - Nie powinna nigdy prosi o najwiksz - wytumaczya mi potem Niania. - To akomstwo. Mogam si zgodzi, e to akomstwo, ale co w tym miesznego? Jako przewodniczka w yciu towarzyskim Niania bya w swoim ywiole. - Musisz szybciej je. Zamy, e bdziesz jada kolacje w ksicym domu, gdy doroniesz. Nic nie wydawao mi si mniej prawdopodobne, zaakceptowaam jednak tak moliwo. - Bdzie tam majordomus i kilku lokajw, i w pewnym momencie zabior ci talerz, niezalenie od tego, czy zjada, czy nie. Zbladam z powodu takiej perspektywy i zabraam si z wielkim animuszem do gotowanej baraniny. Epizody z ycia arystokracji powracay czsto w opowieciach Niani. Rozpaliy we mnie ambicje. Najbardziej ze wszystkiego na wiecie zapragnam zosta pewnego dnia lady Agath. Niania jednak wykazywaa nieubagan wiadomo socjaln. - Nigdy nie bdziesz lady - powiedziaa. - Nigdy? - Osupiaam. - Nigdy - rzeka Niania, prawdziwa realistka. - eby by lady Agath, musiaaby si urodzi jako lady. Musiaaby by crk ksicia, markiza albo hrabiego. Jeli polubisz ksicia, to wtedy zostaniesz ksin, ale dlatego e taki tytu nosiby twj m. Ksin nie mona si urodzi. Takie byo moje pierwsze zetknicie z nieuchronnoci. Istniej rzeczy, ktrych zdoby nie mona, a zatem rzecz wan i poyteczn jest uwiadomienie sobie tego jak najwczeniej w yciu. S pewne rzeczy, ktrych nie moesz mie - naturalnych lokw, ciemnych oczu (jeli urodzisz si z niebieskimi) czy tytuu lady Agathy. Ogem biorc myl, e snobizm mojego dziecistwa, to znaczy snobizm zwizany z urodzeniem, by sympatyczniejszy od innych snobizmw snobizmu bogactwa i snobizmu intelektualnego. Z tego ostatniego, jak si wydaje, wyksztacia si dzisiaj szczeglna forma zawici i jadu. Rodzice postanawiali, e ich potomek bdzie byszcze. Powicalimy si, eby zapewni ci odpowiednie wyksztacenie powiadaj. Dziecko obcione zostaje win, jeli - nie spenio pokadanych w nim nadziei. Wszyscy s przekonani, e to tylko kwestia sposobnoci - nie wrodzonych predyspozycji. Wydaje mi si, e rodzice w pnej fazie epoki wiktoriaskiej byli nastawieni bardziej realistycznie i brali bardziej pod uwag dzieci i to, co moe im przynie szczcie i powodzenie w yciu. W znacznie mniejszym stopniu starali si dotrzyma kroku innym. Dzi czsto wyczuwam, e rodzice pragn powodzenia dzieci, majc na

wzgldzie wasny presti. Tamci, z czasw wiktoriaskich, oceniali bardziej bezstronnie swoje potomstwo i podejmowali decyzj zgodnie z jego predyspozycjami. Dziecko A wyranie miao dane na to, by by tym adnym, B tym zdolnym. Dziecko C uznali za przecitne, zdecydowanie nie majce skonnoci intelektualnych, tote najlepszych szans dla niego upatrywali w dobrej fabryce. I tak dalej. Niekiedy naturalnie mylili si w swoich ocenach, ale na og zdawao to egzamin. C to za olbrzymia ulga, jeli nie oczekuje si od dziecka, e si wykae tym, co nie zostao mu dane. W przeciwiestwie do wikszoci naszych znajomych nie bylimy naprawd zamoni. Mojego ojca, tak jak wszystkich Amerykanw, automatycznie uwaano za bogatego. W rzeczywistoci ojciec by tylko niele sytuowany. Nie mielimy majordomusa ani lokaja, powozu i koni ani stangreta. Pracowao u nas troje sucych, co w owych czasach uwaano za minimum. Kiedy w sotny dzie chciao si wypi z przyjacielem herbat poza domem, musiao si przej ptorej mili w paszczu nieprzemakalnym i kaloszach. Doroki nie wzywano nigdy dla dziecka, chyba e miao i na przyjcie w stroju, ktry deszcz mg zniszczy. Za to potrawy podawane gociom w naszym domu byy wprost niewiarygodnie wyszukane w porwnaniu z dzisiejszymi normami doprawdy naleao zatrudnia kucharza i jeszcze pomocnika, eby je przygotowa! Wpado mi niedawno w rk menu jednej z naszych wczeniejszych kolacji (dla dziesiciu osb). Zaczynaa si od dwu zup do wyboru: podprawianej i czystej, po nich podano gotowanego karpia oraz filety z soli. Po rybie by sorbet. Nastpnie comber barani. Po czym, do nieoczekiwanie, homar w majonezie. Jako leguminy: pouding diplomatique i charlotte russe, po nich owoce. Wszystko to przygotowaa Jane, sama jedna. Dzisiaj rodzina o porwnywalnych dochodach miaaby samochd, pewno par posugaczek i wiksze przyjcia odbywayby si w restauracji albo urzdzaaby je w domu ona. W naszej rodzinie uznano wczenie moj siostr za t zdoln. Dyrektorka szkoy w Brighton podkrelaa, e powinna i do Girton College w Cambridge. Ojca wytrcio to z rwnowagi i powiedzia: Nie moemy pozwoli, eby z Madge zrobiono sawantk. Polijmy j lepiej do Parya, niech tam zyska ogad. - I siostra pojechaa do Parya ku swojemu wielkiemu zadowoleniu, bo wcale nie pragna studiowa w Girton. Z ca pewnoci miaa najtsz gow w rodzinie. Dowcipna, bardzo zabawna, potrafia byskawicznie znale celn ripost i osigaa sukcesy we wszystkim, czego sprbowaa. Brat o rok od niej modszy obdarzony by ogromnym urokiem osobistym i zamiowaniem do literatury, ale poza tym intelektualnie raczej jej nie dorwnywa. Zarwno ojciec, jak matka zdawali sobie pewnie spraw z tego, e on bdzie tym trudnym dzieckiem. Uwielbia majsterkowanie. Ojciec myla o pracy dla niego w bankowoci, ale oceniajc trzewo brak zdolnoci Montyego, przesta liczy na sukces w tej dziedzinie. Brat zdecydowa si studiowa mechanik, lecz i tu mu si nie powiodo, bo wyoy si na matematyce. Na mnie w rodzinie zawsze patrzono, cho bez zoliwoci, jako na t powoln. Matka i siostra reagoway byskawicznie, ja im nigdy nie mogam dotrzyma kroku. Byam te maomwna. Ubranie w sowa tego, co chciaam powiedzie, zawsze mi sprawiao powane trudnoci. - Agatha jest okropnie wolna - stale krzyczano. Mieli racj, wiedziaam o tym i waciwie to akceptowaam. Nie martwiam si z tego powodu ani nie zadrczaam. Godziam si na to, e bd zawsze t powoln. I dopiero majc przeszo dwadziecia lat zorientowaam si, e w naszym domu nadmiernie wysoko ustawiano poprzeczk i e naprawd to jestem przecitnie szybka lub nawet moe szybsza ni inni. Maomwna natomiast bd zawsze. To zapewne jedna z przyczyn, ktre uczyniy ze mnie pisark. Pierwszy prawdziwy smutek w moim yciu przeyam, gdy przyszo rozstanie z Niani. Od jakiego czasu jeden z jej poprzednich wychowankw, posiadacz majtku w Somerset, namawia j usilnie, eby udaa si na emerytur. Zaoferowa may, wygodny domek, gdzie obie z siostr mogy doy swoich dni. I w kocu Niania si zdecydowaa.

Nadszed czas, eby przestaa pracowa. Strasznie mi jej brakowao. Pisywaam do niej co dzie - krtki, brzydko napisany, peen bdw ortograficznych list - kaligraficzne pisanie i przestrzeganie zasad ortograficznych sprawiao mi zawsze mnstwo kopotu. Listy te nie odznaczay si oryginalnoci. Praktycznie byy zawsze takie same: Kochana Nianiu. Tskni bardzo za Tob. Mam nadziej, e jeste zdrowa. Tony ma pchy. Mnstwo, cae mnstwo uciskw i causw le Agatha. Mama zaopatrywaa mnie w znaczki do tych listw, po jakim czasie zdecydowaa si jednak delikatnie zaprotestowa. - Nie wydaje mi si, eby musiaa pisa co dzie. Moe dwa razy na tydzie? Przeraziam si. - Ale ja o niej myl codziennie. Musz pisa. Westchna, cho mi nie zabronia. Niemniej nadal delikatnie to sugerowaa. Upyno par miesicy, zanim zredukowaam te listy do dwch tygodniowo, jak proponowaa. Niania sama nie posugiwaa si zbyt wprawnie pirem, a ponadto, jak przypuszczam, zbyt bya mdra na to, by podsyca we mnie upart wierno. Przysyaa mi dwa razy w miesicu subtelne, oglnikowe listy. Mama martwia si, e tak trudno mi o niej zapomnie. Wspominaa potem, e omawiaa t kwesti z ojcem, a ten z nagym byskiem w oku rzek: - No c, ty pamitaa o mnie tak wiernie jako dziecko, gdy pojechaem do Ameryki. - Matka zauwaya, e to byo zupenie co innego. - Czy mylaa, e wrc i pewnego dnia, gdy ju bdziesz dorosa, oeni si z tob? - zapyta. - Nie, doprawdy nie - odpara. - Po chwili wahania przyznaa si jednak do pewnego marzenia. Typowego, sentymentalnego i bardzo w stylu wiktoriaskim. Mianowicie mj ojciec mia si oeni wietnie, lecz nieszczliwie. Po mierci ony rozgoryczony wrci, by odszuka swoj cich kuzynk, Clar. Tymczasem ta, bezradna kaleka, przywizana jest na stae do sofy i w kocu bogosawi go, wydajc ostatnie tchnienie. Mama miaa si mwic ojcu: - Widzisz, mylaam, e lec na sofie w narzuconym na siebie adnym wenianym okryciu, nie bd sprawiaa wraenia takiej krpej. Wczesna mier i kalectwo naleay wwczas w romansach do kanonu, tak jak dzisiaj tyzna fizyczna. adna moda kobieta, o ile dobrze wiem, nie przyznawaa si wtedy do krzepkiego zdrowia. Babcia zawsze opowiadaa mi z wielkim zadowoleniem, jakim to wtym bya dzieckiem, nie spodziewano si, ebym moga doczeka wieku dojrzaego. Wystarczyo, e lekko uderzya si w rk podczas zabawy, i ju mdlaa. Babcia B. natomiast mwia: - Margaret bya zawsze silna, to ja byam wta. Ciocia-babcia doya do dziewidziesiciu dwu lat, a Babcia B. do osiemdziesiciu szeciu, i osobicie wtpi w to, eby kiedykolwiek mogy uchodzi za wte. Panowaa jednak moda na skrajn wraliwo, nieustanne omdlewanie i wczesne wyniszczenie (ruina). Babcia tak dalece przyswoia sobie ten punkt widzenia, e czsto bardzo si staraa, by poinformowa w sekrecie moich adoratorw, jaka to jestem wta i delikatna, i pewno dugo nie poyj. Kiedy miaam osiemnacie lat, jeden z moich amantw dopytywa si czsto z niepokojem: Jeste pewna, e si nie przezibisz? Twoja babka mwia mi, jaka jeste delikatna! - Protestowaam oburzona twierdzc, e zawsze cieszyam si dobrym zdrowiem, i wtedy twarz mu si rozjaniaa. Dlaczego zatem twoja babka twierdzi co wrcz przeciwnego? - Musiaam tumaczy, e babcia postpuje tak w przekonaniu, i w ten sposb uczyni mnie bardziej interesujc. W czasach jej modoci, jak mwia, mode damy, jeli w kolacji brali udzia panowie, zjaday nie wicej ni jeden ks przy stole. Solidny posiek przynoszono im pniej na tacy do sypialni. W choroby i wczesne zgony obfitoway rwnie ksiki dla dzieci. Moj ulubion lektur by Nasz biay fioek. Maa Violet, witobliwa kaleka na stronie pierwszej, budujco umiera otoczona szlochajc rodzin na stronie ostatniej. Tragedi t spowodowali jej dwaj niedobrzy bracia - Punny i Firkin - ktrzy wci wyczyniali jakie

psoty. W Maych kobietkach, opowieci cakiem wesoej, trzeba byo powici rowolic Beth. mier Nell w Magazynie osobliwoci mnie nie wzruszya, raczej budzia lekkie mdoci, lecz w czasach Dickensa oczywicie cae rodziny roniy zy nad jej patosem. Taki mebel jak sofa lub kanapka kojarzy si dzisiaj gwnie z psychoanalitykiem, ale w czasach wiktoriaskich symbolizowaa wczesn mier, utrat zdrowia i romans przez due R. Skonna jestem wierzy, e wiktoriaska ona i matka potrafia z tego mebla zrobi doskonay uytek. Sofa uwalniaa j od wikszoci domowej harwki. Uciekajc si do niej czsto ju w wieku lat czterdziestu kilku, pdzia cakiem przyjemny ywot, obsugiwana, otoczona czu opiek ze strony oddanego ma i chtnych do usug crek. Przyjaciki odwiedzay j tumnie i wszyscy podziwiali za cierpliwo i sodycz w cierpieniu. Czy rzeczywicie co jej dolegao? Zapewne nie. Bez wtpienia pobolewa j krzy i dokuczay stopy jak wikszoci z nas w miar upywu lat. Sofa to byo dobre urzdzenie. Inna moja ulubiona ksika opowiadaa o maej Niemce (oczywicie kalece), ktra leaa i cay dzie wygldaa przez okno. Jej opiekunka, kobieta moda, samolubna i lubica rozrywki, wybiega ktrego dnia, eby obejrze procesj. Kaleka dziewczynka za bardzo wychylia si z okna, wypada i zabia si na miejscu. Kochajca przyjemnoci opiekunka trapiona wyrzutami sumienia poblada jak ptno i przez cae ycie gorzko aowaa swego postpowania. Wszystkie te ponure ksiki czytywaam z duym zadowoleniem. Ponadto mielimy oczywicie opowieci Starego Testamentu, ktrymi si rozkoszowaam od najwczeniejszego dziecistwa. Pjcie do kocioa uwaaam za jedno z najbardziej frapujcych wydarze w tygodniu. Koci parafialny w Tor Mohun by najstarszym kocioem w Torquay. Torquay jest nowoczesnym uzdrowiskiem, natomiast Tor Mohun byo niegdy wiosk. Stary koci zrobi si ju za may, zdecydowano zatem, e parafia potrzebuje drugiego, wikszego. Budowano go mniej wicej w tym czasie, kiedy przyszam na wiat, a mj ojciec wpaci zaraz pewn sum w moim imieniu, jako jednej z fundatorek. W odpowiednim momencie mi o tym powiedzia. Poczuam si bardzo wana. - Kiedy bd moga i do kocioa? - dopytywaam si wci. I wreszcie nadszed w wielki dzie. Siedziaam obok ojca na awce z przodu i bacznie ledziam w jego modlitewniku przebieg naboestwa. Wczeniej ojciec mi mwi, e jeli zechc, to mog wyj przed kazaniem. W okrelonej chwili szepn mi do ucha: - Chcesz i? Potrzsnam zdecydowanie gow, no i zostaam. Ojciec uj moj rk w swoj i siedziaam zadowolona, usilnie starajc si nie wierci. Bardzo lubiam msze niedzielne. W domu dawniej byway specjalne ksiki z opowieciami, ktre wolno byo czyta tylko w niedziele (co sprawiao, e miay szczeglny urok), oraz z doskonale mi znanymi przypowieciami biblijnymi. Historie ze Starego Testamentu to bez wtpienia w oczach dziecka cudowne wrcz opowieci. Maj tak dramatyczne przyczyny i skutki, jakich domaga si dziecicy umys: oto Jzef i jego bracia, jego suknia rozmaitych farb, wyniesienie do panowania nad ziemi egipsk i dramatyczny fina przebaczenia zym braciom. Mojesz i gorejcy krzak to inna ulubiona przypowie. Podobnie jak historia Dawida i Goliata. Jaki rok czy dwa lata temu obserwowaam, stojc na kurhanie w Nimrud, miejscowego stracha na wrble - starego Araba z penymi garciami kamieni i uzbrojonego w proc. Broni plonw przed hordami drapienych ptakw. Widzc celno i miercionono jego broni nagle po raz pierwszy sobie uwiadomiam, e to wanie Goliat znajdowa si w trudnej sytuacji, a Dawid od pocztku mia przewag, bo uzbrojony by w bro dalekiego zasigu przeciwko czowiekowi bezbronnemu. Nie tyle wic may przeciwko duemu, ile inteligencja przeciwko miniom. Wielu interesujcych ludzi bywao w naszym domu w czasach mego dziecistwa. Szkoda, e nikogo z nich nie zapamitaam. Co do Henryego Jamesa, to utkwio mi w pamici jedynie narzekanie mojej matki, e on zawsze chce do herbaty kostk cukru przeaman na p i e to naprawd poza, bo rwnie dobrze mogaby mu wystarczy maa kostka. Przychodzi te Rudyard Kipling i znw przypominam sobie

jedynie dyskusj midzy mam a jedn z jej przyjaciek o tym, dlaczego on waciwie polubi swoj on. Przyjacika na koniec powiedziaa: - Wiem, dlaczego. Oni wprost doskonale s skompletowani. - T uwag uznaam za wielce tajemnicz, poniewa wziam mylnie owo skompletowani za skomplementowani. Ktrego dnia Niania mwia, ze najwikszy komplement, jaki dentelmen moe powiedzie damie, to poprosi j, eby wysza za niego za m, i wtedy zaczo mi wita, o co chodzio. Chocia schodziam na d na podwieczorki, na ktrych bywali gocie, ubrana, jak pamitam, w bia mulinow sukienk z t satynow szarf, to prawie nikt z nich nie utkwi mi w pamici. Ludzie stanowicy wytwory mojej fantazji byli dla mnie zawsze bardziej rzeczywici ni ci z krwi i koci, ktrych spotykaam. Pamitam natomiast pann Tower, przyjacik mojej matki, a to gwnie dlatego, e zadawaam sobie wiele trudu, by jej unika. Miaa ciemne brwi, olbrzymie biae zby i jak mylaam w duchu, wygldaa zupenie jak wilk. Zazwyczaj rzucaa si na mnie, caowaa gwatownie i wykrzykiwaa: - Mogabym ci zje! - Zawsze si baam, e to zrobi. Sama przez cae ycie pieczoowicie si wystrzegaam pdzenia do dzieci i caowania ich nie proszona. Biedni malcy, jake mog si broni? Droga panna Tower, taka dobra, mia i tak lubica dzieci - a tak sabe majca pojcie o ich uczuciach. Krlow salonw w Torquay bya lady MacGregor. J i mnie czyy dobre, nieco artobliwe stosunki. Jedziam jeszcze na spacery w wzku, kiedy zagadna mnie ktrego dnia pytajc, czy wiem, kim jest. Zgodnie z prawd odparam, e nie wiem. Powiedz swojej mamie rzeka - e spotkaa dzisiaj pani Fujar. - Jak tylko odesza, Niania zmya mi gow. To jest lady MacGregor i dobrze j znasz. - Od tego momentu zawsze tytuowaam j pani Fujar i traktowaam to jak nasz prywatny art. Wielkim dowcipnisiem by mj ojciec chrzestny, lord Lifford, wwczas kapitan Hewitt. Pewnego dnia przyszed do naszego domu i kiedy usysza, e pastwa Millerw nie ma, powiedzia wesoo: - Och, nie szkodzi. Wejd do rodka i tam na nich poczekam. - I prbowa przelizn si obok pokojwki. Ta jednak sumiennie podchodzc do wasnych obowizkw zatrzasna mu drzwi przed nosem. Potem szybko pobiega na pitro, eby porozumiewa si z nim przez wygodnie usytuowane okno ubikacji. Kapitan Hewitt w kocu j przekona, e naley do przyjaci rodziny. Gwnie zreszt dziki temu, e powiedzia: - I znam to okno, przez ktre pani do mnie mwi, to okno ubikacji. - Taka znajomo topografii domu wydaa jej si wystarczajcym dowodem, wpucia go wic, ale sama czym prdzej si wycofaa, zawstydzona, e zorientowa si z jakiego przybytku do niego przemawiaa. W tamtych czasach ubikacj uwaalimy za rzecz wstydliw. Nie do pomylenia byo, eby kto, kto nie jest czonkiem twojej rodziny, widzia ci, jak wchodzisz do ubikacji czy z niej wychodzisz. W naszym domu mielimy z tym kopot, poniewa ubikacja znajdowaa si na ppitrze i doskonale widziao si j z holu. Do najgorszej sytuacji dochodzio wtedy, gdy bdc w niej usyszao si gosy na dole. Nie pozostawao nic innego jak siedzie w zamkniciu, pki przedpole si nie oczyci. Niewiele mogabym powiedzie o swoich koleankach z okresu dziecistwa. Bya wrd nich Dorothy i modsza ode mnie Dulcie, dziewczynki flegmatyczne i z adenoidami - uwaaam je za nierozgarnite. Dawano nam podwieczorek w ogrodzie i cigaymy si dokoa wielkiego wiecznie zielonego dbu, zajadajc twarde ciasteczka z kwan mietan na wierzchu. Nie mam pojcia, dlaczego to nas bawio. Ich ojciec, pan B., by najserdeczniejszym druhem mojego ojca. Niedugo po tym, jak moi rodzice zamieszkali w Torquay, pan B. zakomunikowa ojcu, e zamierza si oeni. To wspaniaa kobieta, twierdzi. Przeraa mnie, Joe - przyjaciele zawsze tak nazywali mojego ojca doprawdy przeraa, jak ona mnie kocha! Wkrtce potem zjechaa z wizyt przyjacika matki, niezwykle wzburzona. Towarzyszc komu w hotelu w pnocnym Devonshire natkna

si na wysok, do przystojn mod kobiet, ktra rozmawiaa gono ze swoj znajom w hotelowym holu. - Zowiam swojego ptaszka, Doro - chwalia si. - Wreszcie go doprowadziam do zadeklarowania si i je mi teraz z rki. Dora pogratulowaa jej i bez enady przystpiy do omawiania intercyzy. I wtedy pado nazwisko pana B. jako owego zowionego przyszego pana modego. Matka i ojciec urzdzili wielk narad. Co z tym zrobi i czy w ogle robi? Czy maj pozwoli na to, eby ta panna wysza za biednego pana B. dla pienidzy, i to w sposb tak bezwstydny? Czy nie za pno, eby cokolwiek zrobi? Czy on uwierzy, jeli mu zakomunikuj, co syszano? W kocu ojciec podj decyzj. Panu B. niczego nie bdzie si mwi. Powtarzanie plotek to rzecz nikczemna. Zreszt pan B. nie jest nie uwiadomionym modziecem. Dokona wyboru z otwartymi oczami. Niezalenie od tego, czy pani B. wysza za m dla pienidzy, czy te nie, okazaa si znakomit on i oboje pastwo B. robili wraenie szczliwych jak para turkaweczek. Mieli trjk dzieci, byli niemal nierozczni - ze wiec trzeba by szuka lepszego stada. Biedny pan B. zmar na raka jzyka po dugich i cikich cierpieniach, a ona pielgnowaa go z wielkim oddaniem przez cay czas. To nauczka, jak kiedy zauwaya moja matka, by sobie nie wyobraa, e si wie, co jest najlepsze dla innych. Na lunchach lub podwieczorkach u pastwa B. rozmawiano tylko o jedzeniu. - Percivalu, mj drogi - mwia pani B. - jeszcze troch tej pysznej baraniny? Cudownie mikka. - Masz racj, kochana Edith. Jeszcze jeden plasterek. Pozwl, e ci podam sos kaparowy. wietnie zrobiony. Dorothy, moja droga, jeszcze troch baraninki? - Nie, dzikuj, papo. - Dulcie, maleki plasterek z nki, taki mikki. - Nie, dzikuj, mamo. Miaam jeszcze jedn koleank - nazywaa si Margaret. Mona byoby j okreli jako koleank poficjaln. Nie skadaymy sobie wzajemnie wizyt (matka Margaret miaa wosy pomaraczowego koloru i bardzo rowe policzki; jak dzi podejrzewam, uwaano j za osob rozwiz, wobec czego mj ojciec nie pozwala, eby matka j odwiedzaa), chodziymy jednak razem na spacery. Nasze nianie chyba si przyjaniy. Margaret bya bardzo gadatliwa, czym wprawiaa mnie w wielkie zakopotanie. Na przedzie wypady jej wanie mleczne zby i mwia tak niewyranie, e ledwie j rozumiaam. Uwaaam, e nieuprzejmie byoby z mojej strony, gdybym si do tego przyznaa, odpowiadaam wic na chybi- trafi, coraz bardziej zrozpaczona. W kocu Margaret zaproponowaa, e opowie mi bajk. Bya w niej wci mowa o jakich zatrutych sodyczach, ale nigdy si nie dowiedziaam, co si z nimi stao. Niezrozumiaa opowie cigna si bardzo dugo i wreszcie Margaret zakoczya j triumfalnie: - Nie sdzisz, ze to szliczna bajka? - Entuzjastycznie si zgodziam z t opini. - Myszlisz, ze one naprawd musiay... - Czuam, e dyskutowanie o tej bajce to zbyt duo jak na moj wytrzymao. Przerwaam jej wic oznajmiajc: - Teraz ja tobie opowiem bajk, Margaret. - Popatrzya na mnie z lekkim wahaniem. Widocznie w opowieci o zatrutych sodyczach krya si jaka zawio, o ktrej chciaa ze mn porozmawia. Ja jednak byam zdesperowana. - To bajka o... o... brzoskwiniowej pestce - improwizowaam szaleczo. - O wrce, ktra mieszka w brzoskwiniowej pestce. - To zaczynaj opowiada - zgodzia si Margaret. Zaczam. Snuam opowie a do chwili, gdy na widoku pojawia si brama jej domu. - Bardzo adna bajka - orzeka Margaret. - Z jakiej ksiki j wzia? Nie wziam jej z adnej ksiki, tylko z wasnej gowy. Nie przypuszczam, eby mona j uzna za dobr bajk. Niemniej uratowaa mnie od robienia wyrzutw Margaret z powodu szczerbatego uzbienia, co byoby przecie wielk niegrzecznoci. Odparam, e po prostu nie

mog sobie przypomnie, jaka to ksika. Kiedy miaam pi lat, z Parya wrcia moja ogadzona siostra. Pamitam swoje podniecenie, gdy zobaczyam, e Madge wysiada z czterokoowej doroki w Ealing. Na gowie miaa wesoy somkowy kapelusik z bia woalk w czarne groszki i wydaa mi si zupenie now osob. Okazywaa wiele wzgldw maej siostrzyczce, opowiadaa bajki. Usiowaa rwnie zajmowa si moj edukacj i w jej ramach uczya mnie francuskiego z podrcznika, ktry si nazywa Le Petit Prcepteur. Myl, e nie bya specjalnie dobr nauczycielk, bo nabraam niekamanej odrazy do tej ksiki. Dwa razy schowaam j zgrabnie za innymi na pce. Niestety, bardzo szybko wychyna znowu na wiato dzienne. Zrozumiaam, e musz schowa j lepiej. W kcie pokoju staa wielka szklana szafka z wypchanym orem ysogowym, chlub mojego ojca. Wsunam Le Petit Prcepteur za ora w niewidoczny kt pokoju. Przynioso to peny sukces. Mino kilka dni i mimo starannych poszukiwa zgubionej ksiki nie znaleziono. Mamie jednak z atwoci udao si udaremni moje wysiki. Oznajmia, e kto ksik odnajdzie, otrzyma w nagrod pyszn czekolad. akomstwo mnie zgubio. Daam si zapa w puapk. Przeszukawszy sumiennie pokj, wspiam si w kocu na krzeso, zajrzaam za ora i wykrzyknam zdziwionym gosem: - O, jest tutaj! - Nastpia odpata. Zostaam skarcona i posana na reszt dnia do ka. Uznaam, e to sprawiedliwe, bo zapano mnie na gorcym uczynku, natomiast niesprawiedliwe byo to, e nie dostaam tej czekolady. Obiecano j przecie temu, kto znajdzie zgub, a to ja przecie j znalazam. Moja siostra wymylia zabaw, ktra fascynowaa mnie i zarazem przeraaa. Ochrzcia j mianem zabawy w Starsz Siostr. Nasza starsza siostra, starsza od nas obu, miaa by szalona i mieszka w jaskini w Corbins Head, a od czasu do czasu pojawia si w domu. Wygldaa rzekomo zupenie jak Madge, tylko gos miaa inny okropny, sodki i sualczy. - Wiesz, kim jestem, prawda, kochanie? Jestem twoj siostr Madge. Nie mylisz przecie, e jestem kim innym, co? Nie mylaaby tak, czy nie? Ogarnia mnie strach nie do opisania. Oczywicie wiedziaam, e to Madge i tylko udaje, ale czy naprawd? A moe jednak to nieprawda? Ten gos, te chytre oczy, rzucane na boki spojrzenia. Tak, to jest Starsza Siostra! Mama si gniewaa. - Nie ycz sobie, eby straszya dziecko t idiotyczn zabaw, Madge. Ta odpowiadaa cakiem racjonalnie: - Przecie ona sama mnie o to prosia. Rzeczywicie tak byo. Mwiam do niej: - Czy Starsza Siostra niedugo przyjdzie? - Nie wiem. A chcesz, eby przysza? - Tak, chc... Czy rzeczywicie chciaam? Chyba tak. Moje yczenie nigdy nie speniao si od razu. Jakie dwa dni pniej pukano do drzwi pokoju dziecinnego i rozlega si gos: - Mog wej, kochanie? To ja, Starsza Siostra... Mimo upywu wielu lat, jak tylko Madge zaczyna przemawia gosem Starszej Siostry, zimny dreszcz przebiega mi po plecach. Dlaczego lubiam, eby mnie straszono? Jakie instynktowne potrzeby zaspokaja uczucie lku? Dlaczego dzieci tak lubi bajki o niedwiedziach, wilkach i wiedmach? Czy dlatego e co si w nas buntuje przeciwko yciu, ktre jest nadmiernie bezpieczne? Czy ludziom niezbdna jest w yciu pewna doza niebezpieczestwa? Czy da si przypisa nadmiernemu poczuciu bezpieczestwa wikszo dzisiejszej przestpczoci wrd modziey? Czy odczuwa si instynktown potrzeb walki, pokonania kogo lub czego - eby si samemu sprawdzi? Wyrzumy z bajki o Czerwonym Kapturku wilka i przekonajmy si, czy taka bajka bdzie si podoba dzieciom. Jak to zazwyczaj bywa w yciu, chcemy jednak ba si tylko troch, a nie za bardzo. Moja siostra musiaa chyba wietnie opowiada bajki. Monty w

dziecistwie wci j prosi: - Opowiedz mi raz jeszcze. - Nie chce mi si. - Opowiedz! Opowiedz! - Nie, nie chc. - Prosz. Zrobi wszystko, co zechcesz. - Pozwolisz, ebym ugryza ci w palec? - Tak. - Ale ugryz z caej siy. Moe nawet ci go odgryz! - Nie szkodzi. Madge zabieraa si do ponownego opowiadania bajki. Po czym chwytaa palec Montyego i gryza. Monty wtedy wrzeszcza. Zjawiaa si mama. Madge miaa zosta ukarana. - Tak przecie mielimy umow - protestowaa bez cienia skruchy. Doskonale pamitam pierwsze napisane przeze mnie opowiadanie. Byo melodramatyczne i bardzo krtkie, bo ju sama czynno pisania sprawiaa mi trudno, a co dopiero pisanie bez bdw ortograficznych. Wystpowaa w nim szlachetna lady Madge (dobra) i krwawa lady Agatha (za), a fabua osnuta bya wok dziedziczenia pewnego zamku. Pokazaam opowiadanie siostrze i zaproponowaam, ebymy je odegray. Madge natychmiast powiedziaa, e wolaaby by krwaw lady Madge, a ja mog by szlachetn lady Agatha. - A nie wolisz by dobra? - dopytywaam si zaszokowana. Siostra odparta, e nie, bo jej zdaniem o wiele bardziej zabawnie jest by niegodziwcem. Ucieszyam si, gdy tylko uprzejmo skonia mnie do przypisania szlachetnoci lady Madge. Ojciec, jak pamitam, mia si serdecznie z mojego dziea, ale w sposb yczliwy, a matka powiedziaa, ebym lepiej nie uywaa sowa krwawa, bo nie jest to sowo zbyt adne. - Ale ona bya krwawa tumaczyam. Zabia mnstwo ludzi. Tak jak krwawa Mary, ktra palia ludzi na stosach. Ksiki z bajkami gray wielk rol w moim yciu. Babcia dawaa mi je na urodziny i na Gwiazdk. ta Ksiga Bani, Niebieska Ksiga Bani i tak dalej. Kochaam je wszystkie i czytaam wielokrotnie. Miaam te zbir historyjek o zwierztach, rwnie napisanych przez Andrew Langa, a wrd nich opowie o Androklesie i lwie. Take je uwielbiaam. To wtedy po raz pierwszy natrafiam na pani Molesworth, czoow autork opowiastek dla dzieci. Opowiastki te wystarczay mi przez wiele lat, a i teraz, przeczytawszy je znowu, uwaam je za bardzo dobre. Dzisiejsze dzieci uznaj je oczywicie za staromodne, nie mniej znajdziemy w nich interesujce historie i sporo ciekawych postaci. Dla najmodszych byy Marchewki, Taki may chopczyk, Jej malestwo, oraz rozmaite bajki. Wci mog czyta od nowa Zegar z kukuk i Pokj gobelinw. Najbardziej lubiana kiedy przeze mnie ksika Na Farmie Czterech Wichrw teraz wydaje mi si mao interesujca i dziwi si, dlaczego tak bardzo mi si podobaa. Czytanie opowiastek uwaano za zajcie zbyt przyjemne, by mona byo uzna je za naprawd cnotliwe. Std zasada: opowiastki nie wczeniej ni po lunchu. Przed poudniem naleao znale sobie do roboty co poytecznego. Do dzi, jeli zabior si do czytania jakiej powieci po niadaniu, czuj si tak, jakbym grzeszya. To samo dotyczy gry w karty w niedziel. Wyrosam z potpiania kart jako ksiek z diabelskimi obrazkami, jak to czynia Niania, ale w naszym domu przestrzegano nakazu adnego grania w karty w niedziele, tote nawet po latach nie mogam si bez reszty pozby uczucia, e postpuj le, zasiadajc w ten dzie do bryda. Jeszcze przed odejciem Niani moi rodzice wyjechali na jaki czas do Ameryki. Niania i ja pojechaymy do Ealing. Pozostaam tam chyba przez kilka miesicy i czuam si bardzo szczliwa. Gospodarstwo Babci prowadzia stara, pomarszczona kucharka, Hannah. Jane bya gruba, a ta dla odmiany chuda, sama skra i koci, o pooranej bruzdami twarzy, przygarbiona. Wspaniale gotowaa. Trzy razy na tydzie pieka w domu chleb. Pozwalaa mi wej do kuchni, pomaga i robi wasnorcznie mae precelki i chlebki. Naraziam si jej kiedy pytajc, co to s drbka. Widocznie drbka to co takiego, o co

dobrze wychowane panienki nie pytaj. Prbowaam si z ni droczy, biegaam tam i z powrotem po kuchni i mwiam: - Hannah, co to s drbka? Hannah, pytam po raz trzeci, co to s drbka? - W kocu Niania zabraa mnie stamtd i zmya mi gow, a Hannah przez dwa dni do mnie si nie odzywaa. Od tej pory ze znacznie wiksz ostronoci podchodziam do sprawy naruszania jej regu. Podczas pobytu w Ealing musiaam bra udzia w uroczystych obchodach Brylantowego Jubileuszu krlowej Wiktorii, jak wynika z listu wysanego przez ojca z Ameryki, ktry niedawno wpad mi w rce. Napisany zosta w stylu epoki, wyranie odbiegajcym od waciwego sposobu wyraania si ojca - w korespondencji cile przestrzegano okrelonych i witoszkowatych wzorw, podczas gdy ojciec mwi jzykiem artobliwym i lekko swawolnym. Musisz by bardzo dobra dla drogiej Cioci-babci, Agatho, pamitaj bowiem, jak bardzo jest dla ciebie askawa i jakie ci funduje przyjemnoci. Dowiedziaem si wanie, e obejrzysz to wspaniae widowisko, ktrego nigdy nie zapomnisz, gdy co takiego mona zobaczy tylko raz jeden w yciu. Musisz jej powiedzie, jak bardzo jeste wdziczna, jaka to wspaniao dla ciebie. auj, e nie mog tam by, podobnie jak twoja matka. Wiem, e nigdy tego nie zapomnisz. Ojciec okaza si sabym prorokiem, poniewa ja o tych obchodach zapomniaam. Jake irytujce s dzieci! Kiedy cofam si pamici w przeszo, to c sobie przypominam? Jakie gupstewka, niewane historyjki o miejscowych krawcowych, precelki, ktre sobie robiam w kuchni, to, e pukownik F. mia niewiey oddech. A co zapomniaam? Widowisko, ktre ogldaam, dziki temu, e kto zapaci duo pienidzy, ebym je zobaczya i zapamitaa. Bardzo si gniewam na siebie sam. Co za okropne, niewdziczne dziecko! To mi przypomina co, co uwaani za tak zdumiewajcy zbieg okolicznoci, e ma si ochot powiedzie: to si nigdy nie mogo zdarzy. Byo to chyba podczas pogrzebu krlowej Wiktorii. Obie Ciocia-babcia i Babcia B. - wybieray si go zobaczy. Zapewniy sobie miejsca przy oknie w domu w pobliu stacji Paddington i miay si tam spotka owego wielkiego dnia. Ciocia-babcia zerwaa si z ka w swoim domu w Ealing o pitej rano, eby si, bro Boe, nie spni i w odpowiedniej porze znale na dworcu Paddington. Pozostan jej wtedy, jak sobie obliczya, trzy godziny z okadem na dotarcie do swojego wietnego punktu obserwacyjnego. Zabraa jak robtk, jedzenie i inne niezbdne rzeczy, ktre miay umili jej oczekiwanie, jak ju dostanie si na miejsce. Niestety, okazao si, e czasu nie byo tyle, ile si spodziewaa. Na ulicach panowa tok. Utkna po wyjciu z dworca i nie moga zrobi ani kroku do przodu. Dwch sanitariuszy z ambulansu ledwie wycigno j z tumu. Twierdzili, e dalej si nie przedostanie. - Ale ja musz, musz! krzyczaa babcia, a zy pyny jej po policzkach. - Tam mam pokj i krzeso. Dwa krzesa w pierwszym rzdzie przy drugim oknie na drugim pitrze, ebym moga wszystko z gry zobaczy. Musz si tam dosta! - To niemoliwe, prosz pani. Ulice s zapchane, ju od p godziny nikomu si nie udao przej. - Babcia pakaa coraz bardziej. Sanitariusz doda uprzejmie: - Obawiam si, e niczego nie bdzie pani moga zobaczy, ale zaprowadz pani do naszego ambulansu, ktry stoi na tej ulicy. Bdzie pani tam moga sobie usi i dadz pani filiank dobrej herbaty. - Babcia sza z nim, wci paczc. Obok ambulansu siedziaa jaka posta, podobna do niej, i rwnie paczca, posta o imponujcej tuszy, odziana w czarny aksamit i dety. Osoba ta uniosa gow i w tym momencie dwa przeraliwe okrzyki przeszyy powietrze: - Mary! - Margaret! Dwa gigantyczne biusty, na ktrych migotay wstrzsane kaniem dety, nieoczekiwanie si spotkay. V Kiedy si zastanawiam, co sprawiao mi w dziecistwie najwiksz przyjemno, skonna jestem na pierwszym i gwnym miejscu postawi koo do gry. Rzecz najzwyklejsza pod socem, naprawd, i kosztujca,

ile? Sze pensw? Jednego szylinga? Z pewnoci nie wicej. I co za nieoceniona ulga dla rodzicw, nia i suby. W pogodne dni Agatha wychodzi ze swoim koem do ogrodu i nie sprawia ju nikomu kopotu a do nadejcia pory posiku - czy te dokadniej, pki nie poczuje godu. Dla mnie koo byo koniem, morskim potworem albo pocigiem. Biegnc z nim po ogrodowych ciekach stawaam si rycerzem w zbroi w czasie pogoni, dam dworu na przejadce na biaym wierzchowcu, Koniczynk (jednym z Kocit) uciekajc z wizienia albo, mniej romantycznie, maszynist kolejowym, konduktorem lub pasaerem na trzech wymylonych przeze mnie trasach kolejowych. Byy mianowicie trzy odrbne trasy: Linia Rurowa z omioma stacjami, ktra obsugiwaa trzy czwarte ogrodu; Linia Baliowa, krtka, obsugujca wycznie ogrd warzywny i rozpoczynajca si pod sosn, przy wielkiej balii z kurkiem; i wreszcie, Linia Tarasowa, okrajca dom. Niedawno w starym pudle natknam si na kawaek tektury, na ktrym przed niemal szedziesicioma laty naszkicowaam przebieg wszystkich tych linii. Nie potrafi teraz poj, dlaczego tak lubiam biega z koem, zatrzymywa si i wykrzykiwa: - Konwaliowa Grzdka. Przesiadka na Lini Rurow. Balia. Stacja kocowa. Wszyscy wysiadaj. - Robiam to caymi godzinami. Musiaa to by wietna gimnastyka. wiczyam te pilnie sztuk rzucania koa tak, eby do mnie wrcio. Tej umiejtnoci uczy mnie jeden z naszych goci, oficer marynarki. Na pocztku zupenie nie umiaam tego zrobi, lecz dugo i wytrwale prbujc pojam, na czym to polega, i potem byam niezwykle z siebie zadowolona. Na niepogod miaam Mathilde, duego amerykaskiego konia na biegunach. Sprawiono go mojemu rodzestwu w czasach ich dziecistwa w Ameryce. Mathilde przyjechaa do Anglii i teraz jako poobijana ruina pozbawiona grzywy, nie pomalowana, bez ogona i tak dalej, znalaza schronienie w maej cieplarni, ktra przytykaa do domu z jednej strony i bya zupenie inna ni oraneria, napuszona budowla z donicami begonii, pelargonii, pitrowymi stojakami z najrnorodniejszymi odmianami paproci i kilkoma duymi palmami. Maa cieplarnia, nazywana nie wiadomo dlaczego K.K. (a moe Kai Kai?), pozbawiona bya rolin. Zamiast nich znajdoway si tam motki do krykieta, koa, piki, poamane krzesa ogrodowe, stare malowane elazne stoliki, porwana siatka tenisowa i Mathilde. Mathilde wspaniale si bujaa - znacznie lepiej od wszystkich znanych mi angielskich koni na biegunach. Bujaa si do przodu i do tyu, w gr i w d, a jeli si j maksymalnie obciyo, wyrzucaa ci z sioda. Jej resory, ktre wymagay oliwienia, przeraliwie skrzypiay, powikszajc doznawan przyjemno jak rwnie poczucie niebezpieczestwa. Bujanie si na niej byo rwnie wietnym wiczeniem gimnastycznym. Tote nic dziwnego, e w latach dziecistwa przypominaam wygldem patyk. Mathilde towarzyszy w Kai Kai Prawdziwy Ulubieniec, rwnie zza Atlantyku - malowany konik z wzkiem na peday, lecz tych pewno z powodu dugiego nieuywania nie dao si poruszy. Prawdopodobnie pomogoby zaaplikowanie im duej porcji oleju, ale by te atwiejszy sposb uruchomienia Prawdziwego Ulubieca. Nasz ogrd, jak wszystkie ogrody w Devonshire, znajdowa si na stoku. Moja metoda polegaa na wcigniciu Prawdziwego Ulubieca na szczyt dugiego trawiastego stoku, ostronym usadowieniu si w wzku, wydaniu bojowego okrzyku i zjechaniu w d. Na pocztku jechaam wolno, nabierajc stopniowo rozpdu i hamujc pitami przystawaam pod araukari w najniszym miejscu ogrodu. Po czym wcigaam znowu Prawdziwego Ulubieca na szczyt stoku i zjedaam znw w d. Po latach dowiedziaam si, e mj przyszy szwagier z wielkim rozbawieniem obserwowa, jak si oddaj temu procederowi niekiedy przez godzin, a zawsze z caym namaszczeniem. Po odejciu Niani brakowao mi do zabaw towarzyszki. Snuam si niepocieszona, pki koo nie rozwizao mi tego problemu. Jak wszystkie dzieci, kryam od jednej osoby do drugiej, usiujc skoni kogo do bawienia si ze mn - najpierw matk, potem

poszczeglnych sucych. W tamtych czasach, jeli nie zatrudniano osoby, do ktrej obowizkw naleaa zabawa z dziemi, dziecko musiao si bawi samo. Sucy byli dobroduszni, ale mieli wasn robot, i to mnstwo - tote mwili: - Prosz odej, panienko, musz robi to, co do mnie naley. - Jane na og dawaa mi gar rodzynek albo patek sera, ale kategorycznie obstawaa przy tym, ebym zjada to w ogrodzie. Tak wic stworzyam sobie swj wasny wiat i swoich wasnych towarzyszy zabaw. I myl, e bya to dobra rzecz. Nigdy, przez cae swoje ycie, nie dokuczaa mi nuda, nie wiedziaam, co to takiego nie mie nic do roboty. A mnstwo kobiet na to cierpi. Dokucza im samotno i s znudzone. Wolny czas to dla nich koszmar, a nie przyjemno. Jeli nieustannie robi si wszystko, eby dostarczy ci rozrywki, to naturalnie tego oczekujesz. A kiedy nic si dla ciebie nie robi, nie wiesz, co ze sob pocz. Niemal wszystkie dzieci chodz dzi do szkoy, wszystko maj zorganizowane, i dlatego, jak przypuszczam, tak beznadziejnie nie potrafi si zdoby na wasne pomysy w wolnym czasie. Zawsze mnie zdumiewa, kiedy przychodzi do mnie dziecko i mwi: - Nie mam co robi. - Z desperack min powiadam: - Przecie masz mnstwo zabawek. - Wcale nie. - Przecie masz dwie kolejki. I samochody ciarowe, i kredki, i farby. I klocki. Nie moesz si pobawi ktr z tych rzeczy? - Ale nie mog si nimi bawi sam. - A dlaczego nie? Ju wiem, namaluj ptaszka, wytnij go, zrb klatk z klockw i wsad ptaszka do klatki. Pospna buzia si rozjania i mam spokj na prawie dziesi minut. Patrzc wstecz, w przeszo, nabieram coraz wikszej pewnoci co do jednej rzeczy - moje gusta zasadniczo si nie zmieniy. Nadal lubi bawi si tym, czym lubiam si bawi w dziecistwie. Na przykad domami. Miaam, jak mi si wydaje, cakiem sporo zabawek: posanie dla lalek z prawdziw bielizn pocielow i kodrami i rodzinne klocki budowlane odziedziczone po starszym rodzestwie. Wiele rzeczy zrobiam sobie sama. Ze starych pism ilustrowanych wyciam obrazki i wklejaam je do albumw robionych z papieru do pakowania. Zbywajce rolki tapet ciam i oklejaam nimi pudeka. Robiam to powoli, bez popiechu. Gwnej rozrywki poza ogrodem niewtpliwie dostarcza mi dom dla lalek. Taki typowy dom - gdy si otworzyo go z przodu, wida byo kuchni, salonik i hol na dole, a na grze dwa pokoje i azienk. Tak przynajmniej przedstawia si na pocztku. Meble kupowao si osobno. Sklepy oferoway wtedy wielki wybr mebelkw dla lalek po bardzo niskich cenach. A ja miaam jak na owe czasy spore kieszonkowe. Skaday si na nie wszystkie miedziaki, ktre rano mia przy sobie mj ojciec. Odwiedzaam go codziennie w garderobie, mwiam mu dzie dobry, po czym szam do toaletki, eby si przekona, co te zesa mi tego dnia los. Dwa pensy? Pi pensw? A kiedy nawet caych jedenacie! Czasami nie byo tam adnych drobnych monet. Dziki niepewnoci caa rzecz nabieraa dodatkowego uroku. Moje zakupy ograniczay si niemal zawsze do akoci. Jakie sodycze gotowane, jedyne, jakie moja matka uwaaa za zdrowe - kupowane u pana Wylie, ktry mia sklep w Tor. Wyrabiano je na miejscu i wchodzc do sklepu wiedziao si od razu, co produkowano tego dnia. Intensywny zapach gotowanych karmelkw mietankowych, ostra wo mitowych cukierkw, ledwo uchwytny aromat ananasa, cukrowych paeczek (lukrecjowy), ktre prawie wcale nie pachniay, i zaguszajcy niemal wszystko odr przetwarzanych spadw gruszkowych. Za funt wszystkiego tego pacio si osiem pensw. Wydawaam tygodniowo okoo czterech - kupujc cztery rodzaje sodyczy, po pensie za kady. Jednego pensa naleao da na opuszczone dzieci (skarbonka staa na stole w holu); a od wrzenia odkadao si po par pensw na zakup prezentw gwiazdkowych, ktrych nie robio si samemu. Ca reszt przeznaczaam na mebelki i wyposaenie domu dla lalek.

Nadal pamitam zachwyt, jaki wzbudzao we mnie to, co mona byo kupi. Na przykad jedzenie. Tekturowe pmiseczki z pieczonymi kurczakami, z szynk na bekonie, tort weselny, udziec barani, jabka i pomaracze, ryby, biszkopt w winie z kremem, plum pudding. Sprzedawano te koszyczki ze srebrem stoowym, noe, widelce i yki, komplety malutkich naczy szklanych. Potem mebelki. W moim salonie sta komplet obitych niebiesk satyn krzese, do ktrych dodaam stopniowo sof i wspaniay pozacany fotel. Oferowano te toaletki z lustrem, okrge politurowane stoy i komplet mebli do jadalni obitych paskudnym pomaraczowym brokatem. Byy lampy i ozdobne patery oraz wazony z kwiatami. Ponadto wszelkie domowe sprzty, szczotki i zmiotki do mieci, mioty, wiadra i rondle. Wkrtce mj dom dla lalek przypomina skad meblowy. A moe - moe rzeczywicie - miaam jeszcze drugi dom dla lalek? Matka nie sdzia, eby maa dziewczynka musiaa mie a dwa domy dla lalek. Dlaczeg, jak zaproponowaa pod wpywem pomysu, ktry jej przyszed do gowy, nie wykorzysta szafy? Dano mi wiec szafk i okazao si, e to wspaniay pomys. Due pomieszczenie na samej grze naszego domu, zbudowane przez ojca i przeznaczone na urzdzenie dwu dodatkowych sypialni, tak przypado do gustu mojemu rodzestwu jako pokj do zabawy, e ju tak zostao. ciany byy obstawione ksikami i szafkami, a rodek wolny i pusty. Przydzielono mi szafk z czterema pkami, czciowo wbudowan w cian. Mama wynalaza resztki rnych adnych tapet, ktre przylepione na pkach mogy suy jako dywany. Oryginalny domek dla lalek umieciam na szafce i w ten sposb miaam teraz dom o szeciu poziomach. W domu musiaa jednak mieszka jaka rodzina. Zdobyam ojca i matk, dwoje dzieci i suc, tak lalk z porcelanow gow i korpusem, o mikkich wypchanych trocinami koczynach. Mama mi uszya dla nich ubrania z resztek materiaw. Przylepia nawet na twarzy ojca ma czarn brdk i wsy. Ojciec, matka, dwoje dzieci i suca - wprost wspaniale. Nie przypominam sobie, eby lalki miay jak specjaln osobowo - nigdy nie stay si dla mnie ludmi, istniay tylko dlatego, e w domu kto musia przecie mieszka. Przedstawia si naprawd dobrze, kiedy posadzio si ca rodzink wok stou w jadalni. Pmiski, szko, kurcz pieczone i do osobliwy rowy pudding podano na pierwszy posiek. Dodatkowego rda rozrywki dostarczaa przeprowadzka. Mocne tekturowe pudo suyo mi jako wz meblowy. Zaadowane meblami i cignite na sznurku kilkakrotnie objedao dokoa pokj, po czym zajedao pod nowy dom. (Zdarzao si to przynajmniej raz w tygodniu.) Widz teraz cakiem wyranie, e od tej pory bawiam si wci domami. Ogldaam niezliczone mnstwo domw, kupowaam je, zamieniaam na inne, meblowaam je, ozdabiaam, dokonywaam w nich rozmaitych przerbek. Domy! Niech Pan Bg bogosawi domy! Wracajmy jednak do wspomnie. Jakie to dziwne rzeczy czowiek zapamituje ze swego ycia. Kto pamita szczliwe chwile, kto inny pamita - bardzo ywo, jak sdz - strach. Dziwne jednak, e bl i zgryzot trudno jest przywoa z pamici. Nie chodzi mi o to, e ich nie pamitam - bo pamitam, ale ich nie czuj. Jeli o nie chodzi, to zatrzymaam si na pierwszym etapie. Mwi: - Agatha bya strasznie nieszczliwa. Agath bola zb. - I nie czuj owej zgryzoty ani owego blu zba. Z drugiej strony, pewnego dnia nieoczekiwana wo drzew lipy przywraca przeszo i nagle przypominam sobie dzie spdzony w pobliu drzew lipy, przyjemno, z jak padam na ziemi, zapach rozgrzanej trawy i nage doznanie cudownoci lata; cedr w pobliu i rzeka dalej... Uczucie bycia w zgodzie z yciem. W tej chwili to powraca. Nie tylko zapamitana rzecz, lecz take samo uczucie. ywo pamitam pole jaskrw. Nie miaam jeszcze piciu lat, bo poszam tam z Niani. Byo to w czasie naszego pobytu w Ealing, u Ciocibabci. Szymy na wzgrze, koo kocioa witego Stefana. Dokoa cigny si same pola. Na takie usane jaskrami chodziymy to wiem - cakiem czsto. Nie przypominam sobie, czy to wspomnienie pochodzi z pierwszego spaceru, czy z pniejszych wypraw, ale pikno

tego miejsca pamitam i czuj. Wydaje mi si, e od tego czasu nigdy ju nie widziaam pola jaskrw. Widywaam nieliczne jaskry na polu, i tyle. Wielki an peen zocistych jaskrw wczesn wiosn to co naprawd wspaniaego. Ogldaam je wtedy i mam je przed oczami teraz. Czym si czowiek rozkoszuje najbardziej w yciu? Powiedziaabym, e rni ludzie rozkoszuj si rnymi rzeczami. Co do mnie, gdy tak wspominam i rozmylam, to zawsze chyba si rozkoszowaam spokojnymi chwilami codziennego ycia. S to te chwile, kiedy na pewno byam najszczliwsza. Ozdabianie niebieskimi kokardami siwej gowy Niani, zabawa z Tonym, robienie przedziaka grzebieniem na jego szerokim grzbiecie, galopady na koniach, ktre wydaway mi si prawdziwe, przez rzek pync w mojej wyobrani w ogrodzie. Bieganie z koem przez stacje Linii Rurowej. Wesoe zabawy z mam. Pniej czyta mi Dickensa, coraz bardziej senna, okulary na wp zsuwaj jej si z nosa, gowa opada na piersi, a ja mwi zaniepokojonym gosem: Mamo, zaniesz! - Na co ona odpowiada z wielk godnoci: - Nic podobnego, kochanie. Wcale nie jestem pica! - I kilka minut pniej ju pi. Pamitam, jak miesznie wygldaa z tymi okularami, ktre spaday jej z nosa, i czuj, jak bardzo j w tym momencie kochaam. To dziwne, ale tylko wtedy, gdy widzisz, e ludzie wygldaj zabawnie, zdajesz sobie spraw, jak bardzo ich kochasz! Mona kogo podziwia, bo jest przystojny, zabawny czy czarujcy, lecz ta baka pka natychmiast, gdy si pojawi cho cie miesznoci. Ze swej strony powiedziaabym kadej dziewczynie, ktra wanie ma wyj za m: - Wyobra sobie, e on jest okropnie zakatarzony, nos ma zapchany, a kiedy mwi, sycha tylko dwiki b lub d, kicha, oczy mu zawi. Co do niego bdziesz czu? - To dobry test, naprawd. Do ma powinno si czu moim zdaniem mio, ktra jest czuoci, ktra zawiera uczucie, ktra radzi sobie z atwoci z katarami i drobnymi manieryzmami. Namitno uwaa si za rzecz naturaln. Maestwo jednak znaczy wicej ni kochankowie - wyznaj raczej starowiecki pogld, e niezbdny jest szacunek. Szacunek, ktrego nie naley myli z podziwem. Podziwianie mczyzny przez cay okres maeskiego poycia byoby, jak myl, nader nudne. Mona by si nabawi psychicznego skrtu szyi. Szacunek to rzecz, o ktrej nie musisz myle i wiesz, e j masz. Jak to powiedziaa pewna stara Irlandka o swoim mu: - On jest moj prawdziw gow. - Wanie tego potrzebuje kobieta. Musi czu, e maonek jest czowiekiem prawym, e moe na nim polega i ceni sobie jego zdanie, e w razie koniecznoci jemu mona pozostawi podjcie trudnej decyzji. Niezwyk rzecz jest takie spojrzenie wstecz na ycie, na wszystkie te rnorodne zdarzenia i sceny - takie mnstwo drobnych szczegw. A co si waciwie liczy spord nich? Co si kryje za wyborem, ktrego dokonuje umys? Co skania nas do wybrania tego, co zapamitujemy? To tak jakby si poszo na strych, zanurzyo rce w wielkiej skrzyni penej rupieci i powiedziao: - Wezm to i to, i tamto. Spytajcie trzy lub cztery rne osoby, co pamitaj, na przykad, z podry za granic, a zaskoczy was rnorodno odpowiedzi. Pamitam pewnego pitnastoletniego chopca, syna naszych przyjaci, ktrego zabrano do Parya podczas wiosennych ferii. Po powrocie do Anglii ktry z nie najmdrzejszych przyjaci rodziny zagadn go z typow jowialnoci stosowan wobec modziey: - No i c, mj chopcze, co zrobio na tobie najwiksze wraenie w Paryu? Co z niego zapamitae? - Chopiec odpowiedzia bez namysu: - Kominy. S tam zupenie inne kominy ni w domach angielskich. Z jego punktu widzenia odpowied bya jak najbardziej sensowna. Kilka lat pniej rozpocz studia artystyczne. Dlatego te w wizualny detal zrobi na nim naprawd wraenie jako co, co odrnia Pary od Londynu. I jeszcze inne wspomnienie. To byo wtedy, gdy mojego brata odesano ze wschodniej Afryki na rekonwalescencj do kraju. Monty przywiz ze sob sucego, tubylca, ktry nazywa si Shebani. Palc si do zademonstrowania temu prostemu Afrykaninowi wspaniaoci Londynu, wynaj samochd i wraz ze sucym jedzi po caym miecie. Pokaza Shebaniemu Opactwo Westminsterskie, Paac Buckingham, Parlament,

Ratusz w londyskim City, Hyde Park i tak dalej. Na koniec, gdy wrcili do domu, zapyta: - Jak ci si podoba Londyn? - Shebani unis oczy w gr i odpar: - Jest cudowny, bwana, to cudowne miejsce. Nigdy nie przypuszczaem, e zobacz co takiego. - Brat pokiwa gow z zadowoleniem. - A co zrobio na tobie najwiksze wraenie? - spyta. Sucy odpar bez chwili namysu: - Och, bwana, sklepy pene misa. Takie wspaniae sklepy. Wisz tam wielkie pocie misa i nikt ich nie kradnie, nikt nie pdzi tam, nie przepycha si i go nie porywa. Nie, ludzie spokojnie obok niego przechodz. Jaki bogaty, jaki wielki musi by kraj, jeli cae to misiwo moe sobie wisie w sklepach otwartych na ulice. Tak, doprawdy Anglia jest cudowna. Londyn to cudowne miasto. Punkt widzenia. Punkt widzenia dziecka. Wszyscy go kiedy znalimy, ale oddalilimy si od niego tak bardzo, e trudno nam znowu do niego powrci. Pamitam, e przygldaam si swojemu wnukowi, kiedy mia, jak sdz, mniej wicej dwa i p roku. Mathew nie wiedzia, e tam jestem. Obserwowaam go ze szczytu schodw. Schodzi ostronie na d. Byo to nowe dokonanie, czu si wic dumny i zarazem troch przeraony. Mrucza pod nosem do siebie: - Mathew schodzi po schodach. To Mathew. Mathew schodzi po schodach. To Mathew schodzi po schodach. Zastanawiam si, czy my wszyscy zaczynamy ycie mylc o sobie - gdy ju wchodzi w gr mylenie o sobie - jako o kim innym, odrbnym od osoby postrzegajcej. Czy i ja powiedziaam sobie kiedy: - To Agatha przepasana wizytow szarf schodzi do jadalni? - Tak jakby ciao, w ktrym znajduje si nasza dusza, byo z pocztku nam obce. To jaka istota - znamy jej imi, mamy z ni kontakt, ale nie w peni si z ni utosamiamy. Jestemy Agatha idc na spacer, Mathew schodzcym po schodach. Widzimy siebie raczej, ni czujemy. A potem pewnego dnia wkraczamy w nastpny etap ycia. Nagle to ju nie Mathew schodzi po schodach. Nagle to ja schodz po schodach. Osignicie tego ja to pierwszy krok na drodze do podmiotowoci. CZ DRUGA CHOPCY I DZIEWCZYNKI, CHODCIE BAWI SI... I Dopki si nie popatrzy wstecz, na wasn przeszo, czowiek nie uwiadamia sobie, jaki niezwyky pogld na wiat ma dziecko. Jego kt widzenia jest cakowicie inny ni u dorosych, wszystko ma te odmienne proporcje. Dzieci potrafi trafnie ocenia to, co si dzieje wok nich, i cakiem dobrze osdza charakter i ludzi. Lecz chyba zupenie nie przychodzi im na myl pytanie: jak? i dlaczego? Miaam pewno okoo piciu lat, gdy ojciec zacz odczuwa kopoty finansowe. By synem bogatego czowieka i uwaa za rzecz oczywist, e ma zapewniony stay dochd. Mj dziadek ustanowi skomplikowany system powiernictw, ktry mia wej w ycie po jego mierci. Wyznaczy czterech mandatariuszy. Jeden z nich by bardzo stary i jak mi si wydaje, wycofa si ju z aktywnego udziau w interesach, drugi niebawem znalaz si w domu wariatw, a pozostali dwaj, bdcy w tym samym wieku co dziadek, wkrtce poumierali. W jednym przypadku obowizki przej syn zmarego. Czy chodzio tylko o nieudolno, czy te podczas zastpstwa udao si komu dokona zmian na wasn korzy, tego nie wiem. W kadym razie sytuacja wci ulegaa pogorszeniu. Ojciec zdezorientowany i przygnbiony, nie mia pojcia, co z tym pocz, poniewa sam nie by czowiekiem interesu. Pisa do drogiego Takiego a Takiego oraz drogiego Kogo Innego, oni mu odpisywali, pocieszajc go albo zwalajc win na sytuacj rynkow, dewaluacj i inne rzeczy. Mniej wicej w tym okresie otrzyma spadek po starej ciotce, co jak przypuszczam, pomogo mu przetrwa rok czy dwa, gdy nalene sumy, ktre powinien otrzyma, nigdy chyba nie nadchodziy. W tym te mniej wicej czasie przestao mu dopisywa zdrowie. Parokrotnie dozna czego w rodzaju ataku serca - tym niezbyt precyzyjnym terminem okrelano niemal wszystko. Kopoty finansowe musiay, moim zdaniem, odbi si na jego kondycji zdrowotnej.

Natychmiastowym remedium stao si, a przynajmniej tak to wygldao, oszczdzanie. W tamtych czasach oglnie uznawanym sposobem oszczdzania byo okresowe zamieszkanie za granic. Nie chodzio, jak to bywa dzisiaj, o podatek dochodowy, bo ten, o ile dobrze si orientuj, wynosi tylko szylinga od funta, lecz o znacznie nisze koszty utrzymania za granic. Wynajmowano wic korzystnie dom wraz ze sub i caym wyposaeniem i jechano na poudnie Francji, gdzie stawano w stosunkowo niedrogim hotelu. Do takich przenosin doszo, jak pamitam, gdy miaam sze lat. Ashfield odpowiednio wynajto - chyba Amerykanom, ktrzy zapacili due pienidze za wynajem - i caa rodzina przygotowywaa si do podry. Jechalimy do Pau na poudniu Francji. Byam oczywicie niezwykle podekscytowana t perspektyw. Jechalimy tam, gdzie zgodnie z tym, co mwia mi matka - wida gry. Zarzuciam j pytaniami. - Czy s bardzo, ale to bardzo wysokie? Wysze od wiey kocioa Panny Marii? - dopytywaam si z wielkim zainteresowaniem. Bya to najwysza rzecz, jak znaam. Tak, gry s od niej o wiele, wiele wysze. Sigaj wysokoci kilkuset stp, kilku tysicy stp. Wyszam wraz z Tonym do ogrodu i ujc ogromn pajd suchego chleba, ktr daa mi w kuchni Jane, zabraam si do przemylenia tego, co usyszaam, i prbowaam sobie gry wyobrazi. Odchyliam do tyu gow, uniosam oczy ku niebu. Takie wanie bd - pn si w gr, wysoko, jeszcze wyej i wyej, a znikn w obokach. Myl o nich napawaa mnie nabon czci. Mama kochaa gry. Nigdy nie przepadaa za morzem, jak nam mwia. Gry bd jedn z najwikszych rzeczy w moim yciu, tego byam pewna. Smutn stron wyjazdu za granic stanowio rozstanie z Tonym. Tonyego oczywicie nie wynajmowalimy razem z domem, mia zosta zabrany przez nasz dawn pokojwk, Froudie. Wysza za m za stolarza, mieszkaa niedaleko i bya gotowa wzi psa do siebie. Obcaowaam go caego, a on w odpowiedzi liza mnie zapamitale po twarzy, szyi, ramionach i rkach. Z perspektywy czasu trzeba przyzna, e warunki podrowania za granic byy wtedy nadzwyczajne. Nie potrzebowano naturalnie adnych paszportw, nie wypeniano adnych kwestionariuszy. Kupowano bilety, dokonywano rezerwacji miejsc w wagonie sypialnym i to byo wszystko, co naleao zrobi. Po prostu atwizna. Co innego Pakowanie! (Tylko dua litera moe wyjani, co to oznaczao.) Nie wiem, z czego skaday si bagae reszty rodziny, ale pamitam niele, co ze sob zabieraa moja matka. A wic trzeba zacz od trzech kufrw o wypukych wiekach. Najwikszy mia mniej wicej sto dwadziecia centymetrw wysokoci i w rodku dwie szuflady. Prcz tego puda na kapelusze, due, kwadratowe skrzane puzdra, trzy amerykaskie kufry, widywane wwczas czsto na korytarzach hotelowych, te przepaciste i, jak sobie mog wyobrazi, okropnie cikie. Przynajmniej na tydzie przed wyjazdem mam w jej pokoju otaczay kufry. Wedug obowizujcych wwczas standardw nie zaliczalimy si do bogaczy, nasza matka nie miaa wic panny sucej i pakowaniem zajmowaa si sama. Wstpem do niego byo co, co nazywao si sortowaniem. Otwierano szafy i komody, i mama przeprowadzaa selekcj wrd takich przedmiotw, jak sztuczne kwiaty i liczne drobiazgi, zwane przez ni oglnie moimi wstkami i moj biuteri. Na wybranie tych wszystkich rzeczy naleao powici wiele godzin, zanim zapakowano je do szuflad w rnych kufrach. Biuteria nie skadaa si, jak to dzisiaj bywa, z kilku sztuk prawdziwej biuterii i mnstwa sztucznej biuterii. Na imitacje patrzono krzywym okiem jako na co w zym gucie, z wyjtkiem nielicznych broszek ze starego strasu. Cenna biuteria mamy skadaa si z mojej diamentowej zapinki, mojego diamentowego pksiyca i mojego zarczynowego piercionka z brylantem. Reszt jej ozdb stanowia biuteria prawdziwa, lecz stosunkowo niedroga. Cieszya si mimo wszystko ywym zainteresowaniem wszystkich. Zalicza si do niej mj indyjski naszyjnik, mj florentyski komplet, mj wenecki naszyjnik, moja kamea i tak dalej. Ponadto sze broszek, ktrymi obie, ja i siostra, interesowaymy si osobicie. Ryby, pi rybek z diamentw, jemioa, z raucikw i drobnych pereek,

mj fioek parmeski, broszka z emalii w formie fioka parmeskiego, moja dzika ryczka, rwnie broszka w formie kwiatu, rowa ra z emalii w wiecu z diamentowych listkw, i mj osioek, broszka najbardziej z nich ulubiona, barokowa pera na raucikach w ksztacie olej gowy. Wszystkie ju rozdysponowano w przyszym spadku po mamie. Madge miaa dosta broszk z fiokiem parmeskim (jej ulubiony kwiat), brylantowy pksiyc i osa. Ja ryczk, brylantow zapink i jemio. Tym przyszym dziedziczeniem rozkoszowano si w mojej rodzinie. Nie wywoywao ono uczucia smutku zwizanego ze mierci, lecz tylko naleyte uznanie przyszych korzyci. Cay dom peen by olejnych obrazw, ktre kupi ojciec. Panowaa wwczas moda na zawieszanie caych cian obrazami. Jeden przeznaczono dla mnie - duy pejza morski, z umiechnit mod kobiet owic w sie chopca. Kiedy byam dzieckiem, w moich oczach reprezentowa idea pikna i a przykro mi si przyzna, jak nisko go ceniam, gdy nadszed czas wybrania obrazw na sprzeda. Nie zachowaam adnego z nich, nawet ze wzgldw sentymentalnych. Zmuszona jestem stwierdzi, e ojciec mia zdecydowanie zy gust, jeli chodzi o malarstwo. Za to kady kupiony przez niego mebel to by prawdziwy klejnot. Zdradza wyran sabo do antykw. Przyjemnie jest mie takie meble i mc mieszka wrd biurek Sheratona i krzese Chippendalea, kupowanych czsto za niezbyt wygrowan cen, bo panowaa wtedy moda na bambus. Przedstawiay na tyle du warto, e po mierci ojca mama sprzedawaa najlepsze okazy i dziki temu moga odpdza widmo godu. Ojciec, mama i babka namitnie zbierali porcelan. Kiedy pniej babcia przeniosa si do nas, zabraa ze sob swoj kolekcj porcelany saskiej i Capo di Monte, ktra staa potem w niezliczonych szafkach w Ashfield. Waciwie musiano zbudowa nowe szafy cienne, eby ca porcelan w nich ulokowa. Bez wtpienia bylimy rodzin kolekcjonerw i ja odziedziczyam te skonnoci. Jedyna smutna strona to to, e jeli odziedziczysz dobre zbiory porcelany i mebli, nie masz powodu, eby przystpi do tworzenia wasnej kolekcji. Niemniej pasja kolekcjonerska musi zosta zaspokojona, tote ja zgromadziam cakiem przyzwoity zbir mebelkw z papier-mch i drobnych przedmiotw, ktre nie figuroway w kolekcji moich rodzicw. Kiedy nadszed dzie wyjazdu, byam tak podekscytowana, e czuam si chora i zupenie si nie odzywaam. Trac niemal zdolno mowy, gdy si czym naprawd przejmuj. Jako pierwsze wyrane wspomnienie z tej podry za granic pozostao mi w pamici wejcie na statek w Folkestone. Mama i Madge niezwykle powanie traktoway przepraw przez kana La Manche. Nie naleay do dobrych eglarek, uday si wic natychmiast do salonu dla pa, eby si pooy i zamkn oczy, w nadziei, e uda im si przeby dzielce je od Francji wody bez najgorszych przej. Wbrew swojemu dowiadczeniu z maymi odziami ja byam pewna, e jestem dobr eglark. Ojciec utwierdza mnie w tym przekonaniu, pozostaam zatem z nim na pokadzie. Przeprawa odbya si nader gadko, jak sobie przypominam, co jednak przypisywaam nie tyle morzu, ile wasnej wytrzymaoci na koysanie. Po przybyciu do Boulogne z wielk radoci przyjam sowa ojca: - Agatha jest wietn eglark. Spanie w pocigu to byo nastpne ekscytujce wydarzenie. Ulokowano mnie w jednym przedziale z mam i wsadzono na grne ko. Moja matka zawsze lubia wiee powietrze, tote ogrzewanie wagonw sypialnych za pomoc pary stanowio dla niej prawdziw udrk. Przez ca noc, jak mi si wydawao, gdy si budziam, widziaam, e wystawia gow z wagonu przez opuszczon szyb i apczywie wciga hausty nocnego powietrza. Do Pau przyjechalimy nazajutrz wczesnym rankiem. Omnibus z Hotel Beausejour czeka, zaadowalimy si wic do niego - nasze bagae w liczbie osiemnastu sztuk podroway oddzielnie - i wkrtce potem stanlimy pod hotelem. Przed nim by wielki taras z widokiem na Pireneje. - Tam! - powiedzia ojciec. - Widzisz? To s Pireneje. Onieone gry. Spojrzaam tam. I przeyam najwiksze rozczarowanie w yciu,

rozczarowanie, ktrego nigdy nie zapomniaam. Gdzie s te oszaamiajce gry, co pn si wysoko, wysoko, ku niebu, ponad moj gow - co niepojtego i niewyobraalnego? Zamiast tego zobaczyam w pewnej odlegoci na horyzoncie co, co wygldao jak rzd zbw i wystawao mniej wicej na cal lub dwa ponad rwnin. Tamto? To maj by gry? Nic nie powiedziaam, ale do dzi czuj to okropne rozczarowanie. II W Pau spdzilimy chyba p roku. Dla mnie to byo zupenie nowe ycie. Rodzice i Madge wpadli wkrtce w wir ycia towarzyskiego. Ojciec mia tam kilku amerykaskich przyjaci, porobi te wiele znajomoci w hotelu, przywielimy ponadto listy polecajce do osb mieszkajcych w rnych hotelach i pensjonatach. Matka zaangaowaa do opieki nade mn guwernantk z freblwki Angielk, ktra mieszkaa przez cae ycie w Pau i mwia po francusku rwnie swobodnie jak po angielsku, jeli nie lepiej. Miaam si od niej uczy francuskiego. Plan ten jednake nie da oczekiwanych efektw. Panna Markham kadego ranka wstpowaa do nas i zabieraa mnie na spacer. Podczas przechadzki zwracaa moj uwag na rozmaite rzeczy i podawaa ich francusk nazw. - Un chien, une maison, un gandarme, le boulanger. - Powtarzaam za ni posusznie francuskie sowa, ale kiedy chciaam o co spyta, robiam to naturalnie po angielsku i panna Markham odpowiadaa mi rwnie po angielsku. Jak sobie przypominam, do mnie nudziy owe nie koczce si spacery w towarzystwie panny Markham, ktra bya przyjemna, mia, sumienna i nudna. Mama dosza wkrtce do wniosku, e z pann Markham nigdy si nie naucz francuskiego, i wobec tego musz mie regularne lekcje z Francuzk, ktra by przychodzia codziennie po poudniu. Nowym nabytkiem okazaa si mademoiselle Mauhourat, dua, dorodna, ubrana w mnstwo narzutek w kolorze brzowym. W owych czasach wszystkie pokoje byy przeadowane - zbyt wiele stao w nich mebli, za duo ozdb i tego rodzaju przedmiotw. Mademoiselle Mauhourat miotaa si po pokoju, gwatownie gestykulowaa, wyrzucaa w gr ramiona, machaa domi i okciami, i zawsze, prdzej czy pniej, strcaa ze stolika i rozbijaa jak ozdbk. Stao si to tematem do artw w naszej rodzinie. Ojciec mwi: - Ona mi przypomina tego twojego ptaszka, Agatho. Dafne. Nastroszona, niezgrabna i przewracajca wci swoje naczyka z ziarnem. Mademoiselle Mauhourat odznaczaa si wielk wylewnoci, co mnie zawsze wprawia w oniemielenie. Coraz wiksze trudnoci miaam z reagowaniem na jej gruchanie: - Oh, la ch?re mignonne! Quelle est gentille, cette petite! Oh, la chere mignonne! Nous allons prendre des leons tr?s amusantes, nest ce pas? - Odnosiam si do niej uprzejmie, lecz chodno. Po czym gromiona wzrokiem matki bkaam niezbyt przekonujco: - Oui, merci - co niemal wyczerpywao mj wczesny zasb francuskich sw. Lekcje francuskiego przebiegay w miej atmosferze. Byam posuszna jak zwykle, ale najwyraniej rwnie niezbyt pojtna. Mam, ktra lubia szybkie osiganie rezultatu, rozczarowyway moje niewielkie postpy. - Ona nie robi takich postpw, jak powinna, Fred - ualaa si mojemu ojcu. Ojciec, zawsze uprzejmy, odpar: - Och, daj jej troch czasu, Claro, daj jej czas. Ta kobieta jest tu dopiero od dziesiciu dni. Mama jednak nie dawaa nikomu czasu. Punkt kulminacyjny nastpi, gdy zapadam na jak lekk dziecic chorob. Zaczo si chyba wszystko od grypy, potem dostaam nieytu. Byam rozgorczkowana, niedysponowana i na tym etapie rekonwalescencji, wci z podwyszon temperatur, nie mogam wprost znie widoku mademoiselle Mauhourat. - Prosz - bagaam, nie kacie mi mie lekcji dzisiaj po poudniu. Ja nie chc. Matka, gdy rzeczywicie byo to potrzebne, okazywaa askawo. Zgodzia si. Mademoiselle Mauhourat, wraz ze swoimi narzutkami, zjawia si o waciwej porze. Mama jej wyjania, e mam temperatur, zostan w domu, moe wic lepiej zrezygnowa dzisiaj z

lekcji. Mademoiselle Mauhourat natychmiast rzucia si ku mnie, trzepoczc, wymachujc okciami, powiewajc narzutkami, dyszc mi na kark: - Oh, la pauvre mignonne, la pauvre petite mignonne. - Bdzie mi czyta na gos, oznajmia. Bdzie opowiada mi historyjki. Bdzie zabawia la pauvre petite. Posaam matce spojrzenie pene rozpaczy. Nie zniosabym czego takiego. Nie znios ju tego duej! Mademoiselle Mauhourat mwia nadal tym swoim wysokim, piskliwym gosem - a takich gosw wanie nie cierpiaam. Moje oczy bagay: - Zabierz j std. Prosz, zabierz j std. - Mama pocigna w stron drzwi mademoiselle Mauhourat. - Myl, e Agatha powinna mie dzisiaj po poudniu zupeny spokj rzeka. Wyprowadzia mademoiselle Mauhourat, potem wrcia i potrzsajc gow powiedziaa do mnie z nagan w gosie: - Wszystko dobrze, ale nie wolno ci robi takich okropnych min. - Min? - zdziwiam si. - Tak. To krzywienie si i spogldanie na mnie. Mademoiselle Mauhourat doskonale widziaa, e chcesz, by sobie posza. To mnie zaniepokoio, bo nie zamierzaam by nieuprzejma. - Ale, mamo, miny, ktre robiam, nie byy francuskie, tylko angielskie - tumaczyam. Matka, bardzo ubawiona, wyjania, e miny s pewnego rodzaju midzynarodowym jzykiem zrozumiaym dla ludzi wszystkich krajw. Niemniej oznajmia ojcu, e mademoiselle Mauhourat nie osiga zbytnich sukcesw i e poszuka innej nauczycielki. Ojciec uzna za pomylne, e nie stracimy ju tak wielu porcelanowych ozdb. I doda: - Gdybym by na miejscu Agathy, te uwaabym t kobiet za nieznon. Uwolniona od opieki panny Markham i mademoiselle Mauhourat, zaczam si dobrze bawi. W tym samym hotelu mieszkaa pani Selwyn, wdowa po biskupie Selwynie albo jego synowa, z dwiema crkami, Dorothy i Mary. Dorothy (Dar) bya ode mnie starsza o rok, Mary o rok modsza. Wkrtce staymy si nierozczne. Byam dobrym, grzecznym i posusznym dzieckiem, w towarzystwie jednak innych dzieci rwaam si do rnych psot. Nasza trjka uprzykrzaa szczeglnie ycie nieszczsnym kelnerom przy table dhte. Ktrego wieczoru zamieniymy sl na cukier we wszystkich solniczkach. Innego dnia wyciymy winki ze skrki od pomaraczy i pooyymy kademu na talerzu przed samym dzwonkiem na kolacj. Ci francuscy kelnerzy byli pewno najmilszymi ludmi, jakich spotkaam w yciu. A szczeglnie Victor, nasz kelner, mczyzna niewysoki, przysadzisty, o dugim nosie. Moim zdaniem, pachnia okropnie (pierwsze moje zetknicie z czosnkiem). Nie mia nam chyba za ze tych patanych mu psikusw i stara si by jak najmilszy dla naszej trjki. Wycina nam na przykad z rzodkiewek przeliczne myszki. I jeli nie wpadymy w powane tarapaty z powodu tego, co wyprawiaymy, to tylko dlatego, e lojalny Victor nigdy si nie poskary ani kierownictwu, ani naszym rodzicom. Przyja z Dar i Mary znaczya dla mnie wicej ni wczeniejsze przyjanie. Pewno osignam ju wiek, gdy zbiorowe przedsiwzicia byy o wiele ciekawsze od dziaalnoci na wasn rk. Pataymy razem wiele figli j wietnie si bawiymy przez zimowe miesice. Oczywicie czsto wpadaymy w kopoty z powodu naszych wybrykw, lecz tylko raz jeden czuymy si wicie oburzone z racji otrzymanej nagany. Moja matka i pani Selwyn spokojnie sobie rozmawiay, gdy przysza do nich pokojwka z wiadomoci: - Belgijska dama, ktra mieszka w drugim skrzydle hotelu, przesya pozdrowienia i pyta, czy pani Selwyn i pani Miller wiedz, e ich dzieci spaceruj po parapecie czwartego pitra? Mona sobie wyobrazi, co czuy obie matki, kiedy wyszy na podwrko, spojrzay w gr i ujrzay trzy wesoe figurki balansujce na parapecie o szerokoci mniej wicej trzydziestu centymetrw i kroczce po nim gsiego. Nie przyszo nam w ogle do gowy, e moe to by zwizane z jakim niebezpieczestwem. Dokuczaymy troch za bardzo jednej z pokojwek. Tej udao si nas zwabi do schowka na szczotki, zanikn za nami drzwi i z triumfem przekrci klucz w

zamku. Wielkie byo nasze oburzenie. Co mamy pocz? Schowek mia mae okienko. Dar wyjrzawszy przez nie orzeka, e mogybymy si przez okienko przecisn i po parapecie dotrze za rg, a tam wej przez jedno z okien do rodka. Bez namysu zabraymy si do realizacji tego planu. Dar przecisna si jako pierwsza, po niej ja, a na kocu Mary. Ku swojej radoci stwierdziymy, e przejcie po parapecie to nic trudnego. Nie wiem, czy patrzyymy na d z czwartego pitra, lecz przypuszczam, e gdyby nawet tak, to nie miaybymy zawrotu gowy ani pewno nie spadybymy na ziemi. Zawsze mnie przeraa sposb, w jaki dzieci potrafi sta na skraju stromego urwiska, patrze w d, z palcami ng wysunitymi poza krawd, i nie odczuwa zawrotu gowy czy innych dolegliwoci dorosych. Nie musiaymy wtedy i daleko. Pierwsze trzy okna, jak sobie przypominam, byy zamknite, ale nastpne, jednej z oglnodostpnych azienek, otwarte. Weszymy do rodka przez to okno i tam zaskoczono nas poleceniem: - Zejdcie natychmiast na d do saloniku pani Selwyn. - Obie matki pony wielkim gniewem. Nie domylaymy si, dlaczego. Zostaymy wszystkie trzy wygnane do ek na reszt dnia. Naszych wyjanie po prostu nie przyjmowano do wiadomoci. Mimo e bya to wita prawda. - Przecie nigdy nam nie mwiono - powtarzaymy po kolei - nigdy nam nie mwiono, e nie mamy chodzi po parapecie. Udaymy si do ka z mocnym poczuciem niesprawiedliwoci. Mama wci rozwaaa kwesti mojej edukacji. Ona i Madge szyy sobie stroje u jednej z krawcowych w miecie i tam pewnego dnia matka zwrcia uwag na podrczn, mod dziewczyn, do ktrej obowizkw naleao wkadanie i zdejmowanie sukni w czasie przymiarek i podawanie szpilek gwnej krojczyni. Ta bya zoliw niewiast w rednim wieku i matka widzc, z jak cierpliwoci i pogod ducha znosi wszystkie jej humory moda pomocnica, postanowia si czego wicej o niej dowiedzie. Obserwowaa dziewczyn podczas drugiej i trzeciej przymiarki i na koniec j zatrzymaa, eby z ni porozmawia. Nazywaa si Marie Sije i miaa dwadziecia dwa lata. Jej ojciec by wacicielem niewielkiej kawiarenki, starsza siostra te pracowaa w firmie krawieckiej, ponadto miaa jeszcze dwch braci i ma siostrzyczk. Mama zaskoczya j pytajc lekkim tonem, czy nie pojechaaby do Anglii. Marie bya zdumiona i zachwycona. - Musz oczywicie porozmawia o tym z twoj matk - powiedziaa mama. - Moe nie chcie, eby crka wyjechaa tak daleko. Umwiy si na okrelony dzie, mama odwiedzia madame Sije i obgaday ca spraw. Dopiero wtedy przedstawia swj pomys mojemu ojcu. - Ale, Claro - protestowa - ta dziewczyna nie jest guwernantk ani niczym takim. Mama odpara, e jej zdaniem Marie jest tak osob, jakiej potrzebuj. - Nie zna w ogle angielskiego, ani jednego sowa. Agatha bdzie musiaa nauczy si francuskiego. To naprawd mia dziewczyna o pogodnym usposobieniu. Jej rodzina cieszy si oglnym szacunkiem. Dziewczyna jest zachwycona wyjazdem do Anglii, no i bdzie moga nam duo rzeczy uszy i pocerowa. - Jeste tego pewna, Claro? - spyta z powtpiewaniem mj ojciec. Matka bya zawsze pewna. - To doskonae rozwizanie - twierdzia. I jak czsto bywao z najbardziej dziwacznymi pomysami mojej matki, okazao si to prawd. Jeli zamkn oczy, widz kochan Marie, tak jak widziaam j wwczas. Okrga, rumiana twarz, zadarty nosek, ciemne wosy upite w kok. Pierwszego ranka wesza przeraona, jak mi si potem przyznaa, do mojej sypialni, z mozolnie wyuczon przemow po angielsku na powitanie: - Dze dobry, panenko. Mam nadziej, e czuje si panenka dobrze. - Na nieszczcie z powodu jej akcentu nie zrozumiaam ani sowa. Patrzyam na ni podejrzliwie. Tego pierwszego dnia przypominaymy par psw, ktre dopiero co ze sob poznano. Mao mwiymy i taksowaymy si wzrokiem. Marie szczotkowaa mi wosy - jasnoblond anglezy - i prawie ich nie dotykaa, bo tak si baa, eby mnie nie bolao. Chciaam jej wytumaczy, e musi to robi mocniej, ale oczywicie nie mogam, poniewa nie znaam

odpowiednich sw. Jak to si stao, e nim upyn tydzie, Marie i ja mogymy ze sob konwersowa, nie mam pojcia. Posugiwaymy si francuskim. Jedno swko, potem drugie i potrafiam si dogada. Co wicej, pod koniec tygodnia ju si zaprzyjaniymy. Spacery z Marie byy zabawne. Wszystko, co z ni robiam, wydawao mi si zabawne. Tak si zacza nasza szczliwa wsppraca. Wczesnym latem zrobio si w Pau gorco, wyjechalimy wic na tydzie do Argeles, drugi spdzilimy w Lourdes, a potem przenielimy si do Cauterets w Pirenejach, licznej miejscowoci, u stp gr. (Pozbyam si tam uczucia rozczarowania nimi, mimo e nie miao si tam naprawd dobrego widoku, wbrew temu, e Cauterets pooone byo o wiele lepiej.) Co rano szlimy grsk ciek do zdroju, gdzie wszyscy wypijalimy szklank obrzydliwej wody mineralnej. Poprawialimy sobie w ten sposb stan naszego zdrowia, a nastpnie kupowalimy lask sucre dorge. Mama lubia najbardziej te z anykiem, ktrego ja nie znosiam. Na zygzakowatych drkach koo hotelu odkryam wkrtce wspania zabaw. Polegaa na zjedaniu na pupie w d midzy sosnami. Marie tego nie aprobowaa, ale musz z przykroci wyzna, e od pocztku nigdy nie udao jej si narzuci mi swego autorytetu. Byymy przyjacikami i towarzyszkami zabaw, lecz nigdy nie przyszo mi do gowy, eby robi to, co mi kae. Autorytet to rzecz szczeglna. Moja matka miaa go w penej mierze. Rzadko bywaa w zym humorze, nigdy prawie nie podnosia gosu, ale wystarczyo, e cichym gosem wypowiedziaa jakie yczenie i natychmiast je speniano. Zawsze si dziwia, e inni nie s obdarzeni t umiejtnoci. Kiedy, gdy mieszkaa u mnie, po moim pierwszym zampjciu i urodzeniu dziecka, aliam si, e irytuj mnie chopcy z ssiedniego domu, bo wci przea przez ywopot do mojego ogrdka i nie reaguj, kiedy ka im si wynie. - To bardzo dziwne - zauwaya moja matka. - Dlaczego im po prostu nie powiesz, eby sobie poszli? - Sprbuj sama - powiedziaam. W tym momencie pojawili si dwaj chopcy i ju chcieli wygosi zwyk formuk: - Jej, phi, ani nam si ni! - I zacz rzuca wir na traw. Jeden zabra si do bombardowania drzewa kamykami, pokrzykujc i sapic z przejciem. Mama odwrcia si w ich stron. - Ronaldzie - rzeka. - Tak si nazywasz? Ronald przyzna, e tak mu na imi. - Nie baw si tak blisko, prosz. Nie lubi, eby mi przeszkadzano dodaa. - Idcie sobie gdzie dalej. Ronald popatrzy na ni, gwizdn na swego brata i natychmiast si wynieli. - Widzisz, kochanie. To cakiem proste - powiedziaa mama do mnie. Dla niej na pewno. Wierz, e potrafiaby bez trudu da sobie rad z caym oddziaem nieletnich przestpcw. W naszym hotelu w Cauterets bya starsza ode mnie dziewczynka, Sybil Patterson, ktrej matka przyjania si z rodzin Selwynw. Stanowia obiekt mojego uwielbienia. Uwaaam j za pikno, a najbardziej podziwiaam jej figur. Biust by wwczas bardzo modny. Prawie kada kobieta moga si nim chlubi. Moja babka i babka cioteczna miay tak ogromnie piersi, e siostrzany caus na powitanie nie mg doj do skutku bez uprzedniej kolizji ich wydatnych biustw. Wprawdzie u dorosych biust uwaaam za rzecz normaln, niemniej w przypadku Sybil budzi we mnie wielk zazdro. Sybil miaa czternacie lat. Jak dugo ja bd musiaa jeszcze czeka na co tak wspaniaego? Osiem lat? Cae osiem lat chudoci? Tskniam do tego znaku kobiecej dojrzaoci. C, trzeba jedynie zdoby si na cierpliwo. Musz by cierpliwa. Za osiem lat, a moe za siedem, jeli dopisze mi szczcie, dwie due okrgoci uformuj si w sposb zgoa cudowny na moim chudym ciele. Musz tylko poczeka. Selwynowie nie zostali w Cauterets tak dugo jak my. Po ich wyjedzie miaam do wyboru dwie inne przyjaciki: ma Amerykank, Marguerite Prestley, i Angielk, Margaret Home. Moi rodzice zaprzyjanili si ju z rodzicami Margaret i yczyli sobie naturalnie, ebymy bawiy

si i spdzay czas razem. Lecz jak to zazwyczaj bywa w takich przypadkach, ja stanowczo wolaam towarzystwo Marguerite Prestley, ktra uywaa niezwykych dla mnie wyrae i nie znanych mi sw. Opowiadaymy sobie mnstwo historyjek, zaintrygowaa mnie zwaszcza jedna z nich, w ktrej mowa bya o niebezpieczestwach zwizanych ze spotkaniem skarrapina. - Ale co to jest skarrapin? - pytaam. Marguerite, ktrej niaka, Fanny, mwia w sposb typowy dla mieszkacw amerykaskiego Poudnia, tak e rzadko j rozumiaam, opisaa mi krtko owego straszliwego stwora. Zapytaam Marie, lecz ta nie syszaa nigdy o skarrapinach. W kocu zadaam to pytanie ojcu. On te na pocztku mia pewne trudnoci, w kocu jednak dozna owiecenia i rzek: - Przypuszczam, e chodzi ci o skorpiona. I wwczas czar jakby prysn. Skorpion nie by wcale tak przeraajcy jak wyimaginowany skarrapin. Marguerite i ja cakiem serio dyskutowaymy o tym, skd si bior dzieci. Ja j zapewniaam, e przynosz je anioy. Ta informacja pochodzia od Niani. Marguerite natomiast przekonywaa mnie, e nale do zasobw doktora, ktry przynosi je w swojej czarnej torbie. Kiedy nasza dysputa zrobia si naprawd gorca, taktowna panny rozstrzygna spr raz na zawsze. - Tak wanie jest, soneczko - powiedziaa. - Amerykaskie dzieci przynosi w swojej czarnej torbie doktor, a angielskie dzieci przynoszone s przez anioy. To cakiem proste. Usatysfakcjonowane tym wyjanieniem, przestaymy si kci. Ojciec i Madge wyprawiali si czsto na konne przejadki. I pewnego dnia na skutek moich baga oznajmiono mi, e nazajutrz pojad razem z nimi. Byam niezwykle podniecona. Mama ywia pewne wtpliwoci, ale ojciec szybko je odrzuci. - Bierzemy ze sob przewodnika - powiedzia - a on przywyk do dzieci i przypilnuje, eby nie spada. Nazajutrz rano przyprowadzono trzy konie. Wyruszylimy. Jechalimy zygzakami po stromych ciekach i ogromnie mi si podobaa jazda na grzbiecie olbrzymiego, moim zdaniem, konia. Przewodnik zatrzymywa go, zrywa kwiaty i wrcza mi bukieciki, ebym je sobie zatykaa za wstk kapelusza. Wszystko szo wietnie, ale gdy wjechalimy na szczyt i przygotowywalimy si do lunchu, przewodnik przeszed sam siebie. Przybieg do nas z przepiknym, zapanym osobicie, motylem. - Pour la petite mademoiselle - zawoa. Po czym wycign z klapy szpilk, nabi na ni motyla i przypi go do mojego kapelusza. Och, co za zgroza! Czuam, jak biedny motyl trzepoce skrzydami, walczc ze szpilk. Odczuwaam wprost katusze, gdy uderza skrzydekami w kapelusz. I oczywicie nie mogam niczego powiedzie. W moim umyle kotowao si zbyt wiele sprzecznych nakazw lojalnoci. Z jednej strony przewodnik kierowa si uprzejmoci - przynis dla mnie motyla. By to szczeglny dar. Jak wic bym moga zrani jego uczucia owiadczajc, e go nie chc? Jake gorco pragnam, eby go sobie zabra! A przez cay czas motyl trzepota skrzydami i umiera. Co za okropny trzepot na moim kapeluszu. Dziecko moe zrobi jedn tylko rzecz w takich okolicznociach - rozpakaam si. I im bardziej wszyscy zaniepokojeni pytali mnie, co si stao, tym bardziej nie mogam si zdoby na wyjanienie. - O co chodzi? - dopytywa si ojciec. - Co ci boli? - Moe ona si boi jazdy na koniu - wtrcia moja siostra. A ja mwiam nie i nie. Nie boj si i nic mnie nie boli. - Jest zmczona - orzek ojciec. - Nie - odezwaam si. - No to wobec tego, co si stao? : Nie mogam powiedzie. Oczywicie e nie mogam tego powiedzie. Sta tam przewodnik i patrzy na mnie z uprzejm i zakopotan min. - Jest za maa - rzek ojciec do zirytowany. - Nie powinnimy jej byli zabiera na t wycieczk. Pakaam jeszcze bardziej. Zepsuam chyba dzie ojcu i siostrze, wiedziaam, e tak jest, ale nie mogam przesta. Miaam tylko nadziej i modliam si o to, e on albo cho Madge domylili si, o co chodzi. Na pewno spojrz na tego motyla, zobacz, co si z nim

dzieje, i powiedz: - Ona moe nie chce mie tego motyla na kapeluszu. - A jeli powiedz to oni, wszystko bdzie w porzdku. Lecz ja im tego powiedzie nie mog. - Co za straszny dzie. Odmwiam jedzenia lunchu. Siedziaam tylko i pakaam, a motyl trzepota skrzydami. W kocu przesta. Powinnam si poczu wwczas lepiej. Jednake byam wtedy ju tak nieszczliwa, e nic nie mogo mi poprawi samopoczucia. Zjechalimy znowu na d, ojciec zdecydowanie w zym nastroju, siostra zaniepokojona, przewodnik nadal sodki, grzeczny i zakopotany. Na szczcie nie wpad na pomys, eby podarowa mi nastpnego motyla na rozweselenie. Wrcilimy do hotelu z aosnymi minami i poszlimy do naszego salonu, gdzie siedziaa mama. - O, Boe - wykrzykna - co si stao? Czy Agatha si potuka? - Nie mam pojcia - odpar ojciec z irytacj. - Nie wiem, co jest z tym dzieckiem. Przypuszczam, e co j boli albo co w tym rodzaju. Nie przestaje paka od lunchu i w ogle nic nie jada. - O co chodzi, Agatho? - spytaa matka. Nie mogam jej tego powiedzie. Tylko patrzyam na ni w milczeniu, a zy pyny mi po policzkach. Obserwowaa mnie uwanie przez kilka minut, po czym zapytaa: - Kto jej przyczepi do kapelusza tego motyla? Madge wyjania, e zrobi to przewodnik. - Aha - powiedziaa mama. Po czym zwrcia si do mnie: - Nie podobao ci si to, prawda? Motyl by ywy i mylaa, e to go boli? Och, co za ulga, cudowna ulga, e kto wie, co mylisz, i mwi to, uwalniajc ci w kocu od dugotrwaego przymusu milczenia. Rzuciam si ku niej jak szalona, objam j za szyj i wyjkaam: - Tak, tak, tak. On si trzepota. Trzepota. A tamten pan by taki uprzejmy i chcia mi sprawi przyjemno. Ja nie mogam nic powiedzie. Rozumiaa to wszystko i poklepaa mnie delikatnie po plecach. Nagle caa ta sprawa jakby zacza si odsuwa w dal. - wietnie rozumiem, co czua - zapewnia mnie moja matka. - Wiem. Ale to ju mino, a zatem nie bdziemy wicej o tym mwi. Mniej wicej w tym okresie uwiadomiam sobie, e moja siostra cieszy si nadzwyczajnym zainteresowaniem modych mczyzn ze swego otoczenia. Uwaano j za najatrakcyjniejsz mod kobiet, adn, cho nie uderzajco pikn, a odziedziczony po ojcu dowcip sprawia, e rozmowa z ni bya nadzwyczaj zabawna. Ponadto natura obdarzya j znacznym seksualnym magnetyzmem. Modziecy padali przed ni na kolana, niczym krgle. W niedugim czasie Marie i ja robiymy co, co w argonie bywalcw wycigw konnych mona by nazwa obstawianiem rnych adoratorw. Omawiaymy ich szans. - Ja myl o panu Palmerze. A co ty mylisz, Marie? - Cest possible. Mais il est trop jeune. Zauwayam, e on jest mniej wicej w wieku Madge. Marie jednak twierdzia, e wanie dlatego jest beaucoup trop jeune. - Co do mnie - rzeka - to stawiam na sir Ambrosea. - Ale on jest o wiele, wiele starszy od niej - oponowaam. By moe, powiedziaa, ale starszy m to gwarancja wikszej stabilizacji. Dodaa te, e sir Ambrose stanowi doskona parti, jedn z tych, ktre zaaprobowaaby kada rodzina. - Wczoraj Madge woya Bernardowi kwiatek do butonierki oznajmiam. - Marie niezbyt jednak sobie cenia modego Bernarda. Jak twierdzia, to nie jest garon serieux. Dowiedziaam si sporo o rodzinie Marie. Poznaam zwyczaje ich kota, ktry potrafi spacerowa midzy kieliszkami w kawiarence i ukada si tam do snu, ale nigdy adnego z nich nie potuk. Wiedziaam, e jej starsza siostra, Berthe, jest bardzo powan dziewczyn, a maa siostrzyczka, Angela, to ulubienica caej rodziny. Poznaam wszystkie sztuczki dwch braci i wiedziaam, w jaki sposb napytali sobie biedy. Marie zdradzia mi te dum i sekret rodzinny, a mianowicie to, e kiedy nazywali si Shije, nie Sije. Co prawda nie mogam poj, skd si braa ta duma - i nie pojmuj do teraz - niemniej w peni zgadzaam si z Marie i gratulowaam jej tak znamienitych przodkw. Marie czytywaa mi czasem francuskie ksiki, podobnie jak matka.

Nadszed jednak szczliwy dzie, gdy wziam Mmoires dun ne i przewracajc kartki stwierdziam, e mog czyta rwnie dobrze sama. Gratulowano mi serdecznie, zrobia to rwnie mama. Wreszcie po wielu udrkach nauczyam si francuskiego, potrafiam czyta w tym jzyku. Niekiedy trzeba mi byo wyjani trudniejsze ustpy, ale oglnie biorc osignam sukces. W sierpniu wyjechalimy z Cauterets do Parya. Zapamitaam na zawsze to lato jako jedno z najszczliwszych. Dziecku w moim wieku miao do zaoferowania wszystko: urok nowoci, drzewa - powtarzajcy si przez cae moje ycie element zabaw (czy nie miao symbolicznego znaczenia to, e jeden z wymylonych przeze mnie kompanw nazywa si wanie Drzewo?), now, jake wspania towarzyszk, drog Marie z zadartym noskiem, wyprawy na muach, wdrapywanie si po stromych drkach, radoci dzielone z rodzin, amerykask przyjacik, Marguerite, egzotyk zagranicy. Co rzadkiego i dziwnego... Jak dobrze to zna Szekspir. Lecz to nie szczegy zestawiane ze sob i zsumowane pozostay w mojej pamici. To Cauterets - sama ta miejscowo, duga dolina, z kolejk i zalesionymi stokami, i wysokie gry. Nigdy ju tam nie wrciam. I jestem z tego zadowolona. Przed rokiem, a moe przed dwoma laty zastanawialimy si, czy nie spdzi tam wakacji. Powiedziaam bezmylnie: - Chciaabym tam wrci. - Bya to prawda. Po czym uwiadomiam sobie, e przecie nie mog tam wrci. Nikt nie moe, i to nigdy, wrci do miejsc, ktre istniej w pamici. Nie patrzyoby si na nie tymi samymi oczami - jeli nawet jakim cudem prawie si nie zmieniy. Co byo, to byo. Szczliwe gocice, kdy szedem, I kdy nie pjd ju... Nigdy nie wracaj tam, gdzie czue si szczliwy. Dopki tego nie uczynisz, to miejsce bdzie nadal istnie dla ciebie jak ywe. A jeli wrcisz, ulegnie zniszczeniu. Zrezygnowaam te z powrotu do innych miejsc. Jednym z nich jest witynia Szajcha Adi w pnocnym Iraku. Wybralimy si do niej podczas mojej pierwszej wizyty w Mosulu. Dostalimy si tam z pewnymi trudnociami, musielimy wystara si o pozwolenie i zatrzyma na posterunku policji w Ain Sifni pod skaami Jebel Maqlub. Stamtd w asycie policjanta wspinalimy si krt ciek. Bya to wiosna, wiea i zielona, peno polnego kwiecia. Z gry pyn strumyk. Mijalimy od czasu do czasu kozy i dzieci. Potem doszlimy do wityni jezydw. Powraca do mnie jej spokj - widz brukowane podwrze, czarnego wa wyrytego na murze wityni. Nastpnie robimy krok, baczc, by przekroczy, a nie stpn na prg, i ju jestemy w maym ciemnym sanktuarium. Usiedlimy na podwrzu pod cicho szemrzcym drzewem. Jeden z jezydw przynis nam kaw, rozcieliwszy uprzednio starannie brudny obrus. (Oznaczao to, e uwzgldnia si tu wymagania Europejczykw.) Siedzielimy tam dugo. Nikt nie narzuca mi informacji. Wiedziaam do mtnie, e jezydzi s czcicielami diaba, a obiektem ich kultu jest Anio-Paw, Lucyfer. Zawsze wydaje si dziwne, e czcicieli szatana naley uzna za sekt najbardziej pokojowo nastawion ze wszystkich sekt w tej czci wiata. Kiedy soce zaczynao zachodzi, opucilimy wityni. Panowa w niej absolutny spokj. Teraz, jak wiem, urzdza si do niej wycieczki. wito Wiosny to dua atrakcja turystyczna. Ja jednak t wityni poznaam w czasach jej niewinnoci. I nie zapomn. III Z Pirenejw pojechalimy do Parya, a potem do Dinard. Irytujce jest to, e z Parya zapamitaam jedynie pokj w hotelu i jego pomalowane na czekoladowo ciany, na ktrych absolutnie nie mona byo zobaczy komarw. Tymczasem siedziao ich krocie. Bzyczay ca noc, a rano, jak si przekonalimy, nasze twarze i ramiona pokryway bble, lady uksze. (To okropnie deprymowao moj siostr Madge, ktrej w owym okresie ycia bardzo zaleao na gadkiej cerze.) Zostalimy w Paryu tylko przez tydzie i mam takie wraenie, jakbymy cay ten czas usiowali tuc komary, smarowali si rnymi osobliwie pachncymi olejkami, palili kadzidlane stoki przy kach, drapali bble i kapali na nie stearyn ze wiec. W kocu po gwatownych skargach u kierownictwa

hotelu (ktre si upierao, e nie ma naprawd adnych komarw), pierwszoplanowym wydarzeniem stao si dla mnie nie znane dotd spanie pod moskitier. By sierpie i panoway straszne upay, a zatem pod moskitier musiao by jeszcze gorcej. Przypuszczam, e pokazano mi co nieco z Parya, ale nic mi nie zostao w pamici. Przypominam sobie, e zabrano mnie do Wiey Eiffel, co miao by nadzwyczajn atrakcj, lecz, podobnie jak w przypadku pierwszego zetknicia si z grami, rzeczywisto nie dorastaa do oczekiwa. Wyglda na to, e przywielimy z owego pobytu, jako jedyn w gruncie rzeczy pamitk, nowe przezwisko dla mnie - Moustique. Niewtpliwie zasuone. Nie, nie mam racji. To w czasie tej wizyty w Paryu zetknam si po raz pierwszy ze zwiastunami wielkiego wieku mechanizacji. Na ulicach Parya peno byo nowych pojazdw, ktre nazywano automobiles. Pdziy jak szalone (wedug dzisiejszych standardw pewno cakiem wolno, ale wtedy musiay konkurowa tylko z komi), zanieczyszczajc powietrze i trbic gono, kierowane przez mczyzn w pilotkach, okularach ochronnych i w penym motorowym rynsztunku. Wprawiay w oszoomienie. Ojciec powiedzia, e wkrtce bd wszdzie. Lecz my mu nie wierzyymy. Ogldaam je bez zainteresowania, zachowujc wierno wszelkiego rodzaju kolejom. - Jaka szkoda, e nie ma tu z nami Montyego. On na pewno by je uwielbia - wykrzykna ze smutkiem mama. Teraz, kiedy patrz wstecz na ten okres mego ycia, wydaje mi si to dziwne. Brat jakby znikn z niego zupenie. A przecie by, przypuszczalnie przyjeda z Harrow do domu na wakacje. Jednake jako posta ju nie istnia. Wyjanienia pewno naley szuka w tym, e w owym czasie prawie nie zwraca na mnie uwagi. Ojciec - jak dowiedziaam si pniej - bardzo si nim martwi. Usunito go z Harrow, poniewa nie zdoa w aden sposb zda egzaminw. Myl, e poszed najpierw do stoczni nad rzek Dart, a pniej na pnoc, do Lincolnshire. Relacje na temat jego postpw byy niepocieszajce. Ojcu powiedziano bezceremonialnie: - On si nigdy nigdzie nie dostanie. Widzi pan, syn nie ma gowy do matematyki. Jak mu si pokae co technicznego, to jest dobrze, cakiem niele sobie z tym potrafi da rad. I tylko tyle, dalej w inynierii nigdy nie zajdzie. W kadej rodzinie na og bywa kto, kto sprawia kopoty i jest rdem zgryzoty. W naszej kim takim by Monty. A do swojej mierci. Zawsze przyprawia kogo o bl gowy. Zastanawiaam si czsto, wracajc w mylach do przeszoci, czy istniao dla niego jakie miejsce na wiecie, do ktrego by si nadawa. Z pewnoci wszystko byoby w porzdku, gdyby si urodzi jako Ludwik II Bawarski. Widz go, jak siedzi w swoim pustym teatrze delektujc si oper, wystawion jedynie dla niego. By nadzwyczaj muzykalny, obdarzony piknym gosem, basem, gra ze suchu na rnych instrumentach, od fujarki, przez pikulin do fletu. Nie starczyoby mu jednak nigdy cierpliwoci, eby sta si profesjonalist w jakiej dziedzinie, a zreszt nie myl, eby przyszo mu to nawet do gowy. Mia dobre maniery, duo uroku i przez cae ycie otaczali go ludzie, ktrzy pragnli mu oszczdzi trosk i nudy. Zawsze znalaz si kto gotw zaoferowa poyczk i wykona za niego jak nieprzyjemn robot. Oboje z siostr otrzymywali kieszonkowe i niezmiennie powtarzaa si ta sama historia. Monty wydawa swoje pienidze pierwszego dnia. Pniej wpycha nieoczekiwanie siostr do sklepu, szybko prosi o jakie ulubione sodycze za trzy pensy, po czym spoglda na Madge dajc jej do zrozumienia, by zapacia. Madge, ktra bardzo si liczya z opini, zawsze to robia. Naturalnie bya wcieka z tego powodu i dochodzio potem do awantury. Monty tylko ze spokojem umiecha si do niej i proponowa jednego cukierka. Tak postaw przyj na cae ycie. Wydawao si, e istnieje jaka konspiracyjna zmowa niewolniczego mu oddania. Wci rne kobiety mi mwiy: - Wie pani, pani doprawdy nie zna swego brata. A on potrzebuje yczliwoci. - Prawda jednak bya taka, e znalimy go zbyt dobrze, ale niezalenie od tego wszyscy czulimy do niego sabo. Przyznawa si ze skrajn szczeroci do wasnych mankamentw i niezmiennie wierzy, e w przyszoci wszystko si

odmieni. By chyba jedynym chopcem w Harrow, ktremu zezwolono trzyma w pokoju bia myszk. Kierownik internatu wyjani to ojcu: - Wie pan, on zdradza tak wielkie zamiowanie do przyrody, e pomylaem sobie, trzeba mu pozwoli na ten przywilej. - Wedug rodziny Monty nie interesowa si wcale przyrod. Po prostu chcia mie bia myszk! Patrzc z perspektywy czasu, myl, e mj brat by bardzo interesujc osob. Troch odmienny ukad genw - i mgby by wielkim czowiekiem. Czego po prostu mu brakowao. Waciwych proporcji? Rwnowagi? Integracji? Nie wiem. O wyborze kariery yciowej zdecydowa za niego los. Wybucha wojna burska. Niemal wszyscy znani nam modzi ludzie zacignli si do wojska - a wrd nich naturalnie Monty. (Czasami znia si do zabawy moimi oowianymi onierzykami, ustawia je w szyku bojowym i nazwa dowdc kapitanem Dashwoodem. Pniej dla odmiany pozbawi kapitana Dashwooda gowy za zdrad, doprowadzajc mnie do ez.) Ojciec chyba odczu ulg - armia moga zapewni Montyemu karier - szczeglnie w chwili, gdy perspektywa zostania inynierem stana pod znakiem zapytania. Moim zdaniem, wojna burska bya ostatni z dawnych wojen, to znaczy wojen, ktre tak naprawd nie odbijay si na kraju ani na yciu jego mieszkacw. Opowiadano heroiczne historie o bitwach staczanych przez dzielnych onierzy i odwanych modych ludzi. Jeli ginli, to ginli chwalebnie w boju. Lecz znacznie czciej wracali do domu odpowiednio udekorowani orderami za bohaterskie czyny na polu walki. Kojarzono ich z wysunitymi posterunkami Imperium Brytyjskiego, wierszami Kiplinga oraz terytorium angielskim, ktre byo oznaczane kolorem rowym na mapie. Dziwne si dzi wydaje, e ludzie - a szczeglnie dziewczta - wrczali biae pira modym mczyznom, ktrzy ich zdaniem ocigali si z wypenieniem swego obowizku, umierania za ojczyzn. Sabo pamitam wybuch wojny burskiej. Nie uwaano jej za wojn wan, miao to by danie nauczki Krugerowi. Liczono ze zwykym angielskim optymizmem, e w cigu kilku tygodni bdzie po wszystkim. W roku 1914 syszelimy podobne opinie: - Do Gwiazdki si to skoczy. - W roku 1940, gdy Ministerstwo Marynarki Wojennej zabierao mj dom, usyszaam: - Nie ma sensu wkada naftaliny do chowanych dywanw, nie potrwa to duej ni do koca zimy. W pamici pozosta mi pogodny nastrj, melodyjna piosenka Roztargniony dziad i peni dobrych myli modziecy, ktrzy przyjedali z Plymouth na kilkudniowe urlopy. Przypominam sobie scen w naszym domu na kilka dni przed wypyniciem do Afryki Poudniowej Trzeciego Batalionu Krlewskiego Puku Walijskiego. Monty przywiz przyjaciela z Plymouth, gdzie wtedy stacjonowali. w przyjaciel, Ernest Mackintosh, nazywany przez nas Billym, mia w przyszoci zosta moim przyjacielem na cae ycie i jakby bratem, znacznie prawdziwszym od rodzonego. By niezmiernie wesoy i mia ogromny urok osobisty. Jak wikszo modych ludzi z naszego otoczenia kocha si w mojej siostrze. Monty i on dostali wanie mundury i zafascynoway ich owijacze, ktrych nigdy przedtem nie widzieli. Obwizywali sobie nimi szyje, bandaowali gowy i wyczyniali rne sztuczki. Mam ich na zdjciu - siedz w naszej cieplarni z owijaczami na szyi. Swoje dziecinne uwielbienie przeniosam na Billvego Mackintosha. Jego fotografia w ramkach z niezapominajkami staa przy moim ku. Z Parya udalimy si do Dinard w Bretanii. Z Dinard zapamitaam przede wszystkim to, e nauczyam si tam pywa. Pamitam niewiarygodn dum i rado, gdy stwierdziam, e udaje mi si zrobi sze chaotycznych ruchw rk i ng bez zanurzenia si pod wod. Inn rzecz, jak zapamitaam, byy owoce morwy - nigdzie indziej nie widziaam takich morw, wspaniaych, wielkich i soczystych. Marie i ja chodziymy je zbiera koszami i zjadaymy przy tym cae ich mnstwo. Miejscowa ludno uwaaa morwy za miertelnie trujce, std te ich wielka obfito. - Ils ne mangent pas de m?res - powiedziaa Marie zdumiona. - Mwi do mnie: vous allez vous empoisonnef. -

Marie i ja nie miaymy tego rodzaju zakazw, tote truymy si z radoci kadego popoudnia. To w Dinard wkroczyam po raz pierwszy w ycie teatralne. Rodzice mieli du sypialni z dwoma kami i wielkim wykuszowym oknem, niemal alkow, oddzielon zaciganymi kotarami. Bya to wymarzona wprost scena do urzdzania przedstawie. Pod wraeniem pantomimy, ktr widziaam podczas poprzedniej Gwiazdki, zmusiam Marie, ebymy co wieczr inscenizoway rne bajki. Decydowaam, jak posta bd przedstawia, a Marie musiaa gra inn. Patrzc na to dzi, pena jestem uczucia wdzicznoci do moich rodzicw za ich nadzwyczajn dobro. Nie potrafi sobie wyobrazi nic nudniejszego ni siedzenie w sypialni co wieczr po kolacji i pgodzinne ogldanie i oklaskiwanie Marie i mnie, gdy dostojnie wkraczaymy na scen przybierajc najrozmaitsze pozy w zaimprowizowanych przez siebie kostiumach. W repertuarze miaymy pic Krlewn, Kopciuszka, Pikn i Besti i inne bajki. Najbardziej odpowiadaa mi rola bohaterskiego modzieca. Poyczaam poczochy siostry, zastpujce mi trykoty, i chodziam dokoa sceny deklamujc. Przedstawienia oczywicie zawsze graymy w jzyku francuskim, Marie nie znaa bowiem angielskiego. Jaka to bya poczciwa dziewczyna. Tylko raz jeden zastrajkowaa, i to z powodu cakiem dla mnie niepojtego. Miaa by Kopciuszkiem, a ja upieraam si, eby rozpucia wosy. Nie mona doprawdy wyobrazi sobie Kopciuszka z kokiem na czubku gowy! Tymczasem Marie, ktra bez protestw zagraa rol Bestii, ktra bya babci Czerwonego Kapturka, ta Marie, ktra graa dobre wrki, ze wrki, paskudne stare baby, ktra wystpujc w ulicznej scenie spluwaa w sposb jak najbardziej realistyczny do rynsztoka i wykrzykiwaa w gwarze: - Et bien crache! - co nawiasem mwic przyprawiaa mojego ojca o atak miechu, ta Marie nagle ze zami w oczach odmwia odegra rol Kopciuszka. - Mais, pourquoi pas, Marie? - pytaam. To bardzo dobra rola. To przecie bohaterka. Caa sztuka jest o Kopciuszku. Niemoliwe, powiedziaa Marie, to niemoliwe, eby zagraa tak rol. Ma rozpuci kok i z wosami rozpuszczonymi na ramiona pokaza si Monsieur! Tu tkwio sedno sprawy. Pojawienie si z rozpuszczonymi wosami przed Monsieur byo dla niej zupenie nie do pomylenia, byo czym w najwyszym stopniu szokujcym. Poddaam si, zakopotana. Skleciymy jaki kapturek, ktry wszed na kok Kopciuszka, i wszystko poszo dobrze. Jakie dziwne bywaj tabu. Pamitam jedno z dzieci moich przyjaci grzeczn, mi, mniej wicej czteroletni dziewuszk. Przyjechaa do nich francuska guwernantka, ktra miaa si ni zajmowa. Jak zwykle w takich sytuacjach, niepokojono si, czy dziecko j zaakceptuje, czy te nie, ale wszystko ukadao si cakiem pomylnie. Maa posza z Madeleine na spacer, rozmawiaa, pokazaa jej swoje zabawki. Wszystko szo jak najlepiej i dopiero wieczorem pojawiy si zy, gdy Joan absolutnie nie pozwolia si wykpa Madeleine. Zakopotana matka pierwszego dnia si poddaa, przekonana, e dziecko nie przywyko jeszcze do obcej osoby. Jednake Joan nie chciaa, eby Madeleine j kpaa rwnie przez kilka dalszych dni. Spokj, zadowolenie i przyjazne stosunki koczyy si, gdy nadchodzia pora pjcia do ka i kpieli. I dopiero czwartego dnia Joan, gorzko paczc i wtulajc twarz w szyj matki, rzeka: - Nie rozumiesz tego, mamo. Chyba nie rozumiesz. Jak mog pokaza si bez ubrania cudzoziemce? Podobnie byo z Marie. Moga paradowa w spodniach, pokazywa spore partie ng w wielu rolach, ale wosw nie moga rozpuci przed Monsieur. Wyobraam sobie, e nasze przedstawienia musiay by strasznie zabawne, i przynajmniej ojciec czerpa z nich wielk uciech. Jednake z czasem na pewno stay si nudne! A mimo to rodzice byli zbyt dobrzy i nie powiedzieli mi szczerze, ebym nie cigaa ich codziennie na nasze przedstawienia. Niekiedy uwalniali si od tej powinnoci tumaczc, e na kolacji s przyjaciele, nie mog wic przyj na gr, ale oglnie znosili to wspaniale. Ja za ogromnie lubiam wystpowa przed nimi. We wrzeniu, ktry spdzilimy w Dinard, ojciec odnalaz kilkoro

starych przyjaci. By tam Martin Pirie z on i dwoma synami, ktrym koczyy si wakacje. Martin Pirie i mj ojciec chodzili razem do szkoy w Vevey i od tego czasu czya ich przyja. Jego on, Lilian Pirie, uwaam za jedn z najwybitniejszych indywidualnoci, z jakimi si zetknam w yciu. Bohaterka, ktr Sackville-West tak piknie naszkicowaa w Bez namitnoci, przypominaa mi zawsze pani Pirie. Byo w niej co, co budzio szacunek, jaka lekka rezerwa. Miaa pikny, czysty gos, delikatne rysy, bardzo niebieskie oczy i zawsze niezwykle eleganckie ruchy rk. Myl, e wanie w Dinard po raz pierwszy j ujrzaam, ale potem ju widywaam czsto a do jej mierci w wieku przeszo siedemdziesiciu paru lat. Przez cay ten czas mj podziw i szacunek dla niej narasta. To jedna z niewielu znanych mi osb obdarzonych, moim zdaniem, naprawd interesujc umysowoci. Wszystkie swoje domy urzdzaa w sposb zdumiewajcy i oryginalny. Wyszywaa przepikne obrazy, nie byo takiej ksiki, ktrej by nie czytaa, ani sztuki, ktrej by nie obejrzaa, i zawsze miaa co do powiedzenia na ich temat. W dzisiejszych czasach, jak sdz, zrobiaby karier w jakiej dziedzinie, lecz ciekawa jestem, czy gdyby tak si stao, wpyw jej osobowoci okazaby si rwnie wielki jak ten, jaki wwczas wywieraa. Modzi ludzie cigali do domu pani Pirie i uwielbiali z ni rozmawia. Popoudnie spdzone u niej, nawet gdy miaa ju za sob sidmy krzyyk, byo wspaniale odwieajce. Myl, e los obdarzy j niebywa umiejtnoci spdzania czasu - umiejtnoci, jakiej w tym stopniu nie spotkaam u nikogo innego. Zastawao si j siedzc w fotelu o wysokim oparciu, w piknym pokoju, zajt zazwyczaj haftowaniem wedug zaprojektowanego przez ni wzoru, z tak czy inn interesujc ksik u boku. Sprawiaa wraenie, jakby miaa czas na rozmow z tob przez dzie cay, ca noc, przez wiele miesicy. Wyraana przez ni krytyka bya zjadliwa i przenikliwa. I cho potrafia rozmawia na kady abstrakcyjny temat pod socem, rzadko pozwalaa sobie na uwagi na tematy osobiste. Jej pikny gos mnie fascynowa. To tak rzadko spotykany dar. Zawsze byam wyczulona na gosy. Brzydki gos mnie odpycha, a brzydka twarz nie. Ojciec nie posiada si z radoci, e ujrza znowu swego przyjaciela Martina. Mama i pani Pirie rwnie miay wiele wsplnego ze sob i natychmiast si pogryy, o ile dobrze pamitam, w oywion rozmow o sztuce japoskiej. Towarzyszyli im tam wwczas ich dwaj synowie Harold uczy si w Eton, a Wilfred zapewne w Dartmouth, poniewa zamierza wstpi do marynarki wojennej. Wilfred sta si pniej jednym z moich najserdeczniejszych przyjaci, ale z Dinard zapamitaam tylko tyle, e mia rzekomo zawsze wybucha gromkim miechem na widok banana. Dlatego przygldaam si mu z wielkim zaciekawieniem. Naturalnie aden z nich nie zwraca na mnie najmniejszej uwagi. Ucze Eton i kadet ze szkoy marynarki wojennej nie bd si przecie znia do zwracania uwagi na siedmioletni dziewczynk. Z Dinard przenielimy si do Guernsey, gdzie spdzilimy wikszo zimy. Na urodziny dostaam w prezencie trzy ptaszki o egzotycznym upierzeniu i oryginalnych barwach. Nazwaam je Kiki, Tou-tou i Bb. Wkrtce po przyjedzie do Guernsey Kiki, ktry by ptaszkiem delikatnym, zdech. Nie miaam go na tyle dugo, ebym bardzo rozpaczaa po jego stracie, a zreszt moim ulubiecem by rozkoszny may ptaszek Bb, niemniej nie odmwiam sobie przyjemnoci wyprawienia mu uroczystego pogrzebu. Zosta pogrzebany w tekturowym pudeku wyoonym atasow wstk, ktr daa mi mama. Kondukt pogrzebowy wyruszy z St. Peter Port na wyej pooony teren, gdzie zostao znalezione miejsce nadajce si na ceremoni pogrzebow i gdzie pudeko pogrzebano wraz z lec na nim du wizank kwiatw. Wszystko to, cho nader mnie satysfakcjonowao, sprawy nie zamkno, visiter la tombe de Kiki stao si jednym z ulubionych celw moich spacerw. Do wielkich atrakcji w St. Peter Port nalea targ kwiatowy. Sprzedawano tam pikne kwiaty wszelkich gatunkw i bardzo tanio. Zawsze gdy dzie, wedug Marie, by bardzo chodny i wietrzny, a ona

zapytaa: - Dokd dzisiaj pjdziemy na spacer, panienko? - ja z luboci odpowiadaam: - Nous allons visiter la tombe de Kiki. Marie posyaa mi mordercze spojrzenie. Trzeba przej kilometr i w dodatku na takim strasznym, zimnym wietrze! Ja jednak pozostawaam nieugita. Zacigaam j na rynek, gdzie kupowaymy kamelie albo inne kwiaty, po czym odbywaymy kilometrowy spacer, smagane wiatrem, a czsto rwnie deszczem, i kadymy bukiet z caym ceremoniaem na mogile Kiki. Trzeba mie zamiowanie do pogrzebw i obrzdw grzebalnych we krwi. Jak by wygldaa archeologia, gdyby w ludzkiej naturze tego nie byo? Jeli zabiera mnie w dziecistwie na spacer kto inny ni nianie - na przykad kto ze suby - szlimy niezmiennie na cmentarz. Jake sympatyczne s te sceny w Paryu na Pere Lachaise, gdzie cae familie odwiedzaj groby rodzinne i przyozdabiaj je na czas Zaduszek. Czczenie zmarych to naprawd kult peen witoci. Czy kryj si za nim jakie instynktowne sposoby unikania gbokiego alu, takie zainteresowanie si obrzdami i ceremoniami, e niemal zapomina si o drogim zmarym? Wiem jedno - nawet najbiedniejsza rodzina zaczyna przede wszystkim odkada pienidze na wasne pogrzeby. Droga, poczciwa stara suc, ktra kiedy u mnie pracowaa, mwia: - Och, jakie cikie czasy, kochana. Naprawd byy cikie czasy. Ale pierwsza rzecz, musiaam zebra pienidze na przyzwoity pogrzeb, nawet jeli ja i wszyscy inni w rodzinie odejmowalimy sobie od ust. Nigdy, przenigdy nie rusz tych pienidzy. Nie, nawet gdybym miaa na godniaka chodzi przez wiele dni! IV Myl czasami, e w ostatnim wcieleniu, jeli teoria reinkarnacji jest prawdziwa, musiaam by psem. Mam wiele psich cech. Kiedy kto dokd si wybiera albo zaczyna co robi, ja zawsze chc, eby mnie te zabrano i ebym moga wzi w tym udzia. I tak samo po duszej nieobecnoci w domu zachowuj si dokadnie jak pies. Pies biega zawsze po caym domu, tu powcha, tam powcha, badajc nosem, co si dziao, i odwiedzajc wszystkie swoje najlepsze miejsca. Ja robi zupenie to samo. Obchodz dom, potem id do ogrodu i odwiedzam swoje ulubione miejsca: bali, hutawk, swj sekretny punkt obserwacyjny w kryjwce wysoko nad murem, skd wida drog. Potem odnajduj moje koo i sprawdzam jego stan. Upewnienie si, e wszystko jest tak jak przedtem, zabiera mi blisko godzin. Najwiksza zmiana zasza w moim psie, Tonym. Kiedy wyjedalimy, Tony by maym, porzdnym yorkshirskim terierem. A teraz, dziki czuej opiece Froudie i nie koczcym si posikom, przypomina balon. Froudie staa si kompletn niewolnic Tonyego i kiedy moi rodzice i ja przyszlimy go zabra, wygosia nam duszy wykad na temat tego, jak Tony lubi spa, czym naley go przykry w koszyku, jakie ma gusty jedzeniowe i w jakiej porze lubi, eby go wyprowadzano. Od czasu do czasu przerywaa rozmow z nami, eby przemwi do Tonyego. - Moja liczna psinka - mwia. - Moja adna. - Tony wyglda tak, jakby docenia te uwagi, niemniej traktowa je jak co, co mu si po prostu naley. - I nie zje ani kska oznajmia Froudie z dum - jeli nie da mu si go z rki. Och, za nic w wiecie, musiaam go karmi osobicie kadym kawakiem. Zauwayam min mojej matki i zrozumiaam, e Tony nie bdzie cakiem tak traktowany u nas. Zabralimy go do domu wynajt na t okazj dorok, wraz z jego posaniem i reszt nalecych do niego rzeczy. Tony by oczywicie zachwycony, e nas znowu widzi, i obliza mnie od stp do gw. Kiedy przygotowano i przyniesiono mu kolacj, ostrzeenia Froudie okazay si suszne. Tony spojrza na straw, potem w gr na mam i na mnie, cofn si o par krokw i siad, czekajc niczym grand seigneur, e bdzie karmiony. Daam mu kawaek, ktry przyj askawie, ale matka przerwaa to karmienie. - To do niczego - powiedziaa. - On musi si nauczy zjada normalnie swoj kolacj, tak jak to robi przedtem. Zostaw mu j tutaj. Zaraz przyjdzie i zje. Tony jednak wcale nie przyszed i nie zjad. Siedzia tam. Nigdy nie

widziaam psa bardziej owadnitego susznym oburzeniem. Powid duymi, penymi smutku brzowymi oczami po caej zgromadzonej rodzinie i skierowa znw wzrok na misk. Wyranie mwi: - Ja chc je. Nie widzicie? Chc swojej kolacji. Dajcie mi j. - Lecz moja matka pozostaa nieugita. - Jeli nie zje tego dzisiaj - stwierdzia - to zje jutro. - A nie mylisz, e si zagodzi? - spytaam. Mama popatrzya z namysem na szeroki grzbiet Tonyego. - wietnie mu zrobi troch godwki - orzeka. Tony skapitulowa dopiero nastpnego wieczora, ale i wtedy zachowa nienaruszon dum, bo zjad kolacj, gdy nikogo w pokoju nie byo. Potem ju nie sprawia adnych kopotw. Skoczyy si dni, kiedy traktowano go jak Wielkiego Ksicia, i Tony najwyraniej przyj ten fakt do wiadomoci. Niemniej nie zapomnia, e przez cay rok by pieszczochem w innym domu. Przy najmniejszej naganie, przy najmniejszych kopotach, w jakie wdepn, czmycha natychmiast do domu Froudie, i niewtpliwie skary si jej, e nie jest odpowiednio doceniany. Ten zwyczaj utrzymywa si przez duszy czas. Marie bya teraz niak i suc Tonyego, oprcz innych swoich obowizkw. Bardzo byo zabawnie obserwowa, jak przychodzi, kiedy bawilimy si wieczorem na dole, obwizana w pasie fartuchem i mwi grzecznie: - Monsieur Toni pour la bain. - Monsieur Tony natychmiast prbowa wle pod sof, poniewa niezbyt ceni sobie cotygodniow kpiel. Wycigano go spod niej i wynoszono ze zwisajcym ogonem i oklapnitymi uszami. Marie potem z dum obwieszczaa, ile to pche pywao w kpieli po uyciu dezynfekcyjnego pynu firmy Jeyes. Musz zauway, e teraz psy chyba nie maj takiej iloci pche, jakie mieway w czasach mojego dziecistwa. Mimo kpieli, szczotkowania i czesania oraz obfitoci pynu Jeyesa wszystkie nasze psy zawsze miay mnstwo pche. Pewno odwiedzay stajnie i bawiy si z innymi zapchlonymi psami czciej, ni to bywa dzi. Z drugiej strony mniej je rozpieszczano i yy w mniejszym stopniu w zgodzie ze wskazaniami weterynarzy ni dzisiejsze psy. Nie pamitam, eby Tony kiedykolwiek powanie chorowa, a sier mia zawsze adn. Zjada resztki z naszej kolacji i waciwie nie przejmowano si jego zdrowiem. Dzisiaj znacznie wicej ni wwczas przejmujemy si dziemi. Na temperatur, jeli nie bya wysoka, nie zwracano specjalnie uwagi. Gorczka trzydzieci osiem stopni z kreskami, utrzymujca si przez dwadziecia cztery godziny, powodowaa zapewne wezwanie doktora, ale nisza temperatura nie budzia niepokoju. Czasami po zjedzeniu nadmiaru zielonych jabek ktre z dzieci mogo dosta ataku ciowego, jak to okrelano. Zapakowanie do ka na dob i przegodzenie zazwyczaj okazyway si wystarczajc kuracj. Jedzenie byo dobre i naprawd urozmaicone. Wydaje mi si, e przewaaa tendencja do zbyt dugiego karmienia maych dzieci mlekiem i skrobi, ale ja sama od wczesnych lat znaam smak steku z kolacji przynoszonej na gr Niani i mao wypieczony rostbef nalea do ulubionych przeze mnie potraw. Konsumowano te cae gry devonshirskiej mietany, ktra, jak mawiaa mama, jest o wiele smaczniejsza od tranu. Czasem jado si j na chlebie, a czasem yk. Niestety! Dzisiaj w Devonshire nie uwiadczysz prawdziwej devonshirskiej mietany - w kadym razie takiej jak dawniej bywaa - zebranej warstwami z mleka, podgrzanej, z tym kouszkiem na wierzchu i w porcelanowej fasce. Nie ma wtpliwoci, e najulubieszym moim przysmakiem bya i jest, i zapewne zawsze bdzie, wanie mietana. Mama, ktra dbaa o rnorodno jedzenia, podobnie jak we wszystkim innym, ulegaa od czasu do czasu nowym maniom. W pewnym okresie liczya si zasada: jajko jest bardziej poywne. Zgodnie z ni jedlimy jajka praktycznie biorc przy kadym posiku, dopki nie zbuntowa si przeciw nim ojciec. Potem nasta okres rybny, kiedy ylimy sol i witlinkiem, bo miay wietnie wpywa na nasze mzgi. Jednake po wyprbowaniu rozmaitych diet mama powracaa do normalnej kuchni; zupenie tak samo, jak cigajc ojca przez teozofi, Koci unitariaski, niemal wstpujc w szeregi katolikw, przez flirt z buddyzmem, wrcia w kocu potulnie na ono Kocioa anglikaskiego.

Przyjemnie byo wrci do domu i znale wszystko po staremu. Zmienia si tylko jedna rzecz, i to na lepsze. Teraz miaam przy sobie oddan mi Marie. Przypuszczam, e zanim zanurzyam rk w swoim worku wspomnie, nie mylaam nigdy naprawd o Marie - bya to po prostu Marie, cz mojego ycia. wiat w oczach dziecka to jest to, co zdarza si jemu czyjej: i obejmuje to ludzi - tego, kogo lubi, kogo nienawidz, to, co je uszczliwia, i to, co je unieszczliwia. Marie, wiea, wesoa, umiechnita, zawsze mia, bya wysoko cenionym czonkiem domostwa. Teraz si zastanawiam, co to znaczyo dla niej? Myl, e czua si szczliwa jesieni i w zimie, ktre spdzalimy podrujc po Francji i Wyspach Normandzkich. Zwiedzaa rne miejscowoci, ycie w hotelach upywao przyjemnie i, o dziwo, lubia swoj mod podopieczn. Chciaabym oczywicie myle, e lubia mnie, dlatego e to byam ja, ale Marie naprawd uwielbiaa dzieci i pewno lubiaby kade dziecko powierzone jej pieczy, moe poza kilkoma modocianymi potworami, na ktre niekiedy si trafia. Ja z ca pewnoci zbytnio si jej nie suchaam. Nie wydaje mi si, by Francuzi posiadali umiejtno wymuszania posuszestwa. Pod wieloma wzgldami zachowywaam si haniebnie. Nie znosiam szczeglnie kadzenia si do ka i wymyliam sobie wspania zabaw - skakanie po wszystkich meblach. Wdrapywaam si na szafy, zeskakiwaam z komd i koczyam okranie pokoju bez dotknicia podogi. Marie jczaa stojc w drzwiach: - Och, Mees, Mees! Madame votre m?re ne serait pas contente! - Madame ma m?re na pewno nie wiedziaa, co si dzieje. Gdyby si nieoczekiwanie pojawia, uniosaby brwi mwic: - Dlaczego nie jeste w ku, Agatho? - i nie upynyby nawet trzy minuty, a byabym w ku, popdziwszy do niego bez dalszego upomnienia. Marie jednak nigdy mnie nie zadenuncjowaa; prosia, wzdychaa, ale nigdy si na mnie nie skarya. Z drugiej strony kochaam j, cho nie byam jej posuszna. Kochaam j bardzo. Raz jeden tylko, jak sobie przypominam, naprawd j uraziam, i to zupenie niechccy. Stao si to po naszym powrocie do Anglii, w czasie jakiej dyskusji, odbywajcej si zreszt w cakiem przyjacielskiej aurze. Pod jej koniec podniecona i chcc wykaza suszno swojego pogldu oznajmiam: - Mais, ma pauvre fille, vous ne savez donc pas les chemins de fer sont... - W tym momencie ku mojemu wielkiemu zdumieniu Marie nieoczekiwanie wybuchna paczem. Patrzyam na ni, nie wiedzc, o co chodzi. Potem wrd szlochu rozrniam sowa. Tak - jest naprawd pauvre fille. Jej rodzice s biedni, nie s bogaci jak rodzice panienki. Maj caf, gdzie pracuj wszystkie ich dzieci. Lecz to nie jest gentille, to nie jest bien leve ze strony kochanej panienki wytyka jej ubstwo. - Ale, Marie - protestowaam. - Marie, wcale nie to miaam na myli. - Wydawao si rzecz wrcz niemoliw wytumaczenie, e nie postaa mi w gowie myl o biedzie, e ma pauvre fille to by tylko wyraz zniecierpliwienia. Biedna Marie czua si uraona w swoich uczuciach i musiaam co najmniej przez p godziny przymila si i zapewnia o swoim do niej przywizaniu, zanim si uspokoia. Potem ju wszystko byo jak dawniej. Od tej pory strasznie uwaaam, eby ju nigdy nie uy tego wyraenia. Myl, e Marie, zamieszkawszy w naszym domu w Torquay, czua si samotna i po raz pierwszy zatsknia za swoj ojczyzn. W hotelach, w ktrych si zatrzymywalimy, byy inne suce, nianie, guwernantki i tak dalej - osoby kosmopolityczne - i wtedy Marie bez wtpienia nie odczuwaa rozki z rodzin. Natomiast tu, w Anglii, miaa kontakt z dziewczynami w swoim wieku lub niewiele od niej starszymi. Mielimy w tym czasie, jak myl, do mod pokojwk i moe trzydziestoletni kredensow, ale ich pogldy bardzo rniy si od pogldw Marie, musiaa wic czu si strasznie obco. Tamte krytykoway jej skromny ubir, to, e nigdy nie wydawaa pienidzy na stroje, wstki, rkawiczki i inne fataaszki. Marie dostawaa fantastycznie wysok w jej mniemaniu pensj. Co miesic pytaa Monsieur, czy byby tak uprzejmy i zechcia przekaza praktycznie ca pensj jej matce w Pau. Zostawiaa sobie drobn

sumk. To wydawao jej si naturalne i waciwe - oszczdzaa na swj dot, ow drogocenn sum, ktr wszystkie francuskie dziewczta w owych czasach (a moe postpuj tak i dzi, tego nie wiem) pilnie odkaday jako swj posag, rzecz niezbdn w przyszoci, jako e brak posagu mg przesdzi o niewyjciu za m w ogle. Przypuszczam, e jest to odpowiednik tego, co my w Anglii nazywamy: moja dolna szuflada, tyle e o wiele powaniejszy. By to dobry i sensowny zwyczaj i myl, e ostatnio modny w Anglii, poniewa modzi ludzie chc kupi sobie dom, a zatem oboje, chopiec i dziewczyna, oszczdzaj na ten cel. W czasach, o ktrych mwi, panny nie odkaday pienidzy na przysze maeskie ycie - to bya sprawa mczyzny. On musia zapewni dom i rodki na wyywienie, ubranie ony, a take si ni opiekowa. Dlatego te dziewczyny na dobrej subie i panny sklepowe z niszych warstw traktoway zarobione przez siebie pienidze jako rodki na zaspokajanie wasnych zachcianek. Kupoway sobie kapelusze, kolorowe bluzki, a niekiedy korale czy broszki. Mona by, jak sdz, powiedzie, e uyway zarobionych przez siebie pienidzy jako rodkw przeznaczonych na zaloty - eby zwabi odpowiedniego samczyka. Marie tymczasem nosia schludny czarny kostium, toczek, gadkie bluzki, nigdy sobie niczego z ubrania nie sprawia, nigdy nie kupowaa jakich niepotrzebnych rzeczy. Nie sdz, eby nasze suce zamierzay jej dokucza, niemniej podmieway si z niej i patrzyy na ni z gry. Marie czua si wic bardzo nieszczliwa. To naprawd moja matka dziki swojej dobroci i intuicji pomoga jej przetrwa pierwsze cztery czy pi miesicy. Marie tsknia do rodziny, chciaa wraca do domu. Mama jednak z ni rozmawiaa, uspokajaa, mwia jej, e jest mdr dziewczyn i postpuje waciwie, e angielskie dziewczta s o wiele mniej przewidujce i rozwane ni francuskie. Myl te, e rozmawiaa ze sucymi oraz z Jane i powiedziaa im, e z ich powodu ta moda Francuzka czuje si nieszczliwa. Jest bardzo daleko od domu, musz wic si zastanowi, jak one by si czuy bdc na obczynie. I tak po miesicu czy dwch Marie poweselaa. Czuj, e kady, kto wykaza si cierpliwoci i doczyta do tego miejsca, wykrzyknie: - Czy ty nie miaa adnych lekcji do odrabiania? Odpowied brzmi: - Nie, nie miaam. Skoczyam ju wtedy chyba dziewi lat i wikszo dzieci w moim wieku miaa guwernantki - chocia angaowano je, jak sobie wyobraam, gwnie do opieki nad nimi, do pilnowania i do nadzoru. To, czego uczyy podczas lekcji, zaleao cakowicie od ich gustw. Pamitam, zreszt do sabo, jedn czy dwie guwernantki z zaprzyjanionych domw. Jedna cakowicie wierzya w Przewodnik dziecka w wiecie wiedzy doktora Brewera - pewnego rodzaju odpowiednik naszego wspczesnego kwizu. Zapamitaam okruchy zdobytej w ten sposb wiedzy: Jak nazywaj si trzy choroby pszenicy? Odpowied: Rdza zboowa, mczniak zboowy i nied. Towarzyszyy mi przez cae ycie, cho niestety na nic mi si nie przyday. Co przede wszystkim produkuje si w miecie Redditch? Odpowied: Igy. Kiedy bya bitwa pod Hastings? W 1066 roku. Druga guwernantka, jak sobie przypominam, zaznajamiaa swoje uczennice z przyrod i z niczym wicej. Duo byo zbierania lici, jagd i polnych kwiatw, a nastpnie odpowiednie ich preparowanie. Niewiarygodna nuda. - Nie cierpi tego caego rozrywania rzeczy na kawaki - zwierzya mi si przyjacika. Zgadzaam si z ni w zupenoci i przez cae ycie syszc sowo botanika poszyam si jak nerwowy ko. Mama chodzia w dziecistwie do szkoy w Cheshire. Moj siostr, Madge, posaa do szkoy z internatem. Teraz jednak cakowicie zmieniwszy zdanie uwaaa, e najlepsz metod jest pozwoli dziewczynkom rosn jak najbardziej dziko - zapewni im dobre jedzenie, wiee powietrze i niczego nie narzuca ich umysom. (Nic z tego oczywicie nie odnosio si do chopcw - tych naleao ksztaci w sposb w peni tradycyjny.) Jak ju wspomniaam, mama gosia pogld, e adnemu dziecku nie

naley pozwala na czytanie przed ukoczeniem smego roku ycia. Zasada ta zostaa w moim przypadku naruszona, pozwolono mi wic czyta, ile chciaam, a ja korzystaam z tego przy kadej okazji. Tak zwany pokj szkolny mieci si na samej grze i niemal wszystkie ciany mia obstawione ksikami. Byy tam pki z ksikami dla dzieci - Alicja w Krainie Czarw i O tym, co Alicja odkrya po drugiej stronie lustra, wczesne sentymentalne opowiastki wiktoriaskie, o ktrych ju wspominaam, takie jak Nasz biay fioek, utwory Charlotte Yonge, w tym Wianek ze stokrotek, chyba komplet dzie Georgea A. Hentyego, a ponadto mnstwo podrcznikw szkolnych, powieci i tak dalej. Czytaam bez wyboru, sigajc po to, co mnie zainteresowao, i pochaniajc sporo ksiek, ktrych nie rozumiaam, ale ktre przykuway moj uwag. Trafiam te kiedy na francusk sztuk i ojciec zasta mnie przy jej czytaniu. - W jaki sposb co takiego dostao si w twoje rce? spyta zgorszony i czym prdzej mi j zabra. Bya to jedna z tych francuskich sztuk i powieci, ktre zazwyczaj trzyma pod kluczem w palarni jako lektur wycznie dla dorosych. - Znalazam j w pokoju szkolnym - powiedziaam. - Nie powinna tam by - rzek. - Powinna by u mnie w szafce. Wyrzekam si jej bez alu. Prawd mwic, wydawaa mi si niezbyt zrozumiaa. Powrciam z radoci do czytania Mmoires dun ne, Sans Familie i innej nieszkodliwej literatury francuskiej. Przypuszczam, e odbywaam co w rodzaju lekcji, nie miaam jednak guwernantki. Uczyam si nadal matematyki z ojcem, przechodzc z dum przez uamki zwyke do uamkw dziesitnych. Dotaram w kocu do punktu, w ktrym tyle i tyle krw zjada tyle i tyle trawy, a baseny napeniaj si wod w ile godzin. Wszystko to wydawao mi si cakiem ciekawe. Moja siostra zostaa ju oficjalnie wprowadzona w wiat towarzyski, co oznaczao przyjcia, stroje, wizyty w Londynie i tak dalej. Mama bya zaaferowana i miaa mniej czasu dla mnie. Niekiedy robiam si zazdrosna, czujc, e Madge skupia na sobie ca uwag. Nasza matka sama miaa nieciekawe dziecistwo. Chocia jej ciotka bya osob bogat i czsto zabieraa Clar w podr przez Atlantyk tam i z powrotem, nie uznaa za stosowne wprowadzi j w ten czy inny sposb w wiat towarzyski. Nie przypuszczam, eby moja matka przepadaa za nim, ale jak kada moda dziewczyna marzya o licznych i znacznie pikniejszych sukniach, ni te, ktre miaa w swojej garderobie. Ciocia-babcia zamawiaa dla siebie bardzo drogie i modne stroje u najlepszych paryskich krawcw, Clar za traktowaa wci jak dziecko i tak j ubieraa. I znowu na scenie pojawiay si te straszne krawcowe! Matka postanowia sobie, e jej crki powinny mie wszystkie te ozdoby i faramuszki, o ktrych ona marzya. Dlatego tak si przejmowaa i rozkoszowaa strojami Madge, a potem moimi. Ale te stroje w owych czasach to naprawd byy stroje! Miewao si ich duo, nie aowano na nie materiau ani pracy. Riuszki, aboty, falbany, koronki, skomplikowane szwy i kliny - suknie nie tylko zamiatay ziemi i idc naleao je elegancko jedn rk unosi, lecz take noszono do nich narzutki, akieciki albo boa z pir. A fryzury - w owych czasach to byy koafiury, a nie tylko takie przejechanie grzebieniem po wosach. Fryzowao si wosy, krcio, ukadao w fale, na noc zakrcao si na lokwki, robio fale za pomoc gorcych rurek. Jeli dziewczyna sza na tace, zaczynaa si czesa przynajmniej dwie godziny wczeniej i na fryzur powicaa ptorej godziny, p godziny mniej wicej pozostawao jej na woenie sukni, poczoch, pantofelkw i na tym podobne czynnoci. Nie by to naturalnie mj wiat, lecz wiat dorosych, od ktrego si dystansowaam. Niemniej wywiera na mnie swj wpyw. Omawiaymy z Marie toalety mademoiselles i naszych faworytek. Tak si skadao, e na naszej ulicy w najbliszym ssiedztwie nie mieszkay adne dzieci w moim wieku. Raz jeszcze wic, podobnie jak to robiam wczeniej, stwarzaam sobie towarzyszy do zabaw, nastpcw Kauy, Wiewirki i Drzewa oraz moich synnych Kocit. Tym razem wymyliam Szko. I to bynajmniej nie dlatego, ebym pragna chodzi do szkoy. Nie, myl, e Szkoa to byo jedyne miejsce, w

ktrym mogo si znale siedem dziewczynek w rnym wieku, o rnym wygldzie i pochodzcych z rnych domw, a nie z jednej rodziny, czego sobie nie yczyam. Szkoa nie miaa nazwy, bya to po prostu Szkoa. Przyszy do niej jako pierwsze Ethel Smith i Annie Gray. Ethel miaa jedenacie lat, Annie dziewi. Ethel, ciemna, ze wspania grzyw wosw, inteligentna, wyrniaa si w sportach, mwia niskim gosem i miaa chyba do mski wygld. Annie Gray stanowia zupene przeciwiestwo swojej serdecznej przyjaciki, Ethel. Miaa jasne jak len wosy, niebieskie oczy, bya niemiaa, nerwowa i skonna do ez. Trzymaa si kurczowo Ethel, a ta zawsze j chronia. Lubiam obie, ale bardziej mia i yw Ethel. Do Ethel i Annie dodaam jeszcze dwie inne: Isabell Sullivan, ktra bya bogata, zotowosa, brzowooka i liczna. Miaa lat jedenacie. Nie lubiam jej, a nawet czuam do niej wyran niech. Do Isabel pasowao sowo wiatowa. (wiatowa to okrelenie, ktre nieustannie pojawiao si w opowieciach z tych czasw: cae strony powicone s zmartwieniom w rodzinie Mayw w zwizku ze wiatowoci Flory.) Isabel stanowia na pewno kwintesencj wiatowoci. Zadzieraa nosa, przechwalaa si swoim bogactwem i nosia sukienki o wiele dla niej za drogie i zbyt wspaniae jak na dziewczynk w tym wieku. Elsie Green bya jej kuzynk. Do irlandzka w typie: ciemne wosy, loczki, niebieskie oczy, wesoa i mieszka. ya w dobrej komitywie z Isabel, cho czasami zmywaa jej gow. Elsie bya biedna; nosia ubrania odrzucone przez Isabel, co czasami napeniao j gorycz, ale niezbyt wielk, bo miaa niefrasobliwe usposobienie. Ta czwrka wystarczaa mi przez jaki czas. Dziewczynki podroway Rurow Lini Kolejow, jedziy konno, zajmoway si ogrodem, gray te duo w krykieta. Organizowaam turnieje i specjalne mecze. ywiam nadziej, e Isabel nie wygra. Robiam wszystko, co mogam, prcz oszukiwania, eby nie wygrywaa - to znaczy trzymaam za ni byle jak motek, graam szybko, wcale nie celujc, i im bardziej graam niedbale, tym wiksze szczcie miaa Isabel. Przechodzia przez niemoliwe do pokonania bramki, odbijaa kule z przeciwnej strony trawnika i niemal zawsze zajmowaa pierwsze lub drugie miejsce. Bardzo mnie to irytowao. Po pewnym czasie przyszo mi do gowy, e byoby przyjemnie mie w szkole jakie modsze dziewczynki. Dodaam wic jeszcze dwie szeciolatki, Ell White i Sue de Verte. Ella bya sumienna, pilna i nudna. Miaa gste wosy i dobrze si uczya. Dawaa sobie wietnie rad z Przewodnikiem dziecka w wiecie wiedzy doktora Brewera i graa cakiem niele w krykieta. Sue de Verte robia wraenie dziwnie bezbarwnej, nie tylko taki miaa wygld - bya blondynk o bladoniebieskich oczach - lecz take charakter. Jako nie mogam rozgry ani wyczu Sue. Ona i Ella bardzo si przyjaniy, ale mimo e znaam Ell jak wasn do, Sue pozostaa dla mnie nieuchwytna. Pewno dlatego e tak naprawd to wcieliam si w ni. Kiedy rozmawiaam z innymi dziewczynkami, to zawsze rozmawiaa z nimi Sue, nie Agatha, Sue zatem i Agatha stay si dwiema stronami tej samej osoby. Sue bya obserwatorem, niejedn z dramatis personae. Jako sidm z kolei dziewczynk do kompletu dodaam siostr przyrodni Sue, Ver de Verte. Vera wydawaa mi si bardzo dorosa, bo miaa ju trzynacie lat. Nie bya wtedy adna, w przyszoci natomiast miaa si sta oszaamiajc piknoci. Jej pochodzenie przesaniaa mgieka tajemnicy. Obmylaam dla niej rne wersje wielce romantycznej przyszoci. Wosy miaa w kolorze somy, a oczy niebieskie jak niezapominajki. Wymylajc swoje dziewczynki, wzorowaam si na kopiach obrazw z Krlewskiej Akademii, ktre moja babcia miaa w swoim domu w Ealing. Obiecaa mi, e pewnego dnia bd nalee do mnie. W dniach niepogody spdzaam cae godziny ogldajc je, nie tyle moe ze wzgldw artystycznych, ile dlatego eby znale odpowiednie wizerunki dziewczynek. W ksice wito Flory z ilustracjami Waltera Cranea, ktr dostaam na Gwiazdk, przedstawiano kwiaty pod postaci ludzi. Bya tam przeliczna ilustracja: posta opleciona girlandami niezapominajek. Tak na pewno wygldaa Vera de Verte.

Chaucerowska stokrotka to Ella, a nadobna cesarska korona - Ethel. Dziewczynki towarzyszyy mi przez dugie lata, naturalnie w miar mojego dorastania zmieniay swoje usposobienie. Bray udzia w yciu muzycznym, wystpoway w operze, dostaway role w sztukach i komediach muzycznych. Nawet kiedy byam ju dorosa, czasem o nich mylaam i przydzielaam im rne stroje ze swojej garderoby. W duchu projektowaam te dla nich ubiory. Ethel, jak pamitam, bardzo byo do twarzy w sukni z ciemnoniebieskiego tiulu z biaymi liliami na ramieniu. Biednej Annie niewiele si dostao ubra. Traktowaam za to sprawiedliwie Isabel i dawaam jej przepikne kreacje - zazwyczaj wyszywane brokaty i atasy. Jeszcze teraz czasami, wkadajc jak sukni do szafy, myl w duchu: Tak, pasowaaby Elsie, zielony to by zawsze jej kolor. Albo Ella wietnie wygldaaby w tym dersejowym komplecie. Chce mi si przy tym mia - niemniej dziewczynki istniej nadal i, w odrnieniu ode mnie, wcale si nie starzej. Wyobraam sobie, e maj maksymalnie dwadziecia trzy lata. Z biegiem czasu dodaam jeszcze cztery dalsze: Adelaide - najstarsz z nich, wysok, jasn i do zarozumia, Beatrice - weso, roztaczon wrk, najmodsz, oraz dwie siostry, Ros i Iris Reed. Potraktowaam je raczej w konwencji romantycznej. Iris miaa adoratora, ktry pisywa dla niej wiersze i nazywa j Iris z mokrade, a Ros bya wielk psotnic, pataa figle i strasznie flirtowaa ze wszystkimi modziecami wok. W odpowiednim czasie oczywicie dziewczynki powychodziy za m albo pozostay pannami. Ethel nie polubia nikogo i mieszkaa w maym domku wraz z agodn Annie. Cakiem susznie, bo, jak myl teraz, dokadnie tak by postpiy w realnym yciu. Niedugo po naszym powrocie z zagranicy Frulein Uder uchylia przede mn drzwi prowadzce do urokw wiata muzyki. Bya to niska, niezmordowana i sroga Niemka. Nie wiem, dlaczego uczya muzyki w Torquay, nie syszaam te niczego o jej osobistym yciu. Pewnego dnia w pokoju szkolnym pojawia si moja matka, prowadzc j ze sob i wyjaniajc, e chce, by Agatha zacza si uczy gry na fortepianie. - Ach! - powiedziaa Frulein Uder z silnym niemieckim akcentem, jakkolwiek znaa doskonale angielski. - Wobec tego od razu do fortepianu pjdziemy. - Poszymy oczywicie do pianina, ktre stao w pokoju szkolnym, nie do fortepianu w salonie. - Sta tam - rozkazaa Frulein Uder. Stanam na lewo od pianina. To - powiedziaa, uderzajc tak mocno w klawisz, e moga go uszkodzi, jak sobie pomylaam - jest C-dur. Rozumiesz? To jest C. A to gama C- dur. Zagraa j. - Teraz wracamy i gramy akord C, w ten sposb. Teraz znw gama. S to dwiki: C, D, E, F, G, A, B, C. Rozumiesz? Potwierdziam, e rozumiem. Prawd mwic tyle wiedziaam ju wczeniej. - Teraz sta tam, gdzie klawiszy nie bdziesz widzie. Ja najpierw zagram C, potem inny dwik, a ty mi powiesz, jaki. Zagraa C, potem z tak sam si inny dwik. - Co to jest? Odpowiedz. - E - odpowiedziaam. - Susznie. Dobrze. Teraz znw sprbujemy. Ponownie zagraa C, po czym inny dwik. - A to? - A - zaryzykowaam. - Ach, wietnie. Dobrze. To dziecko muzykalne jest. Dobry such masz, tak. Ach, znakomicie sobie rad damy. Niewtpliwie pocztek wypad dobrze. Prawd mwic, to chyba nie miaam pojcia, jakie dwiki zagraa. Musia to by po prostu szczliwy przypadek. Tak czy inaczej, po owym starcie ruszyymy do przodu z mnstwem dobrej woli po obu stronach. Wkrtce w domu rozbrzmieway gamy, arpeggia, a po jakim czasie rwnie dwiki Wesoego wieniaka. Ubstwiaam lekcje muzyki. Rodzice oboje grali na fortepianie. Matka grywaa Pieni bez sw Mendelssohna i rne inne kawaki, ktrych si nauczya w modoci. Graa cakiem niele, ale myl, e nie pasjonowaa si szczeglnie muzyk. Ojciec by muzykalny z natury. Potrafi zagra wszystko ze suchu i gra

pikne amerykaskie piosenki, murzyskie pieni religijne i inne utwory. Frulein Uder i ja dodaymy do Wesoego wieniaka Marzenie i dalsze subtelne melodie Schumanna. wiczyam z zapaem godzin lub dwie dziennie. Od Schumanna przeszam do Griega, ktrego szalenie lubiam. Jego Erotique i Pierwszy powiew wiosny naleay do najbardziej ulubionych przeze mnie utworw... Kiedy byam ju na tyle zaawansowana, e mogam zagra Poranek z Peer Gynta nie posiadaam si z zachwytu. Jak wikszo Niemcw, Frulein Uder wietnie uczya. Graam nie tylko przyjemne melodie, lecz take mnstwo palcwek ze Szkoy Czernego, do ktrych ywiam znacznie mniejszy zapa, lecz Frulein Uder okazaa si stanowcza. - Dobre podstawy musisz mie - mwia. - Te wiczenia to rzeczywisto, konieczno. Melodie, no tak, s cennymi upikszeniami, przypominaj kwiaty, zakwitaj i opadaj, ale ty korzenie musisz mie, mocne korzenie i licie. - I aplikowaa mi mnstwo mocnych korzeni i lici, a od czasu do czasu pozwalaa na kwiatek lub dwa. Pewno bardziej si cieszyam z osiganych rezultatw ni reszta domownikw, ktrym zbyt intensywne wiczenia wydaway si uciliwe. Chodziam te raz w tygodniu na lekcje taca. Odbyway si w salkach nad cukierni nazywanych pompatycznie Salami Atheneum. Zaczam uczszcza na lekcje taca chyba bardzo wczenie, w wieku piciu czy szeciu lat, bo pamitam, e opiekowaa si mn jeszcze u nas Niania i raz w tygodniu mnie tam prowadzia. Najmniejsze dzieci nauk rozpoczynay od polki. Wstpem do niej byo trzykrotne tupanie: prawa noga, lewa, prawa i lewa noga, prawa, lewa - tup, tup, tup i tup, tup, tup. Musiao to by bardzo niemie dla osb pijcych w cukierni na dole herbat. Madge wprawia mnie w lekk konsternacj po moim powrocie do domu, twierdzc, e polki wcale si tak nie taczy. Wysuwasz jedn stop, dosuwasz do niej drug, a potem znowu pierwsz, o tak - mwia. Zaintrygowao to mnie, ale widocznie nauczycielka taca panna Hickey miaa tak metod przyswajania rytmu polki jeszcze przed pokazaniem krokw. Pamitam, e panna Hickey bya osob wspania, cho budzc lk wysoka, postawna, o siwych wosach piknie uoonych w podniesion nad czoem fryzur, noszca dugie powiewne spdnice. Taczenie z ni, co zdarzao si oczywicie znacznie pniej, napawao mnie przeraeniem. Miaa jedn pomocnic osiemnasto- czy te dziewitnastoletni i jedn mniej wicej trzynastoletni, imieniem Aileen. Aileen bya sodka, pracowaa ciko i wszyscy j lubilimy. Starsza, Helen, budzia te lk, ale zwracaa uwag tylko na naprawd dobrze taczce dzieci. Lekcje taca zaczynay si od tego, co nazywalimy rozcigaczami i suyo do gimnastykowania klatki piersiowej i rk. Byy to niebieskie elastyczne wstki z uchwytami. Rozcigao si je energicznie mniej wicej przez pl godziny. Potem nastpowaa polka, taczyli j wszyscy, ktrzy mieli ju za sob owe tup, tup, tup starsze dziewczynki wraz z modszymi. Czy widziaa, jak taczyem polk? Czy widziaa, jak mi powieway poy surduta? Polka bya wesoa i nieadna. Potem nastpowaa promenada - parami szo si na rodek sali, nastpnie rozchodzio na boki i semkami tworzyo rozmaite figury, starsi na przodzie, a modsi za nimi. Do promenady wybierao si partnera, co powodowao wiele cierpie sercowych. Wszyscy, rzecz oczywista, chcieli mie jako partnerk Helen albo Aileen, ale panna Hickey pilnowaa, eby nikt nie mia na nie wycznoci. Po promenadzie modsze dzieci szy do salki dla juniorw, gdzie si uczyy krokw polki, potem walca albo krokw tacw specjalnych, w ktrych wyglday szczeglnie niezgrabnie. Seniorzy wiczyli taniec specjalny pod okiem panny Hickey w duej sali. By to taniec z tamburynem, hiszpaski taniec z kastanietami albo taniec z wachlarzem. Wspomniaam kiedy swojej crce, Rosalind, i jej koleance Susan, wwczas osiemnasto- czy dziewitnastoletnim pannom, e taczyam w modoci taniec z wachlarzem. Zaintrygowa mnie ich nieprzystojny miech. - Oj, naprawd, mamo? Taniec z wachlarzem! Susan, ona taczya taniec z wachlarzem!

- Och - powiedziaa Susan. - Zawsze mylaam, e ludzie w epoce wiktoriaskiej byli tacy dziwni. Wkrtce nas owiecio, e mwic o tacu z wachlarzem nie mamy tego samego na myli. Potem seniorzy siadali, a juniorzy wykonywali swj taniec - taniec marynarski albo jaki wesoy taniec ludowy, niezbyt trudny. Na koniec wprowadzano nas w tajniki lansjera. Uczono te szwedzkiego taca wiejskiego i starego angielskiego taca Sir Roger de Coverley. Te ostatnie okazay si szczeglnie uyteczne, bo na przyjciach nie trzeba si byo wstydzi nieznajomoci tego rodzaju dziaalnoci towarzyskiej. W Torquay w lekcjach taca bray udzia niemal same dziewczta. Natomiast w Ealing uczyo si wraz ze mn sporo chopcw. Miaam chyba okoo dziewiciu lat, byam bardzo niemiaa i niezbyt jeszcze wprawna w taczeniu. Uroczy chopiec, pewno starszy ode mnie o jaki rok czy dwa, podszed do mnie, proszc do lansjera. Speszona i zmartwiona przyznaam si, e nie umiem go taczy. Wydawao mi si to bardzo przykre, bo nigdy jeszcze nie spotkaam tak atrakcyjnego chopca. Mia ciemne wosy, wesoe oczy i od razu wyczuam w nim pokrewn dusz. Siadam smutna na krzele, gdy zacz si lansjer, lecz niemal natychmiast podesza do mnie zastpczyni pani Wordsworth. - Agatho, nie pozwalamy nikomu na siedzenie podczas taca powiedziaa. - Ja nie umiem taczy lansjera. - Nie umiesz, kochanie, ale szybko si moesz nauczy. Musimy znale ci partnera. Zapaa piegowatego chopaka o zadartym nosie i wosach w kolorze somy. Mia te adenoidy. - Prosz. Tu jest William. - Podczas figury zwanej odwiedzinami znalazam si przy mojej pierwszej sympatii i jego partnerce. Szepn mi uraony: - Ze mn nie chciaa taczy, a teraz tu jeste. Bardzo to brzydko z twojej strony. - Prbowaam mu tumaczy, e to nie moja wina. - Uwaaam, e nie umiem taczy lansjera, ale mi kazano. - Nie ma jednak czasu podczas wykonywania figur w lansjerze na wyjanienia. Spoglda na mnie z pretensj do koca lekcji. Miaam nadziej, e spotkamy si znowu w nastpnym tygodniu, niestety, nigdy go ju nie zobaczyam. C, jedna ze smutnych historii miosnych w yciu. Z tacw, ktrych mnie uczono, przyda mi si pniej tylko walc, cho tak naprawd nigdy za nim nie przepadaam. Nie lubi takiego tempa i zawsze dostawaam strasznego zawrotu gowy. A ju szczeglnie wtedy, gdy zaszczycia mnie swoj osob panna Hickey. Wspaniale wirowaa w walcu, praktycznie odrywajc ci od podogi, i pod koniec pokazu krcio ci si w gowie tak dalece, e z trudem moga utrzyma si na nogach. Musz mimo wszystko przyzna, e gdy si na ni patrzyo, by to pikny widok. Frulein Uder znikna z mojego ycia, nawet nie wiem, dokd i kiedy. Moe wrcia do Niemiec. Wkrtce potem zastpi j modzieniec, pan Trotter, o ile dobrze pamitam. By organist w jednym z kociow i raczej deprymujcym nauczycielem. Musiaam przyj zupenie odmienny styl gry. Kaza mi siedzie praktycznie niemal na pododze z rkami podniesionymi do gry, eby dosign klawiszy, i wszystko musiao by grane z nadgarstka. Wedug za Frulein Uder naleao siedzie wysoko i gra z przedramienia. Trzeba byo niemal zawisn nad pianinem, eby uderza w klawisze z maksymaln si. Bardzo mi to odpowiadao! V Niedugo po naszym powrocie z Wysp Normandzkich zaczlimy dostrzega nadcigajc nad nasze gowy mroczn chmur - chorob ojca. Za granic nie czu si najlepiej, dwukrotnie radzi si lekarza. Drugi doktor postawi do alarmujc diagnoz, a mianowicie, e chodzi o chorob nerek. Po powrocie do Anglii ojciec skontaktowa si z naszym lekarzem, ktry nie zgodzi si z t opini i wysa go do specjalisty. Mroczna chmura wisiaa nadal nad nami, cho niezbyt widoczna, odczuwana przez dziecko jako jedno z tych zaburze atmosferycznych, ktre w wiecie psychiki podobne s do nadcigajcej burzy z piorunami, znanej w wiecie fizycznym.

Medycyna nie na wiele si chyba zdaa. Ojciec odwiedzi kilku specjalistw. Wedug diagnozy pierwszego, miaa to by na pewno sprawa serca. Nie pamitam ju szczegw, pamitam tylko, e syszaam rozmow matki z siostr i takie sformuowanie jak zapalenie nerww w okolicy serca, co brzmiao dla mnie zatrwaajco. Drugi lekarz, ktrego radzi si ojciec, dopatrywa si jedynie kopotw natury gastrycznej. W nocy ojciec coraz czciej dostawa atakw blu i dusznoci, mama przy nim siedziaa, pomagaa mu zmienia pozycj, podawaa lekarstwa ordynowane przez ostatniego z lekarzy. Jak zwykle wierzono w sposb wzruszajcy w ostatniego lekarza, z ktrym si konsultowano, i stosowano zapisan przez niego kuracj. Wiara odgrywa wielk rol - wiara, nowo, dynamiczna osobowo doktora - lecz ostatecznie nie moe usun rzeczywistej organicznej dolegliwoci, ktra kryje si na samym dnie. Przez wikszo czasu ojciec by nadal sob, niemniej w domu atmosfera si zmienia. Ojciec chodzi wci do klubu, spdza letnie dni na terenach, na ktrych grano w krykieta, skd wraca sypic wesoymi historyjkami - sowem, by t sam sympatyczn osob. Nikomu nie dokucza ani si nie irytowa, lecz wyczuwao si w nim jakby cie lku. Ten lk wyczuwaa oczywicie i matka, ktra dzielnie staraa si ma zapewnia, e lepiej wyglda, czuje si lepiej i jest w lepszej kondycji. W tym samym okresie gromadziy si nad naszymi gowami rwnie inne chmury - kopoty finansowe. Pienidze, ktre ojciec odziedziczy po dziadku, zainwestowane zostay w nowojorskich nieruchomociach, ale budynki tylko wydzierawiono, a nie kupiono. Znajdoway si w tej czci miasta, gdzie grunta zyskay na wartoci, natomiast domy praktycznie niewiele byy warte. Wacicielka parceli, stara, siedemdziesicioparoletnia kobieta, nieskora, jak przypuszczam, do wspdziaania, trzymaa je w morderczym ucisku, sprzeciwiajc si wszelkiej rozbudowie czy modernizacji. Cay dochd pochaniay wic reperacje lub opaty podatkowe. Zasyszawszy strzpki rozmowy, ktre wyday mi si wprost dramatycznie wane, pobiegam na gr i oznajmiam Marie w stylu najlepszych opowieci wiktoriaskich, e jestemy zrujnowani. Marie nie zmartwia si tak, jak powinna moim zdaniem si zmartwi, ale chyba prbowaa wyrazi wspczucie mojej matce, bo ta przysza do mnie do zdenerwowana. - Naprawd, Agatho, nie wolno robi z igy wide. Nie jestemy zrujnowani. Po prostu mamy w tej chwili kopoty finansowe i bdziemy musieli oszczdza. - Nie jestemy zrujnowani? - zapytaam, gboko rozczarowana. - Nie jestemy zrujnowani - odpara kategorycznym tonem mama. Musz przyzna, e czuam si zawiedziona. W wielu znanych mi ksikach ludzie czsto bywali zrujnowani i traktowano to tak, jak naley, to znaczy powanie. Nierzadko groono palniciem sobie w eb, bohaterka opuszczaa bogat rezydencj w achmanach i tak dalej. - Zapomniaam, e jeste w pokoju - dodaa matka. - Ale zrozum, nie powtarza si tego, co si syszao. Obiecaam, e nie bd tak robi, czuam si jednak dotknita, bo dopiero niedawno skarcono mnie za to, e nie powtrzyam tego, co usyszaam przy innej okazji. Tony i ja siedzielimy ktrego wieczoru pod stoem w jadalni tu przed kolacj. Miejsce to szczeglnie lubiam, gdy nadawao si wietnie do zabawy w przygody w kryptach, lochach i tak dalej. Balimy si niemal oddycha, eby nie usyszeli nas rabusie, ktrzy nas tam uwizili - co prawda Tony by zapasiony i ciko dysza - gdy do jadalni wesza z waz zupy pokojwka Barter, pomagajca kredensowej przy podawaniu do stou. Postawia waz na gorcej pytce na bocznym stoliku, podniosa pokrywk i zanurzya w zupie yk wazow. Po czym siorbna z niej kilka razy. W tym momencie pojawia si kredensowa, Lewis, ze sowami: - Uderzam ju w gong... W tym miejscu przerwaa i wykrzykna: - Louie, co ty wyprawiasz? - Poywiam si - odpara tamta, miejc si serdecznie. - Mniam,

nieza zupa. - 1 siorbna raz jeszcze. - Po to z powrotem i nakryj waz pokrywk - przykazaa jej Lewis, wstrznita tym, co zobaczya. - Naprawd! Barter zachichotaa dobrodusznie, odoya yk wazow, pooya na miejsce pokrywk i wanie zamierzaa uda si do kuchni po gbokie talerze, gdy ja i Tony wychynlimy spod stou. - Dobra zupa? - spytaam z zainteresowaniem, majc zamiar sama te jej skosztowa. - Ojej! Nie wiem. Tak mnie panienka przerazia. Troch si dziwiam, ale nigdy - a do pewnego dnia par lat pniej - nie powiedziaam o tym, co widziaam. Mama w rozmowie z Madge wspomniaa nasz dawn pokojwk, Barter, wwczas wczyam si nagle w ich rozmow: - Pamitam Barter. Miaa zwyczaj siorba zup z wazy w pokoju stoowym, zanim wszyscy zeszli na kolacj. Wywoao to ywe zainteresowanie mamy, a take Madge. - A dlaczego nigdy mi o tym nie mwia? - spytaa mnie matka. Patrzyam na ni, nie pojmujc, o co jej chodzi. - No - odparam - to wydawao si... - Zawahaam si, po czym owiadczyam z ca godnoci, na jak byo mnie sta: - Nie lubi rozstawa si z informacj. Potem posugiwano si tym powiedzeniem jako anegdotk wymierzon we mnie. Agatha nie lubi rozstawa si z informacj. To prawda, rzeczywicie nie lubiam. Zbieraam wszelkie docierajce do mnie informacje, i jeli nie uwaaam ich za istotne czy te interesujce, zamykaam je w rejestrze we wasnej gowie. Byo to nie do pojcia dla reszty mojej rodziny, skadajcej si z samych ekstrawertykw. Jeli proszono ich o zachowanie czego w tajemnicy, nigdy o tym nie pamitali! Dlatego te wszyscy wydawali si o wiele ode mnie zabawniejsi. Kiedy Madge posza na tace albo na zabaw ogrodow, to potem miaa do opowiedzenia mnstwo miesznych rzeczy. Moja siostra bya doprawdy osob zabawn, i to pod kadym wzgldem - wszdzie tam, gdzie si pojawia, zawsze co si wydarzyo. Nawet w starszym wieku po powrocie z miasteczka, dokd si udawaa po drobne sprawunki, relacjonowaa zawsze jakie niezwyke wydarzenie albo powtarzaa czyje nietuzinkowe sowa. Nie chodzio o czcze wymysy, lecz o historyjki oparte na faktach, za to przez ni przysmaczone. Ja natomiast, zapewne pod tym wzgldem wrodziwszy si w ojca, pytana, czy wydarzyo si co zabawnego, odpowiadaam natychmiast: - Nie, nic. - Indagowano mnie: - Jak bya ubrana na przyjciu pani Iksiska? - A ja oznajmiaam: - Nie pamitam. - Albo mwiono. - Podobno pani S. kazaa pomalowa na nowo swj salon. Jaki ma teraz kolor? - Na co ja: - Nie patrzyam. - Koczyo si na stwierdzeniu: - Ach, Agatho, jeste doprawdy niemoliwa, nigdy niczego nie zauwaasz. Nadal nie wyjawiaam na og swoich zamiarw. Co nie znaczy, e chciaam by skryta. Wydawao mi si po prostu, e wikszo rzeczy jest bez znaczenia, po co wic o nich rozmawia. Albo te byam tak zajta prowadzeniem rozmowy czy ktniami midzy moimi dziewczynkami i obmylaniem przygd dla Tonyego i dla mnie, e nie zwracaam uwagi na drobne wydarzenia wok siebie. Dopiero co takiego jak wie o ruinie mogo mnie wprawi w podniecenie. Bez wtpienia byam nieinteresujcym dzieckiem i miaam wszelkie szans na to, e wyrosn na osob, ktrej niezwykle trudno dopasowa si do towarzystwa. Nigdy nie czuam si dobrze w towarzystwie i nigdy za nim nie przepadaam. Przypuszczam, e urzdzano wtedy kinderbale, ale nie sdz, eby byo ich tak wiele jak dzi. Pamitam, e chodziam na podwieczorki do zaprzyjanionych dzieci i one przychodziy na podwieczorek do mnie. To owszem lubiam i lubi nadal. Wielkie kinderbale w czasach mojej modoci zdarzay si jedynie w okolicy Gwiazdki. Pamitam jedn maskarad i drugi bal, na ktrym wystpowa sztukmistrz. Wyobraam sobie, e moja matka bya przeciwna kinderbalom, bo uwaaa, e dzieci nadmiernie si przegrzewaj, podniecaj i przejadaj, a po powrocie do domu czsto choruj ze wszystkich tych trzech powodw razem. Prawdopodobnie miaa racj. Na kadym z

kinderbalw - niezalenie od ich rozmiarw - widziaam, e co najmniej trzecia cz dzieci wcale si dobrze nie bawi. Kinderbal mona utrzyma w ryzach, jeli bierze w nim udzia nie wicej ni dwadziecioro dzieci - powyej tej liczby, musz to powiedzie, pojawia si problem ubikacji! Dzieci, ktre krpuj si mwi, e chc i do ubikacji, wyczekuj niemal do ostatniej minuty. Jeli ubikacji nie ma tyle, eby sprosta wielkiej liczbie dzieci, powstaje chaos i dochodzi do godnych ubolewania incydentw. Pamitam pewn ma dziewuszk, moe dwuletni, ktr matka, wbrew radom dowiadczonej niani, zabraa na przyjcie dla dzieci. - Annette jest taka sodka, musi i. Jestem pewna, e bdzie si dobrze bawi, a zreszt wszyscy si ni zajmiemy. - Zaraz po przybyciu na miejsce matka na wszelki wypadek zaprowadzia j na nocniczek. Annette, strasznie podekscytowana, nie moga zrobi tego, czego od niej oczekiwano. - Och, to nic, pewno jej si nie chce - orzeka matka. Zeszy na d i gdy sztukmistrz wyciga sobie z nosa i uszu rozmaite przedmioty ku uciesze dzieciarni, ktra otaczaa go krgiem wykrzykujc i klaszczc, wydarzyo si najgorsze. - Moja droga, na pewno nigdy nie widziaa czego podobnego powiedziaa stara ciotka, relacjonujc to zdarzenie mojej mamie. Biedne dziecko. Na samym rodku podogi. Zupenie jak ko! Marie wyjechaa - rok, a moe dwa lata przed mierci mojego ojca. Zgodnie z umow miaa w Anglii by dwa lata, ale pozostaa przynajmniej o rok duej. Tsknia do rodziny, ponadto jako osoba rozumna i praktyczna uznaa, jak sdz, e czas ju pomyle powanie, na sposb francuski, o zampjciu. Z zarobionych pienidzy odoya sobie na posag cakiem przyzwoit sum. Odjechaa z paczem i czule uciskawszy swoj drog panienk. Czuam si strasznie osamotniona. Jeszcze przed jej odjazdem uzgodniymy pogldy na temat przyszego ma mojej siostry. Jak ju wspominaam, ta kwestia stanowia jedno ze staych rde naszych spekulacji. Marie opowiadaa si zdecydowanie za le Monsieur blond. Moja matka, mieszkajc w dziecistwie u ciotki w Cheshire, miaa koleank szkoln, do ktrej bardzo si przywizaa. Kiedy Annie Browne polubia Jamesa Wattsa, a mama swojego przyrodniego kuzyna Fredericka Millera, przyrzeky, e nigdy o sobie nie zapomn, bd pisa listy i dzieli si nowinami. Chocia moja matka wyjechaa z Cheshire do Londynu, przyjaciki utrzymyway nadal kontakt. Annie Watts miaa w sumie picioro dzieci, czterech synw i crk, a mama nas troje. Wymieniay fotografie dzieci w rnym wieku i posyay im paczki na Gwiazdk. Kiedy Madge wybieraa si do Irlandii, eby podj decyzj, czy zarczy si z pewnym modziecem, ktry koniecznie pragn si z ni oeni, mama wspomniaa o tym w licie do Annie Watts. A ta bagaa moj siostr, eby w drodze powrotnej z Holyhead wstpia do Abney Hall w Cheshire i zatrzymaa si u nich. Tak bardzo chciaaby ujrze jedno z dzieci swojej przyjaciki. Madge spdzia mio czas w Irlandii i zdecydowawszy, e wcale nie chce wyj za Charlieego P., zrobia przerw w podry powrotnej i udaa si w odwiedziny do rodziny Wattsw. Najstarszy syn, James, wwczas dwudziestojednoletni czy te o rok starszy, studiowa jeszcze w Oksfordzie. By to spokojny jasnowosy mody czowiek, mia miy niski gos i niewiele mwi, ponadto znacznie mniej uwagi powica mojej siostrze ni inni modziecy. Wydao jej si to tak niebywae, e a intrygujce. Zadaa sobie sporo trudu, eby Jamesa zainteresowa, nie bya jednak pewna, jaki to da efekt. W kadym razie po powrocie Madge do domu korespondowali ze sob, do zreszt nieregularnie. A naprawd to Madge oczarowaa Jamesa w momencie, gdy si tam pojawia, tylko e nie leao w jego usposobieniu okazywanie tego rodzaju uczu. By niemiay i peen rezerwy. Przyjecha do nas w odwiedziny nastpnego lata. Od razu go polubiam. Mia miy sposb bycia i zawsze traktowa mnie serio, nie robi idiotycznych dowcipw ani nie rozmawia ze mn jak z ma dziewczynk. Odnosi si do mnie jak do czowieka, tote bardzo si do niego przywizaam. Marie

rwnie wyraaa si o nim z uznaniem. I tak le Monsieur blond sta si w pokoju do szycia staym tematem naszych rozmw. - Nie wydaje mi si, Marie, eby im naprawd bardzo na sobie zaleao. - Ach, mais oui, on o niej wci myli i patrzy na ni, jak tylko ona tego nie widzi. Och tak, U est bien pris. I bdzie to dobre maestwo, bardzo rozsdne. Jak syszaam, on ma dobre widoki przed sob i jest tout ? fait un garon serieux. Bdzie doskonaym mem. A Mademoiselle jest wesoa, dowcipna, skora do artw i miechu. Przyda jej si taki spokojny, rozsdny m, ktry j doceni, bo jest taka inna. Myl, e jedyn osob, ktra go nie lubia, by mj ojciec. Jestem jednak przekonana, e nie da si tego unikn w przypadku ojcw czarujcych i wesoych crek - chcieliby kogo o wiele lepszego od wszystkich mczyzn, ktrzy kiedykolwiek narodzili si na wiecie. Matki czuj podobno to samo w przypadku swoich synowych. Mj brat si nie oeni, mam wic to omino. Musz powiedzie, e nigdy nie uwaaa ziciw za godnych swoich crek, ale przyznawaa, e to raczej jej minus, ni ich. - Przecie mwia - nie mog myle, e ktrykolwiek mczyzna mgby by godny ktrej z moich dwu crek. Jedn z wielkich przyjemnoci w naszym yciu stanowi lokalny teatr. W mojej rodzinie wszyscy zaliczali si do wielkich jego entuzjastw. Madge i Monty chodzili do teatru praktycznie co tydzie, a mnie zwykle pozwalano im towarzyszy. Im byam starsza, tym czciej tam chodziam. Siedzielimy zawsze na fotelach parterowych - sam parter uwaano za wulgarny. Miejsca na parterze kosztoway szylinga. Na fotelach parterowych - tak nazywano dwa pierwsze rzdy siedze mniej wicej za dziesicioma rzdami foteli - zasiadaa rodzina Millerw i rozkoszowaa si najrnorodniejszego rodzaju przedstawieniami. Nie wiem, czy chodzio o pierwsz sztuk, jak ogldaam, ale z pewnoci wrd pierwszych sztuk by awanturniczy melodramat najgorszego typu pod tytuem Kiery i atuty. Wystpowa w nim czarny charakter, niegodziwa kobieta lady Winifred i pikna dziewczyna, ktr ograbiono z majtku. Na scenie strzelano z rewolweru i wietnie pamitam ostatni scen, kiedy modzieniec wiszcy w Alpach na linie przecina j i heroicznie umiera, eby ocali ukochan dziewczyn czy te mczyzn, ktrego kocha owa dziewczyna. Pamitam, jak analizowaam ze szczegami t histori. - Przypuszczam powiedziaam - e ci naprawd li to piki - ojciec namitnie gra w wista i stale syszaam rozmowy o kartach - a ci nie cakiem li to trefle. Myl, e lady Winifred to pewno trefl, bo aowaa swoich czynw, i tak samo ten modzieniec, ktry przeci lin w grach. Natomiast kara s... - zastanawiaam si - po prostu wiatowe owiadczyam tonem, w ktrym brzmiaa wiktoriaska dezaprobata. Jednym z wielkich dorocznych wydarze w Torquay byy regaty, ktre odbyway si w ostatni poniedziaek i wtorek sierpnia. Zaczynaam oszczdza na nie na pocztku maja. Kiedy mwi, e pamitam regaty, to mam na myli nie tyle zawody eglarskie, ile towarzyszcy im jarmark. Madge chodzia oczywicie z ojcem do Przystani Haldon obserwowa zawody i zazwyczaj w naszym domu zbierao si towarzystwo przed balem po zakoczeniu regat. Rodzice i Madge chodzili po poudniu na herbat do Regatowego Yacht Clubu i uczestniczyli w wielorakiej dziaalnoci zwizanej z eglarstwem. Madge nie eglowaa nigdy wicej, ni musiaa, jako e przez cae ycie fatalnie znosia pywanie po morzu i nic na to nie moga poradzi. Natomiast znacznym zainteresowaniem cieszy si jacht naszych przyjaci. Urzdzano pikniki i przyjcia, ale na t towarzysk stron regat byam za moda, nie braam wic w niej udziau. Cieszyam si za to od wielu miesicy na jarmark. Na karuzele krcce si dokoa, gdzie si dosiadao koni z grzywami, i na kolejki grskie, ktrymi jedzio si po pochyociach w gr i w d. Z dwu machin grzmiaa muzyka i gdy krcia si wkoo na koniu albo jechaa wagonikiem kolejki grskiej, powstawaa okropna kakofonia. Nie brakowao tam te wszelkich moliwych atrakcji: demonstrowano

Tust Kobiet, bya take Madame Arensky Przepowiadajca Przyszo, Czowiek-Pajk, ktry wyglda doprawdy okropnie, Strzelnica, w ktrej Madge i Monty zawsze tracili mnstwo czasu i pienidzy. Rzucao si te w orzechy kokosowe - Monty zdobywa ich mnstwo i przynosi mi je do domu. Uwielbiaam kokosy. I ja kilka razy mogam w nie rzuca, a poniewa waciciel szarmancko pozwala mi podej bardzo blisko, czasami udawao si strci ktry owoc. Wtedy strcanie kokosw to byo naprawd strcanie, nie to co teraz, gdy ukada si je na tego rodzaju podstawkach, e mona je strci tylko dziki niesychanej kombinacji szczcia i siy. Wwczas miao si szans. Na sze rzutw zazwyczaj zdobywao si jeden orzech kokosowy, a Monty kiedy zdoby nawet pi. Nie rzucao si jeszcze wtedy kkami, eby zdoby nagrod w postaci lalek-kupidynkw, kijkw i tego rodzaju rzeczy. Byy stragany, w ktrych sprzedawano rozmaite przedmioty. Ja miaam sabo do maych kudatych mapek na dugiej szpilce przypinanych do paszcza i sprzedawanych za pensa, std ich nazwa pensowe mapki. Co rok sprawiaam sobie sze do omiu sztuk i doczaam je do swojej kolekcji - rowych, zielonych, brzowych, czerwonych i tych. Z biegiem lat coraz trudniej mi byo znale odmienne kolory czy inne wzory. Tylko na jarmarku pojawia si sawny nugat. Za stoem sta Mczyzna i z wielkiego rowo- biaego bloku odupywa kawaki . Pokrzykiwa, nawoywa i oferowa je na sprzeda: - No, przyjaciele, sze pensw za ogromny kawa! Dobrze, kochani, przetniemy na pl. A moe ten za cztery pensy? - I tak dalej. Mia te ju przygotowane paczuszki, ktre mona byo kupi za dwa pensy, ale caa zabawa polegaa na targowaniu si. - Prosz, to dla maej damy. Tak, dwa i p pensa dla pani. Zote rybki pojawiy si jako nowo podczas regat, dopiero gdy miaam jakie dwanacie lat. Wywoay wwczas wiele emocji. Cay stragan zastawiony by naczykami, a w kadym pywaa zota rybka. Rzucao si do nich pieczki pingpongowe. Jeli pieczka wpada do jednego z naczynek, zota rybka stawaa si twoj wasnoci. Na pocztku - podobnie jak strcanie orzechw kokosowych - nie byo to wcale takie trudne. Podczas pierwszych regat, na ktrych si pojawiy, zdobylimy w sumie jedenacie rybek i triumfalnie zanielimy je do domu i tam wpucilimy do kadzi w ogrodzie. Prdko jednak cena za pieczk wzrosa z jednego pensa do szeciu. Wieczorem urzdzano fajerwerki. Z naszego domu moglimy oglda tylko rakiety wystrzelone bardzo wysoko - spdzalimy zatem ten wieczr u przyjaci mieszkajcych tu przy przystani. Odbywao si tam przyjcie o dziewitej, z lemoniad, lodami i ciasteczkami. Bardzo mi brakuje innej jeszcze przyjemnoci z tamtych czasw, jako e nie zaliczam si do czonkw bractwa alkoholowego - przyj ogrodowych. Przyjcia ogrodowe przed pierwsz wojn wiatow byy wprost niezapomniane. Wszyscy ubrani jak z urnala, pantofelki na wysokich obcasach, mulinowe sukienki z niebieskimi szarfami, due somkowe kapelusze ozdobione rami. Podawano wspaniae lody: truskawkowe, waniliowe, pistacjowe, a take zazwyczaj do wyboru oranad lub napj malinowy do najrozmaitszych tortw z kremem, kanapek, ekierek oraz brzoskwinie, winogrona muszkatelowe i nektarynki. Z tego wnosz, e przyjcia ogrodowe urzdzano zapewne zawsze w sierpniu. Nie pamitam, eby podawano truskawki ze mietan. Dostanie si na takie przyjcie sprawiao pewien kopot. Ci, ktrzy nie mieli powozu i byli starzy czy sabi, wynajmowali dorok, modzi za maszerowali na piechot ptora czy dwa kilometry z rnych miejsc w Torquay. Cz z nich miaa szczcie, gdy mieszkaa blisko, za to inni mieszkali daleko, bo Torquay zbudowano na siedmiu pagrach. Niewtpliwie wchodzenie pod gr w pantofelkach na wysokich obcasach i trzymanie dugiej spdnicy w lewej rce, a parasolki w prawej, oznaczao cik prb. Mimo wszystko jednak warto byo i na takie przyjcie ogrodowe. Ojciec umar, gdy miaam jedenacie lat. Stan jego zdrowia z wolna si pogarsza, cho nigdy nie okrelono precyzyjnie, co to za choroba. Niewtpliwie stae kopoty finansowe osabiy jego odporno

na wszelkie choroby. Pojecha do Ealing, zatrzyma si w domu macochy na mniej wicej tydzie i widywa si z rnymi londyskimi przyjacimi, ktrzy mogli mu pomc znale jak prac. Nie naleao to w tym okresie do rzeczy atwych. Mczyzna by albo prawnikiem, albo doktorem, albo zarzdzajcym majtkiem, albo wojskowym, albo adwokatem, lecz wiat wielkiego biznesu nie zapewnia utrzymania, jak to dzisiaj bywa. Istniay wielkie banki, takie jak Pierponta Morgana, i inne, w ktrych ojciec mia znajomych, ale trzeba byo oczywicie mie odpowiednie kwalifikacje bd nalee do jednego z rodw bankierskich i tkwi w tym wszystkim od lat chopicych, w przeciwnym wypadku nie zdao si to na nic. Mj ojciec, jak wikszo jego wspczesnych, nie mia specjalnych kwalifikacji. Zajmowa si dobroczynnoci i innymi sprawami, ktre dzisiaj zapewniayby intratn posad, wtedy jednak dziao si inaczej. Sytuacja finansowa napawaa ojca wielk trosk, a po jego zgonie zafrasowaa rwnie wykonawcw testamentu. Pozostawaa do wyjanienia kwestia, gdzie si podziay pienidze pozostawione przez mojego dziadka. Ojciec y z rzekomego zysku. Istnia on na papierze, ale faktycznie go nie byo, co zawsze dawao si jako w sposb pozornie rzetelny wytumaczy i wykaza, e w brak jest jedynie chwilowy - po prostu nadzwyczajne straty. Bez wtpienia mandatariusze i ich sukcesorzy le zarzdzali powierzonym im majtkiem, lecz na napraw byo ju za pno. Ojciec si zamartwia, ponadto porzdnie przemarz, bo zrobio si chodno, i w efekcie dosta obustronnego zapalenia puc. Mam wezwano do Ealing, wkrtce pojechaymy tam za ni z Madge. Ojciec by wwczas ju bardzo chory. Matka nie odstpowaa go w dzie i w nocy. Sprowadzono te ze szpitala dwie pielgniarki. Ptaam si po domu, nieszczliwa i przeraona, modlc si arliwie o powrt ojca do zdrowia. Jedna scena wrya mi si na zawsze w pami. Byo popoudnie, staam na ppitrze. Nagle otworzyy si drzwi sypialni moich rodzicw. Wybiega mama, trzymajc si za gow i zasaniajc oczy. Wpada do przylegego pokoju i zamkna za sob drzwi. Po chwili pojawia si pielgniarka i powiedziaa do babci, ktra sza na gr po schodach. - Ju po wszystkim. - Zrozumiaam wtedy, e ojciec nie yje. Na pogrzeb oczywicie dziecka nie zabrano. Snuam si po domu w dziwnym stanie pomieszania. Stao si co okropnego. Nigdy nie mylaam, e co takiego mogoby si sta. W caym domu zasony byy zacignite, zapalone wiata. W pokoju stoowym siedziaa w swoim wielkim fotelu babcia i pisaa bez koca listy w specyficznym dla siebie stylu. Od czasu do czasu kiwaa ze smutkiem gow. Mama leaa w swoim pokoju, wstaa tylko na pogrzeb. Przez dwa dni nie miaa niczego w ustach. Syszaam, jak Hannah to komentowaa. Wspominam j z wdzicznoci. Kochana stara Hannah o zniszczonej, pobrudonej zmarszczkami twarzy. Przywoaa mnie do kuchni i powiedziaa, e potrzebuje pomocy przy robieniu ciasta. - Tacy sobie oddani - powtarzaa. - Takie dobre maestwo. Tak, rzeczywicie byo to dobre maestwo. Znalazam wrd rnych starych rzeczy list, ktry ojciec napisa do mojej matki zapewne trzy czy cztery dni przed mierci. Pisa, jak marzy o powrocie do niej do Torquay. Waciwie niczego nie udao mu si zaatwi w Londynie, ale czuje, e zapomni o tym wszystkim, gdy bdzie znw ze swoj najdrosz Clar. Po czym doda, e mwi jej czsto przedtem, lecz raz jeszcze chce powiedzie, jak wiele dla niego znaczya. Zaleao mi w yciu jedynie na Tobie - pisa. - Nikt nie mia nigdy takiej ony jak ja. Z kadym rokiem naszego maestwa kochaem Ci wicej. Dzikuj Ci za Twoje oddanie, mio i yczliwo. Niech Ci Bg bogosawi, moja najukochasza, wkrtce znw bdziemy razem. Znalazam ten list w wyszywanej sakiewce. Tej samej, ktr dla niego zrobia moja matka jako moda dziewczyna i ktr wysaa do Ameryki. Mia j od tej pory zawsze i przechowywa w niej dwa napisane przez mam wiersze. Matka doczya do nich ten list. W owym czasie dom w Ealing przedstawia do niesamowity widok. Peno w nim byo szepczcych krewnych - babcia B., wujowie i ich ony,

przyszywane ciotki, serdeczne przyjaciki Cioci-babci - wszyscy rozmawiali pszeptem, wzdychali, kiwali gowami. I wszyscy w czerni - ja te w aobie. Musz si przyzna, e aobny strj sta si wtedy dla mnie chyba jedyn pociech. Kiedy go na siebie woyam, czuam si osob wan, ktra zasuguje na uwag i stanowi cz caoci. Potem szepty si nasiliy. - Naprawd, Clar naley koniecznie wyrwa z apatii. - Ciocia-babcia powtarzaa co jaki czas: - Moe chciaaby przeczyta list, ktry dostaam od pana B. czy pani C.? Taki pikny list kondolencyjny. Myl, e doprawdy bardzo by ci wzruszy. - Mama odpowiadaa kategorycznie: - Nie chc go widzie. Swoje listy otwieraa, ale niemal natychmiast je odrzucaa. Tylko jeden potraktowaa odmiennie. - Czy to od Cassie? - spytaa Ciociababcia. - Tak, ciociu, od Cassie. - Zoya go na p i wsadzia do torebki. - Ona rozumie - powiedziaa i wysza z pokoju. Cassie to pani Sullivan, Amerykanka i moja matka chrzestna. Widziaam j pewno jako mae dziecko, lecz pamitam dopiero z jej pobytu w Londynie mniej wicej rok po mierci ojca. C to bya za wspaniaa osoba: drobna, o biaych wosach i najweselszej, najmilszej twarzy, jak mona sobie wyobrazi, kipiaa energi i miaa w sobie co dziwnie radosnego, chocia ycie nie szczdzio jej strasznych cigw. M, ktremu bya szczerze oddana, zmar cakiem modo. Miaa dwch licznych synkw i obaj te umarli, sparaliowani. - Niaka pewno pozwolia im siedzie na wilgotnej trawie zawyrokowaa Ciociababcia. Przypuszczam, e chodzio o chorob Heinego-Medina, nie znan w owych czasach i nazywan gorczk reumatyczn. Miaa j wywoywa wilgo i koczya si paraliem. W kadym razie obaj chopcy umarli. Jednego z dorosych ju siostrzecw, ktry przebywa w tym samym domu, te sparaliowao i zosta kalek na cae ycie. Mimo tych tragedii, mimo tego wszystkiego ciocia Cassie bya wesoa, promienna i pena ludzkiej yczliwoci w stopniu znacznie wikszym ni wiele znanych mi osb. J jedn moja matka pragna wwczas zobaczy. - Ona rozumie, e takie sowa pociechy na nic si nie zdadz. Pamitam, e rodzina posuya si mn jako emisariuszem. Kto pewno Ciocia-babcia albo ktra z ciotek - wzi mnie na bok i szepta, e musz pocieszy mam. Musz pj do pokoju, gdzie ona ley, i powiedzie, e ojciec jest teraz szczliwy, jest w niebie i zaywa spokoju. Przystaam na to ochoczo - sama w to wierzyam i na pewno wierzyli wszyscy. Szam nieco bojaliwie, z tym niejasnym uczuciem, jakie miewaj dzieci robic to, co, jak im powiedziano, jest waciwe, i wiedzc, e jest waciwe, a jednoczenie czujc, e z jakiego nieznanego im powodu w ten czy inny sposb moe by niewaciwe. Bojaliwie podeszam do mamy i dotknam jej rki. Mamo, tatu zaywa teraz spokoju. Jest szczliwy. Nie chciaaby, eby wrci, prawda? Nagle mama poderwaa si na ku gwatownie gestykulujc, co tak mnie przestraszyo, e uskoczyam do tyu. - A jake, chciaabym wykrzykna sabym gosem. - Tak, chciaabym. I zrobiabym wszystko, eby wrci, wszystko, absolutnie wszystko. Zmusiabym go do powrotu, gdybym moga. Chc go. Chc, eby by tu i teraz na tym wiecie ze mn. Cofnam si przeraona. Mama dodaa szybko: - Kochanie, wszystko w porzdku. W porzdku. Czuj si tylko nie... niezbyt dobrze w tej chwili. Dzikuj, e przysza. - Pocaowaa mnie i wyszam uspokojona. CZ TRZECIA DORASTANIE I ycie nabrao zupenie innego charakteru po mierci ojca. Pozostawiam za sob wiat dziecistwa, wiat bezpieczny i beztroski, by wkroczy na skraj wiata rzeczywistego. Myl, e stabilno domu bez wtpienia zaley od mczyzny, gowy rodziny. Wszyscy zawsze si miejemy syszc powiedzenie: Twj ojciec wie najlepiej, ale wyraa ono to, co stanowio charakterystyczn cech ycia pnowiktoriaskigo. Ojciec to opoka, na ktrej sta dom. Ojciec lubi punktualnie podawane posiki; ojcu nie wolno byo si martwi

po kolacji; ojciec yczy sobie, eby graa z nim w duecie. Przyjmowao si to wszystko jako rzecz bezsporn. Ojciec zapewnia poywienie; ojciec dba, eby dom funkcjonowa jak naley; ojciec fundowa lekcje muzyki. Ojciec bardzo sobie ceni i lubi towarzystwo Madge, gdy ju dorosa. Cieszy si, e jest dowcipna i atrakcyjna; byli wietnymi kompanami. Znajdowa w niej, jak mi si wydaje, ow wesoo i poczucie humoru, ktrych matce zapewne brakowao - ale czu sabo do swojej maej dziewczynki, spnionej crki, maej Agathy. Mielimy taki nasz ulubiony wierszyk: Agatha-Pagatha moja czarna kwoczka, Znosi nam, znosi smaczne jajeczka, Zniosa ich sze a moe i siedem, A kiedy nawet tuzin minus jeden! Bardzo lubilimy ten artobliwy wierszyk. Naprawd jednak ulubiecem ojca by Monty. Mio do syna przewyszaa mio, jak czu do crek. Monty rwnie bardzo kocha ojca. Niestety, nie mg si pochwali sukcesami w yciu, i ojciec nie przestawa si tym gry. W pewnym sensie, jak mi si wydaje, najszczliwszy pod tym wzgldem dla niego okres nadszed po wojnie burskiej. Montyego odkomenderowano do regularnego puku. Puku Wschodniosurrejskiego, i bezporednio z Poudniowej Afryki uda si wraz z nim do Indii. Dobrze mu si wiodo i wygldao na to, e zasmakowa w wojskowym yciu. Ojciec mia kopoty finansowe, ale przynajmniej nie musia si na razie martwi o syna. Madge wysza za Jamesa Wattsa prawie dziewi miesicy po mierci ojca, chocia niechtnie mylaa o opuszczeniu matki. Mama jednak nalegaa na lub twierdzc, e nie powinni duej ju czeka. Owiadczya, i chyba naprawd miaa racj, e z upywem czasu ona i Madge jeszcze bardziej si do siebie zbli, a wtedy bdzie jej o wiele trudniej si z ni rozsta. Ojciec Jamesa gorco pragn, by syn si oeni jak najwczeniej. Mia wanie skoczy studia w Oksfordzie i bezporednio po tym rozpocz prac, wobec czego, jak twierdzi, byby szczliwszy, gdyby zaraz polubi Madge i wprowadzi si do wasnego domu. Pan Watts zamierza zbudowa synowi dom na kawaku wasnej ziemi i moda para miaa w nim osi. Wszystko zostao zaplanowane. Z Nowego Jorku przyjecha Auguste Montant, amerykaski wykonawca testamentu ojca, i zatrzyma si u nas przez tydzie. By to duy, tgi mczyzna, wesoy, bardzo przyjemny i nadzwyczaj miy dla mojej matki. Powiedzia jej szczerze, e sprawy ojca wygldaj bardzo niedobrze, e fatalnie mu doradzali adwokaci i inne osoby wystpujce rzekomo w jego interesie. Wyrzucono mnstwo pienidzy, prbujc za pomoc prodkw poprawi stan nieruchomoci nowojorskich. Lepiej, jak twierdzi, zrzec si znacznej czci majtku i zaoszczdzi w ten sposb na podatkach. Zakadajc oczywicie bardzo niewielki wtedy dochd. Duy majtek pozostawiony przez dziadka w gruncie rzeczy przesta istnie. Firma H.B. Chaflin & Co., ktrej by wspwacicielem, nadal miaa zapewnia utrzymanie Cioci- babci jako wdowie po nim, a take wypaca pewn sum, jakkolwiek niezbyt du. mojej matce. Trjka jej dzieci, zgodnie z wol dziadka, miaa dostawa po sto funtw rocznie. Reszta znacznego kapitau w dolarach ulokowana zostaa w nieruchomociach, ktre straciy warto, zostay opuszczone albo dawno sprzedane za nader nisk cen. Na porzdku dziennym stana kwestia, czy moemy sobie pozwoli na mieszkanie w Ashfield. Tu moja matka wykazaa wedug mnie lepsze rozeznanie ni ktokolwiek inny. Uwaaa za rzecz nierozsdn pozostanie w Ashfield. Dom nie obejdzie si w przyszoci bez kosztownych remontw, ktre przy niskich dochodach mog okaza si nieosigalne. Lepiej go sprzeda i kupi mniejszy domek gdzie w Devonshire, moe w pobliu Exeter. Zostanie wic nam pewna suma, ktr doda si do otrzymywanych z Ameryki pienidzy. Matka nie miaa adnego dowiadczenia ani te specjalnej wiedzy handlowej, za to duo zdrowego rozsdku. Natrafia jednak na opr ze strony swoich dzieci. Madge i ja oraz

Monty, w listach przysyanych z Indii, protestowalimy gorco przeciwko sprzedawaniu Ashfield i bagalimy j, eby go zatrzymaa. Dowodzilimy, e to jest nasz dom i nie moemy si z nim rozsta. M Madge przewidywa, e troch zawsze uda im si zaoszczdzi i dadz jej jak sum. A jeli przyjad na lato, bd partycypowa w biecych wydatkach. W kocu mama si poddaa, chyba wzruszona moj arliw mioci do Ashfield. Powiedziaa, e w kadym razie sprbujemy jako da sobie rad. Teraz podejrzewam, e sama nigdy nie pragna mieszka w Torquay. ywia wielk sabo do miast katedralnych i zawsze lubia Exeter. Rodzice jedzili czasami na witeczne objazdy rnych miast katedralnych - dla mamy raczej ni ojca przyjemnoci - i jak mi si wydaje, cieszya si na myl o tym, e zamieszka w o wiele mniejszym domu w pobliu Exeter. Egoizm nie lea w jej naturze, sama zreszt te lubia ten dom. pozostaymy zatem w Ashfield, i ja go nadal uwielbiaam. Zatrzymanie Ashfield nie byo rzecz rozsdn, teraz jestem o tym przekonana. Naleao go sprzeda i kupi dom atwiejszy do utrzymania. Mama wiedziaa to ju wtedy, a potem zdawaa sobie z tego spraw jeszcze lepiej. Lecz jak myl, w gruncie rzeczy bya zadowolona, e tak si nie stao. Tym bardziej e Ashfield tak duo dla mnie znaczy, i to przez wiele lat. Istnia nadal, jako moja przeszo, moje schronienie, miejsce, do ktrego naprawd naleaam. Nigdy nie cierpiaam z powodu braku korzeni. I chocia trzymanie si tego domu mogo by nierozsdne, dao mi co, co miao dla mnie wielk warto - skarb pamici. Przyczynio mi te sporo trosk, zmartwie, wydatkw i trudnoci - lecz czy nie trzeba paci za wszystko, co si kocha? Ojciec umar w listopadzie, a cichy lub Madge odby si we wrzeniu nastpnego roku w kociele w starym Tor. Nie urzdzaymy wesela z powodu obowizujcej jeszcze aoby po ojcu. Jako pierwsza druhna czuam si niezwykle wana i okropnie tym wszystkim przejta. Druhny miay biae sukienki i biae wianki na gowach. lub by o jedenastej przed poudniem, a potem w Ashfield urzdzono niadanie. Pastwo modzi uszczliwieni zostali nie tylko mnstwem licznych prezentw, lecz take rozmaitymi utrapieniami wymylonymi przez naszego modocianego kuzynka Geralda i przeze mnie. Podczas caego miodowego miesica z kadego ubrania wyjtego przez nich z walizki sypa si ry. Do powozu, ktrym odjedali, przywizalimy atasowe pantofelki, a z tyu widnia napis kred: Pani Jimmyowa Watts to brzmi nadzwyczajnie, cho uprzednio nader starannie sprawdzono, czy nie ma tam czego w tym rodzaju. I tak wyruszyli na miodowy miesic do Woch. Mama, wyczerpana i popakujca, posza do ka, a pastwo Wattsowie do hotelu - ona na pewno te chciaa sobie troch popaka. Tak reagoway, jak si wydaje, na luby swoich dzieci matki. Modzi Wattsowie, kuzynek Gerald i ja zostalimy sami w domu. Przygldalimy si sobie z nieufnoci nie znajcych si jeszcze pieskw i usiowalimy odgadn, czy si polubimy, czy nie. Na pocztku midzy Nan Watts a mn bya spora, cakiem zreszt naturalna niech. Na nieszczcie, jak to byo w zwyczaju w owych czasach, kadej z nas rodzina stawiaa za wzr t drug. Nan, ktra bya wesoym, haaliwym urwisem, mwiono, jak grzecznie zachowuje si zawsze Agatha, taka spokojna i mia. Podczas gdy przed Nan chwalono moj przyzwoito i ogln powag, mnie przypominano Nan, ktra rzekomo nigdy nie bywa niemiaa, zawsze odpowiada, kiedy si do niej mwi, nigdy si nie poni, nie bka pod nosem ani nie siedzi w milczeniu. Nic dziwnego, e patrzyymy na siebie z wielk niechci. Mniej wicej po p godzinie takiej do nieprzyjemnej aury sytuacja zacza si z wolna poprawia. W kocu urzdzilimy co w rodzaju wycigw z przeszkodami wok pokoju szkolnego, skaczc z ustawionych na sobie krzese i ldujc zawsze na duej i do starej kanapie. mielimy si, pokrzykiwalimy, wrzeszczeli, sowem, wspaniale si bawilimy. Nan zrewidowaa opini o mnie, bo widziaa przecie dziewczynk bynajmniej nie spokojn, lecz krzyczc na cay gos. Ja za zmieniam zdanie na temat Nan - wcale nie zadzieraa nosa, nie

mwia za duo i nie zachowywaa si wzorowo w obecnoci dorosych. wietna zabawa, na ktrej ucierpiay tylko spryny w kanapie, bardzo nas do siebie zbliya. Po przeksce poszlimy do teatru, na Piratw z Penzance. Od tego czasu przez cae ycie trwa niezmiennie nasza przyja. Kontakt midzy nami si urywa, podejmowaymy go znowu i gdy si zeszymy, wszystko znw byo po staremu. Nan naley do tych przyjaci, za ktrymi tskni teraz najbardziej. Z ni, podobnie jak z kilkoma innymi, mogam rozmawia o Abney Hall i o Ashfield, o dawnych czasach, o psach, o wsplnie patanych figlach, o naszych modziecach i przedstawieniach teatralnych, ktre urzdzaymy i w ktrych wystpowaymy. Po odjedzie Madge rozpocz si drugi etap mojego ycia. Wci byam dzieckiem, ale pierwsz faz dziecistwa miaam ju za sob. Promienna rado, otcha smutku, donioso znaczenia kadego dnia w yciu to cechy charakterystyczne dla dziecistwa. Towarzyszy im poczucie bezpieczestwa i kompletny brak myli o jutrze. Nie stanowilimy ju rodziny Millerw, teraz tylko my dwie mieszkaymy razem: kobieta w rednim wieku i naiwna i nie majca adnego dowiadczenia dziewczynka. Niby wszystko wydawao si takie samo, lecz atmosfera zmienia si radykalnie. Mama od mierci ojca miewaa ataki serca. Nadchodziy cakiem znienacka, bez ostrzeenia, i adne leki dawane przez doktorw jej nie pomagay. Po raz pierwszy w yciu przekonaam si, co to znaczy niepokoi si o kogo, a poniewa wci byam dzieckiem, niepokoiam si przesadnie. Zrywaam si w nocy z bijcym sercem, pewna, e mama umara. By moe w wieku lat dwunastu, trzynastu niepokj to rzecz naturalna. Wiedziaam, jak myl, e jestem gupia i poddaj si przesadnym uczuciom, lecz nic na to nie mogam poradzi. Wstawaam z ka, skradaam si korytarzem, klkaam pod drzwiami sypialni, przytykaam do nich gow i nasuchiwaam, czy mama oddycha. Bardzo czsto wkrtce uzyskiwaam potwierdzenie - w nagrod rozlegao si podane chrapanie. Mama chrapaa w sposb do szczeglny: z pocztku delikatnie i pianissimo, potem nastpowaa eksplozja dwiku. Wwczas na og przewracaa si na bok i chrapanie nie powtarzao si co najmniej przez nastpne trzy kwadranse. Jeli usyszaam chrapanie, wracaam uspokojona do ka i zasypiaam, a jeli chrapania nie byo, to zostawaam tam na klczkach pena okropnych obaw. Postpiabym o wiele rozsdniej, gdybym otworzya drzwi i wesza do sypialni, eby si upewni, ale jako chyba nie przyszo mi to do gowy, a moe matka zawsze wtedy zamykaa drzwi na noc. Nie mwiam jej o tych straszliwych napadach lku i nie sdz, eby si ich domylaa. Ogarnia mnie te strach, gdy wychodzia do miasta. Baam si, e co moe j przejecha. Wszystko to dzi wydaje si idiotyczne i takie zbyteczne. Stopniowo mi to mino. Myl, e trwao tylko rok lub dwa. Pniej sypiaam w garderobie ojca, koo sypialni, i zostawiaam uchylone drzwi, tak e gdy mama miaa atak w nocy, mogam wej, unie jej gow i poda koniak i sole, trzewice. Przestay mnie trapi te okropne napady niepokoju, odkd wiedziaam, e jestem na miejscu. Miaam pewno zawsze nadmiernie wybuja fantazj. Przydaje si to bardzo w moim zawodzie, bo przecie fantazja to w istocie podstawa sztuki powieciopisarskiej, ale pod innymi wzgldami daje si niele we znaki. Nasze ycie zmienio si po mierci ojca. Towarzyskie kontakty praktycznie ustay. Mama widywaa si z niewielkim gronem przyjaci i poza nim z nikim wicej. Nie powodzio nam si zbyt dobrze i trzeba byo na wszystkim oszczdza. Tylko tyle mogymy zrobi, eby utrzyma Ashfield. Mama nie urzdzaa ju lunchw ani proszonych kolacji. Miaa dwie suce zamiast trzech. Prbowaa powiedzie Jane, e poniewa jest w trudnym pooeniu, bdzie zmuszona radzi sobie sama, majc do pomocy tylko dwie mode, niezbyt dowiadczone suce. Podkrelia przy tym, e Jane jako znakomita kucharka moe si domaga wysokiej pensji i w peni na ni zasuguje. Rozejrzy si zatem i znajdzie jej jakie inne miejsce, gdzie dostanie wysok ga i podkuchenn do pomocy. - Naley si to Jane - dodaa. Jane nie okazaa adnych emocji i co jak zwykle jada. Kiwna wolno

gow, nie przerywajc ucia, po czym rzeka: - Dobrze, prosz pani. Niech tak bdzie. Pani wie najlepiej. Nastpnego ranka przysza do matki. - Chciaabym zamieni z pani swko. Wszystko sobie przemylaam i wolaabym tu zosta. Zrozumiaam, co pani mwia, i gotowa jestem bra nisz pensj, bo jestem tu od tak dawna. Na wszelki wypadek mwi, e mj brat nalega, bym przyjechaa i prowadzia mu dom. Obiecaam, e to zrobi, jak pjdzie na emerytur. To znaczy za jakie cztery, pi lat. Do tego czasu chciaabym pozosta tutaj. - To bardzo, bardzo adnie ze strony Jane - powiedziaa moja matka, wzruszona. Jane, ktra jak ognia unikaa wzrusze, dodaa: - To mi odpowiada. - I wysza majestatycznie z pokoju. W tym ukadzie by tylko jeden mankament. Jane, ktra przez tyle lat gotowaa w okrelonym stylu, nie potrafia si przestawi na inny. Jeli miaymy je pieczyste, to na st wjeda zawsze ogromny udziec. Podawaa nam kolosalnej wielkoci vol-au-venty z woowin, olbrzymie tarty i zgoa gargantuicznych rozmiarw puddingi. Mama mwia: - Pamitaj, Jane, jedynie dla dwch osb. - Albo: - Tylko dla czterech osb. - Jane jednak nigdy tego nie braa sobie do serca, jej gocinno rwnie nadszarpywaa znacznie nasz domowy budet; dzie w dzie, we wszystkie dni tygodnia siedem lub osiem jej znajomych przychodzio na herbat, ciasto, sodkie bueczki z rodzynkami, rogaliki, drodwki i tarty z demem. W kocu mama w desperacji, widzc rosnce wci rachunki domowe, delikatnie zasugerowaa, e w zwizku ze zmian jej pooenia Jane mogaby przyjmowa swe przyjaciki raz na tydzie. Przyczynioby si to do zmniejszenia marnotrawstwa w takich przypadkach, gdy poczstunek przygotowano, a gocie si nie pojawili. Odtd Jane urzdzaa przyjcia tylko we rody. Nasze posiki bardzo odbiegay teraz od dawnych trzy- czy czterodaniowych uczt. Obfite kolacje zupenie zlikwidowano, mama i ja jadymy wieczorami makaron zapiekany z serem albo budy z ryu czy co w tym rodzaju. Myl, e to bardzo martwio Jane. Mamie udao si te stopniowo przej robienie zamwie, czym przedtem zajmowaa si Jane. Przyjaciele mojego ojca przebywajc u nas w domu z du przyjemnoci suchali, jak Jane swoim gbokim devonshirskim basem zamawiaa przez telefon: - I sze homarw, samic, a krewetek nie mniej ni... - Stao si to ulubionym w naszej rodzinie powiedzeniem. Nie mniej ni mwia nie tylko Jane, lecz take nasza pniejsza kucharka, pani Potter. C to byy za wspaniae czasy dla wacicieli sklepw! - Ale prosz pani, zawsze zamawiaam dwanacie filetw z soli protestowaa Jane ze strapion min. To, e przy stole nie zasiadao ju tyle osb, eby mogy skonsumowa dwanacie filetw z soli, wliczajc nawet tych par w kuchni, nigdy jako nie przyszo jej do gowy. Na adn z tych zmian nie zwracaam specjalnej uwagi. Zbytek i oszczdno znacz niewiele, gdy jest si modym. Jeli kupujesz gotowane sodkoci zamiast czekolady, rnica jest mao zauwaalna. Zawsze wolaam makrele od soli, a witlinek z wasnym ogonem w paszczy wydawa mi si cakiem przyjemn ryb. Moje ycie osobiste niewiele si zmienio. Mas czytaam przebrnam przez caego Georgea Hentyego i zabraam si do utworw Stanleya Weymana. (C to byy za wspaniae powieci historyczne. Wrciam niedawno do Zamkowej gospody i przekonaam si, e to naprawd dobra rzecz.) Wizie na zamku Zenda Anthonyego Hopea wprowadzi! mnie, jak i innych, w wiat romansw. Czytaam t ksik wiele razy. Zakochaam si - nie w Rudolfie Rassendyllu, jak mona by oczekiwa, lecz w prawdziwym krlu, ktrego wiziono w lochu. Pragnam wyruszy mu na pomoc, uratowa go, zapewni, e ja - jako Flavia oczywicie - kocham jego, a nie Rudolfa Rassendylla. Przewertowaam te caego Julesa Vernea po francusku - Podr do wntrza ziemi to bya przez wiele miesicy moja ulubiona lektura. Strasznie mi si podobao to skontrastowanie zrwnowaonego siostrzeca z wujem zarozumialcem. Kad z tych ksiek, ktre mi si naprawd podobay, po miesicu

czytaam od nowa, ale mniej wicej po roku robiam si niestaa i wybieraam sobie inn na swoj faworytk. W gr wchodziy rwnie ksiki dla dziewczt pira L.T. Meade, ktrych nie znosia moja matka. Mwia, e bohaterki s wulgarne i myl wycznie o tym, jak sta si bogate i mie eleganckie stroje. Ja je do lubiam, cho potajemnie i z uczuciem winy z powodu tak wulgarnych gustw! Niektre utwory Hentyego mama mi czytywaa na gos, mimo e irytoway j przydugie opisy. Czytaa te ksik pod tytuem Ostatnie dni Bruce, ktr obie bardzo chwaliymy. Skoniono mnie take do studiowania w ramach nauki dziea Wielkie wydarzenia historii. Musiaam przeczyta rozdzia, a nastpnie odpowiedzie na pytania umieszczone w nocie na kocu. Bya to bardzo dobra ksiga. Dostarczaa mnstwa informacji o najwaniejszych wydarzeniach w Europie i gdzie indziej i umoliwiaa powizanie ich z dziejami krlw Anglii, od Artura Maego poczynajc. Jake to mio, kiedy mwi ci si kategorycznie, e taki to a taki by zym krlem jest w tym co z biblijnej ostatecznoci. Znaam daty urodzin i mierci krlw Anglii i imiona wszystkich ich on - informacje te specjalnie nigdy mi si nie przyday. Codziennie musiaam si uczy pisa bez bdw ortograficznych wyrazy z wielu stron tego dziea. Przypuszczam, e wiczenia te co mi day, chocia ortografia wci bya moj sab stron i tak zostao do dzi. Najwiksz przyjemno sprawiay mi zajcia muzyczne i inne, w ktre zaangaowaam si z rodzin Huxleyw. Doktor Huxley mia do nieokrelon, ale mdr on i pi crek: Mildred, Sybil, Mu- riel, Phyllis i Enid. Byam modsza od Muriel, a starsza od Phyllis i przyjaniam si szczeglnie z Muriel. Miaa dug twarz z doeczkami na policzkach, co w takich wypadkach jest do niezwyke, jasne zociste wosy i duo si miaa. Na pocztku doczyam do ich cotygodniowych lekcji piewu. Okoo dziesiciu dziewczynek pod kierunkiem nauczyciela pana Crow piewao na kilka gosw pieni i oratoria. Nie zabrako rwnie orkiestry: Muriel i ja graymy na mandolinach, Sybil i Connie Stevens na skrzypcach, Mildred na wiolonczeli. Wracajc do tej orkiestry, to myl, e Huxleyowie byli rodzin przedsibiorcz. Bardziej purytasko nastawieni starsi mieszkacy Torquay patrzyli troch krzywo na te dziewczyny Huxleyw, a to dlatego gwnie, e miay zwyczaj chodzi tam i z powrotem po Strandzie, centrum handlowym miasta, midzy godzin dwunast a pierwsz. Na przedzie szy obok siebie trzy, za nimi dwie i guwernantka. Wywijay rkami, spaceroway, miay si i artoway, no i, co byo ich gwnym grzechem, nie miay rkawiczek. W owych czasach tak rzecz uwaao si za towarzyskie uchybienie. Doktor Huxley cieszy si jednak oglnym uznaniem jako najbardziej wzity lekarz w Torquay, a pani Huxley naleaa do osb o tak zwanych dobrych koligacjach, tote ich crki akceptowano towarzysko. Dzisiaj wydaje si nam, e byy to osobliwe normy. Moim zdaniem zdecydowanie snobistyczne. Z drugiej strony na pewien typ snobizmu patrzono z du pogard. Potpiano i wymiewano ludzi, ktrzy zbyt czsto w rozmowach wspominali o arystokracji. W cigu mego ycia mielimy do czynienia z trzema kolejnymi etapami snobizmu. W pierwszym z nich podstawowe pytania brzmiay nastpujco: Ale, kochanie, kim ona jest? Co to za rodzina? Czy pochodzi z rodu Twiddledo z Yorkshire? Tak, oczywicie, le im si powodzi, bardzo le, ona jednak wywodzi si z Wilmotw. Z biegiem czasu zastpiy je inne: Och tak, oczywicie, s okropni, ale za to szalenie bogaci. Czy ludzie, ktrzy wzili Larchew, maj pienidze? Ach tak, wobec tego lepiej zadzwomy. W trzecim etapie pojawiy si znowu inne: Lecz czy oni s zabawni, kochanie? Tak, oczywicie nie s zamoni i nikt nie wie, skd si wzili, ale s bardzo zabawni. Po tej maej dygresji na temat wartoci towarzyskich wrmy jednak do orkiestry. Ciekawa jestem, czy okropnie rzpoliymy. Zapewne tak. W kadym razie dawao nam to wiele radoci oraz poszerzao nasz wiedz muzyczn. I doprowadzio do czego, co jeszcze bardziej nas ekscytowao, a mianowicie do wystawiania burleskowych operetek

Williama Gilberta i Arthura Sullivana. Huxleywny i ich znajome wystawiy ju Cierpliwo - jeszcze w okresie, zanim si do nich doczyam. Nastpn operetk miaa by Yeomeni stray - co stanowio przedsiwzicie nader ambitne. Waciwie to si nawet dziwi, e rodzice im tego nie odradzili. Pani Huxley bya jednak wprost ucielenieniem tolerancji, za co, jak musz si przyzna, j podziwiaam, bo wwczas rodzice na og nie grzeszyli nadmiarem powcigliwoci. Pani Huxley zachcaa swoje crki, eby wystawiay wszystko, co im si podoba, pomagaa im, jeli si do niej zwrciy z prob o pomoc, a jeli nie, zostawiaa im swobod dziaania. Obsad rl w Yeomenach stray traktowano z naleytym pietyzmem. Ja dysponowaam dobrym, silnym sopranem, waciwie jako jedyna z dziewczt, byam wic w sidmym niebie, e wybrano mnie do roli pukownika Fairfaxa. Troch kopotu sprawiaa nam moja matka, ktra miaa do starowieckie pogldy na temat tego, w co powinny by obleczone nogi panienek majcych wystpi publicznie. Nogi to nogi, cz ciaa zdecydowanie nieskromna. Mama uwaaa, e pokazywanie si w krtkich spodniach z XVI czy XVII wieku albo w ogle w czym takim, byoby z mojej strony nieprzyzwoitoci. Miaam lat trzynacie lub czternacie, blisko metr siedemdziesit wzrostu, natomiast niestety ani ladu wydatnego biustu, na ktry tak liczyam bdc w Cauterets. Strj yeomana stray zosta zaakceptowany, cho musia mie niezwykle workowate pumpy, lecz kostium elbietaskiego dentelmena nastrcza wiksze kopoty. Wydaje mi si to dzisiaj niemdre, ale wtedy by to powany problem. W kocu mamie udao si szczliwie go rozwiza orzeka, e wszystko bdzie w porzdku, jeli zarzuc sobie na rami maskujcy paszcz. Tak wic sprokurowano mi paszcz z kawaka turkusowego aksamitu, ktry znaleziono wrd kawakw Cioci-babci. (Przechowywano je w rnych kuferkach i szufladach, a byy to rozmaite kosztowne i pikne materiay, resztki kupowane przez ni na wyprzedaach w cigu ostatniego wierwiecza, a teraz mniej lub bardziej zapomniane.) Wcale nie jest atwo gra z paszczem udrapowanym na jednym ramieniu i przerzuconym przez drugie, i to w taki sposb, eby przed oczami widowni jako ukry nieskromno ng. O ile dobrze pamitam, nie odczuwaam tremy. Bardzo to dziwne u tak strasznie niemiaej osoby, ktra bardzo czsto z trudem tylko si zmuszaa, eby wej do sklepu, a przed wejciem na due przyjcie musiaa zaciska zby. W jednej dziedzinie nigdy nie odczuwaam najmniejszego zdenerwowania: przed piewem. Pniej, podczas nauki w Paryu zarwno gry na fortepianie, jak piewu, traciam pewno siebie, gdy musiaam gra na szkolnym koncercie, natomiast jeli miaam zapiewa, zupenie si nie denerwowaam. By moe dziki wczesnemu otrzaskaniu si z ari Czy ycie to gratka? i reszt repertuaru pukownika Fairfaxa. Bez wtpienia Yeomeni stray naleeli do szczytowych osigni w moim yciu. Nie mog tylko pozby si myli, e swoj rol odegra w tym te fakt, i wicej operetek nie wystawiymy. Nie naley nigdy powtarza tego, w czym si naprawd znajdowao przyjemno. Jedn z dziwnych rzeczy podczas powracania w przeszo jest to, e pamita si, jak si co pojawio czy wydarzyo, ale nigdy si nie wie, jak i dlaczego co znikno czy si skoczyo. Nie mog sobie przypomnie rozmaitych scen. w ktrych pniej braam udzia wraz z Huxleywnami, lecz pewna jestem, e nasza przyja nie zostaa zerwana. W pewnym okresie spotykaymy si chyba codziennie, a potem pamitam, e pisaam do Lully do Szkocji. Doktor Huxley pewno wyjecha i praktykowa gdzie indziej, a moe poszed ju na emerytur. Nie przypominam sobie jakiego zdecydowanego poegnania. Pamitam, e Lully jasno okrelia warunki przyjani. - Nie moesz by moj najlepsz przyjacik - tumaczya - bo s McCrackenwny. moje szkockie przyjaciki. Zawsze to byy nasze najlepsze przyjaciki. Brenda jest moj najlepsz przyjacik, a Janet najlepsz przyjacik Phyllis. Moesz by wic moj drug z kolei najlepsz przyjacik. - Zadowoliam si zatem swoj pozycj drugiej z kolei najlepszej przyjaciki Lully i nasz ukad funkcjonowa doskonale, poniewa Muriel i jej siostry swoje najlepsze

przyjaciki, McCrackenwny, widyway jedynie od czasu do czasu, mniej wicej co dwa lata. II Chyba gdzie w marcu moja matka wspomniaa, e Madge spodziewa si dziecka. Wytrzeszczyam oczy ze zdumienia. - Madge bdzie mie dziecko? - Oniemiaam. Nie umiem powiedzie, dlaczego nie mogam sobie tego wyobrazi w przypadku Madge - ostatecznie takie rzeczy byy na porzdku dziennym - lecz zawsze czowiek si dziwi, jeli zdarzaj si we wasnej rodzinie. Z entuzjazmem zaakceptowaam swojego szwagra Jamesa czy te Jimmyego, jak go zazwyczaj nazywaam, i bardzo si do niego przywizaam. To jednak byo co zupenie innego. Jak zwykle w moim przypadku, musiao upyn troch czasu, zanim zdoaam oswoi si z t wiadomoci. Siedziaam pewno z rozdziawionymi ustami ze dwie minuty albo wicej, po czym rzekam: Och, to bdzie emocjonujce. Kiedy si urodzi dziecko? W przyszym tygodniu? - Jeszcze nie tak prdko - odpara mama. Wymienia jak dat w padzierniku. - W padzierniku? - Czuam si gboko rozczarowana. Co podobnego, trzeba czeka tyle czasu. Nie pamitam zbyt dobrze, jaki miaam wtedy, w wieku lat dwunastu czy trzynastu, stosunek do spraw seksualnych, ale chyba ju nie wierzyam w opowieci o lekarzach z czarnymi torbami albo o skrzydlatych gociach z nieba. W owym okresie wiedziaam ju, e chodzi o proces natury fizycznej, lecz jako specjalnie mnie to nie ciekawio ani nie zajmowao. Niemniej na wasn rk przeprowadziam ma dedukcj. Dziecko najpierw jest w rodku ciebie, a z upywem czasu poza tob - zastanawiaam si nad mechanizmem tego faktu i doszam do wniosku, e to ppek stanowi w nim punkt kluczowy. Nie domylaam si, po co mam w may okrgy otwr na rodku brzucha - nie wydawao mi si, eby suy do czego innego, wobec tego wic musia mie co wsplnego z dzieckiem. W wiele lat pniej siostra powiedziaa mi, e ona sama miaa bardzo wyrobione zdanie w tej kwestii - mylaa, e jej ppek to dziurka od klucza, do ktrej pasuje klucz przechowywany przez matk i wrczany potem mowi, eby uy go w noc polubn. Wydawao si to cakiem sensowne, nic wic dziwnego, e trzymaam si swojej teorii. Poszam z t nowin do ogrodu, eby w spokoju j rozway. Madge bdzie mie dziecko. To cudowna perspektywa. Im wicej o niej mylaam, tym bardziej mi si podobaa. Zostan ciotk - to brzmiao bardzo dorole i doniose. Bd dziecku kupowa zabawki, pozwol mu si bawi moim domem lalek, przypilnuj, eby mj kotek Christopher przez pomyk nie podrapa malestwa. Mniej wicej po tygodniu przestaam o tym myle, nowin przymiy rne codzienne zdarzenia. Tyle jeszcze czasu pozostawao do padziernika. Kiedy w sierpniu mama dostaa telegram i wyjechaa z domu. Powiedziaa, e musi jecha do Madge i zostanie z ni w Cheshire. W tym okresie mieszkaa z nami Ciocia-babcia. Nagy wyjazd mamy tak bardzo mnie nie zaskoczy i nie zastanawiaam si nad nim, bo wszystko, co robia, robia niespodziewanie, bez jakich specjalnych przygotowa i deliberacji. Byam w ogrodzie, jak sobie przypominam, na murawie, gdzie grywao si w tenisa, i przygldaam si gruszom w nadziei, e znajd jaki dojrzay owoc. Przysza tam po mnie Alice. Zblia si pora lunchu i panna Agatha powinna i do domu. Czeka tam na panienk nowina. - Tak? Jaka nowina? - Ma panienka siostrzeca - oznajmia Alice. - Siostrzeca? Ale siostrzeca miaam mie dopiero w padzierniku! zaprotestowaam. - Ach, nie zawsze wszystko idzie tak, jak si czowiek spodziewa powiedziaa Alice. - Prosz teraz i do domu. Udaam si tam i w kuchni zastaam Cioci-babci z telegramem w rku. Zarzuciam j gradem pyta. Jak wyglda to dziecko? Dlaczego jest ju teraz zamiast w padzierniku? Ciocia-babcia odpowiadaa z dobrze opanowan przez ludzi w epoce wiktoriaskiej umiejtnoci parowania ciosw. Myl, e gdy weszam, omawiaa wanie z Jane sprawy

poonicze, bo ciszyy gos i szeptay co takiego jak: - Drugi lekarz mwi, eby poczeka na pord, ale specjalista zdecydowanie si temu sprzeciwi. - Brzmiao to bardzo tajemniczo i intrygujco. Mj umys skoncentrowany by na nowym siostrzecu. Kiedy Ciociababcia krajaa barani udziec, spytaam: - A jak on wyglda? Jakiego koloru ma woski? - Pewno jest ysy. Dzieci nie maj od razu wosw. - ysy - powtrzyam, okropnie rozczarowana. - A buzi ma bardzo czerwon? - Prawdopodobnie. - Jak jest duy? Ciocia-babcia zastanawiaa si chwil, przestaa kroi barana i odmierzya na nou odlego. - Mniej wicej taki - odpara z cakowit pewnoci kogo, kto zna si na rzeczy. Wydao mi si, e may. Niemniej wywaro to na mnie takie wraenie, e gdyby psychoanalityk spyta, z czym mi si kojarzy wyraz dziecko, odpowiedziaabym bez namysu: z noem do krajania misa. Ciekawe, na karb jakiego freudowskiego kompleksu przypisaby t odpowied. Byam zachwycona siostrzecem. Madge przyjechaa z nim do Ashfield mniej wicej w miesic pniej, a kiedy malec mia dwa miesice ochrzczono go w starym kociele w Tor. Matka chrzestna, Norah Hewitt, nie moga si stawi osobicie, pozwolono wic mnie w jej zastpstwie trzyma go do chrztu. Staam przy chrzcielnicy, czuam si bardzo wana, a zdenerwowana Madge tkwia w okolicy mojego okcia, bojc si, e mogabym maego upuci. Pastor Jacob, dobrze mi znany, bo przygotowywa mnie do konfirmacji, znakomicie potrafi sobie radzi z niemowltami przy chrzcielnicy - dotyka lekko wod ich czoa jednoczenie je koyszc, co na og wystarczao, eby dziecko przestao wrzeszcze. Maemu dano na imi James, jak ojcu i dziadkowi. Przez nas bdzie nazywany Jackiem. Niewiele mogam poradzi na to, e okropnie mi zaleao, by szybko dors do takiego wieku, kiedy mogabym si z nim bawi, bo jak na razie do gwnych jego zaj naleao spanie. Cieszyam si na duszy pobyt Madge w domu. Liczyam na to, e bdzie mi opowiada rozmaite historie i wprowadzi w moje ycie wiele oywienia. To dziki niej poznaam pierwsze opowiadanie z Sherlockiem Holmesem, Bkitny karbunku, i potem mczyam j zawsze o dalsze. Do moich ulubionych opowiada poza Bkitnym karbunkuem naleao Stowarzyszenie czerwonowosych i Pi pestek pomaraczy, chocia podobay mi si wszystkie. Madge umiaa wietnie opowiada. Przed wyjciem za m sama zacza pisa opowiadania. Wiele z nich przyj do druku miesicznik Jarmark Prnoci. Druk na amach Jarmarku Prnoci uwaano w owych czasach za niemay sukces literacki, tote ojciec bardzo by z Madge dumny. Napisaa cykl opowiada zwizanych ze sportem - Szsta pika z serii rzutw, Przeszkoda na polu, Cassie gra w krykieta i inne. Cakiem zabawnych i dowcipnych. Czytaam je znowu przed mniej wicej dwudziestu laty i przekonaam si wtedy, jak dobrze pisaa. Ciekawa jestem, czy pisaaby nadal, gdyby nie wysza za m. Nie przypuszczam, eby na serio mylaa o zostaniu pisark, bo ju raczej wolaaby by malark. Madge naleaa do ludzi, ktrzy potrafi robi niemal wszystko, do czego si zabior. O ile dobrze pamitam, nie napisaa ju adnych opowiada po zampjciu, ale dziesi czy pitnacie lat pniej zacza pisa sztuki teatralne. Pretendenta wystawi Basil Dean w Teatrze Krlewskim z udziaem Leona Quartermaynea i Fay Compton. Napisaa jeszcze jedn lub dwie sztuki, lecz nie grano ich w Londynie. Ponadto okazaa si cakiem niez aktork nieprofesjonaln i wystpowaa w Manchesterskim Amatorskim Teatrze Dramatycznym. Nie ma wtpliwoci co do tego, e Madge bya utalentowanym czonkiem naszej rodziny. Ja osobicie nie miaam ambicji. Wiedziaam, e w niczym nie jestem specjalnie dobra. Lubiam gra w tenisa i krykieta, ale nigdy dobrze nie graam. O ile bardziej byoby interesujco, gdybym moga powiedzie: zawsze marzyam, eby zosta pisark i pewnego dnia

osign sukces, lecz mwic szczerze, taka myl nie przesza mi nawet przez gow. Tak si zdarzyo, e mj utwr pojawi si w druku, gdy miaam lat jedenacie. A doszo do tego nastpujco: do Ealing zamierzano doprowadzi tramwaje, w zwizku z czym wrd mieszkacw zawrzao. Co strasznego miao si wydarzy w Ealing; taka mia dzielnica mieszkaniowa, z szerokimi ulicami i przepiknymi domami i dzwonice tramwaje! Kto wspomnia o postpie, zaraz go jednak zakrzyczano. Wszyscy sali protesty do prasy, do swoich posw, do kadego, kto im przyszed do gowy. Tramwaje to rzecz pospolita, haaliwa i szkodliwa dla zdrowia kadego czowieka. S przecie doskonae czerwone autobusy z duym napisem Ealing, ktre kursuj z Ealing Broadway do Shepherds Bush, oraz drugi bardzo uyteczny autobus, cho o nieco skromniejszym wygldzie, z Hanwell do Acton. Ponadto jest poczciwa starowiecka Wielka Zachodnia Linia Kolejowa, nie mwic o Okrnej Linii Kolejowej. Tramwaje po prostu byy niepodane. Niemniej pojawiy si, i to nieodwoalnie, mimo lamentw i zgrzytania zbami - a w druku pojawi si pierwszy utwr literacki Agathy, to znaczy wiersz, ktry napisaam w pierwszym dniu kursowania tramwajw. Mia cztery zwrotki. Jeden ze starych dentelmenw Cioci- babci, w dzielny adiutant generaw, podpukownikw i admiraw, namwiony zosta do odwiedzenia biura lokalnej gazety i zasugerowania, e naleaoby wiersz umieci na jej amach. Tak te si stao. Do dnia dzisiejszego pamitam pierwsz zwrotk: Gdy pierwszy rozjechay tramwaje W glorii szkaratu swego stroju, Zdao si, e jake jest wspaniale, Lecz przedtem rwano si do boju. Dalej podkpiwaam sobie z gniotcego buta. (Bya jaka usterka w bucie, czyli w tym czym, co doprowadzao prd do tramwajw, i po kilku godzinach jazdy buty si psuy.) Czuam si dumna widzc swj wiersz w gazecie, ale nie mogabym powiedzie, e skonio mnie to do mylenia o karierze literackiej. W istocie rzeczy mylaam tylko o jednym - o szczliwym maestwie. W tym wzgldzie ywiam cakowit pewno siebie, jak zreszt wszystkie moje koleanki. Byymy wiadome caego szczcia, jakie nas czekao, spodziewaymy si mioci, opieki, rozpieszczania i podziwu, a przy tym zamierzaymy kroczy wasn drog w sprawach, ktre si dla nas liczyy, jednoczenie stawiajc ponad wszystko ycie ma, jego karier i sukces, zgodnie z naszymi witymi obowizkami. Nie potrzebowaymy piguek pobudzajcych ani na uspokojenie, nasze ycie przepajaa wiara i rado. Miaymy osobiste rozczarowania - chwile niedoli - ale w sumie ycie dla nas byo przyjemnoci. Moe jest te przyjemnoci dla dzisiejszych dziewczt, cho ich wygld o tym wcale nie wiadczy. Co prawda, przyszo mi teraz do gowy, moe sprawia im przyjemno melancholia, bo i tak bywa. Moe lubi kryzysy emocjonalne, pod ktrymi zawsze si uginaj. Moe zreszt lubi niepokj. To wanie mamy dzisiaj niepokj. Moje rwienice byy czsto biedne i nie mogy sobie pozwoli nawet na czwart cz rzeczy, ktrych pragny. Dlaczego wic miaymy w sobie tyle radoci? Czy to kwestia pewnego rodzaju sokw ywotnych, ktre w nas wzbieray, a ktrych teraz ju nie ma? Czybymy owe soki zniszczyli albo si od nich odcili przez wyksztacenie lub, co jeszcze gorsze, przez lk wynikajcy z wyksztacenia; lk z powodu tego, co nam przyniesie ycie. Byymy jak dzikie kwiaty - czsto by moe nawet chwasty, lecz wszystkie rosymy bujnie - pnc si energicznie ku grze przez szczeliny w chodnikach i pytach bruku, i w miejscach najmniej oczekiwanych, zdecydowane mie swj udzia w yciu i radowa si, rwc si ku wiatu soca, pki nie przyjdzie kto i nie stpnie na nas. Nawet chwilowo zgniecione wkrtce znowu podnosiymy gowy. A dzi, niestety, ycie stosuje jakby jakie rodki chwastobjcze (selektywnie) - nie ma ju szansy na ponowne podniesienie gowy. Zwaszcza dla tych, ktre nie nadaj si do ycia. Nam nikt nigdy

nie mwi, e do ycia si nie nadajemy. A gdyby powiedzia, to i tak adna by nie uwierzya. Tylko morderca nie nadaje si do ycia. Tymczasem dzisiaj to jedyna osoba, ktrej nie wolno tego powiedzie. Urok bycia dziewczyn - czyli kobiet w zarodku - polega na tym, e dla nas ycie oznaczao cudown hazardow gr. Nie wiedziaa, co ci si przydarzy. To wanie stanowio o uroku bycia kobiet. adnych trosk o to, kim si bdzie i co si bdzie robi - o tym decyduje biologia. Czekaa na Niego, a gdy si zjawi, zmieniao si wszystko. Mw sobie, co chcesz, ale to naprawd podniecajcy punkt widzenia u progu ycia. Co si wydarzy? Moe wyjd za kogo ze suby dyplomatycznej... myl, e powinnam to lubi: podre zagraniczne i zwiedzanie najrniejszych miejsc... Albo: Nie przypuszczam, ebym zechciaa wyj za marynarza; trzeba by tyle czasu spdza w mieszkaniach wynajmowanych nad morzem. Albo: Moe wyjd za kogo, kto buduje mosty, lub za podrnika. Cay wiat sta przed tob otworem nie ze wzgldu na twj wybr, lecz ze wzgldu na to, co przyniesie ci los. Moesz polubi kadego, moesz naturalnie polubi take pijaka czy te by okropnie nieszczliwa, ale to jeszcze dodatkowo podsycao oglne podniecenie. I nie polubiao si te profesji, tylko Jego. Jak mawiay stare nianie, bony, kucharki i pokojwki: - Pewnego dnia zjawi si Ten Waciwy. Pamitam, e kiedy byam zupenie maa, widziaam, jak stara Hannah, kucharka Cioci- babci, pomagaa ubiera si na bal pewnej pannie, jednej z adniejszych znajomych mojej matki. Zasznurowywaa ciasno gorset. - Teraz, panno Phillis rzeka Hannah - prosz si zaprze stopami o ko i odchyli do tyu, a ja bd cign. I wstrzyma oddech. - Och, Hannah, nie mog tego znie, naprawd nie mog. Nie mog oddycha. - Nie martw si, kochaniutka, moesz wietnie oddycha. Nie bdziesz moga je kolacji, i dobrze, bo mode damy nie powinny na widoku duo je, to im nie przystoi. Trzeba si zachowywa jak prawdziwa moda dama. W porzdku, tylko jeszcze wezm tam do mierzenia. Trzydzieci dziewi centymetrw. Mogabym cisn ci do trzydziestu omiu... - Trzydzieci dziewi mnie satysfakcjonuje - wykrztusia nieszczsna ofiara. - Bdziesz zadowolona, jak si tam znajdziesz. Zamy, e to wieczr, gdy pojawi si Ten Waciwy. Nie chciaaby chyba tam by i mie grub tali, prawda, i pozwoli, eby ci tak ujrza? Ten Waciwy. Bardziej elegancko nazywano go czasami Twoim Przeznaczeniem. - Nie wiem, czy naprawd chc i na ten bal. - Ale tak, chcesz, kochaniutka. Pomyl! Moesz spotka Twoje Przeznaczenie. I tak naprawd zdarzao si w yciu. Dziewczta szy tam, dokd chciay i, albo tam, dokd nie chciay - to nie miao znaczenia - i spotykay Swoje Przeznaczenie. Naturalnie, zawsze byy takie, ktre oznajmiay, e nie wyjd za m, zazwyczaj z jakiego szlachetnego powodu. Moe pragny zosta zakonnicami albo zaj si pielgnowaniem trdowatych, robi co wielkiego i doniosego, a ponad wszystko powieci si dla innych. Myl, e to bya chyba niezbdna faza. arliwa ch zostania zakonnic zdarza si czciej wrd protestantek ni katoliczek. U katoliczek to niewtpliwie kwestia raczej powoania - uwaa si to za jeden ze sposobw ycia - dla protestantek za ma posmak jakby religijnego misterium i dziki temu wydaje si bardziej podane. Pielgniarka w szpitalu, jak uwaano, rwnie wiedzie heroiczny ywot, o czym wiadczy presti, jakim cieszya si Florence Nightingale. Niemniej maestwo stanowio gwny temat deliberacji, a najwaniejsz spraw w yciu to, za kogo si wyjdzie za m. Kiedy miaam trzynacie czy czternacie lat, wydawao mi si, e jestem ogromnie dowiadczona i w zaawansowanym wieku. Nie czuam si jak osoba, nad ktr kto sprawuje piecz. Sama pena byam uczu opiekuczych - poczuwaam si do odpowiedzialnoci za matk. Zaczynaam rwnie poznawa sam siebie, jakiego rodzaju jestem

czowiekiem, o co mog zabiega z powodzeniem, a gdzie nie mam szans i wobec tego zbytecznie marnowaabym czas. Wiedziaam, e nie jestem bystra i potrzebuj wicej czasu na dokadne przemylenie wszystkiego, zanim zdecyduj, jak mam postpi. Zaczam docenia czas. Nie ma w yciu nic wspanialszego ni mie czas. Nie wierz, eby dzisiaj ludzie mieli go pod dostatkiem. Byam niezwykle szczliwa w dziecistwie i modoci, wanie dlatego e miaam tak wiele czasu. Otwierasz rano oczy i zanim obudzisz si na dobre, pytasz sama siebie: - Co zrobi z dzisiejszym dniem? - Masz moliwo wyboru, oto stoi przed tob i moesz zaplanowa dzie, jak ci si ywnie podoba. Nie chodzi mi o to, e nie byo wielu rzeczy (nazywalimy je obowizkami), ktre musiaam zrobi - oczywicie e ich nie brakowao. Rne prace domowe: w pewne dni czyciam srebrne ramki do zdj, w inne cerowaam poczochy, w jeszcze inne wkuwaam rozdzia z Wielkich wydarze historii, ktrego dnia musiaam i do miasta, eby popaci rachunki sklepikarzom. Pisao si listy i bileciki, wiczyo gamy, wyszywao, ale miaam to wszystko do wyboru i mogam sobie uoy dzie, jak chciaam. Mogam go zaplanowa i powiedzie: Myl, e zostawi cerowanie poczoch na popoudnie, rano wybior si do miasta, a wrc inn drog i zobacz, czy to drzewo ju zakwito. Zawsze budziam si rano z uczuciem radoci - musi by ono naturalne dla nas wszystkich, tego jestem pewna - radoci z tego, e si yje. Nie twierdz, e to sobie uwiadamiasz, bo tak nie bywa, lecz jeste, jeste ywa, otwierasz oczy i masz przed sob dalszy dzie; dalszy krok w twojej wdrwce do nieznanego miejsca. W tej emocjonujcej wdrwce, ktra jest twoim yciem. Nie musi to by wcale emocjonujce ycie jako takie, ale emocjonujce dla ciebie, bo jest twoje. Cieszenie si yciem, ktre ci podarowano, to jeden z wielkich sekretw istnienia. Nie kady dzie musi by przyjemny. Po pierwszym miym uczuciu: Nastpny dzie! Wspaniale! - przypominasz sobie, e powinna o p do jedenastej i do dentysty, co bynajmniej nie naley do duych przyjemnoci. Niemniej po przebudzeniu zjawia si to pierwsze uczucie i dziaa niczym uyteczny generator. Wiele naturalnie zaley od usposobienia. Jeste albo szczliwa, albo masz skonnoci do melancholii. Nie wiem, czy da si co z tym zrobi. Myl, e czowiek si z tym ju rodzi - jest tak dugo szczliwy, pki nie wydarzy si co, co go unieszczliwi, albo pogrony w melancholii, pki co go z niej nie wytrci. Ludzie z natury szczliwi mog by nieszczliwi, a melancholicy potrafi si cieszy. Jednake gdybym miaa da dziecku z okazji chrztu jaki prezent, to bym wybraa optymistyczne usposobienie. Dziwne wydaje mi si twierdzenie, e jest co chwalebnego w pracy. Dlaczego? W dawnych czasach czowiek wyrusza na owy, eby mie co je i utrzyma si przy yciu. Potem z tej samej przyczyny mozoli si, uprawiajc zboe, orzc i siejc. Dzisiaj wstaje wczenie, apie pocig kwadrans po smej i siedzi przez cay dzie w biurze - rwnie z tego samego powodu. Robi to, eby zapewni sobie poywienie i dach nad gow, a jeli jest zdatny i szczcie mu sprzyja, to osiga troch wicej, jeszcze wygody i rozrywk. Praca to kwestia ekonomii i koniecznoci, dlaczego zatem miaaby by czym chwalebnym. Stare przysowie powtarzane przez niaki mwio: Szatan podszepnie zawsze co zego temu, kto prnuje. May George Stephenson z pewnoci prnowa obserwujc, jak pokrywka na matczynym czajniku unosi si i opada. Nie majc w tym momencie nic do roboty, zaczai snu teorie na ten temat. Nie sdz, eby potrzeba bya matk wynalazkw - wynalazki, moim zdaniem, rodzi wanie prnowanie, moe te lenistwo. Dla oszczdzenia sobie wysiku. Oto wielki sekret, ktry od krzesania ognia doprowadzi nas po setkach tysicy lat do wczania pralki elektrycznej. Sytuacja kobiety z biegiem czasu zdecydowanie si pogorszya. My, kobiety, zachowujemy si jak frajerki. Domagaymy si, eby pozwolono nam jak mczyznom pracowa. Mczyni, nie w ciemi bici, odnieli si yczliwie do takiego pomysu. Po co utrzymywa on? Co

moe by zego w tym, e ona utrzymuje si sama? Ona chce to robi. Niech wic to robi, na Boga! Wydaje si smutne, e uplasowawszy si tak mdrze na pozycji sabszej pci, upodobniymy si teraz, z grubsza biorc, do kobiet z prymitywnych plemion, ktre dzie cay pracuj na polu, wiele mil przemierzaj w poszukiwaniu opau, podczas wdrwek dwigaj na gowach wszystkie garnki i sprzty domowe, a wspaniale odziany i przyozdobiony mczyzna rwie do przodu nie obciony niczym, prcz mierciononego ora sucego do obrony jego kobiet. Powinnycie uczy si od kobiet z epoki wiktoriaskiej, one potrafiy ustawi swoich mczyzn tak, jak chciay. Uznay si za istoty delikatne, kruche, wraliwe, wymagajce nieustannej opieki i houbienia. Czy pdziy aosne, sualcze ycie, byy ciemione i gnbione? Nie jako takie je pamitam. Kiedy wracam myl w przeszo, wszystkie znajome moich babek wydaj mi si niezwykle pogodne i niemal zawsze umiejce postawi na swoim. Byy to osoby twarde, uparte i wybitnie oczytane, jak rwnie wyksztacone. A przy tym ogromnie podziwiay swoich mczyzn, szczerze wierzyy, e mczyni to wspaniali faceci - dziarscy, ze skonnociami do frywolnoci, atwo dajcy si sprowadzi z waciwej drogi. W yciu codziennym kobieta stawiaa na swoim, uznajc w sowach wyszo mczyzn, by jej maonek nie straci twarzy. Publicznie obowizywaa formuka: Twj ojciec wie najlepiej, kochanie. Prawdziwy stosunek wychodzi na jaw w zaciszu domowym. Jestem pewna, e miae w zasadzie racj mwic to, John, ale zastanawiam si, czy wzie pod uwag... Pod jednym wzgldem mczyzna mia najwaniejsz pozycj. To on by gow domu. Kobieta wychodzc za m akceptowaa jako swoje przeznaczenie jego stanowisko w wiecie i jego sposb ycia. Wydaje mi si, e byo to rozsdne i stanowio fundament szczcia. Jeli nie potrafisz znie sposobu ycia twojego mczyzny, to nie bierz tej roboty - innymi sowy, nie wychod za niego za m. Przypumy, e masz do czynienia z hurtownikiem tekstylnym, katolikiem, ktry woli mieszka na przedmieciu, gra w golfa i lubi wyjeda na wakacje nad morze. To wanie polubisz. Pogd si z tym i staraj si polubi. Nie bdzie to takie trudne. Zdumiewajce, e mona tak bardzo cieszy si niemal wszystkim. Niewiele jest rzeczy bardziej godnych podania od umiejtnoci akceptowania i cieszenia si czym. Mona lubi i cieszy si prawie kadym rodzajem jada i stylem ycia. Mona znajdowa przyjemno w yciu na wsi, w psach i botnistych drogach, albo w miastach, w zgieku, w ludziach, w gwarze. W pierwszym z nich znajdziesz harmoni, wytchnienie dla nerww, czas na lektur, na robienie na drutach, wyszywanie i przyjemno hodowania rolin. W drugim teatry, galerie sztuki, dobre koncerty i spotkania z przyjacimi, z ktrymi inaczej rzadko by si widywaa. Z radoci mog powiedzie, e potrafi si cieszy prawie wszystkim. Kiedy podczas jazdy pocigiem do Syrii moja towarzyszka podry ubawia mnie serdecznie rozpraw na temat odka. - Moja droga - powiedziaa nie ulegaj nigdy swojemu odkowi. Jeli jaka rzecz ci szkodzi, spytaj siebie: Kto tu ma by panem, ja czy mj odek? - A co trzeba zrobi? - spytaam zaciekawiona. - Kady odek mona wyszkoli. Na pocztku stosuje si mae dawki. Nie ma znaczenia, co to jest. Mnie na przykad szkodziy jajka, a po grzankach z serem dostawaam okropnych boleci. Zjadaam wiec dwa lub trzy razy na tydzie yeczk albo dwie gotowanych jajek, potem troch wicej jajecznicy i tak dalej. Teraz mog zjada dowolne iloci jaj. Tak samo postpowaam z grzankami z serem. Prosz sobie zapamita, e odek to dobry suga, lecz zy pan. Zrobio to na mnie wielkie wraenie, obiecaam wic zastosowa si do tej rady, i rzeczywicie tak zrobiam. Nie sprawio mi to zreszt wielkiej trudnoci, bo okazao si, e mj odek mia zdecydowanie skonnoci do sualczoci. III Po mierci ojca mama pojechaa z Madge na poudnie Francji, a jaj

zostaam na trzy tygodnie sama w Ashfield pod okiem Jane. To wtedy odkryam nowy sport i znalazam nowych przyjaci. Do bardzo modnych rozrywek naleao jedenie na wrotkach na molo. Nawierzchnia mola bya okropnie kostropata, upadao si wicej razy, niemniej bawilimy si wietnie. Na kocu mola znajdowaa si muszla koncertowa, nie uywana oczywicie w zimie, ale dostpna jako co w rodzaju krytej bieni. Jedzio si rwnie w szumnie zwanych Salach Przyj albo w Salonach Kpielowych, gdzie si odbyway wielkie bale. Uwaano je za miejsce o wiele wytworniejsze, wikszo z nas jednak wolaa molo. Kady mia wasne wrotki, pacio si dwa pensy za wstp i ju si jedzio. Huxleywny nie mogy uprawia ze mn tego sportu, bo przedpoudnia miay zajte nauk z guwernantk, to samo dotyczyo Audrey. Spotykaam tam natomiast panny Lucy, ktre byy ju dorose, niemniej okazyway mi wiele serdecznoci. Wiedziay, e zostaam w domu sama, poniewa lekarz zaleci mojej matce wyjazd za granic dla odpoczynku i zmiany otoczenia. Czuam si wprawdzie wspaniale sama na gospodarstwie, niemniej po pewnym czasie zaczyna to nuy. Bawio mnie zarzdzanie, co si bdzie je - a przynajmniej mi si wydawao, e to robi. Tymczasem na lunch zawsze byo dokadnie to, co Jane ju przedtem postanowia poda, cho cakiem dobrze udawaa, e bierze pod uwag nawet najdziksze moje pomysy. - Czy mogybymy zje pieczon kaczk z bezami? - pytaam. Jane mwia, e tak, tylko e nie bya pewna, czy kaczk zamwia, ponadto te bezy - nie ma akurat biaek - moe wic lepiej poczeka do dnia, gdy zuyjemy do czego innego tka. I w efekcie jadymy to, co znajdowao si w spiarni. Kochana Jane okazywaa bardzo wiele taktu. Zawsze nazywaa mnie panienk Agath i pozwalaa, ebym czua si wana. Wtedy wanie panny Lucy zaproponoway mi, ebym wybraa si do miasta i pojedzia z nimi na wrotkach na molo. To one nauczyy mnie na nich jedzi. Ubstwiaam wrotki. Myl, e rodzina Lucy bya jedn z najsympatyczniejszych rodzin, z jakimi zetknam si w yciu. Pochodzili z Warwickshire. Ich pikna rodowa siedziba Charlecote naleaa do stryja Berkeleya Lucyego. Zawsze myla, e Charlecote powinien przypa jemu, tymczasem odziedziczya go crka stryja, a jej m przybra nazwisko Fairfax-Lucy. Sdz, e caa rodzina ubolewaa nad faktem, e Charlecote nie naley do nich, chocia nigdy na ten temat nie mwili, chyba e midzy sob. Najstarsza crka, Blanche, dziewczyna wielkiej urody, bya troch starsza od mojej siostry i wysza wczeniej za m. Reggie, najstarszy syn, suy w wojsku, drugi z kolei syn - mniej wicej rwnolatek mojego brata przebywa w domu, tak samo jak dalsze dwie dorose ju crki, Marguerite i Muriel, nam znane jako Margie i Noonie. Mwiy niewyranie i jakby troch leniwie, co bardzo mi si podobao. Czas jako taki nie mia dla nich adnego znaczenia. Pojedziwszy troch na wrotkach Noonie spogldaa na zegarek i mwia: - Czy wiesz, ktra jest godzina? Ju p do drugiej. - Ojej - mwiam ja. - Droga do domu zabierze mi najmniej dwadziecia minut. - Och, lepiej nie id do domu, Aggie. Chod do nas i zjedz z nami lunch. Moemy zatelefonowa do Ashfield. Szam wic do nich i zjawiaymy si tam koo p do trzeciej, witane przez psa, ktry zwa si Sam. Ciao jak beczuka, oddech niczym ciek, jak go zazwyczaj opisywaa Noonie. Czeka tam na nas gdzie w cieple posiek. Zjadaymy go, po czym Margie i Noonie stwierdzay, e szkoda byoby ju i do domu, Aggie, chodmy wic do pokoju szkolnego, pogramy sobie na pianinie i co zapiewamy. Czasami urzdzaymy wypraw na wrzosowiska. Umawiaymy si, e spotkamy si na stacji w Torre i pojedziemy okrelonym pocigiem. Z reguy jednak si spniay i pocig zawsze nam ucieka. Uciekay im pocigi, tramwaje, sprzed nosa uciekao im wszystko, ale niczym si nie przejmoway. - Och, to gupstwo - mwiy. - Jakie to ma znaczenie? Bdzie przecie nastpny. Nie ma co si przejmowa, prawda? - Nastrj panowa wspaniay. Najwiksz dla mnie atrakcj byy odwiedziny Madge. Co roku przyjedaa w sierpniu. Jimmy towarzyszy jej przez kilka dni, potem

musia wraca do pracy. Madge zostawaa z Jackiem do koca wrzenia. Jack stanowi naturalnie dla mnie niewyczerpane rdo radoci. By rowolicym zotowosym chopaczkiem i miao si go ochot niemal schrupa, o czym wiadczy fakt, e nazywalimy go czasem la petite brioche. Niepohamowany z natury, nie wiedzia, co to milczenie. Skonienie Jacka do mwienia nie nastrczao adnych kopotw, trudniej natomiast si go uciszao. By impulsywny i czsto, jak to okrelalimy, wybucha; najpierw czerwienia na twarzy, potem purpurowia, nastpnie wstrzymywa oddech, a naprawd si mylao, e trzanie, i wtedy rozptywaa si burza. Opiekowao si nim kolejno wiele nia, wszystkie do osobliwe. Pamitam, e jedna wydawaa mi si szczeglnie niemia, stara, z szop nieporzdnych siwych wosw. Miaa wieloletnie dowiadczenie i bya chyba jedyn osob, ktra naprawd potrafia nastraszy Jacka, gdy wkroczy na wojenn ciek. Ktrego dnia zachowywa si nieznonie, wykrzykiwa bez powodu: - Ty idioto, ty idioto, ty idioto! - podskakujc do wszystkich po kolei. W kocu niania go zbesztaa, zapowiadajc, e zostanie ukarany, jeli jeszcze to powtrzy. - Mog ci powiedzie, co zrobi - rzek na to Jack. - Kiedy umr, pjd prosto do nieba, a tam prosto do Pana Boga i krzykn: Ty idioto, ty idioto, ty idioto. - Przerwa, zadyszany, eby si przekona, jakie skutki bdzie miao takie blunierstwo. Niania odoya swoj robot, spojrzaa na niego spoza okularw i zapytaa bez wielkiego zainteresowania: - 1 mylisz, e Wszechmocny Bg zwrci w ogle uwag na to, co mwi taki niegrzeczny may chopiec jak ty? Zbio to Jacka z tropu. Po niej bya moda dziewczyna imieniem Isabel. Ta z kolei z niewiadomych powodw naogowo wyrzucaa przez okno rne rzeczy. Och, do licha z tymi noyczkami - mwia nagle pgosem i ciskaa je na traw. Jack czasami prbowa jej pomaga. Czy mam wyrzuci noyczki przez okno, Isabel? - dopytywa si z wielk ciekawoci. Uwielbia moj matk, jak wszystkie zreszt dzieci. Wczesnym rankiem przychodzi do niej do ka i syszaam przez cian ich rozmowy. Czasem dyskutowali o yciu, a czasem mama opowiadaa mu jak historyjk - z serii opowiastek o jej duych palcach. Jeden z nich nazywa si Betsy Jane, a drugi Sary Ann, jeden by dobry, drugi niegrzeczny, a to, co robiy i mwiy, Jack kwitowa nieustannymi salwami miechu. Zawsze usiowa wcza si do rozmw. Kiedy podczas lunchu, na ktry przyszed nasz pastor, na moment zapada cisza. Nagle usyszelimy piskliwy gosik Jacka: - Znam bardzo mieszn histori o biskupie. - Rodzina czym prdzej go uciszya, nigdy bowiem nie byo wiadomo, z czym moe wyskoczy Jack. Boe Narodzenie spdzalimy zazwyczaj w Cheshire, u Wattsw. Jimmy bra wtedy na og swj doroczny urlop i wraz z Madge jechali na trzy tygodnie do St. Moritz. wietnie jedzi na ywach, tote najbardziej lubi w taki sposb spdza urlop. Mama i ja udawaymy si do Cheadle, a poniewa wieo zbudowany dom Madge i Jimmyego, Manor Lodge, nie zosta jeszcze wykoczony, wita spdzalimy w Abney Hall razem ze starymi Wattsami, czwrk ich dzieci i Jackiem. Dla dziecka to by wprost wymarzony dom na Boe Narodzenie. Nie tylko ogromny, zbudowany w stylu neogotyckim, z mnstwem pokoi, przej, niespodziewanych stopni, tylnych schodw, frontowych schodw, alkw, nisz - sowem z tym wszystkim, o czym mogo marzy dziecko - lecz take wyposaony w trzy rne fortepiany, na ktrych mona byo gra, a na dodatek w organy. Brakowao tam jedynie wiata dziennego - bo poza duym salonem ze cianami obitymi zielonym atasem i wielkimi oknami wszdzie indziej panowa zdecydowanie mrok. Nan Watts i ja bardzo si ju wtedy przyjaniymy. czya nas nie tylko przyja, lecz i wsplne upodobanie - obie lubiymy ten sam napj, a mianowicie mietan, zwyk, gst mietan. Mieszkajc w Devonshire skonsumowaam naturalnie olbrzymie iloci devonshirskiej mietany, ale surowa smakowaa mi o wiele bardziej. Kiedy Nan przyjedaa do nas do Torquay, zawsze odwiedzaymy jedn z mleczarni w miecie i wypijaymy po szklance mleka p na p ze mietan. Kiedy za ja odwiedzaam Abney Hall, wybieraymy si na farm i piymy j kwaterkami. Przez cae ycie uprawiaymy to nasze

mietanowe pijastwo. Pamitam jeszcze, jak si kupowao kartoniki mietany w Sunningdale i szo na pole golfowe, gdzie siedzc na dworze koo klubu czekao si, a nasi mowie skocz parti golfa. Kada z nas wypijaa wwczas swoj kwaterk. Abney Hall byo rajem dla arokw. Pani Watts miaa tak zwany pokj gospodarczy przy holu. Nie przypomina zupenie spiarni Cioci-babci, tej zamknitej na wszystkie spusty skarbnicy, skd wydawano wiktuay. Tu do pokoju gospodarczego wchodzio si bez problemu, a dookoa na cianach wisiay pki zastawione rnymi smakoykami. Po jednej stronie leay same czekolady, puda najrozmaitszych czekolad, czekoladki nadziewane w pudekach z etykietkami. Byy tam te herbatniki, pierniki imbirowe, kandyzowane owoce, demy i tak dalej. Boe Narodzenie uwaano za najwiksze wito, co, czego nieb da si zapomnie. Rano pod poduszk znajdowao si poczoch z akociami gwiazdkowymi. Podczas niadania kady mia dodatkowe krzeso, a na nim gr prezentw. Potem szybko szo si do kocioa i wracao, eby rozpakowywa otrzymane podarunki. o drugiej podawano witeczny obiad przy zacignitych zasonach i blasku ozdb i wiate. Na pocztek zupa z ostryg (nie przepadaam za ni), turbot, potem indyk gotowany, indyk pieczony ., i ogromna pieczona poldwica woowa. Nastpnie plum pudding, | gwiazdkowy budy z chleba, z rodzynkami i przyprawami, babeczki z rodzynkami, jabkami i osmaanymi skrkami, biszkopt w winie z kremem, peen rnoci: szeciopenswek, winek, piercionkw, maych biszkopcikw zaprawianych nalewk z pestek i tak dalej. Po czym wjeday znw niezliczone rodzaje deserw. W jednym z moich opowiada, Tajemnica gwiazdkowego puddingu, opisaam tak wanie uczt. To jedna z tych rzeczy, ktrych dzisiaj ju si nie zobaczy, jestem tego absolutnie pewna. W gruncie rzeczy wtpi, eby co takiego wytrzyma system trawienny wspczesnego czowieka. Nasz system trawienny natomiast dawa sobie z tym cakiem niele rad. Zwykle w tych wyczynach kulinarnych rywalizowaam z drugim z kolei synem Wattsw, modszym od Jamesa, Humphreyem. Myl, a e mia wtedy jakie dwadziecia jeden lat, a moe o rok wicej, ja za dwanacie albo trzynacie. By to bardzo przystojny mody czowiek, wietny aktor, znakomicie potrafi wszystkich zabawia i opowiada pyszne historyjki. Myl, e mimo wszystko nie zakochaam si w nim, cho zwykle zdradzaam w tym kierunku inklinacje. Niemniej to mnie dziwi. Przypuszczam, e znajdowaam si jeszcze na tym etapie, gdy sprawy sercowe musiay by owiane romantyczn mgiek i mie pitno raczej beznadziejnych - wizay si z postaciami publicznymi, jak biskup Londynu i krl hiszpaski Alfons, i oczywicie z rnymi aktorami. Wiem, e po uszy si zakochaam w Henrym Ainleyu zobaczywszy go w Chopie paszczynianym i musiaam dojrze do LEW (Ligi Entuzjastek Wallera), co stanowio szczyt marze dla dziewczyny, ktra wzdychaa do Lewisa Wallera z Monsieur Beaucaire. Humphrey i ja opychalimy si solidnie podczas witecznego obiadu. On by lepszy ode mnie w jedzeniu zupy z ostryg, ale na og dotrzymywalimy sobie kroku. Oboje konsumowalimy najpierw pieczonego indyka, potem gotowanego indyka i na koniec cztery lub pi plastrw poldwicy woowej. Moliwe, e starsi ograniczali si tylko do jednego rodzaju indyka, lecz, o ile dobrze pamitam, pan Watts jad zarwno indyka, jak poldwic. Potem spoywalimy gwiazdkowy plum pudding, babeczki z rodzynkami, babeczki z owocami i biszkopt w winie z kremem - ja jadam jak najmniej biszkoptu, bo nie lubiam smaku wina. Nastpnie byy krakersy (papierowe tubki z jak drobn niespodziank i ogniem bengalskim), winogrona, pomaracze, rne liwki i owoce kandyzowane. Na dodatek w cigu popoudnia ze spiarni przynoszono rozmaite czekoladki, ebymy mogli sobie wybra wedug gustu. Czy pamitam, ebym bya chora nastpnego dnia? Czy miaam jakie dolegliwoci gastryczne? Nie, nigdy. Kopoty odkowe miewaam jedynie, jak sobie przypominam, po niedojrzaych jabkach we wrzeniu. Niedojrzae jabka w praktyce jadam kadego dnia, ale czasem musiaam przesadzi. Pamitam, e majc sze czy siedem lat jadam grzyby. Koo jedenastej wieczorem obudzi mnie bl brzucha. Zbiegam na d do salonu, gdzie rodzice zabawiali goci, i oznajmiam dramatycznie: -

Umieram! Otruam si grzybami! Mama czym prdzej mnie uciszya, zaaplikowaa nalewk z ipekakuany, ktra w owych czasach zawsze znajdowaa si w domowej apteczce, i zapewnia, e tym razem jeszcze nie umr. W kadym razie nie przypominam sobie, ebym kiedykolwiek odchorowaa Boe Narodzenie. Nan Watts, podobnie jak ja, miaa zdrowy odek. Doprawdy, kiedy wspominam tamte czasy, okazuje si, e wszyscy mieli cakiem dobre odki. Przypuszczam, e zdarzay si wrzody odka albo dwunastnicy i naleao zachowa ostrono w jedzeniu, nie pamitam jednak, eby kogokolwiek trzymano na diecie i ywiono samymi rybami i mlekiem. Wiek rubasznoci i arocznoci? Tak, ale i wielkiej przyjemnoci i rozrywek. Biorc pod uwag, ile jadam w dziecistwie (jako e wiecznie byam godna), nie pojmuj, jak udao mi si pozosta tak szczupym dzieckiem - a nawet chuderlawym kurczciem. Po przyjemnej ociaoci witecznego popoudnia - przyjemnej dla starszych, bo modsi czytali ksiki, ogldali prezenty, objadali si czekoladkami i tak dalej - nadchodzia pora podwieczorku; podawano pyszn herbat ze wspaniaym lukrowanym plackiem i mnstwem innych rnoci. Potem bya kolacja z zimnym indykiem i gorcymi babeczkami. Okoo dziewitej choinka, a na niej J kolejne prezenty. Cudowny dzie - bdzie si o nim pamita do nastpnego roku, gdy znw nadejdzie Boe Narodzenie. Bywaam w Abney Hall wraz z mam rwnie w innych porach roku i zawsze pobyt tam okropnie lubiam. Mieli w ogrodzie pod wjazdem tunel, ktry oddawa mi wielkie przysugi przy wczuwaniu si w najrniejsze romanse historyczne czy te dramaty, ktrymi w danym momencie yam. Spacerowaam po nim majestatycznym krokiem, mruczc co pod nosem i gestykulujc. Ogrodnicy prawdopodobnie myleli, e brak mi pitej klepki, a ja tymczasem usiowaam tylko wczu si w rol. Nigdy nie przyszo mi do gowy, eby co napisa, i nie obchodzio mnie zupenie, co sobie po- J myl jacy ogrodnicy. Dzisiaj take czasem si przechadzam i mwi do siebie, gdy prbuj upora si z jakim rozdziaem, ktry mi j nie wychodzi. Angaowaam swoje moliwoci twrcze te w wyszywanie poduszek na sof. Poduszki krloway w tych czasach, a wyszywane pokrowce na nie zawsze byy mile widziane. Jesieni dostawaam gorczki wyszywania. Najpierw kupowaam wzory, przyprasowywaam je na kwadratach atasu i zabieraam si do wyszywania jedwabiem. Z upywem czasu zniechciam si do nich, bo zawsze byy takie same, sigaam wic po wzory kwiatowe do dekoracji na porcelanie. Mielimy kilka wazonw z berliskiej i saskiej porcelany, ktre zdobiy przepikne wizanki kwiatw, przystpiam zatem do ich przerysowania, a nastpnie staraam si najwierniej skopiowa kolory. Babci B. bardzo ucieszya wiadomo, e co takiego robi. Tyle lat ycia powicia na wyszywanie, e myl o wnuczce, ktra wdaa si w ni pod tym wzgldem, bardzo j uradowaa. Nigdy jednak nie osignam jej kunsztu, nigdy te nie wyszywaam, jak ona, widokw ani postaci. Mam jeszcze dzi jej dwie zasony przed kominek, jedn z pasterk, drug, po mistrzowsku wykonan, z pasterzem i pasterk stojcymi pod drzewem i rysujcymi na korze serduszko. Jake satysfakcjonujce podczas dugich zimowych miesicy musiao by takie zajcie dla wielkich dam z czasw synnego kobierca z Bayeux. Pan Watts, ojciec Jimmyego, zawsze mnie oniemiela. Mia zwyczaj nazywa mnie marzycielk, co sprawiao, e wiam si w mkach zakopotania. - O czym myli nasza marzycielk? - pyta. Piekam raka. Skania mnie rwnie do gry na fortepianie i do piewania mu sentymentalnych pieni. Potrafiam cakiem niele czyta nuty, prowadzi mnie wic do fortepianu i miaam piewa jego ulubione pieni. Niespecjalnie za nimi przepadaam, ale byo to lepsze od rozmowy. Pan Watts mia natur artystyczn, malowa wrzosowiska i zachody soca, kolekcjonowa meble, zwaszcza ze starego dbu. Ponadto on i jego przyjaciel Fletcher Moss robili wietne zdjcia i wydali kilka albumw fotografii synnych koni. Szkoda, e byam tak gupio wstydliwa, lecz w takim wieku jest si szczeglnie niemiaym. Zdecydowanie wolaam pani Watts, osob energiczn, weso i cakiem

rzeczow. Nan, o dwa lata ode mnie starszej, zaleao na tym, eby uwaano j za enfant terrible, tote sprawiay jej przyjemno pokrzykiwania, niegrzeczne zachowanie i sypanie przeklestwami. Pani Watts denerwowaa si, gdy crka posugiwaa si takimi sformuowaniami, jak: do diaba! czy psiako. Nie lubia rwnie, kiedy Nan zwracajc si do niej mwia: - Och, nie bd taka gupia, mamo! - Nie wyobraaa sobie nigdy, eby crka moga powiedzie do niej co podobnego, wiat jednak wchodzi wanie w wiek szczeroci. Nan uywaa sobie grajc t rol, chocia naprawd to lubia swoj matk. No c, wikszo matek musi przej przez okres, gdy crki w ten czy inny sposb wystawiaj je na cik prb. W drugi dzie wit zabierano nas zawsze na pantomim do Manchesteru, a byy to bardzo dobre pantomimy. Wracajc pocigiem odpiewywalimy wszystkie piosenki, Wattsowie wykonywali kuplety komika z silnym lancashirskim akcentem. Pamitam, e wszyscy jak jeden m wrzeszczelimy: Urodziem si w pitek, urodziem si w pitek, urodziem si w pitek, kiedy (crescendo) mojej matki w domu nie byo! Albo: Jeli si widzi przyjazdy pocigw i pocigw odjazdy, to jeli si widziao wszystkie pocigw przyjazdy, widziao si te ich odjazdy. Najbardziej ulubion melodi piewa Humphrey jako pene melancholii solo: To okno, okno, wypchnem bl przez okno. Teraz nie czuj ju blu, mamo. Wypchnem go przez okno. Manchesterska pantomima nie bya pierwsz, na jak mnie zabrano. Wczeniej zaprowadzia mnie do Drury Lane Ciocia-babcia. Dan Leno wystpowa w roli Matki-Gsi. Pamitam to przedstawienie do dzi. Przez wiele tygodni potem Dan Leno mi si ni - wydawa mi si najcudowniejsz osob, jak widziaam w yciu. I tego wieczoru wydarzyo si te co bardzo ekscytujcego. W krlewskiej loy siedzieli dwaj mali ksita. Ksi Eddy, jak go nazywano potocznie, upuci! program i lornetk teatraln poza krawd loy. Spady cakiem niedaleko od nas, midzy fotele na parterze, i ku naszej radoci nie koniuszy, lecz ksi Eddy osobicie zszed na d, eby je odszuka. Tumaczy si grzecznie i wyrazi nadziej, e nikomu nic si nie stao. Tego wieczoru pooyam si do ka ywic nadziej, e pewnego dnia polubi ksicia Eddyego. Moe przedtem ocal mu ycie, ratujc przed utoniciem... Wdziczna krlowa da swoje krlewskie przyzwolenie. Albo wydarzy si wypadek i ksi straci mnstwo krwi, a wtedy ja zaoferuj mu swoj do transfuzji. Zostan hrabin - jak hrabina Torby - i dojdzie do morganatycznego maestwa. Tego rodzaju fantazje nawet dla szecioletniego dziecka byy troch zbyt fantastyczne, eby mogy trwa dugo. Mj siostrzeniec Jack majc koo czterech lat wymyli bardzo dobry krlewski zwizek. - Przypumy, mamusiu - rzek - e ty wyjdziesz za krla Edwarda. Wtedy ja zostabym czonkiem rodziny krlewskiej. Madge odpara, e trzeba by wtedy co zrobi z krlow, a ponadto byby kopot z jego wasnym ojcem. Jack wobec tego zmieni ukad rzeczy. - Przypumy, e krlowa umara, a tatu - tu zrobi przerw, eby uj spraw taktownie - dajmy na to tatu... e... tatusia by tu nie byo, i przypumy, e krl Edward by ci... tylko ujrza... Przerwa, reszt pozostawiajc wyobrani. Widocznie krl Edward mia osupie i Jack niemal natychmiast zostaby krlewskim pasierbem. - Zajrzaem do modlitewnika w czasie kazania - powiedzia mi Jack mniej wicej w rok pniej. - Mylaem, e oeni si z tob, Ange, jak dorosn, ale w modlitewniku jest lista rzeczy stojcych temu na drodze. I zrozumiaem, e Bg mi na to nie pozwoli. - Westchn. Zapewniam, e bardzo mi pochlebia, i o czym takim myla. Zadziwiajce, jak nigdy czowiek naprawd nie zmienia swoich predylekcji. Mj siostrzeniec Jack, od chwili gdy zacz wychodzi z domu pod opiek niaki, znajdowa si zawsze pod wielkim urokiem spraw kocielnych. Jeli znikn nam z oczu, to zazwyczaj mona go byo znale w kociele, wpatrzonego z zachwytem w otarz. Kiedy dosta kolorow plastelin, to zawsze robi z niej tryptyki, krzye albo jak kocieln ozdob. Szczeglnie fascynoway go kocioy katolickie. Gusty nigdy mu si nie zmieniy, przestudiowa wicej dzie powiconych historii Kocioa ni ktrakolwiek ze znanych mi

osb. W kocu koo trzydziestki przeszed na katolicyzm, co byo wielkim ciosem dla mojego szwagra, ktrego mogabym okreli jako doskonay okaz zaciekego protestanta. Mawia swoim agodnym gosem: - Nie jestem uprzedzony, naprawd nie jestem uprzedzony. Nie mog si jednak powstrzyma od stwierdzenia, e wszyscy katolicy s okropnymi kamcami. To nie uprzedzenie, tak naprawd jest. Ciocia-babcia bya te dobrym przykadem ortodoksyjnej protestantki i czerpaa wiele uciechy z niegodziwoci papistw. Przyciszonym gosem mwia: - Wszystkie te liczne dziewczta znikaj w klasztorach i nigdy ju si ich nie widzi. - wicie wierzya, jestem tego pewna, e wszyscy ksia wybieraj sobie metresy ze specjalnych klasztorw, penych piknych dziewczt. Wattsowie byli chyba metodystami i to zapewne ich skaniao do widzenia w katolikach reprezentantw Szkaratnej wszetecznicy z Babilonu. Skd si wzia u Jacka ta fascynacja katolicyzmem, nie mam pojcia. Nie odziedziczy jej po nikim z rodziny, niemniej ujawnia si ju we wczesnym dziecistwie. W czasach mojej modoci wszyscy interesowali si ywo sprawami religii. Debat na ten temat prowadzio si wiele, i to niezmiernie barwnych, a niekiedy nader oywionych. Jeden z przyjaci powiedzia Jackowi w pniejszych latach: - Naprawd nie pojmuj, dlaczego nie moesz by pogodnym heretykiem, jak wszyscy inni, tak byoby o wiele spokojniej. Ostatnia rzecz pod socem, za jak mg tskni Jack, to wikszy spokj. Jak zauwaya jedna z nianiek, spdziwszy jaki czas na poszukiwaniu swojego podopiecznego: - Nie rozumiem, czemu panicz Jack chce wchodzi do kociow. Jak na dziecko to zabawna ch. - Ja myl, e w poprzednim wcieleniu chyba musia by jakim redniowiecznym duchownym. Kiedy dors, mia twarz, ktr okreliabym jako twarz duchownego - nie twarz mnicha ani z pewnoci nie wizjonera - takiego, ktry zna na wylot praktyki kocielne i potrafiby dobrze si spisa na Soborze Trydenckim, a take wykaza rozsdek w kwestii dokadnej liczby aniow mieszczcych si na gwce od szpilki. IV Jedn z radoci w moim yciu byo kpanie si i nadal ni pozostao, niemal a do obecnego mego wieku. Waciwie sprawiaoby mi tak sam rado jak zawsze, gdyby nie trudnoci, jakie napotyka zreumatyzowana osoba podczas wchodzenia do wody, a jeszcze wiksze, kiedy wychodzi z niej. Miaam okoo trzynastu lat, gdy doszo do wielkiego przeomu wczeniej, jak zapamitaam, kpano si przestrzegajc cile separacji pci. Dla pa przeznaczono specjalnie Zatoczk Kpielow, ma kamienist pla na lewo od Salonw Kpielowych. Na bardzo stromej pochyoci znajdowao si osiem ruchomych kabin kpielowych, ktre obsugiwa pewien starzec o nader popdliwym usposobieniu. Do jego obowizkw naleao opuszczanie ich do wody, a nastpnie wyciganie na brzeg. Wchodzio si do takiej kabiny pomalowanej w barwne pasy, sprawdzao, czy drzwi z obu stron s porzdnie zamknite na zasuwki, i z pewn doz ostronoci przystpowao si ;| do rozbierania, bo w kadej chwili starzec mg zdecydowa, e nastaa twoja kolej, by znale si w wodzie. Wtedy kabina zaczynaa f si gwatownie koysa i toczy wolno po kamieniach, rzucajc ci z jednej strony na drug. W gruncie rzeczy bardzo to przypominao dzisiejsz terenow jazd dipem albo landroverem po bardziej kamienistej pustyni. Nastpnie kabina rwnie nieoczekiwanie si zatrzymywaa, jak ruszaa. Koczyo si wtedy rozbieranie i wkadao strj kpielowy. By to ubir niezbyt estetyczny, zazwyczaj zrobiony z granatowej lub czarnej alpaki, z licznymi spdniczkami, falbanami i duszkami, sigajcy poniej kolan i poza okcie. Kiedy ju go woya, odsuwaa zasuwk drzwi od strony wody. Jeli kpielowy by dla ciebie miy, to grny stopie znajdowa si praktycznie na tym samym poziomie co woda. Wchodzia do niej i zanurzaa si przyzwoicie po pas. Niedaleko od brzegu cumowaa tratwa, moga tam popyn, wcign si na ni i si. Podczas odpywu to byo cakiem blisko, w czasie przypywu natomiast pyno si do niej znacznie duej, za to miao si j do

wasnej dyspozycji. Kiedy ju wykpaam si do woli, co trwao o wiele duej, ni pozwalaa towarzyszca mi osoba dorosa, dawano znak, ebym wracaa na brzeg. Ja jednak, pewna, e nikt do mnie nie dotrze, pynam w przeciwnym kierunku, przeduajc sobie kpiel. Mowy naturalnie nie byo o czym takim jak opalanie si na play. Zaraz po wyjciu z wody, wchodzia do kabiny i wycigano ci tak samo gwatownie, jak przedtem opuszczano. Wynurzaa si z niej w kocu sina na twarzy, caa drca, z rkami i policzkami kompletnie zdrtwiaymi. Nigdy mi to nie zaszkodzio, musz powiedzie, i rozgrzewaam si mniej wicej w cigu trzech kwadransw. Siadaam potem na play i zajadaam sodk bueczk, wysuchujc reprymendy z powodu nieposuszestwa i niewrcenia na brzeg wczeniej. Ciociababcia, ktra zawsze miaa na podordziu jakie pouczajce historyjki, opowiadaa mi, jak to may synek pani Fox (takie milutkie dziecko) umar na zapalenie puc, bo nie sucha starszych i zbyt dugo siedzia w morzu. Paaszujc bueczk z rodzynkami, czy te jaki inny smakoyk, mwiam z naleyt ulegoci: - Tak, Ciociubabciu, nastpnym razem nie zostan tam tak dugo. Ale woda naprawd bya gorca! - Naprawd gorca, czyby? To dlaczego trzsiesz si jak osika od stp do gw? Dlaczego tak zsiniay ci palce? Towarzystwo kogo z dorosych, zwaszcza Cioci- babci, miao ten plus, e do domu ze Strandu wracao si dorok, zamiast i ponad dwa kilometry na piechot. Torbay Yacht Club znajdowa si na Beacon Terrace, tu nad Zatoczk Kpielow Pa. Sama plaa bya niewidoczna z okien Clubu, za to morze wok tratwy owszem. Ojciec twierdzi, e wielu panw spdzao czas na ogldaniu przez teatraln lornetk kobiecych postaci ukazujcych si, jak myleli z bogoci, niemal nago. Nie przypuszczam, ebymy mogy wyglda zbyt pocigajco w tych naszych niezgrabnych strojach kpielowych. Zatoczka Kpielowa Panw cigna si dalej wzdu wybrzea. Tutaj panowie ubrani w swoje skromne trykoty mogli hasa do woli niewidzialni dla kobiecego oka. Czasy jednak si zmieniy i w caej Anglii upowszechniay si wsplne kpiele pa i panw. Przynioso to niespodziewany efekt - wkadano na siebie jeszcze wicej ni poprzednio. Nawet Francuzki teraz zawsze si kpay w poczochach, eby nie pokazywa swoich grzesznych goych ng. Nie wtpi, e z typowo francuskim szykiem potrafiy zakry si od szyi po nadgarstki, a cienkimi jedwabnymi poczoszkami podkreli pikne nogi i wyglda o wiele powabniej i bardziej grzesznie, ni gdyby wkaday stary, dobry angielski strj kpielowy z krtkimi spdniczkami z marszczonej alpaki. Nie mam naprawd pojcia, dlaczego nogi uwaano za co tak zdronego - w caym Dickensie, jak tylko jaka dama pomyli, e kto ujrza choby jej kostki u ng, wszczyna alarm. Ju sam ten wyraz traktuje si jako miay. Jedna z podstawowych zasad kindersztuby, powtarzana zawsze, gdy si wspomniao te czci ciaa, brzmiaa: - Pamitaj, e krlowa hiszpaska nie ma ng. - A co ma zamiast nich. nianiu? - Koczyny, serdeko, tak je nazywamy. Rce i nogi to s koczyny. Mimo wszystko wydawao mi si, e dziwnie bdzie brzmie, jeli si powie: - Zrobia mi si krostka na jednej z koczyn, tu pod kolanem. Przypomniaa mi si z tej okazji jedna ze znajomych mojego siostrzeca, ktra wspominaa swoj przygod z czasw, gdy bya ma dziewczynk. Zapowiedziano jej odwiedziny ojca chrzestnego. Nigdy przedtem nie syszaa o kim takim, bardzo wic si tym przeja. Zbudzia si tej nocy okoo pierwszej i po duszym rozwaaniu rzucia w ciemno: - Nianiu, ja mam chrzestnego. - Uhu - usyszaa w odpowiedzi bliej nieokrelony dwik. - Nianiu. - I potem powiedziaa nieco goniej: - Ja mam chrzestnego. - Tak, kochanie, tak, to bardzo dobrze. - Ale, nianiu, ja mam - ju fortissimo - CHRZESTNEGO. - Tak, dobrze, przewr si na bok, kochanie, i pij. - Ale, nianiu - molto fortissimo - JA MAM CHRZESTNEGO! - To pomasuj to sobie, kochanie, pomasuj.

Stroje kpielowe pozostay nader cnotliwe w gruncie rzeczy a do czasu mojego pierwszego zampjcia. Wprawdzie przyjo si ju wtedy koedukacyjne kpanie, nadal jednak starsze damy i bardziej konserwatywne rodziny uwaay je pod wzgldem moralnym za rzecz wtpliw. Niemniej postp mia przemony wpyw, nawet mama mu si nie opara. Czsto wybieraymy si na takie plae, gdzie dozwolona bya kpiel dla obu pci. Pocztkowo w gr wchodziy dwie gwne miejskie plae, Tor Abbey Sands i Corbins Head Beach. Tam si nie kpaymy uwaano, e panuje na nich za duy tok. Potem udostpniono dla pa i panw bardziej arystokratyczn Meadfoot Beach. Znajdowaa si dalej, szo si do niej dodatkowe dwadziecia minut z okadem, droga do kpieli zatem praktycznie przeduya si do trzech kilometrw. Meadfoot Beach bya jednak o wiele bardziej atrakcyjna ni Zatoczka Kpielowa Pa - wiksza, szersza, ze ska, na ktr si wchodzio, jeli pywao si na tyle dobrze, eby pokona do spor odlego. Zatoczka Kpielowa Pa nadal zastrzeona bya dla kobiet, a panw w ich popisowych trykotach zostawiono w spokoju. O ile dobrze sobie przypominam, mczyni nie rwali si specjalnie do korzystania z uciech wsplnych kpieli; trzymali si do kurczowo wasnego prywatnego rezerwatu. Ci, ktrzy pojawiali si na Meadfoot Beach, zazwyczaj czuli si zaenowani widokiem przyjaciek swoich sistr, poniewa w dalszym cigu uwaali, e s niemal nagie. Na pocztku obowizywaa zasada, e musz si kpa w poczochach. Nie wiem, jakim cudem Francuzki potrafiy utrzymywa je na nogach, bo mnie si to absolutnie nie udawao. Podczas pywania, po kilku energiczniejszych odbiciach, poczochy zjeday z palcw, a gdy wychodziam z wody albo zsuny si ju zupenie, albo ptay mi nogi w kostkach. Podejrzewam, e Francuzki zaywajce morskich kpieli, ktre pokazywano w urnalach, wyglday dlatego tak szykownie, e nigdy naprawd nie pyway, tylko ostronie wchodziy do morza, po czym wychodziy i paradoway po play. Krya zabawna anegdota o posiedzeniu rady miejskiej, na ktrym miano ostatecznie zezwoli na wsplne kpanie si pa i panw. Sdziwy rajca, zdecydowany przeciwnik tego rodzaju nowoci, gdy zosta ostatecznie pokonany, drcym gosem wytoczy ostatni argument: - Spodziewam si, panie burmistrzu, e mimo zgody na to wsplne kpanie w kabinach bd przepierzenia, i to przyzwoite, cho niskie. Kiedy Madge przyjedaa co roku w lecie do Torquay, chodziymy si kpa praktycznie codziennie. Nawet jeli padao albo bya wichura, tak mi si przynajmniej wydaje. Waciwie to jeszcze bardziej lubiam morze podczas niepogody. W niedugim czasie wprowadzono wielk nowo - tramwaje. Wsiadao si na kocu Burton Road i zjedao do portu, a stamtd szo si tylko okoo dwudziestu minut do Meadfoot Beach. Kiedy Jack mia mniej wicej pi lat, zacz marudzi: - A moe bymy pojechali dorok od tramwaju do play? - Moja siostra z oburzeniem zaprotestowaa: - Mowy nie ma. Przejechalimy kawa drogi tramwajem, a teraz pjdziemy sobie spacerkiem na pla. Jack westchn i mrukn pod nosem: - Mama znowu skpi! Kiedy wchodzilimy pod gr, mijajc po obu stronach wille w stylu woskim, mj siostrzeniec, ktremu wwczas usta ani na moment si nie zamykay, uraczy nas w odwecie litani piewan wedug jego wasnych wyobrae o piewach gregoriaskich. Litania skadaa si z nazw domw, koo ktrych przechodzilimy: - Lanka, Pentreave, The Elms, Villa Marguerita, Hartly St. George. - Potem doda jeszcze nazwiska znanych mu mieszkacw. - Lanka, doktor G. Wreford. Pentreave, doktor Quick. Villa Marguerita, pani Cavallen. The Laurels, nie wiem. - I tak dalej. W kocu zirytowana Madge albo ja kazaymy mu przesta. - Dlaczego? - Dlatego e my chcemy porozmawia, a nie moemy, bo ty przez cay czas mwisz i nam przerywasz. - Och, no dobrze. Jack zamilk, lecz w dalszym cigu porusza! ustami i mona byo usysze cichy szept: Lanka, Pentreave, The Priory, Torbay Hali... - Madge i ja popatrzyymy na siebie i zastanawiaymy si, co na to powiedzie.

Jednego lata o may wos si nie utopilimy, to znaczy, ja i Jack. Dzie by burzliwy, nie poszlimy dalej, na Meadfoot Beach, tylko do Zatoczki Kpielowej Pa, gdzie Jack jako osobnik w bardzo modym wieku nie wzbudza drenia w kobiecej piersi. Nie umia jeszcze wtedy pywa, potrafi zrobi zaledwie kilka ruchw nogami i rkami, wobec czego zabieraam go na tratw na swoich plecach. Tego rana wystartowalimy jak zwykle, ale morze zachowywao si jako dziwnie, wznosio si i burzyo, a mnie z dodatkowym ciarem na plecach nie udawao si utrzyma nosa i ust nad wod. Pynam, lecz w ogle nie mogam zaczerpn powietrza. Zblia si odpyw, tratwa bya cakiem blisko, tymczasem ja posuwaam si bardzo nieznacznie i na domiar zego tylko przy co trzecim wyrzuceniu ramion udawao mi si nabra powietrza. Nagle uwiadomiam sobie, e nie dam rady. Lada moment si udusz. Jack - wychrypiaam. - Zejd z moich plecw i py do tratwy. Masz do niej bliej ni do brzegu. - Dlaczego? - spyta Jack i zaraz doda: - Ja nie chc. - Prosz ci... - zabulgotaam. Zanurzyam si z gow. Na szczcie Jack, cho pocztkowo trzyma si mnie kurczowo, zosta zmyty i musia poda dalej o wasnych siach. Bylimy ju niedaleko od tratwy, bez trudu wic do niej dopyn. W tej chwili przestaam widzie, co si wok dzieje. Koatao si we mnie jedno jedyne uczucie - ogromne oburzenie. Zawsze mi mwiono, e kiedy toniesz, staje ci przed oczyma cae twoje ycie, a umierajc, syszysz przepikn muzyk. Tymczasem nie byo adnej przepiknej muzyki, nie mogam te myle o swoim minionym yciu; w istocie nie mylaam o niczym, prcz tego, jak zaczerpn w puca troch powietrza. Ogarny mnie ciemnoci i... i nastpn rzecz, z jakiej zdaam sobie spraw, byo gwatowne uderzenie i bl, gdy bez ceregieli wrzucono mnie do dki. Zdziwaczay i, jak uwaaymy, cakiem do niczego Stary Mors okaza si na tyle rozumny, by zauway, e kto tonie, i przypyn dk, uyczon mu na ten cel. Wrzuci mnie do niej, podpyn jeszcze do tratwy i chwyci Jacka, ktry opiera si i krzycza: - Nie chc std i. Dopiero co tu si dostaem. Chc si bawi na tratwie. Nie chc std i! - Kiedy d z penym adunkiem dobia do brzegu, przybiega moja siostra i miejc si spytaa: - Co wy wyprawiacie? Co to za zamieszanie? - Pani siostra omal si nie utopia - wyjani opryskliwym tonem Stary Mors. - Niech pani zabiera tego dzieciaka. Pooymy j na wznak i zobaczymy, czy nie trzeba by jej troch poklepa. Przypuszczam, e troch mnie poklepali, cho chyba nie byam cakiem nieprzytomna. - Skd pan wiedzia, e ona tonie? Dlaczego nie wzywaa pomocy? - Miaem j na oku. Jak czowiek raz pjdzie pod wod, to nie da rady krzycze, bo si opije. Po tym wydarzeniu nabraymy wysokiego mniemania o Starym Morsie. Ze wiatem zewntrznym kontakty byy znacznie sabsze ni za ycia ojca. Ja miaam swoje przyjaciki, matka jedn czy dwie bliskie znajome, z ktrymi si widywaa, towarzysko jednak mao si udzielaa. Znajdowaa si w trudnym pooeniu: nie miaa pienidzy na rozrywki, a nawet na dorok, eby pojecha na lunch lub kolacj. Nigdy nie naleaa do dobrych piechurw, teraz przy swoich atakach sercowych rzadko wychodzia, bo w Torquay nie mona byo nigdzie pj bez wchodzenia pod gr lub schodzenia w d. Ja miaam latem kpanie si w morzu, w zimie wrotki i mnstwo ksiek do czytania. W tej dziedzinie dokonywaam oczywicie coraz nowych odkry. Mama czytaa mi wtedy na gos Dickensa i obie to bardzo lubiymy. Gone czytanie zaczo si od sir Waltera Scotta. Moj ulubion ksik by Talizman. Zapoznaam si te z Marmion i Pani jeziora, ale myl, e zarwno mama jak ja przerzuciymy si z duym zadowoleniem z Waltera Scotta na Dickensa. Mama, niecierpliwa jak zawsze, bez wahania opuszczaa pewne partie, jeli tak jej si podobao. - Ach, te wszystkie opisy - mwia przy tym czy innym fragmencie dzie Waltera Scotta. - Oczywicie, s dobre i literackie, ale jest ich chyba za duo. - Myl, e oszukiwaa, pomijajc patetyczne ustpy w powieciach Dickensa, zwaszcza te dotyczce

Maej Nell. Pierwsz powieci Dickensa, ktr czytaa mi na gos, by Nicholas Nickleby, a najbardziej lubiam w niej starszego dentelmena, ktry przerzuca przez mur ogrodu dynie w ramach zalecania si do pani Nickleby. Czy to jeden z powodw, dlaczego Hercules Poirot zosta wysany na emerytur, eby hodowa dynie? Kt to moe wiedzie. Najbardziej ze wszystkich utworw Dickensa przypada mi do gustu Samotnia i nie zmienio si to do dzi. Czasami dla odmiany czytaymy Thackeraya. Przebrnymy przez Targowisko prnoci, lecz utknymy na Rodzinie Newcomew. Powinna nam si podoba - rzeka mama - wszyscy mwi, e to jego najlepsza ksika. Madge najbardziej lubia Esmonda, ale nam ten utwr te wyda si rozwleky i trudny. Nigdy doprawdy nie potrafiam doceni Thackeraya tak, jak na to zasugiwa. Z tego, co czytaam na wasn rk, fascynoway mnie dziea Aleksandra Pumas ojca po francusku. Trzej muszkieterowie, Dwadziecia lat pniej i najlepszy ze wszystkiego Hrabia Monte Christo. Najbardziej podoba mi si pierwszy tom, Le Chateau dIf, a cho dalszych pi tomw niekiedy troch mnie oszaamiao, to caa ta wspaniaa opowie wydawaa mi si zachwycajca. Byam te romantycznie przywizana do Mauricea Hewletta i jego Lenych kochankw, Ksigi krlowej i Ryszarda Lwie Serce. S to rwnie wietne powieci historyczne. Mamie czasami nagle wpadao co do gowy. Pamitam, e pewnego dnia zbieraam strznite przez wiatr jabka, a tu ona wypada z domu jak burza. - Szybko! - woa. - Jedziemy do Exeter. - Jedziemy do Exeter? - Zdziwiam si. - Dlaczego? - Dlatego e sir Henry Irving gra tam Becketta. Dugo ju pewno nie poyje, a ty musisz go zobaczy. To wielki aktor. Akurat zdymy na pocig. Zamwiam pokj w hotelu. Przyjechaymy na czas do Exeter i rzeczywicie by to wietnie zagrany Beckett. Nigdy go nie zapomn. Teatr nie przesta by czci skadow mojego ycia. Kiedy przebywaam w Ealing, Ciocia-babcia prowadzia mnie do teatru najmniej raz w tygodniu, czasami dwa razy. Chodziymy na wszystkie komedie muzyczne i potem kupowaa mi wycigi fortepianowe z tekstem. Jake lubiam je gra! W Ealing fortepian na szczcie sta w salonie, nie przeszkadzaam wic nikomu, grajc caymi godzinami. Salon w Ealing mia wspaniae stylowe wntrze. Praktycznie trudno byo si w nim poruszy z braku miejsca. Na pododze lea pikny, gruby turecki dywan, na nim stay wszystkie moliwe rodzaje obitych brokatem krzese, okropnie zreszt niewygodnych. Prcz tego znajdoway si tam dwie, jeli nie trzy, intarsjowane szafki z porcelan, wielki zwisajcy ze rodka sufitu kandelabr, standardowe lampy naftowe, wiele etaerek i stoliczkw oraz komplet empirowych mebli. Dostp wiata przez okno blokowaa oraneria, niezbdny symbol prestiu, podobnie jak we wszystkich szanujcych si wiktoriaskich domach. By to bardzo zimny pokj, ogie w kominku pon tylko podczas przyj, a kiedy indziej nikt tam z reguy nie wchodzi, prcz mnie. Zapalaam kinkiety na fortepianie, dostosowywaam wysoko taboretu, chuchaam na palce i rozpoczynaam od Wiejskiej dziewczyny lub Naszej panny Gibbs. Czasem przydzielaam role dziewcztom, czasem piewaam sama jako nowa i nieznana gwiazda. Zabieraam ze sob do Ashfield wycigi fortepianowe i graam wieczorami w pokoju szkolnym (te lodowatym w zimie). Graam i piewaam. Mama czsto kada si wczenie do ka, po lekkiej kolacji, koo smej. Bbniam jej nad gow i piewaam na cay gos ze dwie i p godziny, a gdy ju biedna duej nie moga tego znie, braa dugi kij, ktry suy do opuszczania i zasuwania okien, i stukaa nim zapamitale w sufit. Z alem odchodziam od fortepianu. Wymyliam wasn operetk pod tytuem Marjorie. Waciwie to jej nie skomponowaam, prbowaam tylko piewa z niej urywki w ogrodzie. ywiam niejasn nadziej, e pewnego dnia napisz libretto i skomponuj do niego muzyk. Zabraam si do tego, po czym utknam.

Dzisiaj ju nie pamitam caej historii, ale bya chyba do tragiczna. Urodziwy modzieniec, obdarzony wspaniaym tenorem, kocha do szalestwa dziewczyn imieniem Marjorie, ktra oczywicie nie odpacaa mu wzajemnoci. W kocu polubi inn i nazajutrz po weselu dosta z dalekiego kraju list. Pisaa Marjorie, e jest umierajca i uwiadomia sobie, jak bardzo go kocha. Mody czowiek porzuca wieo polubion oblubienic i pdzi do niej bez zwoki. Kiedy przyby na miejsce, Marjorie jeszcze nie wydaa ostatniego tchnienia i moga unie si na jednym okciu, eby odpiewa pikn miosn ari umierajcej. Potem zjawia si ojciec panny modej, chcc pomci porzucon crk, wzruszony jednak rozpacz kochankw doczy swj baryton do gosw tych dwojga. Operetk zamykao trio oczywicie trio najsynniejsze ze wszystkich, jakie kiedykolwiek napisano. Miaam te ochot przystpi do pisania powieci pod tytuem Agnes. Pamitam z niej jeszcze mniej. Byy w niej cztery siostry: Queenie, najstarsza, zotowosa i pikna, potem bliniaczki, ciemnowose i adne, oraz Agnes, nieadna, niemiaa i, rzecz jasna, chora, leca cierpliwie na sofie. Musiaa w tej powieci by jeszcze jaka akcja, ale zupenie wypada mi z pamici. Pamitam jedynie, e w kocu pozna si na Agnes pewien wspaniay modzieniec z czarnym wsikiem, w ktrym to modziecu w tajemnicy od dawna si kochaa. Potem mamie przyszo nieoczekiwanie do gowy, e chyba jednak nie zapewniono mi wystarczajcej edukacji i e naleaoby posa mnie na pewien czas do jakiej szkoy. W Torquay esk szkol prowadzia niejaka panna Guyer. Mama umwia si z ni, e bd przychodzi dwa razy w tygodniu i uczy si pewnych przedmiotw. Myl, e matematyki i angielskiego. Lubiam, jak zawsze, matematyk i wydaje mi si, e tam wanie zaczam zaznajamia si z algebr. Zupenie natomiast nie mogam poj gramatyki: nie rozumiaam, dlaczego co nazywa si przyimkiem, albo co robi czasowniki, nic wiec dziwnego, e gramatyka bya dla mnie czym w rodzaju chiszczyzny. Z radoci przystpowaam do pisania wypracowany cho nie mogam si pochwali osiganiem prawdziwych sukcesw. Spotyka mnie zawsze ten sam zarzut: wypracowania byy zbyt fantastyczne. Krytykowano mnie ostro za nietrzymanie si tematu. Pamitam na przykad wypracowanie pod tytuem Jesie. Zaczam niele, od zotych i brzowych lici, lecz nagle w ten czy inny sposb pojawi si w nim dzik - myl, e moe ry w lesie ziemi i zjada odzie. W kadym razie zainteresowaam si nim, zapominajc zupenie o jesieni, i skoczyam wypracowanie opisem rozmaitych przygd niesfornego Dzika z Zakrconym Ogonkiem i wspaniaej buczynowej uczty, na ktr zaprosi swoich przyjaci. Pamitam jedn z tamtejszych nauczycielek - nie przypominam sobie tylko jej nazwiska. Bya niska i drobna, miaa wysunit do przodu spiczast brod. Pewnego dnia zgoa nieoczekiwanie (w rodku lekcji matematyki, jak mi si wydaje) zrobia nam wykad o yciu i religii. - Wszystkie bez wyjtku - powiedziaa - kada z was przejdzie w yciu przez okres, gdy bdzie musiaa stawi czoo rozpaczy. Gdybycie nie zaznay nigdy rozpaczy, nigdy nie mogybycie si sta chrzecijankami ani y po chrzecijasku. eby by chrzecijaninem, trzeba stawi czoo yciu i przyj to ycie, ktremu stawi czoo Chrystus i ktre byo jego udziaem. Musicie radowa si tym, czym on si radowa, by tak szczliwe jak on z powodu wesela w Kanie, zna pokj i szczcie, ktre pyn ze wiadomoci, e jest si w zgodzie z Bogiem i jego wol. I musicie te wiedzie, tak jak on to wiedzia, co to znaczy by samotnym w Ogrodzie Getsemani i czu, e wszyscy przyjaciele was opucili, e ci, ktrych kochalicie i ktrym ufalicie, od was si odwrcili i sam Bg was opuci. Trzymajcie si wwczas przekonania, e to nie jest koniec. Jeli kochacie, bdziecie cierpie, a jeli nie kochacie, to nie poznacie sensu chrzecijaskiego ycia. Po czym z waciwym sobie wigorem powrcia do problematyki odsetkw skadanych. Dziwna jednak rzecz - tych kilka sw wywarto na mnie silniejsze wraenie ni wszystkie wysuchane w yciu kazania. Wiele lat pniej sowa te do mnie powrciy i natchny nadziej, gdy zawadna mn rozpacz. Szkoda, e owa matematyczka, osoba dynamiczna

i wietna, moim zdaniem, nauczycielka, nie uczya mnie duej. Czasami si zastanawiam, co by byo, gdybym kontynuowaa nauk. Przypuszczam, e robiabym postpy i cakowicie pochonaby mnie matematyka - przedmiot, ktry tak mnie zawsze fascynowa. A wwczas moje ycie wygldaoby zupenie inaczej. Byabym trzecio- czy czwartorzdn matematyczk i yabym sobie szczliwie. Pewno nie pisaabym adnych ksiek. Poprzestaabym na matematyce i muzyce. Skoncentrowaabym si na nich i odcia od wiata wyobrani. Po zastanowieniu dochodz jednak do wniosku, e jest si tym, czym miao si by. Fantazjujesz sobie mylc: Gdyby wydarzyo si to lub tamto, postpiabym tak lub inaczej albo Gdybym wysza za Takiegoto-a-takiego, miaabym zupenie inne ycie. Tymczasem zawsze znalazaby drog do ycia na wasn mod, bo pewna jestem, e masz swoje wasne o nim wyobraenie. Moesz je sobie upiksza albo psu, nie mniej to twoje wyobraenie i dopki pozostaniesz mu wierna, bdziesz y w spokoju i odczuwa wewntrzne zadowolenie. Uczszczaam do szkoy panny Guyer mniej wicej ptora roku, do chwili gdy mojej matce wpad inny pomys do gowy. Ze zwyk dla siebie nagoci powiadomia mnie, e wynajmiemy Ashfield na zim, a same si przeniesiemy do Parya. Moe zaczn od tej samej pensji, na ktrej bya Madge, i zobaczymy, czy tam mi si spodoba. Wszystko szo zgodnie z planem, jak zwykle w zamierzeniach mamy. Przeprowadzaa je z maksymaln skutecznoci, skaniajc wszystkich do poddania si jej woli. Wynajto dom na bardzo korzystnych warunkach, zapakowaymy nasze kufry (chyba nie byo tak wiele skrzy, jak wtedy gdy jechalimy na poudnie Francji, niemniej cakiem sporo) i wkrtce ju mieszkaymy w Hotel dIena na Avenue dIena w Paryu. Mama zabraa ze sob mnstwo listw polecajcych i adresw najrniejszych pensji i szk, nauczycieli i wszelkiego rodzaju doradcw. Wkrtce dokonaa wyboru. Syszaa, e pensja Madge zmienia swj charakter i podupada z biegiem czasu - sama Mademoiselle T. zrezygnowaa czy te wanie miaa zrezygnowa - wobec tego mama powiedziaa tylko, e sprbujemy i zobaczymy. Taki stosunek do nauki dzisiaj uwaano by za niewaciwy, ale dla niej wyprbowanie jakiej szkoy nie rnio si specjalnie od wyprbowania nowej restauracji. Jeli zajrzy si tylko do niej, nie mona powiedzie, jaka jest naprawd, trzeba samej sprbowa, a jeli ci nie odpowiada, to im prdzej si z niej wyniesiesz, tym lepiej. Oczywicie nie zawracano sobie wwczas gowy wiadectwami szkolnymi, maymi i duymi maturami oraz nie mylano powanie o przyszoci. Rozpoczam nauk u Mademoiselle T. i zostaam mniej wicej przez dwa miesice, do koca okresu. Miaam pitnacie lat. Moja siostra wyrnia si tam od samego pocztku - gdy inna dziewczynka wyzwaa j, eby wyskoczya przez okno, Madge zrobia to bez namysu - i wyldowaa na rodku stou, przy ktrym siedziaa Mademoiselle T. i jej dystyngowani rodzice. - Co za wisuski z tych angielskich dziewczt! - wykrzykna z wyran dezaprobat Mademoiselle T. Dziewczta, ktre Madge podbechtay, zoliwie si cieszyy, ale i podziwiay j za ten wyczyn. Moje przybycie nie miao w sobie absolutnie niczego sensacyjnego. Byam cicha jak myszka. Ju trzeciego dnia zeraa mnie tsknota za domem. Przez ostatnie cztery czy pi lat bardzo si przywizaam do matki, niemal jej nie odstpowaam na krok, nic wic dziwnego, e kiedy pierwszy raz naprawd znalazam si z dala od domu, tak za nim tskniam. Dziwne natomiast, e nie wiedziaam, co mi jest. Nie chciaam je. Jak tylko pomylaam o matce, zy napyway mi do oczu i jak groch toczyy si po policzkach. Pamitam, e spojrzaam na bluzk, ktr wasnorcznie zrobia - zreszt fatalnie - i fakt, e tak kiepsko bya uszyta, le leaa, fadki miaa nierwne, przyczyni si do zintensyfikowania mojego paczu. Udao mi si ukry swoje uczucia przez wiatem i paka tylko noc, w poduszk. Kiedy mama przyjechaa po mnie w nastpn niedziel, przywitaam si z ni jak zwykle, i dopiero gdy znalazymy si w hotelu, zalaam si zami i zarzuciam jej rce na szyj. Mog si pochwali: nawet nie poprosiam o zabranie mnie ze szkoy, bo wietnie wiedziaam, e na

nic by si to nie zdao. Zreszt jak tylko ujrzaam matk, poczuam, e nie bd ju tskni za domem. Zrozumiaam, co mi dolegao. Tsknota nie powrcia. A nawet czuam si bardzo zadowolona z pobytu u Mademoiselle T. Pobieray tam nauki Francuzki, Amerykanki, sporo Hiszpanek i Woszek, niewiele Angielek. Szczeglnie odpowiadao mi towarzystwo Amerykanek. Mwiy w interesujcy sposb i bardzo przypominay moj przyjacik z Canterets, Marguerite Prestley. Niewiele pamitam, jeli chodzi o samo nauczanie. Nie sdz, eby mogo by jako specjalnie interesujce. Z historii chyba przerabiaymy okres Frondy, znany mi cakiem dobrze z powieci historycznych, na geografii utrwaliam sobie na cae ycie nazwy prowincji z czasw Frondy, zamiast poznawa prowincje Francji dzisiejszej. Uczyymy si rwnie nazw miesicy wprowadzonych w czasie Rewolucji Francuskiej. Bdy, jakie popeniam podczas dyktanda, przeraziy nauczycielk, nie moga wprost uwierzy wasnym oczom. - Vraiment, cest impossible - orzeka. - Vous, qui parlez si bien le franais, vous avez fait vingt-cinq fautes en dicte, vingtcinq! adna inna uczennica nie miaa na swoim koncie wicej ni piciu bdw. Byam do interesujcym okazem z powodu swojej klski. Jeli si wemie jednak pod uwag okoliczno, e uczyam si francuskiego wycznie ze suchu, byo to cakiem normalne. Mwiam biegle, ale oczywicie tak, jak syszaam. Wyrazy t i tait brzmiay dla mnie identycznie; pisaam je wic raz tak, a raz tak, na chybi-trafi, liczc, e mi si uda trafi. W pewnych dziedzinach, na przykad w literaturze francuskiej, w recytacji i tak dalej zaliczaam si do najlepszych w klasie, natomiast w gramatyce francuskiej i ortografii znajdowaam si na szarym kocu. Utrudniao to zadanie moim biednym nauczycielom - i pewno mnie sam wprawiao w zawstydzenie - cho przej si tym naprawd nie potrafiam. Lekcji gry na fortepianie udzielaa mi stara dama, Madame Legrand. Spdzia u Mademoiselle T. dugie lata. Ulubion przez ni metod uczenia bya gra na cztery rce. Wymagaa, by uczennice umiay czyta nuty. Ja nie miaam z tym trudnoci, ale granie z nut razem z Madame Legrand stanowio cik prb. Siedziaymy obie na stoku w ksztacie aweczki, a poniewa Madame Legrand naleaa do osb o nader obfitych ksztatach, zajmowaa wiksz jej cz i odpychaa mnie okciem od rodka klawiatury. Graa z wielkim wigorem, z okciami odsunitymi od ciaa, i w rezultacie towarzyszca jej nieszcznica musiaa gra z jednym okciem mocno przycinitym do boku. Dziki wrodzonej zrcznoci udawao mi si gra w duecie zawsze w rejestrze basowym. Madame Legrand przystawaa na to tym chtniej, e sprawiay jej satysfakcj wasne umiejtnoci, a rejestr wiolinowy zapewnia wiksze szans na wkadanie caej duszy w muzyk. Niekiedy do dugo, dziki ywioowoci swej gry i zapamitaniu si w niej, nie zauwaaa, e ja si tymczasem zgubiam. Prdzej czy pniej zawahaam si w jakim takcie, pozostaam o jeden w tyle, po czym usiowaam nadrobi, ale nie miaam pewnoci, gdzie jestem, prbowaam wic gra takie dwiki, jakie zgadzayby si z tym, co graa Madame Legrand. Graymy z nut, nie zawsze zatem mogam to inteligentnie przewidzie. Kiedy okropna kakofonia dotara do jej wiadomoci, Madame Legrand gwatownie przerywaa, unosia rce w gr i wykrzykiwaa: - Mais quest-ce que vous jouez l?, petite? Que cest horrible! - Zgadzaam si z ni w zupenoci, to byo straszne. Zaczynaymy potem raz jeszcze od pocztku. Naturalnie, gdybym graa w rejestrze wiolinowym, brak koordynacji z mojej strony zostaby natychmiast zauwaony. Niemniej w ogle to szo nam nie najgorzej. Madame Legrand sapaa i okropnie dyszaa podczas gry, pier jej falowaa, czasami z ust wyryway si jki - byo to niepokojce, ale i fascynujce zarazem. Pachniaa te mocno, co ju mniej fascynowao. Pod koniec okresu mia si odby koncert, na ktrym miaam zagra trzeci cz Sonaty patetycznej Beethovena i utwr noszcy nazw Serenady aragoskiej lub podobnie. Nabraam z miejsca odrazy do Serenady aragoskiej, uznaam, nie wiem dlaczego, e okropnie ciko si j gra, cho z pewnoci bya atwiejsza od Beethovena. Z

Beethovenem dawaam sobie niele rad, natomiast Serenad aragosk graam wci fatalnie. wiczyam j gorliwie, co chyba tylko wprawiao mnie w jeszcze wiksze zdenerwowanie. Budziam si w nocy i wydawao mi si, e gram, a tu przydarzaj mi si najdziwaczniejsze rzeczy. Sklejaj si nuty albo okazuje si, e gram na organach zamiast na fortepianie, albo spniam si na wystp, albo koncert odby si poprzedniego dnia... Teraz, gdy wspominam, wszystko to wydaje si takie gupie. Dwa dni przed koncertem dostaam tak wysokiej gorczki, e posano po moj matk. Doktor nie potrafi znale adnej tego przyczyny. Niemniej oznajmi, e jego zdaniem lepiej bdzie, jeli nie wezm udziau w koncercie i opuszcz szko na kilka dni. Nie umiem opisa mojej wdzicznoci, chocia jednoczenie miaam uczucie, e zawiodam. Przypomniao mi si teraz, e take w szkole panny Guyer wypadam bardzo sabo na egzaminie z matematyki, mimo e tydzie wczeniej byam jedn z najlepszych w klasie. Kiedy przeczytaam pytania, odczuam pustk w gowie i nie mogam zebra myli. S tacy, co potrafi zda egzaminy, czasem nawet bardzo dobrze, chocia zaliczali si do najgorszych uczniw, niektrzy lepiej si spisuj na widoku publicznym ni w zaciszu domowym, a inni wrcz przeciwnie. Ja naleaam do tych ostatnich. Nie ulega wtpliwoci, e wybraam waciw drog yciow. Najwikszym bogosawiestwem w zawodzie pisarza jest to, e pracuje si w domu, i to w czasie przez siebie wybranym. Profesja ta moe ci trapi, nuy, przyprawia o bl gowy, moesz by bliska obdu, gdy usiujesz skonstruowa akcj w taki sposb, jak powinna by i jak wiesz, e moe by skonstruowana, ale nie musisz wstawa i publicznie robi z siebie gupka. Wrciam na pensj uspokojona i w dobrym nastroju. Natychmiast sprbowaam, czy potrafi zagra Serenad aragosk. I zagraam j zdecydowanie lepiej ni uprzednio, cho wci niespecjalnie olniewajco. Nadal pracowaam nad dalsz czci sonaty Beethovena z Madame Legrand, a ta cho zawioda si na mnie jako na uczennicy mogcej przynie jej zaszczyt, bya mia, dodawaa mi otuchy i powiedziaa, e mam prawdziwe wyczucie muzyki. Te dwie zimy i jedno lato spdzone w Paryu nale do najszczliwszych w moim yciu. W owym okresie wydarzay si same przyjemne rzeczy. Crka mieszkajcych tu amerykaskich przyjaci mojego dziadka piewaa w Grand Opera. Poszam posucha jej w roli Magorzaty w Faucie. Dziewczt z pensji nie prowadzano na Fausta - ten temat nie wydawa si convenable dla les jeunes filles. Myl, e ludzie zdradzali skonnoci raczej do optymizmu, jeli chodzi o niebezpieczestwo atwego zgorszenia les jeunes filles. Trzeba by mie o wiele wiksz wiedz, ni miay w tamtych czasach jeunes filles, by si zorientowa, e co zdronego dzieje si pod oknem Magorzaty. Wtedy w Paryu nie rozumiaam, dlaczego ona nagle znalaza si , w wizieniu. Czyby ukrada jakie kosztownoci? O ciy i mierci dziecka z ca pewnoci nawet nie pomylaam. Prowadzano nas gwnie do Opera Comique. Na Thais, Werthera, Carmen, La Vie Bohem, Manon. Najbardziej podoba mi si Werther. W Grand Opra byam na Tannhuserze, no i na Faucie. Mama zaprowadzia mnie do krawcowych i wtedy po raz pierwszy zaczam docenia stroje. Zrobiono mi pwieczorow sukni z jasnoszarego cr? pe de Chine, z ktrej strasznie si cieszyam - nigdy przedtem nie miaam nic rwnie dorosego. Szkoda, e na swj biust wci nie mogam liczy, i wobec tego musiano porobi mnstwo fadek na staniku. Nie traciam jednak nadziei, e kiedy bd wacicielk pary kobiecych, jdrnych, krgych i duych piersi. Jak to dobrze, e oszczdzono nam zagldania w przyszo. W przeciwnym razie ujrzaabym siebie w wieku lat trzydziestu piciu z wydatnym biustem, podczas gdy wok wszystkie inne panie przypomina bd deski. A jeli, nie daj Boe, obdarzone zostan piersiami, to za wszelk cen bd je spaszcza i maskowa. Dziki listom polecajcym, ktre zabraa ze sob mama, miaymy zapewniony dostp do francuskiego towarzystwa. Amerykanki zawsze mile widziano w lepszych sferach i modziecom z arystokracji chtnie pozwalano na luby z bogatymi Amerykankami. Ja nie naleaam do

bogatych, ale wiedziano, e mj ojciec by Amerykaninem, a wszyscy Amerykanie, jak uwaano, maj pienidze. Francuzi, ktrych poznawaam, byli grzeczni, bardzo comme il faut - czyli w oczach modej panny okropnie nudni. Opanowaam za to cakiem niele grzecznociowe francuskie formuki. Uczyam si te taca i dobrych manier u kogo, kto si nazywa - cho brzmi to do niewiarygodnie Washington Lob. Pan Washington Lob musia chyba przypomina pana Turveydropa z powieci Dickensa Samotnia. Nauczyam si take rnych praktyk typowych dla kosmopolitycznej socjety. - Przypumy teraz, e masz si koo starszej zamnej damy. Jak by siada? - Popatrzyam na pana Washingtona Loba nie pojmujc, o co mu chodzi. - Po prostu... siadabym - odparam szczerze zdumiona. - Poka mi jak. - Stao tam kilka zoconych krzeseek, siadam wic na jednym z nich, usiujc moliwie jak najbardziej ukry pod nim stopy. - Nie, nie, to jest nie do przyjcia. W ten sposb nigdy nie wolno siada - oznajmi pan Washington Lob. - Obracasz si lekko w bok, wystarczy, nie wicej, i kiedy siadasz, odchylasz si w prawo uginajc lekko lewe kolano, tak e wykonujesz niemal may uk. Musiaam dugo to wiczy. Naprawd nie cierpiaam tylko lekcji rysunku i malowania. Pod tym wzgldem mama okazaa si nieugita. - Dziewczta powinny umie malowa akwarelami. Tak wic dwa razy w tygodniu przychodzia po mnie odpowiednia moda niewiasta (dziewczta bowiem nie chodziy same po Paryu) i, cho bardzo si buntowaam, jechaam metrem lub autobusem do atelier koo targu kwiatowego. Tam doczaam do grona modych dam malujcych fioki w szklance wody, lilie w dzbanku albo narcyzy w czarnym wazonie. Cikie westchnienia wyryway si z ust prowadzcej lekcje, gdy obchodzia uczennice. - Mais vous ne voye: rien - mwia do mnie. - Musisz zacz od cieni, nie widzisz? O, tu i tu. i tutaj s cienie. Ja jednak nigdy cieni nie widziaam, tylko fioki w szklance wody. Fioki byy bladofioletowe - mogam dobra ten odcie bladego fioletu na palecie i nastpnie pomalowa kwiatki jednolitym kolorem. Przyznawaam, e na moim obrazku bukiecik fiokw nie wyglda jak tamten w szklance wody, ale nie pojmowaam i nie sdz, bym kiedykolwiek poja, e cienie mog wyglda jak bukiecik fiokw w wodzie. Czasami, eby nieco zmniejszy swoje przygnbienie, rysowaam nogi od stou albo dziwaczne krzeso w perspektywie. Mnie to pocieszao, niestety nauczycielki nie zadowalao. Wprawdzie poznaam wielu uroczych Francuzw, lecz o dziwo nie zakochaam si w adnym z nich. ywiam za to namitne uczucie do recepcjonisty z naszego hotelu, niejakiego Monsieur Strie. By wysoki i chudy, podobny do tasiemca, mia jasne wosy i skonno do pryszczy. Nie pojmuj, co ja w nim widziaam. Nie odwayam si nigdy z recepcjonist porozmawia, cho on niekiedy mwi: - Bonjour, Mademoiselle - gdy przechodziam przez westybul. Trudno snu fantazje na jego temat. Czasami wyobraaam sobie, e go pielgnuj podczas zarazy we francuskich Indochinach, ale wizja ta wymagaa sporego wysiku z mojej strony. Wydajc ostatnie tchnienie Monsieur Strie mia szepn: - Mademoiselle, ja ci uwielbiaem wtedy, w hotelu. Moe w marzeniach byo to prawdopodobne, lecz gdy nazajutrz widziaam, jak Monsieur Strie pilnie co pisze przy biurku, wydawao mi si zupenie niemoliwe, eby kiedykolwiek co takiego powiedzia, nawet na ou mierci. Ferie wielkanocne spdziymy jedc na wycieczki do Wersalu, Fontainebleau i rnych innych miejsc, a potem mama, jak zwykle nieoczekiwanie, oznajmia, e nie powrc ju do Mademoiselle T. - Nie mam najlepszego mniemania o tej pensji - powiedziaa. - Ucz tam w sposb mao interesujcy. To ju nie to co za czasw Madge. Wracam do Anglii, zaatwiam wic, e przyjm ci do szkoy panny Hogg w Auteuil, Les Marroniers. Nie przypominam sobie, ebym czua co poza lekkim zdziwieniem. Podobao mi si na pensji Mademoiselle T., ale o powrocie tam jako specjalnie nie marzyam. Przenosiny do nowego miejsca wydaway mi si bardziej interesujce. Nie wiem, czy z mojej strony w gr wchodzia

gupota, czy te uprzejmo - wol oczywicie myle, e to drugie zawsze jednak byam gotowa polubi to, co przychodzio. Pojechaam zatem do Les Marroniers, do dobrej szkoy, niemniej cakowicie angielskiej. Podobaa mi si, cho wydaa mi si do nudna. Miaam tam cakiem dobr nauczycielk muzyki, co prawda nie tak zabawn jak Madame Legrand. Wszyscy mwili wycznie po angielsku, mimo e byo to surowo zabronione, nikt wic specjalnie nie nauczy si francuskiego. Nie zachcano, a nawet nie zezwalano na zajcia pozaszkolne, wobec czego pozbyam si wreszcie tak nie cierpianych przeze mnie lekcji rysunku i malowania. Brakowao mi jedynie przechodzenia przez targ z kwiatami, ktre naprawd byy przepikne. Nie zdziwiam si, gdy pod koniec letnich ferii w Ashfield mama mi oznajmia, e nie wrc do Les Marroniers. Miaa nowy pomys co do mojej dalszej edukacji. V Szwagierka lekarza Cioci-babci, doktora Burwooda, prowadzia w Paryu ma pensj dla dorastajcych panien z dobrych domw. Przyjmowaa od dwunastu do pitnastu dziewczt i wszystkie uczyy si muzyki, studioway w Konserwatorium lub na Sorbonie. - Jak ci si podoba ten pomys? - spytaa mama. Jak ju wspominaam, lubiam nowoci. W gruncie rzeczy moje motto mogo w tym czasie brzmie: Sprbuj raz wszystkiego. Jesieni zatem pojechaam na pensj panny Dryden, ktra znajdowaa si obok Arc de Triomphe na Avenue du Bois. Pobyt u panny Dryden niezmiernie mi odpowiada. Pierwszy raz czuam, e robi co naprawd interesujcego. Byo nas dwanacie. Panna Dryden, wysoka, do porywcza, miaa piknie uczesane biae wosy, znakomit figur i czerwony nos, bo w chwilach irytacji gwatownie go pocieraa. Rozmowy prowadzia na serio, lecz z du doz ironii, co niepokoio i pobudzao zarazem. Pomagaa jej Madame Petit, typowa Francuzka, osoba z temperamentem, bardzo uczuciowa i niesprawiedliwa, niemniej przez nas uwielbiana, bo nie wzbudzaa takiego respektu jak panna Dryden. yymy tam mniej wicej jak w gronie rodzinnym, cho nasz nauk traktowano bardzo powanie. Gwny akcent kadziono na muzyk, miaymy jednak rwnie najrozmaitsze ciekawe wykady. Prowadzili je ludzie z Comedie Francaise i mwili o Molierze, Racinie i Corneilleu, a piewacy z Konserwatorium wykonywali arie Lullyego i Glucka. Miaymy te lekcje recytacji. Na szczcie nie urzdzano nam zbyt czsto dyktand, tote moje bdy ortograficzne nie rzucay si tak w oczy. A poniewa mwiam po francusku lepiej ni inne dziewczta, z wielk przyjemnoci recytowaam wiersze Andromaque. Czuam si naprawd jak ta tragiczna heroina, gdy deklamowaam: - Seigneur, toutes ces grandeurs ne me touchent plus guere. Myl, e lubiymy te recytacje. Prowadzono nas do Comdie Franaise na dramaty klasyczne oraz na niektre wspczesne sztuki. Widziaam Sar Bernhardt, pewno w jednej z ostatnich rl w jej karierze, jako Zot Baancic w Chantecler Rostanda. Bya stara, kulawa, saba, jej zoty gos ju si zmieni, niemniej pozostaa wielk aktork wzruszaa arliwym uczuciem. Jeszcze bardziej zachwycaam si Rejane. Widziaam j w nowoczesnej sztuce pod tytuem La Course aux Flambeaux. W mistrzowski sposb potrafia sprawi, e za mask chodu i opanowania czuo si przypyw uczu i emocji, ktrym nigdy nie pozwoliaby si ujawni. Jeszcze dzi, jeli tylko siedz chwil, spokojnie zamknwszy oczy, sysz jej gos i widz t twarz, gdy wypowiada ostatnie sowa sztuki: Pour sauver ma fille, jai tu ma m? re. Widziaam, gdy kurtyna opada, jak wielkie wraenie wywaro to na kadym z widzw. Wydaje mi si, e nauka moe da zadowalajce rezultaty tylko wtedy, gdy budzi w tobie jaki oddwik. Same informacje to nie wszystko, bo daj niewiele wicej ni to, co ju si miao do dyspozycji. Jeli suchasz aktorek, ktre mwi o sztukach, powtarzaj z nich sowa i kwestie, jeli prawdziwi piewacy piewaj ci Bois Epais albo ari z Orphee Glucka, to budzi si w tobie gorce umiowanie sztuki. Otworzy si przede mn nowy wiat, wiat, w ktrym mogam od tej pory y.

Ja sama powicaam si muzyce, piewowi oraz grze na fortepianie. Uczyam si gra pod kierunkiem Austriaka, Charlesa Fiirstera. Jedzi czasem do Londynu na koncerty. By to dobry, cho srogi nauczyciel. Kry po pokoju, gdy graa, i zachowywa si tak, jakby wcale nie sucha - wyglda przez okno, wcha jaki kwiatek, ale jak tylko zagraa faszyw nut albo le jak fraz, odwraca si nagle na picie z ywoci atakujcego tygrysa i krzycza: - Hein, quest-ce que vous jouez l?, petite, hein? Cest atroce. - Na pocztku strasznie to denerwowao, potem mona si byo przyzwyczai. Uwielbia Szopena, wobec czego opracowaam wikszo etiud i walcw tego kompozytora, Fantaisie- Impromptue i jedn z ballad. Wiedziaam, e czyni postpy, czuam si wic szczliwa. Nauczyam si te gra sonaty Beethovena oraz kilka lejszych utworw, ktre pan Frster nazywa utworami salonowymi - Romans Faurego, Barkarol Czajkowskiego i inne. wiczyam naprawd pilnie, na og siedem godzin dziennie. Myl, e rodzia si we mnie szalona nadzieja - nigdy chyba w peni nie uwiadomiona, niemniej tlca si gdzie w gbi duszy - e mogabym zosta pianistk i koncertowa. Wymagaoby to rzecz jasna wiele czasu i wiele cikiej pracy, ale wiedziaam, e robi szybkie postpy. Wczeniej zaczam bra lekcje piewu u Monsieur Boue. Jego i Jeana de Reszke uwaano wwczas za najlepszych nauczycieli piewu w Paryu. Jean de Reszke by sawnym tenorem, a Boue barytonem i piewa w operze. Mieszka na pitym pitrze w domu bez windy. Wdrapywaam si na to pite pitro okropnie zadyszana, czemu trudno si dziwi. Wszystkie mieszkania wyglday tak samo i tracio si orientacj, ile piter ju si pokonao. Zawsze jednak wiedziaam, e zbliam si ju do mieszkania Monsieur Boue, bo na tapetach przy ostatnim zakrcie schodw bya olbrzymia tusta plama w ksztacie ba kosmatego teriera. Po przyjciu czekay mnie na powitanie wymwki. Dlaczego tak szybko oddycham? Dlaczego brak mi tchu? Osoba w moim wieku ma wbiega na gr bez zadyszki. To kwestia oddechu. - Oddychanie to rzecz podstawowa w piewie, powinna ju o tym wiedzie. - Monsieur Boue siga potem po metr, ktry zawsze mia pod rk. Opasywa mi przepon, kaza wcign powietrze, zatrzyma, a nastpnie wypuci. Po czym oblicza rnic midzy pomiarami, przy wdechu i przy wydechu, kiwa gow i mwi: - Cest bien, cest bien, powiksza si. Masz dobr klatk piersiow, bardzo dobr. Masz wspania ekspansj, i co wicej, powiem, e nigdy nie bdziesz chorowa na suchoty. Ten smutny los czeka czasem piewakw, tobie to jednak nie grozi. Dokd bdziesz wiczy oddychanie, wszystko bdzie w porzdku. Lubisz befsztyki? - Odpowiadaam twierdzco, bo za befsztykami przepadaam. - wietnie, to najlepsze jedzenie dla piewaka. Nie mona je zbyt duych posikw ani jada za czsto, ale, jak mwi swoim piewakom w operze, zjedzcie o trzeciej po poudniu porzdny befsztyk ze szklank porteru, a potem nic do wystpw o dziewitej. Po czym przechodzilimy do waciwej lekcji. Voix de t?te, mwi, mam bardzo dobry, doskonay, waciwie emitowany i naturalny, a i gos piersiowy nie jest zy, lecz le mdium, le mdium bardzo sabe. Dlatego te na pocztek musz piewa pieni mezzosopranowe, eby rozwin le mdium. Od czasu do czasu ubolewa nad moj angielsk twarz, jak to okrela. - Angielskie twarze - powiada - nie maj wyrazu! S nieruchome. Skra wok ust w ogle si nie porusza, a gos, sowa, wszystko powstaje w tylnej czci garda. To bardzo le. Jzyk francuski wymaga uywania podniebienia, sklepienia jamy ustnej. Sklepienie jamy ustnej, grzbiet nosa to miejsca, gdzie tworzy si gos mdium. Mwisz po francusku bardzo dobrze, pynnie, chocia szkoda, e nie z akcentem angielskim, tylko z akcentem z Midi. Dlaczego masz taki akcent? Zastanawiaam si przez chwil, po czym odparam, e pewno przejam go od dziewczyny pochodzcej z Pau, od ktrej uczyam si francuskiego. - Ach, to wyjania spraw - rzek. - Tak, to si zgadza. To jest wanie akcent mridional. Jak ju wspomniaem, mwisz biegle po francusku, ale na sposb angielski, bo artykuujesz tyln czci

garda. Musisz porusza ustami. Zaciskaj zby i poruszaj wargami. Ach, wiem, co zrobimy. Kaza mi woy sobie w kcik ust owek i przy piewaniu artykuowa jak najstaranniej sowa, i to tak, eby owek nie wypad z ust. Na pocztku byo to okropnie trudne, w kocu jednak mi si udao. ciskaam owek zbami i wtedy ustami musiaam porzdnie porusza, eby cokolwiek wypowiedzie. Boue wpad niemal w furi, gdy ktrego dnia przyniosam ari Mon coeur souvre ? ta voix z Samsona i Dalili i zapytaam, czy nie mogabym jej si nauczy, bo tak mi si podoba ta opera. - Ale co tu masz? - spyta. - Co to takiego? W jakiej to masz tonacji? To jest w transponowanej tonacji. Powiedziaam, e kupiam wersj na gos sopranowy. Wrzasn wtedy rozwcieczony: - Partia Dalili to przecie nie jest partia sopranowa, tylko mezzosopranowa. Czy ty nie wiesz, e jeli si piewa ari z jakiej opery, to musi by piewana zawsze w takiej tonacji, w jakiej j napisano? Nie mona na sopran transponowa tego, co napisano na mezzosopran, bo w ten sposb ulega znieksztaceniu caa intensywno. Zabieraj to. Jeli przyniesiesz ari w odpowiedniej tonacji, mezzosopranowej, wtedy owszem, bdziesz moga jej si nauczy. Nigdy wicej nie odwayam si piewa transponowanej arii. Nauczyam si mnstwa francuskich pieni i piknej Ave Maria Cherubiniego. Dyskutowalimy przez jaki czas, jak mam wymawia aciskie sowa. Anglicy wymawiaj acin tak jak Wosi, Francuzi po swojemu. Myl, e skoro jeste Angielk, to piewaj to raczej w wymowie woskiej. piewaam te wiele pieni Schuberta po niemiecku. Nie byo to takie trudne, cho nie znaam tego jzyka. piewaam naturalnie rwnie po wosku. W sumie jednak nie pozwalano mi na zbyt wielkie ambicje i dopiero mniej wicej po p roku mogam zapiewa synn ari Te gelida manina z Cyganerii oraz ari Vissi darte z Toski. By to doprawdy szczliwy okres. Czasami po odwiedzeniu Luwru zabierano nas na podwieczorek do Rumpelmayera. Nie mogo by nic wspanialszego dla akomczucha ni podwieczorek u Rumpelmayera. Ubstwiaam wprost pyszne ciastka z kremem i sodkimi kasztanami, zdobione lukrem, ktre nie daway si z niczym porwna. Zabierano nas rwnie na przechadzki po Bois, miejscu bardzo interesujcym. Pewnego dnia, jak pamitam, caa pensja sza parami len ciek, gdy zza drzew wychyn jaki mczyzna - klasyczny przypadek ekshibicjonizmu. Wszystkie chyba go widziaymy, niemniej zachowaymy si naleycie, jakbymy nie zauwayy niczego niezwykego - moe zreszt nie byymy cakiem pewne, co widziaymy. Panna Dryden, ktra tego dnia opiekowaa si nami, suna dzielnie naprzd niczym opancerzony okrt wojenny, a my podaymy za ni parami. Przypuszczam, e w mczyzna, ktrego grnej poowie nie mona byoby niczego zarzuci, ciemnowosy, ze szpiczast brdk i eleganckim fularem pod szyj, spdzi dzie na kreniu po ciemniejszych zaktkach Bois, chcc zaskoczy spacerujce parami przyzwoite panienki z pensji i pewno pogbi ich znajomo paryskiego ycia. Dodani, e o ile dobrze wiem, adna z nas nie wspomniaa nawet o tym incydencie, obeszo si te bez chichotw. Byymy wtedy wszystkie nadzwyczaj skromne. Od czasu do czasu panna Dryden urzdzaa spotkania towarzyskie i na jedno z nich przybya dawna uczennica, Amerykanka, ktra wydaa si za francuskiego wicehrabiego, ze swoim synem, Rudym. Rudy, mimo e Francuz i baron, wyglda zupenie jak amerykaski chopak z collegeu. Zapewne speszy go nieco widok dwunastu panien na wydaniu patrzcych na niego z zainteresowaniem, aprobat i by moe z nadziej na romans. - Nieatwe mam zadanie ucinicia a tylu rk - zauway z humorem. Nastpnego dnia spotkaymy go ponownie w Palais de Glace, gdzie niektre z nas si lizgay, a inne uczyy si dopiero jedzi na ywach. Rudy zachowywa si nader szarmancko, usiujc nie zawie swej matki. Objeda kilka razy lizgawk z t z nas, ktra potrafia sprosta takiej prbie. Ja, jak to czsto bywao w podobnych sytuacjach, miaam pecha. Dopiero zaczam si uczy jazdy na ywach i zaraz pierwszego popoudnia udao mi si przewrci

instruktora. Musz powiedzie, e bardzo go to rozzocio, bo sta si przedmiotem drwin ze strony kolegw. Zawsze si chepi, e potrafi utrzyma na lodzie kadego, nawet najgrubsz Amerykank, tymczasem powalia go wysoka, chuda dziewczyna - trudno wic si dziwi, e wprawio go to we wcieko. Potem bra mnie na ld najrzadziej, jak si dao. W kadym razie nie zaryzykowaabym przejadki wok lizgawki z Rudym - pewno jego rwnie bym przewrcia i rozgniewaa. Co dziao si ze mn na widok Rudyego. Widziaymy go tylko par razy, niemniej spotkania te stay si punktem przeomowym. Od tej pory rozstaam si z kultem herosw. Skoczya si wwczas romantyczna mio ywiona do osb rzeczywistych i urojonych postaci z ksiek, osb publicznych oraz osb przychodzcych do naszego domu. Nie miaam ju serca do bezinteresownej mioci ani chci do powicania si dla obiektw moich westchnie. Odtd zaczam myle o modziecach jako o modych mczyznach - nader interesujcych istotach, z ktrymi chtnie bym si spotykaa i wrd ktrych pewnego dnia powinnam znale sobie ma (Tego Waciwego). Nie zakochaam si w Rudym, cho moe i mogabym, gdybym widywaa go czciej, ale nagle poczuam si inna. Staam si jedn z tych, ktre poszukuj upu! Odtd obraz biskupa Londynu, ostatniego obiektu mojego uwielbienia, znikn z moich myli. Pragnam poznawa rzeczywistych, nie urojonych modziecw, i to wielu - cho w gruncie rzeczy nie powinno ich by za duo. Nie jestem teraz pewna, jak dugo zostaam u panny Dryden - rok, moe ptora, ale chyba mniej ni dwa lata. Mama, ktra miewaa coraz nowe pomysy, nie proponowaa dalszych zmian w programie mojej edukacji, moe nie usyszaa o niczym, co by j zainteresowao. Zapewne intuicyjnie wyczua, e znalazam to, czego potrzebowaam. Uczyam si rzeczy, ktre miay dla mnie sens i ktre stay si skadnikiem mego zainteresowania yciem. Przed wyjazdem z Parya rozwiao si jedno moje marzenie. Panna Dryden spodziewaa si wizyty swojej dawnej uczennicy, lady Limerick, znakomitej pianistki, uczennicy Charlesa Fiirstera. Zwykle dwie lub trzy dziewczta spord studiujcych pianistyk, daway przy takiej okazji nieformalny koncert. Znalazam si wrd nich. Rezultat by katastrofalny. Ju wczeniej troch si denerwowaam, ale nie na tyle, eby wydawao si to nienaturalne. Kiedy siadam do fortepianu, zalaa mnie fala niemonoci. Myliam si, traciam tempo, frazowaam po amatorsku i nieudolnie - skompromitowaam si na caej linii. Lady Limerick bya niezwykle askawa. Rozmawiajc pniej ze mn powiedziaa, e wie, jak bardzo byam zdenerwowana. Dodaa, e s osoby, ktre paraliuje uczucie okrelane mianem tremy. Prawdopodobnie pozbd si jej z czasem, gdy ju przywykn do wystpowania przed audytorium. Czuam wdziczno za te mie sowa, ale sama wiedziaam, e kryje si za tym co wicej. Studiowaam dalej, lecz przed ostatecznym wyjazdem do domu zapytaam Charlesa Frstera, czy jeli bd intensywnie pracowa i naprawd si przyo, mam jego zdaniem szans zosta pewnego dm zawodow pianistk. On rwnie okaza si askawy, ale mnie nie okamywa. Powiedzia, e wedug niego nie mam usposobienia, ktre pozwolioby mi wystpowa publicznie. Wiedziaam, ze ma racie Czuam wdziczno, e nie mydli mi oczu. Przez jaki czas rozpaczaam z tego powodu, staraam si jednak nie rozwaa tego duej ni to byo konieczne. . Jeli co, czego pragniesz ponad wszystko, okae si niemoliwe, to lepiej uzna to i ruszy naprzd, zamiast rozwaa swoje ale i nadzieje Takie niepowodzenie we wczesnej modoci przydao mi si w przyszoci - nauczyo mnie, e ze swoim usposobieniem me powinnam myle o wystawianiu si na pokaz. Mona by to nazwa brakiem kontroli nad swoj fizyczn reakcj. CZ CZWARTA FLIRT, ZALOTY, ZAPOWIEDZI, LUB (Popularna gra wiktoriaska) I Wkrtce po moim powrocie z Parya mama powanie si rozchorowaa.

Lekarze swoim zwyczajem orzekli, e to zapalenie lepej kiszki, paratyfus, kamica ciowa i kilka jeszcze innych chorb. Kilkakrotnie ju miano j zabra na st operacyjny. Leczenie nie przynosio poprawy - nieustannie miaa nawroty choroby i deliberowano nad rnymi moliwymi operacjami. Mama sama bya lekarzem amatorem. Kiedy jej brat Ernest podczas studiw medycznych pracowa, pomagaa mu z rosncym entuzjazmem. Na pewno o wiele lepiej radziaby sobie jako lekarz ni on. Ostatecznie Ernest musia zrezygnowa z medycyny, bo nie mg znie widoku krwi. W tym okresie mama praktycznie miaa takie same jak brat kwalifikacje i nie przeszkadzaa jej krew, rany i inne fizjologiczne zjawiska niemie dla oka. Kiedy szymy razem do dentysty, jak zauwayam, ignorowaa takie pisma jak Queen czy Tatler i natychmiast sigaa po Lancet albo British Medical Journal, jeli tylko znajdoway si na stole. Straciwszy w kocu cierpliwo do swoich medycznych opiekunw oznajmia: - Nie sdz, eby wiedzieli, co mi jest. Ja zreszt te nie wiem. Niemniej, grunt to wydosta si z rk lekarzy. Raz jeszcze postanowiymy wynaj dom. Na szczcie koszty podry byy w owych czasach stosunkowo niskie i wysoka opata za wynajcie Ashfield z atwoci moga pokry pobyt za granic. Torquay uwaano nadal za zimowe uzdrowisko. W lecie nikt tu nie przyjeda, a stali mieszkacy zawsze wyjedali, uciekajc przed ^strasznym upaem. (C to mg by za straszny upa? Na poudniu Devonshire, moim zdaniem, jest zawsze bardzo chodne lato.) Zazwyczaj udawali si na wrzosowiska, gdzie wynajmowali domy. Moi rodzice zrobili to raz, ale okazao si, e na wrzosowiskach jest bardzo gorco. Ojciec wynaj wic dwukk i powrcili do Torquay, gdzie codziennie mg sobie siedzie we wasnym ogrodzie. W tym okresie Torquay uwaano za Riwier Anglii i pacono due sumy za wynajcie umeblowanych willi na wesoy sezon zimowy, peen koncertw popoudniowych, odczytw, okolicznociowych balw i wielu innych towarzyskich rozrywek. Nasta czas na mj debiut towarzyski. Czesaam si ju po dorosemu, co w owym okresie znaczyo na mod greck, z duym kokiem, przypitym wysoko z tyu gowy i przewizanym przepask. Byo to uczesanie naprawd twarzowe i znakomicie nadawao si do strojw wieczorowych. Miaam bardzo dugie wosy, mogam bez trudu na nich si. Z jakiego powodu uwaano to za powd do dumy, w praktyce za oznaczao, e wosy absolutnie nie dadz si okiezna i zawsze bd opada. eby temu zapobiec, fryzjerzy wymylili co, co si nazywao postiche, duy sztuczny kok. Wasne wosy upinano ciasno na gowie i na nie kadziono sztuczny kok, ktry przyczepiano szpilkami. Debiut towarzyski by w yciu dziewczyny wydarzeniem o wielkim znaczeniu. Jeli dom zalicza si do zamonych, matka urzdzaa dla ciebie tace. Jedzio si te na karnawa do Londynu. Nie chodzio oczywicie w adnym wypadku o skomercjonalizowane i fachowo zorganizowane hulanki, w ktre przerodzi si w ostatnich dwudziestu czy trzydziestu latach karnawa. Wwczas ci, ktrych zapraszao si na twj bal i do ktrych ty chodzia na tace, to byli znajomi. Pewne kopoty byway na og z zebraniem odpowiedniej liczby panw. Wieczorki taneczne miay zazwyczaj charakter nieformalny, co innego bale dobroczynne, na ktre si chodzio w duym towarzystwie. O czym takim nie mogo by oczywicie mowy w moim yciu. Madge miaa swj debiut towarzyski w Nowym Jorku i tam chodzia na przyjcia i bale, bo ojciec nie mgby sobie pozwoli na wysanie jej na karnawa do Londynu, a tym bardziej nie wchodzio to w gr teraz, w moim przypadku. Mama staraa si jednak za wszelk cen zapewni mi to, co uwaano za przywilej nalecy si modej pannie, a co mona okreli obrazowo jako przeistoczenie si poczwarki w motyla, pensjonarki w wiatow mod dam, umoliwi poznanie innych dziewczt i wielu modziecw oraz, mwic otwarcie, da jej szans znalezienia odpowiedniego partnera. Zajmowanie si modymi panienkami wszyscy uwaali za punkt honoru. Zapraszali je na tace w swoich domach, organizowali dla nich wieczory teatralne. Mona byo liczy na skrzyknicie si twoich przyjaci. W Anglii nie istniao nic, co przypominaoby praktykowany we Francji system osaniania crek i pozwalania im na spotykanie

jedynie paru wybracw uznawanych za odpowiednie partie, modziecw, ktrzy ju zdyli si wyszumie, a ponadto mieli wystarczajce rodki czy majtek, eby mc utrzyma on. Myl, e by to dobry system i przynosi w efekcie wysoki odsetek udanych maestw. Rozpowszechnione w Anglii przekonanie, e mode Francuzki zmuszane s do polubiania bogatych starych mczyzn, z ca pewnoci nie odpowiadao prawdzie. We Francji dziewczyna moga sama wybiera, cho wybr miaa zdecydowanie ograniczony. Mody hulaka, awanturnik, uroczy mauvais sujet, ktrego na pewno by wolaa, nie mg znale si na jej orbicie. W Anglii byo inaczej. Dziewczta chodziy na tace i tam poznaway rnych modziecw. Towarzyszyy im niezmordowanie matki jako przyzwoitki, cho niewiele mogy zrobi. Oczywicie rodzice wykazywali rozsdn ostrono wobec modziecw, z ktrymi pozwalali przestawa swoim crkom, niemniej pozostawiali im wci spore moliwoci wyboru, a dziewczta, jak powszechnie wiadomo, wolay niepodanych modych ludzi. Niekiedy posuway si nawet tak daleko, e si z nimi zarczay albo, jak to okrelano, byy z nimi po sowie. By po sowie to rzecz cakiem uyteczna - rodzicom umoliwiaa uniknicie przykrej odmowy uznania wyboru dokonanego przez crk. - Jeste jeszcze bardzo moda, kochanie. Wiem, e Hugh to uroczy modzieniec, ale on te jest mody i jeszcze nie ustabilizowany. Nie widz powodu, ebycie nie mogli by po sowie, spotyka si ze sob od czasu do czasu, lecz bez wymiany listw i formalnych zarczyn. - Po czym cichcem zaczynali si rozglda za odpowiednim modziecem, ktry mgby odcign dziewczyn od tamtego. I tak wielokrotnie bywao. Bezporednio wywierana presja skoniaby dziewczyn do upierania si przy swoim pierwszym wyborze, natomiast uznanie go zmniejszao urok, zreszt wikszo dziewczt potrafia by rozsdna, zmieniay wic czsto zdanie. Moja matka zdawaa sobie spraw, e w naszej zej sytuacji finansowej trudno mi bdzie wej w wiat towarzyski w normalny sposb. Myl, e zdecydowaa si pojecha na wypoczynek do Kairu gwnie mnie majc na myli. Decyzja ta okazaa si ze wszech miar suszna. Byam niemiaa, nie byszczaam w towarzystwie, a zatem oswojenie si w trybie normalnym z balami i konwersacj z modziecami oraz ca t reszt stanowio najlepszy sposb zapewnienia mi odpowiednich dowiadcze. Kair z punktu widzenia modej panienki stanowi szczyt marze. Spdziymy tam trzy miesice i pi razy w tygodniu chodziam na bale. Urzdzay je kolejno wszystkie due hotele. W miecie stacjonoway trzy lub cztery puki, codziennie grywano w polo i wszystko to stao do twojej dyspozycji za cen pobytu w umiarkowanie drogim hotelu. Zjedao tu na zim mnstwo ludzi, wrd nich wiele matek z crkami. Pocztkowo byam bardzo niemiaa i pod wieloma wzgldami taka pozostaam, uwielbiaam za to taczy i robiam to naprawd dobrze. Lubiam te modych mczyzn i wkrtce przekonaam si, e i oni mnie lubi. Wszystko zatem ukadao si jak najlepiej. Miaam zaledwie siedemnacie lat i Kair jako Kair nic dla mnie nie znaczy - dziewczta midzy osiemnastym a dwudziestym pierwszym rokiem ycia rzadko myl o czym innym ni o modziecach. I maj racj, tak by powinno! Sztuka flirtowania w dzisiejszych czasach zamkna, wtedy jednak kwita. Myl, e bliska bya temu, co dawni trubadurzy nazywali le pays du tendre. Zapewniaa odpowiednie wprowadzenie w ycie: sentymentalnoromantyczne uczucie, ktre rodzi si midzy dziewcztami a chopcami - jak dzi, kiedy sama jestem w zaawansowanym wieku, bym ich okrelia - uczy modych sporo o yciu i o sobie nawzajem bez koniecznoci pacenia za to poznanie blem czy gorycz. Nie przypominam sobie nielubnych dzieci wrd moich przyjaci i ich rodzin. Nie, myl si. Zdarzya si kiedy nieprzyjemna historia: znajoma dziewczyna pojechaa na wakacje z koleank i zostaa uwiedziona przez jej ojca, starszego pana o paskudnej skdind reputacji. Trudno byo osign seksualne zblienie, poniewa modziecy szanowali dziewczta, a wrogo opinii publicznej moga zaszkodzi

zarwno im, jak pannom. Kawalerowie zaznawali uciech cielesnych z matkami, zazwyczaj znacznie od nich starszymi, albo z przyjacieczkami w Londynie, o ktrych nikt nie mia wiedzie. Pamitam jeden incydent z mojego pniejszego pobytu w Irlandii. Poza mn przebyway tam dwie czy trzy panny i kilku modziecw, gwnie oficerw. Pewnego ranka jeden z nich nagle wyjecha, tumaczc si, e dosta z Anglii telegram. Byo to stuprocentowe kamstwo. Nikt si nie domyla, o co mu chodzio. Zwierzy si jednak starszej dziewczynie, ktr dobrze zna i ktra w jego przekonaniu potrafia doceni dylemat. Proszono go o odwiezienie jednej z dziewczt na bal urzdzany w innej miejscowoci, na ktry nie zaproszono pozostaych osb. W drodze ona zaproponowaa, eby zatrzymali si w hotelu i wzili sobie pokj. - Zjawimy si na balu troch pniej i nikt tego nie zauway. Wiem to, bo nieraz to robiam - powiedziaa. Modzieniec tak si zgorszy, e odrzuciwszy propozycj nie chcia nazajutrz widzie tej dziewczyny na oczy. Std ten nagy wyjazd. - Nie wierzyam wasnym uszom, wydawao si, e to taka mia, dobrze wychowana panna, taka modziutka, sympatyczni rodzice i tak dalej. Mylaoby si, e to dziewczyna, z ktr kady chtnie by si oeni. Bya to wci epoka niewinnoci modych panienek. Nie wydaje mi si, ebymy czuy si z tego powodu pokrzywdzone. Wystarczay nam romantyczne znajomoci, lekko zabarwione fantazjami erotycznymi albo moliwoci kontaktu cielesnego. Zaloty przecie znane s wszelkim gatunkom zwierzt. Samiec puszy si i umizguje, samica udaje, e niczego nie zauwaa, niemniej to jej pochlebia. Wie si, e nie chodzi o nic prawdziwego, lecz jakby o co w rodzaju terminowania. Trubadurzy mieli racj ukadajc pieni o pays du tendre. Zawsze mog czyta od nowa Aucassin i Nicolette ze wzgldu na ich urok, naturalno i szczero. Tylko w modoci mona zazna owego szczeglnego uczucia: podniecenia z powodu przyjani z mczyzn, poczucia pokrewiestwa dusz, lubienia tych samych rzeczy, tego, e on powiedzia to, co ty wanie sobie pomylaa. W znacznej mierze to oczywicie tylko zudzenie, ale zudzenie cudowne, i uwaam, e powinna je przey kada kobieta. Potem mona si mia z siebie samej i mwi: - Byam doprawdy okropnym guptasem. W Kairze nie posunam si a tak daleko, eby si zakocha. Miaam zbyt wiele zaj, rozrywek i dokoa tylu atrakcyjnych, przystojnych modych mczyzn. Podobali mi si starsi, mniej wicej czterdziestoletni, lecz oni uprzejmie od czasu do czasu zapraszali mnie do taca i droczyli si nazywajc adnym stworzonkiem - i to wszystko. Dobre maniery wymagay, eby w karneciku nie znalazy si w cigu jednego wieczora wicej ni dwa tace z tym samym partnerem. Czasem mona byo zataczy trzy razy, jednake czujny wzrok przyzwoitek natychmiast przywoywa ci do porzdku. Pierwsze suknie wieczorowe sprawiay oczywicie ogromn rado. Miaam jedn sukienk z jasnozielonego szyfonu z koronkowymi riuszkami. drug do skromn, z biaego jedwabiu, i trzeci naprawd efektown, z tafty w kolorze ciemnego turkusu, ktr wydobyto z czeluci tajemnych szafek z resztkami Cioci-babci. By to wspaniay materia, niestety lea zbyt wiele lat, by mg wytrzyma klimat Egiptu, i ktrego wieczoru podczas taca pk na caej dugoci spdnicy, wzdu rkaww i wok szyi. Musiaam salwowa si pospieszn ucieczk do damskiej toalety. Nastpnego dnia udaymy si do jednego z lewantyskich krawcw. Byli bardzo drodzy, tymczasem w Anglii kupowano dla mnie tanie stroje. Niemniej mama sprawia mi adn sukni z mienicego si bladorowego atasu z bukiecikiem ryczek w identycznym kolorze na ramieniu. Naturalnie marzyam o czarnej wieczorowej kreacji - wszystkie dziewczta chciay mie czarny strj, eby wyglda bardziej dorole. I adna matka nie zgadzaa si na to. Mody Kornwalijczyk, o nazwisku Trelawny, i jego przyjaciel, obaj z 60. Puku Strzelcw, byli moimi gwnymi tancerzami. Jeden ze starszych mczyzn, kapitan Craik, zarczony z sympatyczn Amerykank, odprowadzi mnie ktrego wieczoru po tacu do mamy i powiedzia: - Zwracam pani crk. Umie taczy, i to wietnie. Teraz naleaoby jeszcze nauczy j rozmawia. - Zarzut odpowiada

prawdzie. Niestety, wci nie potrafiam konwersowa. Byam przystojna. Moja rodzina wybucha gromkim miechem, gdy mwi, e uwaano mnie za adn dziewczyn. Crka powiada wtedy: - Ale, mamo, nie moga by adna. Popatrz na te okropne stare fotografie! To prawda, niektre fotografie z tamtych lat s rzeczywicie straszne, cho przypuszczam, e z powodu strojw, ktre nie s na tyle stare, eby sta si stylowe. Nosiymy wtedy rzeczywicie monstrualne kapelusze, niemal metrowej rednicy, zrobione ze soniki, ozdobione wstk, kwiatami i woalkami. Zdjcia portretowe w atelier robiono zwykle w takich wanie kapeluszach, niekiedy zawizanych pod brod, czasem ukazywano ci z szop ufryzowanych wosw i z ogromnym bukietem r, trzymanym przy uchu, niczym suchawka telefonu. Kiedy ogldam swoje wczesne fotografie, na jednej, zrobionej jeszcze przed moim debiutem, na ktrej mam dwa dugie warkocze i siedz, Bg raczy wiedzie dlaczego, przy koowrotku, cakiem si sobie podobam. Jak to kiedy powiedzia mi jeden modzieniec: - Bardzo lubi styl Gretchen. - Myl, e wygldaam raczej jak Magorzata w Faucie. Z Kairu mam adne zdjcie w jednym ze swoich skromniejszych kapeluszy - wielkim, z ciemnoniebieskiej somki, ozdobionym pojedyncz row ryczk. Ujmowa mi twarz jakby w ramy i nie by tak przeadowany wstkami jak inne. Stroje na og nosio si wyszukane i pene kryz. Wkrtce dostaam bzika na punkcie gry w polo i co dzie chodziam j oglda. Mama usiowaa poszerzy mi horyzonty, zabieraa mnie od czasu do czasu do muzeum, a potem zaproponowaa popynicie w gr Nilu do synnego Luksoru. Gwatownie zaprotestowaam, ze zami w oczach: - Och nie, mamo, och nie, nie jedmy tam teraz. W poniedziaek bdzie maskarada, a we wtorek obiecaam pojecha na piknik do Sakkary... - I dalej w tym stylu. Nie miaam najmniejszej ochoty na ogldanie cudw staroytnoci i musz powiedzie, jestem wdziczna matce, e mnie tam nie zabraa. Klejnoty Egiptu, Luksor i Karnak, olniy mnie mniej wicej dwadziecia lat potem. Jake wiele by straciy, gdybym ogldaa je wtedy - obojtnymi oczami. Obejrzenie lub usyszenie czego w niewaciwym czasie to jeden z najwikszych bdw, jakie si popenia w yciu. Obrzydza si Szekspira wikszoci ludzi, kac im czyta go w szkole. Powinno si jego sztuki oglda, bo pisa je po to, eby je ogldano i wystawiano na scenie. Wtedy mona je bardzo wczenie doceni, jeszcze zanim uwiadomi sobie czowiek pikno sw i wiersza. Zabraam swego wnuka, Mathew, na Makbeta i na Wesoe kumoszki z Windsoru do Stratfordu, gdy mia jedenacie czy dwanacie lat. Bardzo mu si podobao jedno i drugie, jakkolwiek jego komentarz wyda mi si do zaskakujcy. Po wyjciu z teatru odwrci si do mnie i powiedzia gosem penym nabonej czci: - Wiesz, gdybym nie wiedzia, e to Szekspir, nigdy bym nie uwierzy. - Mia to by najwyraniej dowd uznania dla Szekspira i tak to potraktowaam. Kiedy Makbet zyska uznanie Mathew, wybralimy si na Wesoe kumoszki z Windsoru. W tamtych czasach traktowano je, zreszt moim zdaniem susznie, jako star dobr angielsk krotochwil - bez adnych subtelnoci. Ostatnie Wesoe kumoszki z Windsoru, ktre ogldaam w roku 1965, wystawione zostay w sposb bardzo pretensjonalny i czuo si, e bardzo daleko odeszlimy od zimowego soca w Parku Windsorskim. Nawet kosz na bielizn nie by ju koszem penym brudw, tylko symbolicznym koszykiem z rafii! Trudno bawi si naprawd bufonad, jeli przedstawia si j symbolicznie. Stary dobry trik z pantomimy obrzucania si tortami z kremem zawsze wywoa wielki miech, jeli krem wylduje rzeczywicie na twarzy! Lecz gdy si wemie mae pudeko z napisem: Krem w proszku i delikatnie sypnie na policzek - to moe bdziemy mie do czynienia z symbolizmem, za to zabraknie nam farsy. Ciesz si, e Wesoe kumoszki z Windsoru podobay si Mathew, a szczeglnie zachwyci go walijski pleban. Myl, e nie ma nic bardziej przyjemnego ni wprowadzanie modych ludzi w sprawy, ktre sami uwaalimy przez dugi czas za oczywiste, i to w specjalny sposb. Max i ja pojechalimy kiedy samochodem na objazd zamkw nad Loar z moj crk, Rosalind, i jedn z jej przyjaciek. Dziewczyna ta oceniaa kady zwiedzany zamek za pomoc jednego tylko kryterium. Zlustrowawszy wszystko dowiadczonym

wzrokiem mwia: - Tutaj naprawd mogli urzdza huczne zabawy, prawda? - Przedtem nigdy nie mylaam o zamkach nad Loar w kategoriach urzdzania hucznych zabaw, ale musz przyzna, e bya to trafna obserwacja. Dawni krlowie i szlachta francuska rzeczywicie w swoich zamkach urzdzali huczne zabawy. A mora z tego nastpujcy (zawsze bowiem uczono mnie szukania morau): czowiek nigdy nie jest za stary na nauk. Zawsze moe si nieoczekiwanie przed tob odsoni jaki nowy punkt widzenia. Zaprowadzio mnie to jednak zbyt daleko od Egiptu. Jedna rzecz prowadzi do drugiej, i co to szkodzi. Ta zima w Egipcie, jak to widz teraz, rozwizaa mnstwo problemw w naszym yciu. Moja matka, majca trudnoci z zapewnieniem swojej modocianej crce ycia towarzyskiego i prawie bez pienidzy, znalaza wyjcie z sytuacji, a ja pozbyam si skrpowania. Posugujc si jzykiem tamtych czasw, umiaam si znale. Nasze dzisiejsze ycie jest tak odmienne, e wyjanienie tego wydaje si niemal niemoliwoci. Kopot polega na tym, e dzisiaj dziewczta nie znaj zupenie sztuki flirtowania. Moje pokolenie kultywowao j pieczoowicie, jak wspomniaam. Opanowaymy wietnie wszystkie jej reguy. To prawda, e we Francji adnej panny nie zostawiano nigdy samej z modziecem, za to w Anglii tak nie byo. Chodzio si na spacery z modziecem, jedzio z nim konno, lecz nie wypadao pj z nim na bal bez przyzwoitki - zawsze zasiadaa tam matka albo znudzona wdowa, ewentualnie, dla zachowania pozorw, towarzyszya ci jaka moda matka. Przestrzeganie tych zasad pozwalao po tacu przechadza si z kawalerem przy ksiycu albo zawdrowa do oranerii na urocze t?te ? t?te i nie naruszao to w oczach wiata dobrych obyczajw. Zaplanowanie tacw byo trudn sztuk i nie bardzo umiaam sobie z ni poradzi. Powiedzmy, e na przyjcie z tacami wybieray si trzy dziewczta A,B,C i trzech modziecw D,E,F. Musiaa zataczy przynajmniej dwa razy z kadym z nich - w towarzystwie jednego sza zje kolacj, jeli on czy ty nie pragnlicie tego unikn. Jak zaplanujesz reszt tacw, to bya kwestia otwarta i zaleaa od ciebie i twoich chci. Modziecw nie brakowao i od razu niektrzy z nich - starszych raczej nie chciaa widzie - podchodzili do ciebie. Teraz zaczynaa si subtelna gra. Staraa si, eby nie zobaczyli pustych miejsc w twoim karneciku, i sugerowaa z lekkim wahaniem zarezerwowanie czternastego taca. Caa sztuka polegaa na tym, eby zachowa waciwy umiar. Kawalerowie, z ktrymi chciaa zataczy, byli na sali, ale jeli pojawili si za pno, twj karnecik mg ju si zapeni. Z drugiej strony, jeli naopowiadaa zbyt duo kamstewek pierwszym modziecom, w karneciku pozostaway puste miejsca, ktrych mog nie wypeni ci drudzy, waciwi. A wtedy bdziesz musiaa podczas pewnych tacw siedzie i sia pietruszk. Och, jakie katusze si cierpi, gdy modzieniec, na ktrego w gbi duszy czekasz i ktry szuka ci dotd daremnie w rnych dziwnych miejscach, nagle si zjawia, a ty musisz mu oznajmi ze smutkiem: Zosta mi tylko drugi dodatkowy taniec i dziesity z kolei. - Och, a na pewno nie daoby si tego naprawi? - pyta on. Zagldasz do karnecika i rozmylasz. Nieadnie jest rezygnowa z taca. Potpiaj to nie tylko gospodynie balu i matki, lecz take modziecy. Czasami rewanuj ci si tym samym. Moe jednak przegldajc karnecik trafisz na nazwisko kogo, kto le si wobec ciebie zachowa, przyszed po ciebie pno, podczas kolacji wicej rozmawia z inn. Jeli tak, to powicasz go cakiem susznie. Czasem w rozpaczy powicasz kogo, kto taczy fatalnie i depcze ci wci po palcach. Nie lubiam mimo wszystko tego robi, bo miaam mikkie serce i mylaam, e nie powinno si tak traktowa biedaka, ktrego niemal kada panna na pewno potraktuje w taki wanie sposb. Caa rzecz bya skomplikowana jak kroki w tacu, pod wieloma wzgldami bardzo zabawna, niekiedy za do denerwujca. W kadym razie nabierao si przy tym dobrych manier. Wyjazd do Egiptu bardzo mi pomg. Nie sdz, eby co innego mogo tak szybko pozbawi mnie wrodzonego skrpowania, gaucherie. Dla modej dziewczyny byy to wspaniae trzy miesice. Poznaam cakiem niele co najmniej dwudziestu lub trzydziestu modziecw. Taczyam,

jak przypuszczam, na pidziesiciu czy nawet szedziesiciu balach. Za moda jednak byam i zbyt dobrze si bawiam, eby si w kim zakocha. I cae szczcie. Saam tskne spojrzenia grupce pukownikw w rednim wieku, niestety, wikszo z nich zajmowaa si atrakcyjnymi matkami - onami innych - i nie interesowaa si modymi, ckliwymi panienkami. Mnie zamcza austriacki hrabia, modzieniec miertelnie powany i darzcy moj osob wielkimi wzgldami. Unikaam go, jak mogam, lecz on zawsze mnie odnalaz i rezerwowa dla siebie walca. Walc, jak wspominaam, to jedyny taniec, za ktrym nie przepadaam, ponadto hrabia taczy go z wielk maestri - czyli z wirowaniem w przeciwnym kierunku i w maksymalnym tempie, od czego zawsze krcio mi si w gowie, obawiaam si wic, e upadn. Takie krcenie si w przeciwnym kierunku nie cieszyo si uznaniem na lekcjach panny Hickey, nie miaam wobec tego odpowiedniej praktyki. Nastpnie hrabia oznajmi, e pragnby pogawdzi z moj matk. W taki sposb, jak przypuszczam, chcia pokaza, e ywi wobec mnie zacne zamiary. Musiaam oczywicie go do niej zaprowadzi. Siedziaa pod cian na pokucie - dla niej na pewno bya to pokuta. Hrabia usiad koo niej i co najmniej przez dwadziecia minut zabawia j rozmow. Pniej, ju w domu, mama powiedziaa mi z irytacj: - Na mio bosk, co ci strzelio do gowy, eby mi przyprowadzi tego Austriaka na rozmow? Nie mogam si go pozby. - Zapewniam j, e nic nie mogam poradzi na to, bo hrabia mnie prosi, ebym go do niej zaprowadzia. - No dobrze, ale w przyszoci musisz prbowa jako sobie radzi, Agatho - rzeka. - Nie ycz sobie, eby mi przyprowadzano modziecw na rozmowy. Konwersuj ze mn tylko z uprzejmoci i eby zrobi dobre wraenie. - Zauwayam, e hrabia jest okropny. - Jest przystojny, dobrze wychowany i wietnie taczy, ale musz przyzna, e straszny z niego nudziarz - powiedziaa. Wrd moich znajomych przewaali modsi oficerowie i nasza zayo, cho absorbujca, nie miaa powanego charakteru. Przygldaam si, gdy grali w polo, zachcaam ich okrzykami, jeli im si nie wiodo, oklaskiwaam, jeli si wiodo, a oni popisywali si przede mn. Jak si przekonaam, trudniej byo mi rozmawia z troch starszymi panami. Wiele nazwisk wypado mi ju z pamici, ale wiem, e czsto taczyam z niejakim kapitanem Hibberdem. Bardzo si zdziwiam, gdy matka poinformowaa mnie lekkim tonem na statku w drodze z Egiptu do Wenecji: - Wiesz, jak sdz, kapitan Hibberd chcia si z tob oeni. - Co? - Byam zaskoczona. - Nigdy mi si nie owiadczy ani nie mwi niczego takiego. - Mwi to mnie - odpara. - Tobie? - spytaam zdumiona. - Tak. Powiedzia, e bardzo jest w tobie zakochany. I spyta, czy wedug mnie jeste za moda. Moe nie powinien o tym z tob rozmawia, doda. - I co ty na to? - Jestem niemal pewna, powiedziaam, e go nie kochasz, a zatem nie ma sensu, by wystpowa z tak propozycj. - Ach, mamo! - wykrzyknam z oburzeniem. - Jak moga? Popatrzya na mnie wielce zdziwiona. - Czyby chciaa mi rzec, e ci si podoba? Mylaa o wyjciu za niego za m? - Nie, oczywicie, e nie - zaprzeczyam. - Wcale nie chciaam wyj za niego ani go nie kocham, ale doprawdy myl, e moga pozwoli, eby mi si owiadczy. Mama sprawiaa wraenie cakowicie zaskoczonej. Po chwili przyznaa si zrcznie do popenienia bdu: - Widzisz, tak wiele lat upyno od czasu, gdy byam mod pann. - I dodaa: - Rozumiem jednak twj punkt widzenia. Tak, kada dziewczyna chce przey owiadczyny. Gniewaam si z tego powodu przez pewien okres. Chciaam si dowiedzie, jak to jest, gdy kto ci si owiadczy. Kapitan Hibberd by przystojny, zamony, nie nudny i dobrze taczy. Szkoda, e nie dano mi rozway ewentualnoci wydania si za niego. Jak to czsto bywa, jeli modzieniec ci nie pociga, za to on si tob interesuje, to od razu wystawia si sam na sztych - zakochany

mczyzna bowiem nieodmiennie wyglda jak chory z mioci baran. Jeli panna co do niego czuje, to nie ma mu za ze takiego wygldu, gdy czuje si mile poechtana, a jeli si modziecem nie interesuje, pozbywa si go z myli. To jedna z wielkich niesprawiedliwoci w yciu. Zakochane kobiety wygldaj dziesi razy lepiej ni zwykle: oczy im byszcz, policzki nabieraj rumiecw, a wosy szczeglnego poysku, w rozmowach staj si bardziej dowcipne i inteligentne. Przycigaj teraz wzrok innych mczyzn, ktrzy dotd wcale ich nie zauwaali. Takie byy moje pierwsze, wysoce niezadowalajce owiadczyny. Drugie usyszaam od modzieca przeszo dwumetrowego. Bardzo go lubiam i ylimy w przyjani. Nie przyszo mu na szczcie do gowy, eby zwrci si z t spraw do mojej matki. Musz przyzna, e si z tego ciesz. Mia wicej rozumu. Zaatwi sobie powrt do domu tym statkiem, ktrym pynymy z Aleksandrii do Wenecji. Szkoda, e nie podoba mi si bardziej. Przez krtki okres korespondowalimy ze sob, potem wysano go chyba do Indii. Gdybymy poznali si nieco pniej, moe by co z tego wyszo. Skoro ju jestem przy owiadczynach, to zastanawiam si, czy w czasach mojej modoci mczyni nie owiadczali si zbyt pochopnie. Odnosz wraenie, e niektre z owiadczyn, w moim przypadku i innych moich znajomych, nie byy zupenie powane. Podejrzewam, e gdybym je przyja, nastpiaby konsternacja. Kiedy przyparam do muru pewnego porucznika marynarki wojennej. Wracalimy do domu z przyjcia w Torquay, gdy on nagle zaproponowa mi maestwo. Podzikowaam mu, lecz odmwiam, dodajc: - 1 nie wierz, eby ty te tego naprawd chcia. - Och tak, chc. - Nie wierz - powtrzyam. - Znamy si zaledwie od dziesiciu dni, ponadto nie wiem, dlaczego miaby chcie oeni si w tak modym wieku. Przecie przeszkodzioby ci to w karierze. - Tak, owszem, to w pewnym sensie prawda. - Wobec tego to okropna gupota i i zaproponowa maestwo jakiej dziewczynie. Sam musisz przyzna. Co ci do tego skonio? - Przyszo mi to do gowy odpar. - Spojrzaem na ciebie i przyszo mi to po prostu do gowy. No dobrze, ale myl, e nie powiniene ju nikomu innemu proponowa maestwa. Musisz by rozwaniejszy. Rozstalimy si po przyjacielsku i cakiem prozaicznie. II Uderzyo mnie w opisie mojego ycia to, e zarwno ja, jak i wszyscy inni sprawiaj wraenie szalenie bogatych. Gdybymy dzisiaj chcieli robi to samo, z pewnoci musielibymy by bogaci. Niemal wszyscy moi znajomi naleeli do ludzi rednio tylko zamonych. Ich rodzice na og nie mieli powozu ani koni, a na pewno nie sprawili sobie nowego automobilu, czyli samochodu. Na to mogli sobie pozwoli jedynie bogacze. Panienki mieway zazwyczaj nie wicej ni trzy wieczorowe suknie, ktre musiay im suy przez kilka dobrych lat. Kapelusze odwieao si na kady sezon specjaln farb po szylingu za buteleczk. Chodzio si na piechot na przyjcia tenisowe i ogrodowe, za to na wieczorki taneczne w wiejskich rezydencjach wynajmowao si oczywicie dorok. W Torquay nieczsto urzdzano tace w domach prywatnych poza okresem wit Boego Narodzenia i Wielkanocy. Raczej zapraszano do siebie na jaki czas goci i caym towarzystwem szo si na bal podczas regat w sierpniu i zazwyczaj na inny lokalny bal w jednym z wikszych domw. Ja bywaam na kilku balach w Londynie w czerwcu i lipcu - nie na wielu, bo nie miaymy tam zbyt licznych znajomych. Czasem si chodzio na tak zwane skadkowe wieczorki taneczne w grupie szeciu osb. Nie kosztowao to zbyt duo. Urzdzano rwnie zjazdy towarzyskie w wiejskich siedzibach. Pierwszy raz pojechaam bardzo zdenerwowana do jednych znajomych w Warwickshire. Byli to zawoani myliwi. Pani domu, Constance Ralston Patrick, nie polowaa, jedzia natomiast powozem zaprzonym w kucyki na wszystkie zawody hippiczne, a ja razem z ni. Matka surowo mi zabronia jedenia konno. - Masz sabe pojcie o jedzie -

powiedziaa. - Byoby fatalnie, gdyby czyj cenny wierzchowiec dozna szwanku z twojego powodu. - Co prawda nikt nie zaproponowa mi przejadki, moe zreszt dobrze. Przejadki i polowania ograniczay si, jeli chodzi o mnie, do terenu Devonshire, co oznaczao pokonywanie wysokich zboczy, jak na polowaniach irlandzkich, na wynajtym wierzchowcu, ktry przywyk do noszenia na grzbiecie niezbyt wprawnych jedcw. Ko umia na pewno wicej ni ja, tote ochoczo polegaam na dosiadanym przeze mnie zazwyczaj do ospaym dereszu Crowdym, ktremu szczliwie udawao si pokonywa terenowe przeszkody w Devonshire. Naturalnie jedziam na damskim siodle - w owych czasach kobiety nie siaday okrakiem na koniu. Czuam si w tym siodle bardzo bezpiecznie, gdy przyciskaam nogi do kw. Kiedy pierwszy raz siadam po msku, czuam si bardziej niepewnie, ni to sobie wyobraaam. Pastwo Ralston Patrick byli bardzo dla mnie mili. Z jakiego powodu nazwali mnie Rowym Wrzosem - moe dlatego e tak czsto miewaam wieczorowe stroje w tym wanie kolorze. Robin lubi droczy si ze mn, a Constance udzielaa mi macierzyskich rad z lekkim przymrueniem oka. Mieli rozkoszn creczk, podczas mojego pierwszego u nich pobytu trzy- lub czteroletni. Spdzaam duo czasu na zabawach z ni. Constance bya urodzon swatk i jak to sobie uwiadamiam teraz, w czasie moich wizyt cigna do ich domu kilku sympatycznych i nadajcych si do eniaczki modych ludzi. Czasem pozwalano mi te na niewielkie przejadki konne. Pamitam pewnego dnia cwaowaam po polach z paroma znajomymi Robina. Okazja przydarzya si zupenie nieoczekiwanie, nie zdyam si przebra w strj do jazdy konnej i wybraam si w zwykej perkalowej sukni, nie spiwszy nawet wosw. Nosiam wci, jak wszystkie dziewczta, postiche. W powrotnej drodze, gdy przejedaam przez wie, uczesanie zupenie mi si rozpado i zaczam sia na drog pasemka wosw ze sztucznego koka. Musiaam zeskoczy z konia i idc na piechot zbiera je z ziemi. Zupenie niespodziewanie spotkao si to z pozytywnym oddwikiem. Mwi mi potem Robin, e jeden z luminarzy Klubu Myliwskiego Hrabstwa Warwick zauway z uznaniem: - Macie u siebie sympatyczn dziewczyn. Podobao mi si jej zachowanie. Kiedy pogubia te sztuczne kosmyki, nic sobie z tego nie robia. Wrcia i zbieraa je z drogi, pkajc przy tym ze miechu. Zuch dziewczyna! Doprawdy dziwne rzeczy potrafi zrobi na ludziach dobre wraenie. Pobytowi u pastwa Ralston Patrickw dodatkowego uroku dodawa fakt, e mieli samochd. Trudno sobie wyobrazi, jak wielk stanowi atrakcj w roku 1909. Auto byo oczkiem w gowie i skarbem Robina i to, e zachowywao si kaprynie wci si psujc, jeszcze pogbiao pasj jego waciciela. Pewnego dnia urzdzilimy wypraw do Banbury. Wyruszylimy wyekwipowani jak na wypraw do bieguna pnocnego. Zabralimy ze sob wielkie puchate pledy, ekstra szaliki do obwizania gw, kosze z prowiantem i tak dalej. Na wypraw jechalimy we trjk. Bili, brat Constance, Robin i ja. Poegnalimy wylewnie Constance, ona ucaowaa wszystkich po kolei, proszc nas. ebymy byli ostroni, i zapowiedziaa, e bdzie na nas czeka wielki gar gorcej zupy i inne domowe przyjemnoci, jeli wrcimy. Musz poinformowa, e Banbury znajdowao si w odlegoci mniej wicej czterdziestu kilometrw, co uwaano niemal za sam koniec wiata. Przejechalimy jedenacie kilometrw szczliwie, rozwanie i z szybkoci okoo czterdziestu kilometrw na godzin, za to bez kopotw. By to jednak tylko pocztek. W kocu dotarlimy do Banbury, zmieniajc po drodze koo i prbujc bezskutecznie znale gdzie jaki warsztat - a byo ich wtedy niewiele i do tego w duym od siebie oddaleniu. Koo sidmej wieczorem powrcilimy wreszcie do domu, wyczerpani, przemarznici do szpiku koci i potwornie wygodniali, poniewa dawno zjedlimy cay prowiant. w dzie wspominam do teraz jako jeden z najbardziej awanturniczych w moim yciu! Wiksz jego cz spdziam siedzc na nasypie obok szosy smagana lodowatym wiatrem i ponaglajc Robina i Billa, ktrzy rozoywszy przed sob instrukcj obsugi zmagali si z oponami, zapasowym koem, lewarkiem i rnymi elementami machiny wwczas

osobicie im cakiem nie znanej. Pewnego razu pojechaymy z mam do Sussex i jadymy obiad u Barttelotw. Brat lady Barttelot, pan Ankatell, rwnie bra w nim udzia. By wacicielem wielkiego i silnego samochodu, ktry w mojej pamici mia ze trzydzieci metrw dugoci i na zewntrz, na karoserii, olbrzymie rury wydechowe. Pan Ankatell, zapalony automobilista, zaproponowa nam odwiezienie do Londynu. - Nie trzeba jedzi kolej, paskudna rzecz te koleje. Ja panie odwioz. - Byam w sidmym niebie. Lady Barttelot poyczya mi jedn z nowych czapek automobilowych - tak pask, co poredniego midzy czapk eglarsk a czapk pruskich oficerw ze sztabu cesarskiego - ktr przewizywao si specjaln woalk. Wsiedlimy do tego potwora, otulono nas dodatkowymi pledami i pomknlimy jak wicher. W owych czasach wszystkie auta byy odkryte i naleao by bardzo zahartowanym, eby taka jazda sprawiaa przyjemno. Co prawda wtedy byo si zahartowanym - granie na fortepianie w rodku zimy w nie ogrzewanym pokoju uodporniao ci na lodowate wiatry. Pana Ankatella nie zadowalaa jazda z szybkoci trzydziestu kilometrw na godzin, wwczas uwaan za bezpieczn, i myl, e pdzilimy po drogach Sussexu z szybkoci szedziesiciu piciu czy moe nawet osiemdziesiciu piciu kilometrw. W pewnym momencie zacz podskakiwa na przednim siedzeniu i wykrzykiwa: - Prosz spojrze do tyu! Za ten ywopot! Widz panie mczyzn, ktry tam si skry? Ach, co za otr, nikczemnik! To policyjna zasadzka. Ci nikczemnicy wanie tak postpuj, chowaj si za ywopot, potem wyskakuj i mierz czas. - Z osiemdziesiciu piciu zwolni do pitnastu kilometrw na godzin. I chichota radonie. - To go wywiedzie w pole! Pan Ankatell nieco mnie peszy, za to jego automobil, jasnoczerwony potwr, wzbudzajcy groz i zachwyt, podoba mi si ogromnie. Potem przyjechaam do Barttelotw na Wycigi Goodwoodskie. Myl, e to by jedyny pobyt na wsi, ktry nie sprawi mi przyjemnoci. Zjechali si tam sami amatorzy wycigw konnych, a ja nie rozumiaam ani tego jzyka, ktrym si posugiwali, ani specyficznych koniarskich terminw. Dla mnie wycigi oznaczay stanie przez blisko cztery godziny w niesfornym kapeluszu przybranym kwiatami i przy najmniejszym powiewie wiatru upinanie go na nowo szecioma szpilkami, co gorsza w ciasnych lakierkach na wysokich obcasach, w ktrych w taki upa okropnie puchy mi stopy i kostki. Od czasu do czasu musiaam udawa wielki entuzjazm, gdy wszyscy wok krzyczeli: Ruszyy! - i wspina si na palce, eby zobaczy czworonogi, ktre ju znikay w dali. Jeden z panw zapyta uprzejmie, czy ma postawi mi na jakiego konia. Zrobiam przeraon min. Siostra pana Ankatella, ktra wystpowaa w roli gospodyni, natychmiast go zbesztaa: - Nie bd gupi. Dziewczyna nie powinna robi zakadw. - Po czym zwrcia si do mnie: - Wiesz co, pi szylingw z tego, co ja postawi, bdzie twoje. Na innych nie zwracaj uwagi. - Gdy odkryam, e za kadym razem stawiaj dwadziecia albo nawet dwadziecia pi funtw, wosy zjeyy mi si na gowie. Panie domu jednak z reguy okazyway dziewcztom du askawo, jeli chodzi o pienidze. Wiedziay, e niewiele z nich moe sobie pozwoli na wyrzucenie znaczniejszych sum. Rwnie te bogate czy z bogatych domw miay tylko skromne fundusze na stroje - pidziesit lub sto funtw rocznie. Dlatego panie domu roztaczay nad nimi kuratel. Czasami zachcano je, eby zagray w bryda, ale i wtedy kto im suy pomoc i bra na siebie dug, jeli przegray. Dziki temu nie czuy si wyczone z gry, a przy tym byy spokojne, e nie przegraj takich sum, na jakie nie mogyby sobie pozwoli. Pierwszy kontakt z wycigami nie pozostawi mi najlepszego wraenia. Po powrocie do domu oznajmiam matce, e nie usysz ju wicej okrzyku: Ruszyy!, a przynajmniej tak mam nadziej. Rok pniej staam si jednak wielk amatork wycigw i znaam si troch na koniach wycigowych. Mieszkaam potem przez jaki czas u rodziny Constance Ralston Patrick w Szkocji, gdzie jej ojciec mia niewielk stajni koni wycigowych. Tam miaam okazj gruntowniej zapozna si

z tym sportem i by par razy na mniejszych wycigach, ktre mi cakiem przypady do gustu. Wycigi Goodwoodskie natomiast przypominay bardziej przyjcie w ogrodzie, ktre zbyt dugo si przeciga. Ponadto za duo tam dokazywano, i to w takim stylu, do ktrego nie przywykam. Wpadano do cudzych pokojw, wyrzucano rzeczy przez okna i pkano ze miechu. Prcz mnie nie byo tam adnych panien, bo na wycigi zjeday gwnie mode matki. Pewien starszy pukownik, pan chyba szedziesicioletni, wepchn si do mojego pokoju i krzykn: - A teraz pobawimy si troch z bobaskiem! - Wyj z szafy jedn z moich wieczorowych sukienek - przypominaa rzeczywicie niemowlcy strj, taka rowa i pena wsteczek - i wyrzuci j przez okno woajc: apcie j, apcie, oto trofeum zdobyte na najmodszej osobie w naszym gronie! - Okropnie si zdenerwowaam. Wieczorowe stroje byy dla mnie czym bardzo cennym, o co si dbao, pieczoowicie przechowywao, czycio i reperowao, a tu sukni rzucano niby pik. Siostra pana Ankatella i inne panie pospieszyy mi w sukurs i powiedziay pukownikowi, e nie powinien dokucza biednemu dziecku. Cieszyam si, e ju stamtd wyjedam, cho bez wtpienia ten pobyt dobrze mi zrobi. Z innych spotka towarzyskich pamitam wielki zjazd w wiejskiej rezydencji wynajtej przez pastwa Park-Lyle. Jego nazywano Krlem Cukru. on poznaymy w Kairze. Miaa wwczas, moim zdaniem, pidziesit czy szedziesit lat, ale z pewnej odlegoci wygldaa jak przystojna moda kobieta, mniej wicej dwudziestopicioletnia. Nigdy przedtem nie widziaam poza scen takiego makijau. Pani ParkLyle prezentowaa si naprawd doskonale z ciemnymi, piknie uoonymi wosami, wymienicie zrobion twarz (niemal jak u krlowej Aleksandry) i w strojach o pastelowych odcieniach jasnego bkitu i ru. Cay jej wygld wiadczy o triumfie sztuki nad natur. Bya to osoba niezwykle yczliwa i bardzo lubia sprasza do swojego domu tumy modych ludzi. Zainteresowa mnie tam jeden z modziecw, ktry potem zgin w czasie pierwszej wojny wiatowej. Niewiele powica mi uwagi, liczyam jednak na to, e z czasem lepiej si poznamy. Pod tym wzgldem plany pokrzyowa mi inny oficer, artylerzysta, ktry wci koo mnie si krci, proponujc siebie jako partnera do tenisa lub krykieta czy co w tym rodzaju. Z kadym dniem rosa moja irytacja. Czasami zachowywaam si wobec niego nadzwyczaj nieuprzejmie, a on jakby tego nie zauwaa. Nie przestawa mnie zagadywa, czy czytaam t lub inn ksik, i zapowiada, e mi j przyle. Czy bd w Londynie? Czy nie miaabym ochoty obejrze gry w polo? Odmowne odpowiedzi z mojej strony nie robiy na nim adnego wraenia. Wreszcie nadszed dzie mojego wyjazdu. Do wczenie rano musiaam zapa pocig, najpierw bowiem jechaam do Londynu, a tam miaam si przesi na pocig do Devonshire. Pani Park-Lyle powiedziaa mi po niadaniu: - Pan S. - nie pamitam teraz, jak si nazywa - odwiezie ci na stacj. Na szczcie nie byo to daleko. Wolaabym jecha ktrym z samochodw pastwa Park-Lyle - naturalnie mieli ich ca flotyll lecz domyliam si, e z tak propozycj wystpi pan S., a nasza gospodyni zapewne uwaaa, e ja przyjm j z radoci. Jak mao wiedziaa! Tak czy inaczej, zajechalimy na stacj, przyjecha pocig, ekspres do Londynu, pan S. zaprowadzi mnie na miejsce w rogu pustego wagonu drugiej klasy. Poegnaam si z nim do przyjanie, uspokojona, e widz go po raz ostatni. Tymczasem gdy pocig rusza, on nagle zapa za klamk, szarpn drzwi i wskoczy do rodka zatrzaskujc drzwi za sob. - Ja te pojad do Londynu - oznajmi. Patrzyam na niego w osupieniu. - Nie ma pan z sob adnego bagau. - Wiem, wiem, to nie ma znaczenia. - Usiad naprzeciwko, wychyli si do przodu, pooy donie na kolanach i patrzy na mnie dzikim wzrokiem. - Zamierzaem to odoy do naszego spotkania w Londynie, ale nie mog duej czeka. Musz to powiedzie ju teraz. Kocham pani do szalestwa. Musi pani wyj za mnie. Od pierwszego momentu, gdy pani ujrzaem schodzc na kolacj, wiedziaem, e dla mnie jest

pani jedyn kobiet na wiecie. Upyno troch czasu, zanim udao mi si przerwa potok jego sw i rzec lodowatym tonem: - Wiem, e bardzo to mie z pana strony, i w peni to doceniam, lecz obawiam si, e moja odpowied brzmi: nie. Protestowa mniej wicej przez pi minut, a na koniec zaproponowa, ebymy pozostali przyjacimi i spotkali si znowu. Ja na to powiedziaam, e wedug mnie lepiej bdzie si nie spotyka, bo ja swojego zdania nie zmieni. Brzmiao to tak nieodwoalnie, e musia ten wyrok zaakceptowa. Odchyli si do tyu i pogry w ponurych rozmylaniach. Czy mona sobie wyobrazi gorszy moment do owiadczyn? Siedzielimy zamknici w pustym wagonie - nie byo wtedy korytarzy i mielimy do Londynu najmniej jeszcze dwie godziny, a tu taki impas w konwersacji, nie ma o czym mwi. adne z nas nie miao ze sob nic do czytania. Kiedy przypomn sobie pana S., to nawet dzi czuj do niego niech, zamiast wdzicznoci, ktr powinno si odczuwa za mio zacnego czowieka (zgodnie z maksym mojej babki). Jestem pewna, e by to czowiek zacny - i dlatego moe taki nudny. Inna moja wizyta na wsi wizaa si rwnie z wycigami. Pojechaam do Yorkshire do starych przyjaci mojej matki chrzestnej, pastwa Matthews. Pani Matthews mwia niemal bez przerwy i bya osob do zatrwaajc. Zaproszono mnie tam z okazji zawodw hippicznych imienia pukownika St Legera. W tym czasie ju troch znaam si na wycigach konnych, a nawet zaczam je lubi. Ponadto - gupio, e to pamitam, ale wanie takie gupstwa si zapamituje - miaam nowy kostium, kupiony specjalnie na t okazj. Bardzo si sobie w nim podobaam. By z dobrego tweedu, zielono- brzowy, uszyty u dobrego krawca. Mama uwaaa, e na tego rodzaju rzeczy warto wyda pienidze, bo s na lata. W tym przypadku rzeczywicie tak si stao, nosiam go co najmniej przez sze lat. akiet by dugi i mia aksamitny konierzyk. Nosiam do tego kostiumu elegancki, te aksamitny toczek w kolorze szarawobrzowym, przybrany ptasim skrzydekiem. Nie mam fotografii w tym stroju, ale gdybym miaa, z pewnoci dzi mylaabym, e wygldaam miesznie. Wwczas, jak pamitam, byam pewna, e ubrana jestem dobrze, z szykiem i na sportowo. Moje dobre samopoczucie osigno szczyt, gdy wysiadam na stacji, gdzie miaam si przesi (musiaam, bo jechaam z Cheshire, od siostry). Wia zimny wiatr. Podszed do mnie zawiadowca i spyta, czy nie chciaabym zaczeka w jego biurze. - Moe pani pokojwka zechce wzi ze sob kasetk z biuteri czy inne wartociowe rzeczy doda. Nigdy w yciu oczywicie nie podrowaam z pokojwk, ani wtedy, ani pniej, nie miaam te kasetki z biuteri, niemniej takie potraktowanie, ktre przypisywaam szykowi mojego aksamitnego toczka, sprawio mi du przyjemno. Powiedziaam, e tym razem nie zabraam pokojwki - nie omieszkaam na wszelki wypadek wtrci tego tym razem, eby nie straci w oczach zawiadowcy - lecz jego propozycj przyjmuj z wdzicznoci. Siadam przed kominkiem, na ktrym pon wesoo ogie, i wymienialimy banalne uwagi na temat pogody. Kiedy nadjecha pocig, zawiadowca odprowadzi mnie do wagonu z caym ceremoniaem. Jestem pewna, e to uprzywilejowane potraktowanie zawdziczaam swojemu eleganckiemu kostiumowi i nakryciu gowy. Podrowaam drug, nie pierwsz klas, trudno wic byoby uwaa mnie za osob bardzo bogat czy szczeglnie wpywow. Rezydencja pastwa Matthews nazywaa si Thorpe Arch Hali. Pan Matthews, znacznie starszy od swojej ony - mia ju pewno koo siedemdziesitki - uroczy starszy pan z szop biaych wosw, by wielkim amatorem wycigw i w swoim czasie polowa. Cho niezwykle oddany swojej onie, czsto si jednak na ni obrusza. Zapamitaam przede wszystkim to, e wci mwi: - Do licha, kochanie, nie popdzaj mnie. Do licha, nie popdzaj mnie, nie popdzaj, Addie! Pani Matthews nie umiaa y bez popdzania i robienia szumu. Gadaa i robia szum od rana do nocy. Bya mia, dla mnie jednak niekiedy nie do zniesienia. Popdzaa drogiego starego Tommyego tak dalece, e w kocu zaprosi przyjaciela, ktry na stae z nimi zamieszka. Caa okolica uwaaa pukownika Wallensteina za drugiego ma pani Matthews. Jestem cakiem pewna, e nie by to ten drugi mczyzna

ani kochanek. Pukownik Wallenstein ywi szczer atencj wobec Addie Matthews - myl, e z jego strony w gr wchodzio uczucie ywione przez cae ycie - ona za zawsze traktowaa go tak, jak chciaa: jako wygodnego, platonicznego adoratora, romantycznie w niej zakochanego. W kadym razie Addie Mathews ya sobie szczliwie z dwoma oddanymi jej mczyznami. Znosili jej kaprysy, schlebiali i zawsze dbali, eby miaa to, czego zapragna. W czasie pobytu tam poznaam Evelyn Cochran, on Charlesa Cochrana. Bya to osbka adna i subtelna, przypominajca pasterk z saskiej porcelany, o wielkich niebieskich oczach i jasnych wosach. Przywioza ze sob wykwintne pantofelki zupenie nie nadajce si na wie, ktre nieustannie wymawiaa jej Addie, powtarzajc o kadej porze dnia: - Naprawd, Evelyn, czemu nie zabraa odpowiedniego obuwia! Popatrz na nie, maj tekturowe podeszwy, to dobre moe na Londyn. - Evelyn patrzya na ni ze smutkiem wielkimi niebieskimi oczami. Wiksz cz ycia spdzia w Londynie i cakowicie zwizane byo ono z teatrem. Dowiedziaam si od niej, e wyskoczya przez okno, eby uciec z Charlesem Cochranem, ktrego jej rodzina absolutnie nie chciaa zaaprobowa. Uwielbiaa swego ma w sposb rzadko spotykany. Jeli wyjechaa gdzie, pisywaa do niego codziennie. Myl, e i on j kocha, mimo swoich licznych romansw. Evelyn wycierpiaa si solidnie w czasie wsplnego z nim ycia, bo z tak mioci jak ta jej musiaa cierpie katusze z powodu zazdroci. Chyba jednak uwaaa, e warto. Mio, ktra trwa przez cae ycie, to przywilej, niezalenie od tego, jak bardzo si cierpi. Pukownik Wallenstein by jej wujem. Bardzo go nie lubia. Nie lubia rwnie Addie Matthews, w odrnieniu od starego Tommyego Matthews. - Nigdy nie lubiam wuja - powiedziaa. - Jest nieznony. A Addie to najbardziej denerwujca i gupia kobieta, jak znam. Nie zostawi nikogo w spokoju, wiecznie tylko wszystkich strofuje, kadym rzdzi i nie potrafi siedzie cicho. III Po tym pobycie w Thorpe Arch Hali Evelyn Cochran zaprosia mnie do odwiedzenia ich w Londynie. Zrobiam to troch oniemielona i oszoomia mnie mnogo teatralnych plotek. Wtedy te po raz pierwszy w yciu zaczam dostrzega, czym mog by obrazy. Charles Cochran kocha malarstwo. Kiedy zobaczyam u niego baletnice Degasa, obudzio si we mnie co, czego istnienia nie podejrzewaam. Stanowczo naley odradza zwyczajowego prowadzania na si do galerii dziewczt w zbyt modym wieku. Jeli nie maj predyspozycji artystycznych, nie da to oczekiwanych rezultatw. Co wicej, podobiestwa midzy wielkimi mistrzami s okropnie przygnbiajce dla niewprawnego oka albo oka pozbawionego artystycznego wyczucia. Wydaje si, e wszystkie ich dziea skpane s w poyskliwym musztardowym mroku. Sztuk mi narzucano, zmuszajc najpierw do chodzenia na lekcje rysunku i malowania, mimo e wcale mnie to nie bawio, a potem stosujc jakby moralny przymus rozumienia sztuki. Jedna z naszych amerykaskich przyjaciek, pasjonujca si obrazami, muzyk i kultur pod wszelkimi postaciami, przyjedaa do czsto do Londynu. Bya to siostrzenica mojej chrzestnej matki i Pierponta Morgana. Kochan May dotkno okropne nieszczcie - miaa wielkie, strasznie szpecce wole. W czasach jej modoci - ja poznaam j, gdy musiaa mie ju lat ze czterdzieci - nie znano na to lekarstwa, a operacj uwaano za zbyt niebezpieczn. Pewnego dnia May pojawia si w Londynie i oznajmia mojej matce, e jedzie do kliniki w Szwajcarii i tam podda si operacji. Poczynia ju odpowiednie kroki. Synny chirurg, specjalista w tej dziedzinie, powiedzia: - Nie doradzabym takiej operacji adnemu mczynie. Mona stosowa przy niej wycznie miejscowe znieczulenie, poniewa przez cay czas pacjent musi mwi. Mczyni nie maj na tyle mocnych nerww, eby to wytrzyma, kobiety jednak potrafi zdoby si na konieczny hart ducha. Operacja taka trwa godzin lub wicej i przez ten czas bdzie pani musiaa rozmawia. Dysponuje pani takim hartem ducha? May opowiadaa, e spojrzaa na niego, zastanawiaa si przez minut czy dwie, po czym odpara zdecydowanym gosem, tak, dysponuje takim

hartem. - Myl, e dobrze robisz, May - orzeka mama. - Bdzie to cikie przeycie, ale jeli operacja si uda, zmieni wiele w twoim yciu i wynagrodzi ci wszystkie cierpienia. Po pewnym czasie dostaymy od May wiadomo ze Szwajcarii - operacja si udaa. Teraz May opucia ju klinik i pojechaa do Woch. Zamieszkaa w pensjonacie w Fiesole koo Florencji. Miaa tam pozosta prawie miesic, a potem wrci na dalsze badania do Szwajcarii. Zaproponowaa mojej matce, eby mnie do niej wysaa mogabym pozna Florencj, jej sztuk i architektur. Mama si zgodzia i zaatwia mi wyjazd. Byam oczywicie niesychanie podniecona, miaam wtedy zaledwie szesnacie lat. Znaleziono niewiast, ktra podrowaa z crk tym samym pocigiem. Przedstawiciel Cooka zapozna nas wzajemnie na Dworcu Wiktorii i wyruszyymy w drog. Szczcie mi sprzyjao: obie, matka i crka, musiay siedzie twarz w kierunku jazdy, inaczej choroway. Mnie natomiast byo wszystko jedno, miaam wic ca drug stron przedziau dla siebie i mogam si pooy. adna z nas nie wzia pod uwag rnicy czasu o godzin - w rezultacie, gdy wczesnym rankiem miaam si przesiada na granicy, spaam sobie w najlepsze. Konduktor wytaszczy mnie na peron, a matka i crka poegnay z okna. Zebrawszy swoje manatki przeszam do innego pocigu i natychmiast ruszylimy przez gry do Woch. We Florencji czekaa na mnie Stengel, pokojwka May, i kolejk pojechaymy do Fiesole. Dzie by niewiarygodnie pikny. Wszystkie drzewa migdaowe i brzoskwiniowe stay w kwiatach, biaych i rowych na czarnych nagich gaziach. May wysza mi na spotkanie rozpromieniona. Nigdy nie widziaam nikogo tak szczliwego jak ona wtedy. Wydawao mi si dziwne, e widz j bez tego strasznego wora na szyi. Musiaa naprawd zdoby si na wielk odwag, jak ostrzega j doktor. Opowiadaa, e leaa przez godzin i dwadziecia minut na fotelu z unieruchomionymi powyej gowy nogami, podczas gdy chirurdzy kroili jej szyj, a ona z nimi rozmawiaa, odpowiadaa na pytania, mwia albo wykrzywiaa si tak, jak jej kazano. Potem doktor jej pogratulowa. Uzna j za jedn z najdzielniejszych kobiet, jakie spotka w swoim yciu. - Musz jednak do czego si przyzna, monsieur le docteur - rzeka. - Tu przed kocem operacji czuam, e lada moment zaczn paka, dostan ataku histerii i bd wrzeszcze, e duej ju nie wytrzymam. - Lecz nie zrobia pani tego - odpar doktor Roux. - Dzielna z pani niewiasta. Naprawd. May bya wic niewiarygodnie szczliwa i staraa si ze wszystkich si uprzyjemni mi pobyt we Woszech. Codziennie wyruszaam na zwiedzanie Florencji. Czasami towarzyszya mi Stengel, czciej jednak przyjedaa do Fiesole i jechaa ze mn do miasta moda Woszka, ktr zaangaowaa May. We Woszech mode dziewczta musiay by jeszcze bardziej chronione ni we Francji. Na wasnej skrze dowiadczyam, jak to nieprzyjemnie jest by naraonym na zaczepki ognistych modziecw w kolejce. We Florencji zaaplikowano mi te wielk dawk galerii i muzew. Ja za, akoma jak zawsze, cieszyam si na smakoyki oferowane przez patisserie. Pniej kilka razy May towarzyszya mi w owych artystycznych pielgrzymkach. Pamitam, ostatniego dnia, gdy ju miaam wraca do Anglii, upara si, e koniecznie musz zobaczy pikny obraz, wit Katarzyn z Sieny, ktry wanie zosta odrestaurowany. Nie wiem ju teraz, czy to byo w Uffizi czy w innej galerii, w kadym razie biegaymy po wszystkich salach szukajc go na prno. Absolutnie nie zaleao mi na witej Katarzynie. Miaam dosy witych Katarzyn, a wity Sebastian przeszyty strzaami w niezliczonych odmianach budzi we mnie odraz. Byam serdecznie znuona wszystkimi witymi, ich emblematami i tym, w jak nieprzyjemny sposb umierali. Po dziurki w nosie miaam te zadowolonych z siebie Madonn, szczeglnie tych Rafaela. Doprawdy wstydz si teraz na myl, jak byam dzikusk pod tym wzgldem, lecz

tak to wygldao - Starzy Mistrzowie wymagaj wyrobionego gustu. Kiedy tak biegaymy w poszukiwaniu witej Katarzyny, robiam si coraz bardziej nerwowa. Czy wystarczy nam czasu na pjcie do patisserie i zjedzenie na poegnanie ostatniej wspaniaej czekolady z bit mietan i pysznych gateaux1. Powtarzaam wci: - Nic nie szkodzi, May, naprawd nie szkodzi. Daj ju spokj. Widziaam tyle wizerunkw witej Katarzyny. - Ach, ale ten obraz, kochana Agatho, jest taki wspaniay. Kiedy go zobaczysz, zrozumiesz, jakie to byoby okropne, gdyby nie widziaa wanie tego obrazu. Wiedziaam, e nie zrozumiem, wstydziam si jednak powiedzie to May. Niemniej los mi sprzyja - okazao si. e obraz wrci na swoje miejsce w galerii kilka tygodni pniej. Miaymy wic czas i przed pjciem do pocigu mogam si opcha czekolad i ciastkami. May rozwodzia si nad wszystkimi tymi wspaniaymi obrazami, a ja zgadzajc si z ni gorliwie, pakowaam ykami do ust bit mietan i inne smakoyki. Powinnam ju przypomina prosiaka z grub warstw sada i maymi oczkami, tymczasem wygldaam bardzo eterycznie, byam wta i chuda i miaam wielkie marzce oczy. Kady kto mnie ujrza, wry mi wczesn mier w stanie duchowej ekstazy, jak u dzieci z wiktoriaskich ksieczek. Miaam w kadym razie na tyle przyzwoitoci, by si wstydzi, e nie doceniam artystycznej edukacji, jak zapewnia mi May. Lubiam natomiast Fiesole, a zwaszcza kwitnce migdaowce, zabawy z Doodoo, maym szpicem, ktry jedzi wszdzie z May i Stengel. Doodoo by bardzo mdry. May czsto zabieraa go do Anglii. Chowa si wtedy do jej duej mufki i celnicy nigdy go nie odkryli. May wstpia do Londynu w drodze powrotnej do Nowego Jorku i zademonstrowaa swoj now wytworn szyj. Mama i Ciocia- -babcia popakay si i wycaoway j serdecznie. May te pakaa, bo to byo zupenie jak w bajce. Dopiero po jej wyjedzie mama powiedziaa do Cioci- babci: - Jakie to smutne, okropnie smutne, gdy si pomyli, e mogli zrobi t operacj pitnacie lat temu. Nowojorscy lekarze udzielali jej bardzo zych rad. A teraz, przypuszczam, e jest za pno - rzeka zamylona Ciociababcia.- Ju nie wyjdzie za m. Lecz pod tym wzgldem si mylia, musz z przyjemnoci stwierdzi. Myl, e May bardzo ubolewaa nad tym, e maestwo jest nie dla niej, i na pewno w tak zaawansowanym wieku nie braa go ju pod uwag. Par lat pniej przyjechaa do Anglii przywoc ze sob duchownego, proboszcza jednego z najwaniejszych kociow episkopalnych w Nowym Jorku, czowieka niezwykle prostolinijnego i o wielkiej osobowoci. Zakomunikowano mu, e ma przed sob tylko rok ycia, ale May, ktra naleaa do jego najbardziej gorliwych parafianek, zorganizowaa skadk wrd wiernych i przywioza go do Anglii, eby poradzi si londyskich lekarzy. - Jestem pewna, e on wyzdrowieje - powiedziaa do Cioci- babci. - My go potrzebujemy, i to bardzo potrzebujemy. Robi wspaniae rzeczy w Nowym Jorku. Nawraca gangsterw i hazardzistw, chodzi do naj straszniej szych miejsc i burdeli, nie boi si opinii publicznej ani tego, e zostanie pobity. I dziki niemu nawrcio si ju mnstwo przedziwnych typw. - May przywioza go na lunch do Ealing. Podczas nastpnej wizyty Ciociababcia powiedziaa do niej przy poegnaniu: - May, ten czowiek ci kocha. - Ale, ciociu - wykrzykna May - jak ciocia moe mwi takie straszne rzeczy? On nie myli o maestwie. Jest zwolennikiem celibatu. - Moe kiedy - odpara Ciocia-babcia. Nie sdz, eby tak byo teraz. Dlaczego miaby trwa w stanie bezennym? Przecie nie jest ksidzem katolickim. Nie spuszcza z ciebie oka, May. May sprawiaa wraenie absolutnie zaskoczonej. Niemniej rok pniej napisaa zawiadamiajc, e Andrew powrci do zdrowia i zamierzaj si pobra. By to naprawd bardzo szczliwy zwizek. Nikt nie potrafiby by lepszy, bardziej subtelny i bardziej rozumiejcy ni Andrew dla May. - Tak bardzo potrzebowaa szczcia zauwaya kiedy Ciocia-babcia. - Przez wikszo ycia go nie

zaznaa i ju tak si tego uczucia obawiaa, e niemal staa si purytank. - Andrew nie wyzdrowia cakowicie i pozosta do pewnego stopnia kalek, nie zaniecha jednak swojej duszpasterskiej dziaalnoci. Droga May, taka jestem rada, e przyszo do niej szczcie. IV W roku 1911 wydarzyo si co, co uwaaam za czyst fantazj. Leciaam aeroplanem. Aeroplany byy jednym z gwnych obiektw domysw, niedowierzania, ktni i tak dalej. Kiedy si uczyam w Paryu, zabrano nas pewnego dnia do Bois de Boulogne, gdzie Santos Dumont mia dokona prby oderwania si od ziemi i wznie si w powietrze. O ile dobrze pamitani, aeroplan si unis, przelecia kilka metrw, po czym run na ziemi. Niemniej byymy pod wielkim wraeniem. Potem przysza kolej braci Wright. Czytywaymy skwapliwie wszystko, co o nich pisano. Kiedy w Londynie zaczy jedzi takswki, przyj si system gwizdania na nie - stawao si na progu domu i jeden gwizd sprowadza drynd (czterokoow dorok), dwa gwizdy dwukoowy kabriolet, t gondol ulic, a trzy gwizdy (jeli miao si szczcie) nowy wehiku - takswk. Pewnego razu w tygodniku Punch wydrukowano rysunek przedstawiajcy maego urwisa, ktry mwi do kamerdynera stojcego na progu okazaego domostwa z gwizdkiem w rce: - Mistrzu, gwizdnij cztery razy, to moe przyleci aeroplan! A teraz ten dowcip nie wydawa si ani taki mieszny, ani tak nieprawdopodobny jak kiedy. Wkrtce mg sta si prawd. Lecz wracajc do mojego lotu, byymy z mam gdzie na prowincji i ktrego dnia wybraymy si na pokaz lotniczy, imprez komercyjn. Widziaymy, jak samoloty wzbijaj si w powietrze, kr wok i lotem lizgowym schodz znowu na ziemi. Potem wywieszono napis: 5 funtw za lot. Spojrzaam na mam oczami, ktre zrobiy si wielkie i proszce. - Mogabym? Och, mamo, czy mogabym polecie? To byoby takie wspaniae! - Myl, e wspaniaa bya moja matka. eby sta i patrze jak ukochane dziecko wznosi si w powietrze w samolocie! W tych czasach samoloty rozbijay si codziennie. Mama powiedziaa: Jeli naprawd chcesz polecie, Agatho, to polecisz. Pi funtw stanowio dla nas pokan sum, ale warto j byo wyda. Podeszymy do szlabanu. Pilot popatrzy na mnie i zapyta: - Czy ten kapelusz siedzi mocno na gowie? No to prosz wsiada. - Cay lot trwa jedynie pi minut. Wzbilimy si w powietrze, zrobilimy kilka k - och, byo wspaniale! A potem serpentyna w d i lotem lizgowym na ziemi. Pi minut ekstazy i dodatkowa pkorona za fotografi. Na wyblakym starym zdjciu, ktre wci mam, widnieje punkcik na niebie - ja w aeroplanie w dniu dziesitego maja 1911 roku. W yciu ma si dwie kategorie przyjaci. Do pierwszej zaliczaj si ci, ktrzy pochodz z twojego otoczenia i z ktrymi wsplnie co si robi. Przypominaj staromodnego tanecznego wa - przychodz i odchodz z twojego ycia, a i ty przychodzisz i odchodzisz z ich ycia. Jednych pamitasz, innych zapominasz. Druga kategoria obejmuje przyjaci z wyboru - nie bywa ich zbyt wielu - ktrych czy prawdziwe wzajemne zainteresowanie i ktrzy zazwyczaj pozostaj przy tobie przez cae ycie, jeli tylko pozwol na to okolicznoci. Miaam ich siedmiu lub omiu i byli to gwnie mczyni. Moje przyjaciki zaliczay si zazwyczaj do pierwszej kategorii przyjaci. Dokadnie nie wiem, skd si bierze przyja midzy mczyzn a kobiet - mczyni z natury nie chc takiej przyjani. Rodzi si ona jakby przez przypadek, czsto dlatego e mczyzna ju si gdzie uczuciowo zaangaowa i pragnie o tym mwi. Kobiety natomiast czsto chc przyjani si z mczyznami i gotowe s zmierza do tego przez zajmowanie si ich historiami miosnymi. W takich wypadkach powstaj bardzo trwae zwizki - zaczynacie si interesowa sob jako ludmi. Jest w tym oczywicie pewna domieszka pocigu seksualnego, jakby ziarnko soli dla smaku. Jeden z zaprzyjanionych ze mn lekarzy, starszy ju pan, powiedzia mi, e mczyzna patrzc na poznan kobiet zastanawia si, jak by si z ni spao - a ewentualnie potem, czy ona by si z nim

przespaa, gdyby tego chcia. - Mczyni s bezporedni i gruboskrni - jak si wyrazi. Nie patrz na kobiet jak na potencjaln on. Myl, e kobiety wyranie wyprbowuj kadego poznanego mczyzn jako potencjalnego ma. Nie wierz, eby ktrakolwiek z nich rozejrzaa si po pokoju i zakochaa w kim od pierwszego wejrzenia. Natomiast wielu mczyzn zakochuje si wanie w taki sposb. W domu bawiymy si w gr wymylon przez moj siostr i jej koleanki, nazywaa si Mowie Agathy. Wybierano dwch lub trzech najbardziej odraajcych osobnikw spord nieznajomych w pokoju, a ja musiaam wybra sobie jednego z nich na ma pod grob mierci albo powolnej chiskiej tortury. - No wic, Agatho, ktrego bierzesz, tego tustego modzieca z pryszczami i upieem czy tego czarnego, podobnego do goryla, ktremu oczy wya z gowy? - Och, nie mog, oni s tacy okropni. - Musisz, to powinien by jeden z nich. Inaczej czekaj ci rozpalone do czerwonoci igy albo tortura kropli wody. - O, Boe, wobec tego goryla. W kocu kadego fizycznie odraajcego osobnika oznaczaymy etykietk m Agathy. - O, popatrz, to doprawdy okropny brzydal, prawdziwy m Agathy. Eileen Morris naleaa do najbardziej liczcych si dla mnie przyjaciek. Bya zaprzyjaniona z nasz rodzin. W pewnym sensie znaam j cae ycie, ale poznaam lepiej, dopiero gdy skoczyam mniej wicej dziewitnacie lat i jakby zrwnaam si z ni, bo bya o par lat starsza. Mieszkaa razem z picioma ciotkami, starymi pannami, w duym domu z widokiem na morze, a jej brat pracowa jako dyrektor w szkole. Rodzestwo miao bardzo duo cech wsplnych. Eileen jasnoci umysu przypominaa raczej mczyzn. Ich ojciec by czowiekiem przyjemnym, spokojnym i nudnym, a jego ona, jak mi mwia mama, jedn z najweselszych i najpikniejszych kobiet, jakie spotkaa w yciu. Eileen do adnych nie naleaa, za to umys miaa wybitny. Interesowaa si tyloma rzeczami. Z ni pierwsz mogam rozmawia o ideach. Zaliczaa si do ludzi, ktrzy nie mwi o sobie, nigdy nie syszao si od niej niczego o jej wasnych uczuciach. Znaam j wiele lat i czsto si zastanawiaam, jakie ma ycie osobiste. Nigdy si sobie nie zwierzaymy, ale przy kadym spotkaniu miaymy co do przedyskutowania i mnstwo tematw do rozmowy. Bya niez poetk i znaa si na muzyce. Pamitam, e lubiam pewn piosenk, melodi miaa liczn, niestety sowa beznadziejnie gupie. Wspomniaam o tym Eillen, a ona powiedziaa, e sprbuje napisa inne. I zrobia to - piosenka zyskaa ogromnie w moich oczach. Ja te pisywaam wiersze - jak zapewne kady w moim wieku. Niektre z nich, te wczeniejsze, s wrcz okropne. Pamitam jeden, z czasw gdy miaam jedenacie lat: Znam prymulk, kwiatek ten liczny i malutki, Chciaby jak hiacynt mie strj niebieciutki. Mona sobie wyobrazi, co zdarzyo si dalej. Prymulka dostaa niebiesk sukienk, zamienia si w hiacynt, ale nie bya zadowolona. Czy moe by lepszy dowd na kompletny brak talentu literackiego? W wieku lat siedemnastu czy osiemnastu radziam sobie jednak nieco lepiej. Napisaam cykl wierszy o legendarnym Arlekinie: pie Arlekina, Kolombiny, Pierrota, Pierrette i tak dalej. Jeden czy dwa posaam do Przegldu Poetyckiego i cieszyam si okropnie, gdy dostaam nagrod w wysokoci jednej gwinei. Potem nagradzano mnie jeszcze par razy i opublikowano moje wiersze. Czuam si ogromnie z siebie dumna, kiedy co mi si udawao. Byway takie okresy, gdy pisaam sporo wierszy. Nagle nachodzia mnie wena i rzucaam si do zapisania tego, co jakby bulgotao mi w gowie. Nie miaam zbytnio wybujaych ambicji. Liczyam tylko na sporadyczne nagrody Przegldu Poetyckiego i na nic wicej. Niedawno przeczytaam znowu jeden ze swoich wierszy i myl, e nie jest najgorszy. Przynajmniej znale w nim mona co z tego, co chciaam wyrazi. I z tego wanie powodu go tu przytaczam:

W LESIE Nagie brzowe gazie na nieba bkicie (I Cisza pord lasu), Licie jake obojtne pod twymi stopami, Dumne brzowe pnie czekaj waciwej chwili (I Cisza pord lasu). Wiosn mielimy przepikn na modl modoci, Lato z jake rozmarzon hojnoci mioci, Jesie z pasj, ktra w cierpienie si wnet przemienia, Licie, kwiaty i plamienie - opady i zgasy, A Pikno - nagie Pikno pord lasu zostao! Nagie brzowe gazie i szalony ksiyc (Co si rusza wrd lasu), Listowie z szelestem z martwych znowu si podnosi, Gazie ci zw i okiem swym ypi przy wietle, (Co azi pord lasu). Z powistem oywaj licie wirujc wkoo! mier je porywa w jake szalony diabelski tan! Szum nadciga od chwiejcych si przeraonych drzew I Wicher mknie szlochajc i na caym ciele drc... I Strach, nagi Strach wykrada si z lasu cichaczem! Czasem prbowaam podoy muzyk do ktrego ze swoich wierszy. Nie byy to utwory wysokiej klasy - stosunkowo najlepiej mi wychodzia prosta ballada. Napisaam te sowa do walca na oklepan melodi o do osobliwym tytule - nie mam pojcia, skd wytrzasnam tytu Jedna godzina z tob. Zdaam sobie spraw z jego dwuznacznoci, dopiero gdy kilku moich partnerw zauwayo, e godzina to diabelnie dugo, jak na taczenie walca. Czuam si dumna, bo jedna z gwnych orkiestr, Orkiestra Joycea, ktra grywaa na wikszoci bali, wczaa go niekiedy do swego repertuaru. Niemniej, jak widz to teraz, muzycznie w walc by fatalny. Jeli si wemie pod uwag mj oglnie niechtny stosunek do walcw, to nie rozumiem, dlaczego usiowaam napisa wanie walca. Inaczej przedstawiaa si sprawa z tangiem. Zastpczyni pani Wordsworth zacza urzdza wieczorki taneczne dla dorosych w Newton Abbot i zarwno ja, jak i inni chodzili do niej na nauk taca. Tam wanie zawaram znajomo z moim przyjacielem od tanga, jak go okrelaam - modziecem o imieniu Ronald; jego nazwisko wypado mi z pamici. Bardzo rzadko rozmawialimy, nie interesowalimy si te sob, ca uwag koncentrujc na swoich stopach. Stosunkowo wczenie zestawiono nas w par, a e odznaczalimy si jednakowym zapaem, dobrze si nam taczyo. Stalimy si gwnymi demonstratorami sztuki taczenia tanga. Na wszystkich balach, na ktrych si spotykalimy, bez pytania rezerwowalimy dla siebie tango. Inn fascynacj by synny taniec Lily Elsie z Wesoej wdwki czy z Hrabiego Luksemburg, nie pamitam z ktrej z tych dwu operetek. Ona i jej partner taczyli walca na schodach, w gr i w d. wiczyam to z chopcem z ssiedztwa. Max Mellor, o jakie trzy lata ode mnie modszy, w tym czasie uczy si w Eton. Jego ojciec chorowa na suchoty i musia leakowa w ogrodzie na wieym powietrzu, a take sypia tam w maym domku. Max by jedynakiem. Zakocha si we mnie jako w dziewczynie starszej od siebie, niemal dojrzaej i popisywa si przede mn - tak przynajmniej twierdzia jego matka - paradowa w myliwskiej kurtce i myliwskich butach, strzelajc do wrbli z wiatrwki. Zacz si rwnie my (bya to cakiem nowa dla niego rzecz, przedtem matka musiaa wierci mu dziur w brzuchu, eby zechcia umy sobie rce, szyj i tak dalej), sprawi sobie kilka krawatw w kolorze bladego fioletu i lawendy, sowem, wykazywa wszelkie oznaki dorastania. czya nas pasja taczenia. Biegaam do domu Mellorw wiczy z nim walca na schodach, ktre bardziej ni nasze nadaway si do tego, poniewa stopnie byy pytsze i szersze. Nie przypuszczani, ebymy osignli jaki wysoki poziom. Nie obyo si bez bolesnych upadkw, ale nie zamierzalimy zrezygnowa. Max mia przystojnego prywatnego nauczyciela, modzieca noszcego chyba nazwisko Shaw, o ktrym Marguerite Lucy wyrazia si zoliwie: -

Niczego sobie, szkoda, e nogi ma tak pospolite. Musz przyzna, e od tej pory nie mogam powstrzyma si od stosowania tego kryterium wobec kadego nieznajomego. Moe i przystojny, ale czy nie ma pospolitych ng? V Pewnego nieprzyjemnego zimowego dnia leaam w ku, powracajc do zdrowia po grypie. Nudziam si jak mops. Przeczytaam gr ksiek, trzynacie razy prbowaam uoy jednego pasjansa, uda mi si inny, a teraz ju pozostawaa mi jedynie gra sama ze sob w bryda. Zajrzaa do mnie matka. - Dlaczego nie napiszesz jakiego opowiadania? - spytaa. - Mam napisa jakie opowiadanie? - Zdumiaam si. - Tak - odpara. - Jak Madge. - Och, nie wydaje mi si, ebym potrafia. - Dlaczego? Nie ma powodu, jak si wydawao, ebym nie potrafia, oprcz tego, e... - Przecie nie wiesz, czy potrafisz - zauwaya matka - bo nigdy nie prbowaa. Rzeczywicie, to prawda. Mama znikna jak zwykle nagle i po piciu minutach pojawia si ponownie z zeszytem w rce. - Zrobiam w nim tylko par notatek dotyczcych prania, reszta kartek jest czysta. Moesz zaraz przystpi do pisania - rzeka. Kiedy mama zaproponowaa, eby co zrobi, w praktyce zawsze tak si dziao. Siadam wic na ku i zaczam rozmyla o opowiadaniu. Na pewno byo to zajcie sensowniejsze ni ponowne ukadanie pasjansa. Nie pamitam teraz, ile czasu mi to zabrao - chyba niezbyt wiele, opowiadanie bowiem skoczyam do nastpnego wieczora. Zaczynaam pisa o rnych rzeczach, potem porzucaam te prby, w kocu daam si wcign i poszo mi jak z patka. Pisanie okazao si zajciem wyczerpujcym i zarazem ekscytujcym, cho raczej nie sprzyjao rekonwalescencji. - Wycign star maszyn do pisania Madge - obiecaa mi mama - to bdziesz moga z niej korzysta. To pierwsze opowiadanie nazwaam Dom piknoci. Za arcydzieo raczej trudno je uzna, chocia w sumie uwaam, e z tego, co stworzyam, by to z pewnoci pierwszy obiecujcy utwr. Oczywicie, napisany po amatorsku i zdradzajcy wpywy lektur z minionego tygodnia. Tego zreszt nie da si unikn w pocztkowej fazie twrczoci. Czytaam wtedy ksiki D.H. Lawrencea. Pamitam, e bardzo mi si w tym okresie podobay jego powieci W upierzony, Synowie i kochankowie, Biay paw i inne. Czytaam te kilka utworw niejakiej Everard Cotes i podziwiaam jej styl. Moje pierwsze opowiadanie byo afektowane i napisane w taki sposb, e nie mona si zorientowa, co autorka miaa na myli, styl te nie grzeszy oryginalnoci, niemniej wiadczyo o wyobrani. Potem napisaam jeszcze inne: Zew skrzyde (nieze), Samotny Bg (pod wpywem lektury Miasta piknego nonsensu, niestety sentymentalne), krtki dialog na przyjciu midzy guch kobiet a nerwowym mczyzn, i straszne o seansie spirytystycznym (po wielu latach napisaam je od nowa). Przepisaam wszystkie na maszynie Madge - marki Empire, jak sobie przypominam - i pena nadziei wysyaam do rnych pism, przybierajc zalenie od kaprysu rozmaite pseudonimy. Madge nazwaa si Mostyn Miller, ja wobec tego wystpowaam jako Mack Miller, potem Nathaniel Miller (jak nasz dziadek). Nie liczyam specjalnie na sukces i okazao si, e miaam racj. Wszystkie opowiadania po kolei wracay do mnie ze zwyk odpowiedzi: Redakcja auje... Posyaam je wwczas do innego czasopisma. Zdecydowaam si te sprbowa swoich si w powieci. Zabraam si do tego w sposb beztroski. Powie zlokalizowaam na terenie Kairu. Mylaam o dwu niezalenych fabuach i pocztkowo nie mogam si zdecydowa na wybr ktrej z nich. Ostatecznie z pewnym wahaniem dokonaam tego i zasiadam do pisania. Zainspiroway mnie trzy osoby, ktre widywaymy z mam w jadalni hotelowej w Kairze. adna dziewczyna - w moich oczach ju raczej nie dziewczyna, bo niewiele jej zapewne brakowao do trzydziestki - codziennie po tacach

przychodzia na kolacj z dwoma panami. Jeden by krpym, ciemnowosym kapitanem z 60. Puku Strzelcw, drugi wysokim blondynem z Coldsteamskiego Puku Gwardyjskiego, modszym od niej o rok czy dwa. Panna siadaa porodku, oni po bokach; najwyraniej trzymaa w odwodzie obu. Znaymy ich nazwiska, ale nie dowiedziaymy si niczego wicej, kto tylko powiedzia: - Kiedy bdzie musiaa ktrego wybra. - To wystarczyo, eby pobudzi moj fantazj. Gdybym wiedziaa co wicej, chyba nie chciaoby mi si o nich pisa. A tak to mogam stworzy wspania histori, zapewne niewiele majc wsplnego z nimi, ich charakterami i postpowaniem. Po jakim czasie historia przestaa mi si podoba, przerzuciam si zatem na drug, mniej powan, z zabawniejszymi postaciami. Popeniam jednak fatalny bd, obarczajc si guch bohaterk. Naprawd nie rozumiem, dlaczego tak jest, niemniej kady potrafi w cakiem interesujcy sposb poradzi sobie z niewidom bohaterk. Z guch za sprawa nie przedstawia si tak atwo, bo, jak si wkrtce przekonaam, gdy ju opiszesz, co myli ona, i co myl i mwi o niej inni, nie ma ju szans na dalsz rozmow, i znajdziesz si w lepym zauku. Biedna Melancy staa si jeszcze bardziej mda i nudna. Powrciam do pierwszej historii i uwiadomiam sobie, e nie wystarczy jej na powie. W kocu postanowiam poczy oba wtki. Miejsce akcji byo to samo, czy wic nie mona tak postpi? Tak oto moja powie osigna ostatecznie podane rozmiary. Obciona zbyt wielk liczb wtkw przerzucaam si szaleczo od jednej grupy postaci do drugiej, zmuszajc je czasem do mieszania si ze sob w sposb, ktrego zapewne wcale by sobie nie yczyy. Nadaam powieci tytu - nie wiem dlaczego taki wanie - nieg na pustyni. Matka z pewnym wahaniem poradzia mi, ebym zwrcia si do Edena Philpottsa, proszc o pomoc i rad. Eden Philpotts by w tym czasie u szczytu sawy, a jego dartmoorskie powieci ceniono bardzo wysoko. Tak si zoyo, e mieszka w ssiedztwie i przyjani si z nasz rodzin. Brakowao mi miaoci, ale w kocu posuchaam tej rady. Eden Philpotts wygld mia do osobliwy, z twarzy - interesujcej, o oczach migdaowych, w ksztacie z lekka jakby w kcikach uniesionych ku grze - przypomina bardziej fauna ni normaln istot ludzk. Cierpia okrutnie z powodu podagry i gdy przychodzilimy w odwiedziny, nieraz zastawalimy go z nog grubo obandaowan i opart na krzele. Nienawidzi ycia towarzyskiego i prawie nie wychodzi z domu, w gruncie rzeczy nie znosi spotyka si z ludmi. Jego przystojna i czarujca ona natomiast bya osob nader towarzysk i miaa wielu przyjaci. Eden Philpotts lubi mojego ojca, a take mam, ktra rzadko zawracaa mu gow zaproszeniami na zebrania towarzyskie, za to podziwiaa jego ogrd oraz rosnce tam rzadkie roliny i krzewy. Powiedzia, e naturalnie przeczyta literackie pierwociny Agathy. Wdziczno, jak do niego ywi, trudno mi wprost wyrazi sowami. Jake atwo mg rzuci kilka byle jakich zda zasuonej krytyki i by moe zniechci mnie na cae ycie. A tymczasem zaoferowa mi pomoc. Wiedzia doskonale, jaka jestem niemiaa i jak trudn rzecz bywa dla mnie mwienie o rnych sprawach. List, ktry do mnie napisa, zawiera cenne rady. Niektre z tych rzeczy, ktre napisaa, s pierwszorzdne. Masz wielkie wyczucie dialogu. Powinna si trzyma wesoego, naturalnego dialogu. Postaraj si wyeliminowa ze swoich powieci cae to moralizowanie, zanadto je lubisz, a nie ma nic nudniejszego w czytaniu. Zostaw swoje postaci same, tak by to one mwiy za siebie, zamiast stale im dyktowa, co maj powiedzie, albo wyjania czytelnikowi, co miay na myli mwic to, co mwi. Czytelnik sam ma to osdzi. Masz tu dwie historie, zamiast jednej, ale to czsty bd u pocztkujcych. Wkrtce nie bdziesz chciaa marnowa w tak rozrzutny sposb historii. Posyam Ci list do mego agenta literackiego, Hughesa Massie. Dokona krytycznej analizy twojej powieci i poinformuje Ci, jak ma szans na przyjcie. Obawiam si, e nieatwo jest umieci gdzie pierwsz powie, nie wolno si zatem zniechca. Chciabym Ci poleci par ksiek, ktre, jak sdz, uznasz za uyteczne dla siebie. Przeczytaj Wyznania

angielskiego opiumisty De Quinceya - wzbogaci znamienicie twoje sownictwo - on uywa bardzo interesujcych wyrazw. Przeczytaj Jefferysa Histori mojego ycia ze wzgldu na opisy i wyczucie przyrody. Nie pamitam ju, jakie jeszcze ksiki mi poleci, wiem jednak, e znajdowa si wrd nich zbir opowiada, a jedno z nich - Duma Pirrieego - osnute byo wok imbryka. Wrd zaleconych lektur znalaz si tom dzie Ruskina, do ktrego nabraam gwatownej niechci, i par innych. Czy pomogy mi, czy te nie, nie mam pojcia. Przypad mi do gustu De Quincey, a take opowiadania. Udaam si potem do Londynu na spotkanie z Hughesem Massie. By duy, niady i wyda mi si przeraajcy. - Ach - powiedzia, patrzc na okadk maszynopisu - nieg na pustyni. Mm, bardzo sugestywny tytu, sugeruje podsycanie ognia. Zrobiam si jeszcze bardziej nerwowa czujc, e ta interpretacja odbiega znacznie od moich intencji. Waciwie nie wiem, dlaczego wybraam taki tytu, poza tym, e pewno czytaam wtedy Omara Chajjama. Chodzio mi chyba o to, e wszystko, co si wydarza w yciu, jest samo w sobie sztuczne i przemija bez ladu - jak nieg na piaszczystym obliczu pustyni. Nie sdz, by tak wymow miaa moja ksika po ukoczeniu, lecz tak to sobie wczeniej wyobraaam. Hughes Massie zatrzyma maszynopis i obieca go przeczyta, ale po kilku miesicach mi go zwrci. Prawdopodobiestwo umieszczenia powieci w jakim wydawnictwie jest niewielkie, jak orzek. Najlepiej wic bdzie, jego zdaniem, jeli przestan o niej myle i zabior si do pisania innej ksiki. Z natury nigdy nie byam osob ambitn, tote zrezygnowaam z dalszej walki. Napisaam jeszcze kilka wierszy i cieszyam si nimi, ponadto chyba jedno czy dwa opowiadania. Wysyaam je do rnych czasopism, spodziewajc si, e zostan mi odesane, i tak rzeczywicie si dziao. Nie traktowaam ju powanie swoich studiw pianistycznych. Kilka godzin dziennie graam na fortepianie i staraam si utrzymywa osignity poprzednio poziom, ale lekcji nie braam. Podczas naszych duszych pobytw w Londynie, uczyam si nadal piewu. Chodziam do kompozytora wgierskiego Francisa Korbaya, ktry nauczy mnie swoich kilku licznych pieni. By to dobry nauczyciel i ciekawy czowiek. Uczyam si te piewa angielskie ballady u innej osoby nauczycielki mieszkajcej w pobliu tej czci Regent Canal, ktra nosi miano Maej Wenecji i ktra zawsze mnie fascynuje. piewaam czsto na lokalnych koncertach i jak to byo wwczas w modzie, zabieraam swoj muzyk, gdy zaproszono mnie na kolacj. Nie znano jeszcze wtedy oczywicie muzyki konserwowej - radioodbiornikw, magnetofonw, stereofonicznych gramofonw. Polegao si raczej na prywatnym wykonawcy, ktry mg by dobry, rednio dobry albo diabelnie zy. Mnie uwaano za niez akompaniatork, ponadto potrafiam gra bez przygotowania, musiaam wic czsto akompaniowa innym piewakom. Cudowne wspomnienie czy si dla mnie z wystawieniem w Londynie Wagnerowskiego Piercienia Nibelunga pod dyrekcj Richtera. Moja siostra zainteresowaa si nagle muzyk Wagnera. Zorganizowaa pjcie we czwrk i zafundowaa mi bilet. Zawsze bd za to wdziczna Madge i do mierci nie zapomn tego przeycia. Wotana piewa Van Rooy, a Gertrud Kappel gwne Wagnerowskie role sopranowe. Bya to wielka, tga niewiasta z zadartym nosem, aktorsko niezbyt dobra, ale gos miaa potny, zoty. Amerykanka Saltzman Stevens piewaa Zyglind, Izold i Elz. Nigdy jej chyba nie zapomn. Aktorsko wspaniaa, piknie si poruszaa, a gesty jej rk, wyaniajcych si z biaych bezksztatnych draperii, w ktre spowite s zawsze Wagnerowskie bohaterki, pene byy gracji. Izolda w jej wykonaniu olniewaa. Myl, e gosowo chyba nie dorwnywaa Gertrud Kappel, ale znamienit gr potrafia urzec publiczno. Jej furia i rozpacz w pierwszym akcie Tristana i Izoldy, liryczne pikno gosu w drugim, a potem absolutnie, moim zdaniem, niezapomniana wielka chwila w trzecim akcie: duga aria udrczonego i czekajcego Kurwenala, duet Tristana i Kurwenala, wypatrywanie statku

na morzu. I wreszcie wielki sopranowy krzyk dobiegajcy zza kulis: Tristan! Saltzman Stevens bya Izold. Pdzia - tak, to si czuo - na strom ska z rozpostartymi ramionami, by chwyci w nie Tristana. A potem aosny, niemal ptasi krzyk. Liebestod wykonaa jako kobieta, a nie boginka; piewaa klczc przy ciele Tristana, wpatrzona w jego twarz, widzc go wracajcego do ycia dziki sile jej woli i wyobrani. Pochylajc si coraz niej i niej, dotykaa jego ust swymi wargami w ostatnich sowach opery z pocaunkiem, po czym padaa nagle na zwoki Tristana. Ja, jak to ja, co wieczr, zanim zapadam w sen, oddawaam si marzeniom, e pewnego dnia bd piewa Izold na prawdziwej scenie. Nie szkodzi przecie, mwiam sobie, co takiego sobie wyobraa. Czy mogabym kiedy wystpi w operze? Oczywicie, e nie. Amerykaska przyjacika May Sturges, ktra przebywaa w Londynie i zwizana bya z Metropolitan Opera House w Nowym Jorku, okazaa mi tyle uprzejmoci, e przysza pewnego dnia posucha, jak sobie radz. Odpiewaam jej rne arie, kazaa mi te wykonywa gamy, arpeggia i rozmaite etiudy. Potem rzeka: - Pieni, ktre piewaa, powiedziay mi niewiele, za to etiudy sporo. Bdzie z ciebie dobra piewaczka koncertowa i powinna da sobie niele rad i zyska uznanie. Twj gos nie jest i nigdy nie bdzie wystarczajco silny, eby moga liczy na wystpy w operze. Tak oto skoczyy si moje sekretne marzenia o karierze wokalnej. Nie pragnam sta si piewaczk koncertow, co zreszt wcale nie naleao do rzeczy atwych. Dziewczt nie zachcano do robienia kariery muzycznej. Gdybym miaa jakie szans na piewanie w operze, to bym walczya, lecz szans miaa jedynie garstka uprzywilejowanych, ktrym natura daa odpowiednie struny gosowe. Jestem przekonana, e nie ma w yciu nic gorszego od upierania si przy robieniu czego, co pragnie si rozpaczliwie robi dobrze, wiedzc, e w najlepszym razie ma si nadziej na zajcie pozycji drugorzdnej. Odoyam zatem na bok swoje pobone yczenia. Poinformowaam matk, e moe sobie oszczdzi wydatkw na moje lekcje. Mogam piewa, ile tylko chciaam, kontynuowanie jednak nauki piewu nie miao sensu. Tak naprawd to nigdy nie wierzyam, e moje marzenie mogoby si zici - ale dobrze jest mie jakie marzenie i cieszy si nim, jeli tylko zbyt kurczowo si go nie trzymamy. W tym mniej wicej okresie zaczam czyta powieci May Sinclair. Wywary na mnie wielkie wraenie. Musz przyzna, e dzieje si tak i teraz, gdy po nie znowu sigam. Myl, e to jedna z naszych najlepszych i najbardziej oryginalnych pisarek. Nie mog si oprze uczuciu, e pewnego dnia zainteresowanie ni odyje i jej utwory bdzie si znowu wydawa. Labirynt dla dwojga - klasyczna historia drobnego urzdnika i jego lubej - to moim zdaniem wci jedna z najlepszych powieci. Lubiam take Boski ogie, a Tasker Jevons jest w moich oczach doprawdy arcydzieem. Opowiadanie Skaza krysztau zrobio na mnie takie wraenie pewno dlatego, e sama wwczas namitnie pisywaam opowieci metapsychiczne, zainspirowao mnie wic do stworzenia czego w tym samym duchu. Opowiadanie to nazwaam Wizja (wraz z innymi zostao opublikowane w jednym tomie duo pniej) i musz si przyzna, e lubi je nadal. Nabraam ju wtedy zwyczaju pisania opowiada. Mona by rzec, e zajmowaam si tym zamiast wyszywa pokrycia na poduszki czy kopiowa kwiatow dekoracj z saskiej porcelany. Jeli kto uwaa, e takie porwnanie deprecjonuje twrczo literack, to si z nim nie zgadzam. Impuls twrczy przejawia si w rnych dziedzinach: w hafcie, gotowaniu oryginalnych potraw, malowaniu, rysowaniu i rzebieniu, komponowaniu muzyki rwnie dobrze jak w pisaniu powieci i opowiada. Rnica polega jedynie na tym, e mona by w czym o wiele lepszym od innych. Zgadzam si, e wyszywanie pokry na poduszki w epoce wiktoriaskiej to nie to samo co praca nad kobiercem z Bayeux, lecz impuls twrczy jest w obu przypadkach identyczny. Damy na dworze Wilhelma tworzyy dzieo oryginalne, wymagajce namysu, inspiracji i ogromnej pilnoci; wykonywanie pewnych jego partii byo niewtpliwie nudne, innych fascynujce. Mona by zatem orzec, e

zestawianie go z kawakiem brokatu z wyhaftowanymi na nim dwoma klematisami i motylem to rzecz mieszna, niemniej jednak wewntrzna satysfakcja artystyczna jest zapewne do podobna. Walc, ktry skomponowaam, nie dawa powodu do dumy, za to jeden czy dwa hafty byy dobre i sprawiay mi przyjemno. Nie sdz, ebym posuna si tak daleko, by odczuwa zadowolenie z powodu swoich opowiada - zawsze musi przecie upyn jaki czas od ukoczenia dziea, zanim mona je oceni. Przystpujesz do niego z zapaem, pena nadziei i naprawd pena miaoci (jedyne to chwile w moim yciu, gdy przepeniaa mnie miao). Gdyby bya odpowiednio skromna, to w ogle nie zabraaby si do pisania. Musi wic zdarzy si taki rozkoszny moment, gdy pomylisz sobie co i wiesz, jak to napisa, pdzisz czym prdzej po piro i zaczynasz w uniesieniu notowa w zeszycie. Potem znajdziesz si w opaach, nie bdziesz widzie z nich wyjcia, ale w kocu uda ci si osign z grubsza to, co zamierzaa osign, cho ubywa ci nieustannie miaoci. Kiedy skoczysz pisa, jeste przekonana, e to absolutny gniot. A par miesicy pniej zastanawiasz si, czy przypadkiem nie jest to cakiem nieze. VI W tym mniej wicej czasie dwukrotnie o wos uniknam maestwa. Uywam takiego sformuowania, bo dzi wiem z ca pewnoci, e oba skoczyyby si katastrof. Pierwszy przypadek mona by nazwa wielkim romansem modej panny. Byam u Ralston Patrickw. Wybraymy si z Constance na zimne i wietrzne zawody hippiczne. W pewnym momencie jaki jedziec na adnej kasztance podjecha do Constance, eby z ni zamieni par sw, i zosta mi przedstawiony. Charles mia mniej wicej trzydzieci pi lat, by majorem w 17. Puku Uanw i co rok przyjeda do Warwickshire na polowanie. Spotkaam go znowu tego wieczoru na maskaradzie, na ktr poszam przebrana za Elaine. adny to kostium, mam go wci jeszcze (i dziwi si, jak si mogam w niego wbi), ley w szafie w holu, penej rzeczy do ubrania. Naley do moich ulubionych - biay brokat i czepek z perekami. Spotkaam Charlesa kilka razy podczas mojego pobytu u Ralston Patrickw. Kiedy wyjedaam do domu, yczylimy sobie uprzejmie nastpnego spotkania. Wspomnia, e moe bdzie w Devonshire. Trzy lub cztery dni po powrocie otrzymaam paczk. Bya w niej maa posrebrzana szkatuka. Na spodzie wieczka miaa napis: The Asps, dat i poniej Dla Elaine. W The Asps odbyway si wtedy zawody, a data oznaczaa dzie, w ktrym si poznalimy. Dostaam te list, w ktrym Charles zawiadamia, e ma nadziej odwiedzi nas w nastpnym tygodniu, gdy wybiera si do Devonshire. Taki by pocztek byskawicznych konkurw. Zaczy przychodzi puda kwiatw, czasami ksiki, olbrzymie bomboniery egzotycznych czekoladek. Nie zostao powiedziane nic, co mogoby by dla modej dziewczyny nieodpowiednie, byam jednak przejta. Charles zoy nam jeszcze dwie wizyty, a na trzeciej mi si owiadczy. Zakocha si we mnie, jak twierdzi, od pierwszego wejrzenia. Gdyby kto chcia uszeregowa owiadczyny wedug rangi, to te z atwoci znalazyby si na czele mojej listy. Technika, jak zastosowa Charles, zafascynowaa mnie i do pewnego stopnia oczarowaa. Mia bardzo due dowiadczenie w postpowaniu z kobietami i potrafi wywoa takie reakcje, jakich sobie yczy. Pierwszy raz gotowa byam uzna, e to jest Moje Przeznaczenie, Ten Waciwy. A jednak - tak, naprawd tak czuam - a jednak... Kiedy Charles znajdowa si u mego boku i mwi mi, jaka jestem cudowna, jak mnie kocha, jak wspania byam Elaine, jak nadzwyczajn jestem osob, jak to przez cae ycie bdzie mnie uszczliwia i tak dalej, a rce mu si przy tym trzsy i gos dra - o tak, wtedy suchaam jak zaczarowana dzierlatka. Jednake gdy potem odchodzi i mylaam o nim podczas jego nieobecnoci, czar pryska. Nie tskniam do tego, by znw go ujrze. Czuam, e jest... bardzo miy. Intrygowaa mnie ta zmienno nastrojw. Skd mona wiedzie, czy si kogo kocha. Jeli nieobecno owej osoby nic waciwie dla ciebie nie znaczy, a w jej obecnoci tracisz gow, to ktra reakcja jest prawdziwa?

Moja biedna matka musiaa porzdnie cierpie w tym okresie. Jak mi si pniej przyznaa, modlia si, eby wkrtce pojawi si waciwy kandydat na ma dla mnie: dobry, czuy i odpowiednio wyposaony w dobra doczesne. Charles wydawa si tym wymodlonym kandydatem, a jednak jako nie bya zadowolona. Zawsze wiedziaa, co ludzie myl i czuj, musiaa wic si wietnie orientowa, e ja sama nie wiem, co czuj. ywic typowo matczyne przekonanie, e na caym wiecie nie znajdzie si nikogo, kto godzien byby jej Agathy, miaa uczucie, e niezalenie od nadmiernych wymaga nie jest to waciwy konkurent. Napisaa do Ralston Patrickw, eby zebra o nim jak najwicej informacji. Znajdowaa si w kopotliwym pooeniu, bo mj ojciec umar i nie byo brata, ktry mgby si podj powszechnie praktykowanego w owych czasach zbadania opinii starajcego si o rk panny w takich kwestiach jak relacje z kobietami, pozycja finansowa, rodzina i tym podobne. Dzi praktyka ta wydaje si bardzo starowiecka, miem jednak twierdzi, e dziki niej unikano wielu nieszcz. Charles nie odbiega od normy. Mia na swoim koncie mnstwo romansw, ale to mamie specjalnie nie przeszkadzao - uwaano za rzecz normaln, e panowie musieli si przed lubem wyszumie. By ode mnie starszy prawie o pitnacie lat, lecz i jej m mia o dziesi lat wicej ni ona, tak rnic wieku uznawaa wic za korzystn. Powiedziaa Charlesowi, e Agatha jest wci bardzo moda, nie powinna zatem podejmowa adnych pochopnych decyzji. Zaproponowaa, ebymy w cigu najbliszego miesica czy dwch widywali si rzadko i eby nie zmusza mnie do decyzji. Niezbyt si to udawao, bo Charles i ja nie mielimy innego tematu do rozmw, prcz tego, e on jest we mnie zakochany. A jeli powstrzymywa si od mwienia na ten temat, czsto zapadao pene zaenowania milczenie. Potem odchodzi, a ja siedziaam i mylaam. Co chc zrobi? Czy chc go polubi? Pniej przychodzi list. Charles pisa bez wtpienia wspaniae listy miosne. Takie, jakie pragnaby dostawa chyba kada kobieta. lczaam nad nimi, wielokrotnie je odczytywaam i pieczoowicie przechowywaam przekonana, e to wreszcie mio. A kiedy Charles znw si pojawia, ogarniao mnie podniecenie, traciam gow, lecz w jakim zaktku mzgu czai si chd i koataa si myl, e to wszystko na nic. W kocu mama zaproponowaa, ebymy nie widywali si przez p roku, po czym podejm ostateczn decyzj. Przystalimy na t propozycj i w cigu tego czasu nie przysya listw - pewno dobrze si stao, bo moe byabym si w kocu daa tym listom oczarowa do reszty. Kiedy sze miesicy zbliao si do koca, dostaam telegram. Nie mog ju duej wytrzyma tego niezdecydowania. Wyjdziesz za mnie, tak, czy nie? Leaam wtedy w ku z lekk gorczk. Telegram przyniosa mi matka. Spojrzaam na telegram oraz blankiet na zapacon z gry odpowied. Wziam owek i napisaam Nie. Natychmiast odczuam wielk ulg - zdecydowaam si na co. Ju nie bd musiaa przeywa tej jake niemiej hutawki uczu. - Jeste pewna? - spytaa mama. - Tak - odparam. Przewrciam si na drugi bok i zaraz zasnam. Wreszcie koniec tego wszystkiego. Przez nastpne cztery, pi miesicy ycie wydawao mi si do ponure. Po raz pierwszy nudzio mnie wszystko, co robiam, i zaczam myle, e popeniam wielki bd. Potem w moje ycie wkroczy znowu Wilfred Pirie. Wspominaam o Martinie i Lilian Pirie, wielkich przyjacioach mojego ojca, ktrych spotkalimy za granic, w Dinard. Nadal utrzymywalimy ze sob kontakt, jakkolwiek nie widywaam ju ich synw. Harold by w Eton, a Wilfred jako kadet w marynarce wojennej. Teraz Wilfred dosuy si ju stopnia podporucznika. Pywa chyba wtedy na okrcie podwodnym i pojawia si z t czci floty, ktra odwiedzaa Torquay. Sta si od razu moim najlepszym druhem - jedn z osb, ktre najbardziej w swoim yciu lubiam. W cigu kilku miesicy zarczylimy si nieoficjalnie. Wilfred to po Charlesie byo prawdziwe wytchnienie. Z nim nie przeywaam na zmian podniecenia, wtpliwoci i katuszy. Po prostu

drogi przyjaciel, kto, kogo dobrze znaam. Czytywalimy ksiki, dyskutowali o nich, mielimy zawsze o czym rozmawia. Z nim czuam si cakiem swojsko. Nie przyszo mi do gowy, e traktuj go zupenie jak brata i za takiego uwaam. Mama bya zachwycona, pani Pirie te. Martin Pirie umar przed paroma laty. Wszystkim si wydawao, e to bdzie doskonae maestwo. Wilfred mia przed sob obiecujc karier w marynarce wojennej, nasi ojcowie bardzo si przyjanili, a nasze matki lubiy si nawzajem, ponadto mama lubia Wilfreda, a pani Pirie lubia mnie. Czuj si wci jak niewdziczny potwr, w kocu bowiem nie wyszam za niego za m. Wszystko byo ju zaplanowane. Za rok, za dwa, gdy nadejdzie waciwy czas (na wczesne oenki modszych oficerw patrzono niechtnym okiem), wemiemy lub. Podobao mi si, e polubi marynarza. Zamieszkam w wynajtym mieszkaniu w Southsea, Plymouth lub w podobnym miejscu i kiedy Wilfred popynie do obcych portw, ja pojad do Ashfield i bd z matk. Doprawdy nic lepszego nie znalazabym pod socem. Mam wraenie, e w czowieku tkwi co okropnie przewrotnego, co zawsze buntuje si przeciwko temu, co zbyt dobre lub zbyt doskonae. Nie przyznawaam si przez dugi czas do tego, e perspektywa polubienia Wilfreda budzi we mnie przygnbiajce uczucie nudy. Lubiam go, czuabym si szczliwa mieszkajc z nim pod jednym dachem, ale nie byo w tym nic jako specjalnie ekscytujcego. adnego podniecenia, nic a nic! Jedn z pierwszych rzeczy, jaka ci si przydarza, kiedy zainteresujesz si jakim mczyzn, a on tob, jest specyficzne zudzenie, e macie identyczne pogldy na wszystko, e kade z was mwi to, co myli to drugie. Jakie to wspaniae, e lubicie te same ksiki i t sam muzyk! Fakt, e jedno z was nie chodzi w ogle na koncerty ani nie sucha muzyki, w tym momencie nie ma najmniejszego znaczenia. On zawsze w gruncie rzeczy lubi muzyk, cho o tym nie wiedzia! W ten sam sposb okazywao si, e jego ulubione ksiki, ktrych nigdy nie miaa ochoty czyta, teraz doprawdy chtnie by przeczytaa. Oto jedna z wielkich iluzji natury ludzkiej. Oboje lubimy psy i nie znosimy kotw. To wspaniale! Oboje lubimy koty, za to nie znosimy psw, te wspaniale! ycie toczyo si spokojnie. Raz na dwa lub trzy tygodnie Wilfred przyjeda na weekend. Wozi mnie swoim samochodem na przejadki. Mia psa, a oboje uwielbialimy psy. Potem zacz si interesowa spirytyzmem. Dotd wszystko ukadao si jak najlepiej. Teraz jednak Wilfred przynosi mi ksiki i bardzo mu zaleao, ebym je przeczytaa i wyrazia swoj o nich opini. Byy to opase tomiska, gwnie dziea teozoficzne. Zudzenie, e podoba ci si to samo, co podoba si ukochanemu, nie dziaao. Naturalnie, e nie dziaao, nie byam przecie naprawd zakochana w Wilfredzie. Ksiki o teozofii wydaway mi si nudne i nie tylko nudne, uwaaam, e s absolutnie faszywe. Nawet wicej, znaczna ich cz bya wierutn bzdur! Zmczyo mnie rwnie opisywanie przez Wilfreda znanych mu osobicie mediw. W Portsmouth s takie dwie dziewczyny i nie uwierzyaby, co one widziay. Niemal nigdy nie mogy wej do adnego domu, eby nie zapierao im tchu, eby nie apay si za serce i nie wpaday w przeraenie, poniewa staa tam za kim straszna zjawa. - Niedawno opowiada - Mary, to ta starsza, wesza do jakiego domu i udaa si na gr do azienki, eby umy rce. I wyobra sobie, nie moga przekroczy jej progu. Absolutnie nie moga. Ujrzaa tam dwie postaci: jedna przykadaa drugiej brzytw do garda. Powiedz, uwierzyaby w to? Niemal odparam: - Nie, nie uwierzyabym - lecz w por ugryzam si w jzyk. - To bardzo interesujce - powiedziaam. - Czy rzeczywicie kto kiedy przyoy tam komu brzytw do garda? - Na pewno - rzek Wilfred. - Dom wynajmowano przedtem kilku osobom, musiao si wic co takiego wydarzy. Nie sdzisz? Sama widzisz, prawda? Nie widziaam. Zawsze jednak skora do zgody, przyznaam ochoczo, e z pewnoci tak byo. Pewnego dnia Wilfred zadzwoni z Portsmouth i powiedzia, e

nadarzya mu si wspaniaa okazja. Organizuje si grup ludzi na poszukiwania ukrytych skarbw w Ameryce Poudniowej. Naley mu si urlop, mgby wic wyruszy z t ekspedycj. Czy gdyby pojecha, miaabym do niego al? Tego rodzaju oszaamiajca szansa nigdy ju moe mu si nie trafi. Media, jak przypuszczaam, wyraziy zgod. Oznajmiy mu, e na pewno wrci, odkrywszy jakie miasto nie znane od czasw Inkw. Oczywicie nie mona traktowa tego jako rzeczy pewnej czy czego w tym sensie, ale jednak to nadzwyczajne, prawda? Czy bd miaa do niego pretensj, bo mgby przecie du cz urlopu spdzi ze mn? Przekonaam si, e nie przeywam najmniejszego nawet wahania. Okazaam wspaniaomyln bezinteresowno. Powiedziaam, e moim zdaniem to cudowna okazja, e naturalnie musi jecha, i jak mam nadziej, odnajdzie skarby Inkw. Wilfred stwierdzi, e jestem fantastyczna, absolutnie fantastyczna, nawet jedna dziewczyna na tysic tak by si nie zachowaa. Odoy suchawk, napisa do mnie list miosny i wyjecha do Ameryki Poudniowej. Nie byam jedn na tysic, lecz po prostu dziewczyn, ktra odkrya prawd o sobie i do si tego wstydzia. W dniu, gdy Wilfred wypywa, zbudziam si z uczuciem, e olbrzymi ciar spad mi z serca. Cieszyam si wraz z nim z powodu wyprawy na poszukiwanie skarbw, bo kochaam go jak brata i pragnam, by robi to, na co ma ochot. Uwaaam, e poszukiwanie skarbw to pomys do niemdry i prawie na pewno chodzi o jaki humbug. l po wtre dlatego, e nie byam w nim zakochana. W przeciwnym razie na cae to przedsiwzicie patrzyabym jego oczami. I po trzecie, och, co za rado, co za rado! Nie bd ju zmuszona czyta wicej ksiek teozoficznych. - Dlaczego jeste dzisiaj taka wesoa? - spytaa podejrzliwie moja matka. - Posuchaj, mamo - odparam. - Wiem, e to brzydko, ale naprawd wesoo mi, dlatego e Wilfred odpyn. Biedaczka. Mina jej zrzeda. Nigdy nie czuam si tak poda i niewdziczna jak wtedy. Mama tak si cieszya, e Wilfred i ja chodzimy ze sob. Przez chwil wydawao mi si nawet, e moe powinnam utrzyma nasz zwizek, by uczyni j szczliw. Chwaa Bogu, nie poddaam si tak dalece sentymentalnym uczuciom. Nie napisaam Wilfredowi o swojej decyzji, bo obawiaam si, e mogaby mu zaszkodzi w czasie poszukiwania skarbu Inkw w penej oparw dungli. Mgby zachorowa na febr albo zosta napadnity przez jakie niemie zwierz, gdy umys miaby zajty czym innym - a w kadym razie zepsuoby mu to ca przyjemno. Po powrocie czeka na niego list. Napisaam, jak strasznie mi przykro, jak bardzo go lubi, ale myl, e nie czy nas prawdziwe uczucie, takie, eby zaangaowa si na cae ycie. Nie zgodzi si ze mn, oczywicie, potraktowa jednak moj decyzj z ca powag. Nie wydaje mu si, powiedzia, eby mg znie czste widywanie si ze mn, lecz pozostaniemy nadal przyjacimi. Zastanawiam si teraz, czy te nie odczu ulgi. Chyba nie, z drugiej strony jednak nie przypuszczam, by zamao mu to serce. Myl, e mia szczcie. Byby dobrym mem i zawsze by mnie kocha, a ja pewno uczyniabym go cakiem szczliwym, ale mgby trafi lepiej - i trzy miesice potem tak si stao. Zakocha si po uszy w innej dziewczynie, a ona w nim. Po czym si pobrali i mieli ze sob szecioro dzieci. Czy mogo go spotka co lepszego? Charles oeni si mniej wicej w trzy lata potem ze liczn osiemnastoletni pann. Doprawdy jak dobrodziejk okazaam si dla tych dwch mczyzn. Nastpnym wydarzeniem sta si przyjazd na urlop z Hongkongu Reggieego Lucy. Znaam t rodzin od tylu lat i dotd nigdy nie spotkaam najstarszego z braci, Reggieego. By majorem, artylerzyst, i suy gwnie za granic. Niemiay i zamknity w sobie, rzadko si udziela. Lubi gra w golfa, lecz nie chodzi na tace ani na zebrania towarzyskie. W odrnieniu od reszty rodzestwa, blondynw o niebieskich oczach, wosy mia ciemne, a oczy piwne. Byli rodzin zyt i dobrze si czuli w swoim towarzystwie. Wybralimy si razem do Dartmoor w ich zwykym stylu - spnialimy

si na tramwaje, poszukiwali nie istniejcych pocigw, zreszt i tak przyszlibymy na nie zbyt pno, w Newton Abbot mielimy si przesi, nie trafilimy jednak na dalsze poczenie, postanowilimy wic pojecha w inny rejon wrzosowisk, i tak dalej. Potem Reggie zaoferowa si poprawi moje umiejtnoci golfowe. Umiejtnoci te na tym etapie mona by okreli jako zerowe. Rozmaici modziecy robili dla mnie, co mogli, ale ku mojej rozpaczy w adnej dziedzinie sportu nigdy nie byam dobra. Najbardziej irytowa fakt, e zawsze dobrze si zapowiadaam. W strzelaniu z uku, w grze w bilard, w golfie, tenisie i krykiecie zaczynaam cakiem obiecujco, niestety, obietnica ta nigdy si nie speniaa - nastpne rdo upokorzenia. Prawda chyba jest taka, e jeli si nie ma oka do piek, to si nie ma i ju. Grywaam z Madge w turniejach krykietowych, gdzie dawano mi fory w postaci maksymalnej dozwolonej liczby gier poza kolejk. - Przy wszystkich tych grach poza kolejk - mwia Madge, ktra graa dobrze - powinnymy z atwoci wygra. Moje gry poza kolejk pomagay, ale nie na tyle, ebymy wygray. Byam cakiem nieza w teorii, ale niezmiennie psuam miesznie atwe strzay. W tenisie wyrobiam sobie dobry forhend, ktry czasami robi wraenie na moich partnerach, za to bekhend miaam beznadziejny. A nie da si gra w tenisa samym forhendem. W golfie dysponowaam dzikim uderzeniem, strasznymi strzaami, wspaniaymi podejciami i kompletnie nie dajcymi si przewidzie uderzeniami przy wprowadzaniu piki do doka. Reggie wykazywa ogromn cierpliwo i by tego rodzaju nauczycielem, ktry nie zwaa ani troch na to, czy robisz postpy, czy nie. Krylimy po polu golfowym, przerywajc gr, jeli przysza nam na to ochota. Powani gracze jechali pocigiem do Churston na tereny golfowe. W Torquay pole golfowe trzy razy do roku suyo jako tor wycigowy i nie byo zbytnio odwiedzane ani zadbane. Reggie i ja obchodzilimy je wolnym krokiem, po czym wracalimy na podwieczorek z jego rodzestwem i na wsplne piewanie, gdy ju podano wiee grzanki, bo poprzednie zdyy wystygn. I tak dalej. Byo to ycie szczliwe, leniwe. Nikt nigdy si nie spieszy i czas zupenie jakby si nie liczy. adnych zmartwie, adnego zamieszania. Moe si myl, ale jestem pewna, e nikt w rodzinie Lucych nie mia wrzodu dwunastnicy, choroby wiecowej i nadcinienia. Jednego dnia Reggie i ja gralimy w golfa. Dzie by upalny, tote po zaliczeniu czwartego doka, Reggie zauway, e naprawd o wiele przyjemniej jest usi sobie w cieniu ywopotu. Wyj fajk, zapali j i rozmawialimy w nasz zwyky sposb, to znaczy rzucalimy swko lub dwa na jaki temat czy o kim, po czym robilimy przerw. Taki sposb prowadzenia rozmowy lubiam najbardziej. W towarzystwie Reggieego nigdy nie czuam si niemrawo ani gupio, ani te nie musiaam ama sobie gowy, co by tu powiedzie. Po serii pykni z fajki Reggie rzek: - Masz du kolekcj skalpw, prawda, Agatho? Moesz, jeli zechcesz, uzupeni j moim skalpem. Popatrzyam na niego z powtpiewaniem, niezbyt pewna, co ma na myli. - Nie wiem, czy zdajesz sobie spraw z tego, e chc si z tob oeni - cign dalej. - Zapewne tak. Niemniej rwnie dobrze mog ci to wyzna. Pamitaj, ja si w aden sposb nie narzucam, to znaczy nie ma popiechu - synne powiedzonko Lucych gadko wymkno mu si z ust. - Jeste jeszcze bardzo moda i byoby rzecz niewaciw z mojej strony, gdybym ju wiza ci obietnic. Ostrym tonem oznajmiam, e nie jestem tak bardzo moda. - Ale tak, w porwnaniu ze mn jeste, Aggie. - Chocia upominano go, eby nie nazywa mnie Aggie, czsto o tym zapomina - w ich rodzinie byo rzecz naturaln, e uywao si zdrobnie takich jak Margie, Noonie, Eddie i Aggie. - A wic pomyl o tym - doda. I zachowaj mnie w pamici, a gdyby nie trafi ci si nikt inny, to jestem do dyspozycji, wiesz. Natychmiast odparam, e nie musz o tym rozmyla, bo chc go polubi. - Nie wydaje mi si, eby moga sobie to naleycie przemyle, Aggie.

- Oczywicie e przemylaam. Potrafi takie rzeczy jak ta przemyle w jednej chwili. - Tak, ale niedobrze jest si tak spieszy. Widzisz, taka dziewczyna jak ty... mogaby wyj za kadego. - Nie sdz, ebym chciaa wyj za kadego. Sdz, e wolaabym wyj za ciebie. - Tak, musisz jednak by praktyczna, wiesz. Na tym wiecie trzeba by praktycznym. Chcesz polubi mczyzn, ktry bdzie mia duo pienidzy, bdzie przystojny i bdzie ci si podoba, ktry bdzie mg ci zapewni przyjemne ycie i odpowiednio si o ciebie zatroszczy, da ci to wszystko, co mie powinna. - Chc polubi tego, kogo chc polubi. Nie dbam o mnstwo rzeczy. - Tak, ale one s wane, moja droga. S wane na tym wiecie. Niedobrze jest by modym i romantycznym. - Po czym rzek: - Mj urlop koczy si za dziesi dni. Pomylaem wic, e lepiej rozmwi si z tob przed wyjazdem. Przedtem mylaem, eby tego nie robi... e powinienem zaczeka. Myl jednak, e ty... chciabym, by wiedziaa, e tu jestem. Kiedy wrc za dwa lata, jeli nie bdzie kogo innego... - Nie bdzie kogo innego - oznajmiam. Miaam absolutn pewno. Tak oto si zarczylimy. Nie nazywao si to oficjalnymi zarczynami, chodzio o tak zwane danie sowa. Nasze rodziny wiedziay, e si zarczylimy, ale nie ogoszono tego ani nie podano w gazecie, nie zawiadomilimy te o tym przyjaci, cho wikszo z nich wiedziaa. - Nie pojmuj - powiedziaam Reggieemu - dlaczego nie moemy si pobra. Dlaczego nie powiedziae mi wczeniej, mielibymy czas na przygotowania. - Tak, oczywicie, musisz mie druhny i nowomodny lub, i ca reszt. Tylko e ja nawet nie marzyem o tym, eby ju teraz za mnie wysza. Trzeba ci da wszelkie szans. Wprawiao mnie to w zo i dochodzio midzy nami niemal do ktni. Nie wydaje mi si, rzekam, eby dobrze o nim wiadczya gotowo odrzucenia mojej propozycji polubienia go natychmiast. Reggie jednak mia ustalone pogldy w kwestii tego, co naley si osobie przez niego kochanej, i wbi sobie do gowy, dugiej i wskiej w ksztacie, e rzecz dla mnie waciw jest polubienie mczyzny z posiadoci wiejsk, pienidzmi i ca t reszt. Mimo sporw bylimy bardzo szczliwi. Caa rodzina Lucych te wydawaa si zadowolona i mwia: - Od pewnego czasu widzielimy, e Reggie nie spuszcza z ciebie oczu, Aggie. Zazwyczaj nie patrzy na adn z naszych znajomych. Nie ma jednak co si spieszy. Lepiej mie duo czasu. Par razy to. co dotd tak mi si u nich podobao - to ich uparte przekonanie, e na wszystko jest duo czasu - wzbudzio we mnie pewien opr. Z pobudek romantycznych pragnam, eby Reggie oznajmi, e nie zdoa wytrzyma dwch lat, musimy zatem pobra si teraz. Na nieszczcie bya to chyba ostatnia rzecz, jak mgby powiedzie Reggie, nastawiony bardzo altruistycznie i nie wierzcy we wasne siy i swoje szans. Mama bardzo si cieszya, e si zarczylimy. Oznajmia mi: - Zawsze go lubiam. Moim zdaniem, to jeden z najbardziej sympatycznych ludzi, jakich spotkaam w yciu. Bdziesz z nim szczliwa. Jest delikatny i zacny, nigdy ci nie zrani ani nie bdzie ci dokucza. Na specjaln zamono nie moesz liczy, ale teraz gdy awansowa na majora, bdziecie mie tyle, ile trzeba, eby da sobie rad. Nie naleysz do osb, ktrym zaley szczeglnie na pienidzach i dla ktrych przyjcia i wesoe ycie s rzecz najwaniejsz. Tak, myl, e bdzie to szczliwe maestwo. Po niewielkiej pauzie dodaa: - Szkoda, e nie owiadczy si troch wczeniej, bo od razu moglibycie si pobra. A wic i ona czua to samo co ja. Dziesi dni pniej Reggie wyjecha do swego puku, dla mnie za rozpocz si okres czekania. Chciaabym tu doda co w rodzaju postscriptum do relacji z okresu zalotw. Opisaam swoich konkurentw, lecz nie wspomniaam - co jest nie w porzdku - e ja rwnie si kochaam. Najpierw w pewnym modym

wojskowym bardzo wysokiego wzrostu, ktrego poznaam przebywajc z wizyt w Yorkshire. Gdyby poprosi mnie o rk, powiedziaabym chyba tak, zanim skoczyby mwi. Bardzo to rozsdne z jego strony, e tego nie zrobi. By oficerem niskiej rangi i nie mia ani pensa, ponadto wkrtce wyjeda ze swoim pukiem do Indii. Myl, e by we mnie zakochany, bo mia ten tak typowy barani wyraz twarzy. Musiaam jako z tym uczuciem si upora. On pojecha do Indii, a ja tskniam za nim przynajmniej p roku. Potem, jaki rok pniej, znowu straciam gow. Moi znajomi z Torquay wystawiali sztuk muzyczn Sinobrody, do ktrej sami napisali nowe teksty. Ja wystpowaam w roli siostry Anny, a obiekt moich uczu by wtedy mody i na progu kariery. Pniej zosta generaem majorem lotnictwa. Miaam wwczas nieprzyjemny zwyczaj piewa modn piosenk: Och, gdybym: to Mika miaa, Co mi na kolanach sidzie, Zabieraabym go wszdzie, I do siebie przytulaa. Na swoje usprawiedliwienie mog doda, e wszystkie dziewczta robiy takie rzeczy, i przyjmowano to yczliwie. Kilka razy w pniejszym yciu niemal si z nim spotkaam - by przecie kuzynem moich przyjaci - ale zawsze staraam si tego unikn. Z czystej prnoci. Wierzyam zawsze, e zapamita mnie jako adn dziewczyn z pikniku przy wietle ksiyca w Ansteys Cove ostatniego dnia jego urlopu. Siedzielimy z dala od reszty towarzystwa, na skale sterczcej z morza. Nie rozmawialimy, trzymalimy si jedynie za rce. Po swoim wyjedzie przysa mi zot broszeczk w ksztacie misia. Zaleao mi na tym, eby pamita mnie wanie tak. Nie chciaam naraa go na wstrzs spotkania kogo, kto bd co bd ma szedziesit pi kilo ywej wagi i da si opisa jako osoba o poczciwej twarzy. - Amyas zawsze si o ciebie dopytuje - mwili mi przyjaciele. Bardzo chciaby si znowu z tob spotka. Spotka si ze mn teraz, gdy stukn mi szsty krzyyk? Nie ma mowy. Wci jeszcze chciaam, eby kto ywi co do mnie zudzenia. VII Szczliwi czasu nie licz, czy nie tak mwi przysowie? A ja w owym okresie byam szczliwa. Robiam z grubsza to co przedtem: spotykaam si z przyjacimi, od czasu do czasu jedziam z wizytami, niepokoi mnie tylko pogarszajcy si wci wzrok mojej matki. Miaa teraz ju due trudnoci z czytaniem i dostrzeganiem przedmiotw w jasnym wietle. Okulary nic nie pomagay. Ciocia- babcia w Ealing te bya niemal lepa i musiaa dugo si wszystkiemu przyglda. Zrobia si rwnie, jak to bywa ze starymi ludmi, okropnie podejrzliwa wobec wszystkich: sucych, hydraulikw, ktrzy przychodzili naprawia instalacje, stroiciela fortepianu i innych. Pamitam, jak si nachylaa przez st w jadalni i zwracaa si do mnie lub do mojej siostry: - Cii! - donony syk. - Mw cicho, gdzie jest twoja torebka? - W moim pokoju. - Zostawia j tam? Nie wolno tego robi. Dopiero co syszaam j na grze. - No i co z tego? - Nigdy nie wiadomo, kochanie, nigdy nie wiadomo. Id i zabierz stamtd torebk. Mniej wicej w tym czasie matka mojej matki, babcia B. wypada z autobusu. Namitnie uwielbiaa jedzi na grnym pitrze, a miaa ju wwczas chyba osiemdziesit lat. Autobus ruszy nagle, gdy schodzia po schodkach. Upada i zamaa sobie chyba ebro, moe i rk. W kadym razie z wielkim animuszem wystpia do sdu przeciwko firmie autobusowej, otrzymaa od niej sowite odszkodowanie, a od swego lekarza surowy zakaz wsiadania na grne pitro. Oczywicie nie byaby sob, gdyby stale tego zakazu nie naruszaa. Babcia B. a do koca si nie poddawaa. Mniej wicej w tym samym okresie przebya rwnie

operacj. Diagnoza mwia o nowotworze macicy, niemniej operacja si udaa i do nawrotu choroby nie doszo. Babcia B. przeya tylko wielki zawd. Miaa nadziej, e po usuniciu owego guza czy co tam miaa w sobie, bdzie znowu szczupa. A bya wtedy osob o imponujcej tuszy, tsz od Cioci-babci. Dowcip o tgiej jejmoci, ktra utkna w drzwiach autobusu i do ktrej konduktor woa: Niech pani sprbuje bokiem, bokiem! - a ona mu na to: - Panie, ja nie mam boku! - wietnie by do niej pasowa. Pielgniarki surowo zakazay jej opuszcza ko, gdy po narkozie odzyskaa przytomno, i zostawiy j, by sobie pospaa, a ona wstaa i na palcach posza si obejrze w szybie. C za rozczarowanie. Zobaczya, e jest tak tga jak przedtem. - Nigdy nie przebolej tego zawodu, Claro - powiedziaa mojej matce. - Nigdy. Tak na to liczyam! Nadzieja na to pomoga mi znie t narkoz i wszystko razem. I popatrz na mnie: jestem zupenie taka sama! Chyba w tym czasie Madge i ja odbyymy rozmow, ktra pniej miaa przynie swoje owoce. Przeczytaymy obie jak powie kryminaln. Myl - mog jedynie powiedzie myl, poniewa wspomnienia nie zawsze s precyzyjne, na og czowiek ukada je sobie w gowie i przypisuje rzeczom niewaciwe daty, a niekiedy nawet lokalizuje je w nieodpowiednich miejscach - myl zatem, e chodzio wtedy o wieo wydan Tajemnic tego pokoju pira nowego autora, Gastona Leroux, z przystojnym modym reporterem w roli detektywa - nazywa si Rouletabille. Tajemnica ta bya bardzo trudna do odgadnicia, bo dobrze wykoncypowana i zgrabnie opisana - naleaa do tego rodzaju tajemnic, ktre jedni uwaaj za niezgodne z reguami gry, a drudzy za niemal niezgodne, cho nie cakiem: mona bowiem dostrzec klucz do jej rozwizania sprytnie ukryty w tekcie. Dyskutowaymy do duo o tej ksice, przedstawiaymy swoje pogldy i zgodziymy si, e to jedna z najlepszych powieci kryminalnych. Zaliczaymy si do znawczy powieci kryminalnych. Madge zapoznaa mnie wczenie z Sherlockiem Holmesem i kroczyam dalej tym tropem, zaczwszy od Sprawy Levenworth, ktra zafascynowaa mnie w wieku omiu lat, gdy opowiedziaa mi j Madge. Potem przysza kolej na opowiadania o Arsenie upin, ktre wydaway mi si ciekawe i bardzo zabawne, cho nigdy ich nie uwaaam za prawdziw proz detektywistyczn. I na cenione wysoko utwory Paula Becka, Kroniki Marka Hewitta, a teraz na Tajemnic tego pokoju. Rozentuzjazmowana tymi lekturami zapowiedziaam, e sprbuj sama napisa opowiadanie detektywistyczne. - Nie sdz, eby potrafia - rzeka Madge. - To niezmiernie trudne. Ja te o tym mylaam. - Chciaabym sprbowa. - Zao si, e nie potrafisz - owiadczya Madge. Na tym- si skoczyo. Nie chodzio waciwie o zakad, nigdy nie ustaliymy jego regu - niemniej sowo si rzeko. Od tego momentu byam cakiem zdecydowana napisa opowiadanie kryminalne. Na razie nic z tego nie wyniko. Nie zaczam pisa ani nie przystpiam do obmylania czego, ale ziarno zostao zasiane. W jakim zakamarku mzgu, gdzie na dugo przed wykiekowaniem ziarna tkwi koncepty ksiek, ktre zamierzam kiedy napisa, pomys zosta zasiany: pewnego dnia napisz opowiadanie kryminalne. VIII Reggie i ja pisywalimy do siebie regularnie. Dostarczaam mu lokalnych nowin i staraam si pisa do niego najadniejsze listy, na jakie mogam si zdoby. Korespondencja nie naleaa do moich mocnych stron. Niedocigym wzorem w tej dziedzinie bya moja siostra Madge. Potrafia praktycznie z niczego wysnu wietn opowie. Zazdroszcz jej tej umiejtnoci. Listy mojego kochanego Reggieego przypominay mi stylem jego mow, takie byy mie i uspokajajce. Zawsze mnie zachca do robienia mnstwa rzeczy. Nie przesiaduj w domu, pogrona w czarnych mylach, Aggie. Nie sd, e ja tego chc, bo tak nie jest. Musisz wychodzi i styka si z ludmi. Musisz chodzi na tace i przyjcia. Chc, eby miaa

wszelkie szans, zanim osidziemy w domu. Z perspektywy czasu zastanawiam si, czy przypadkiem w gbi duszy nie czuam si lekko dotknita takim podejciem do rzeczy. Nie przypuszczam, ebym sobie to wtedy uwiadamiaa, lecz czy dziewczynie moe si naprawd podoba takie namawianie na wychodzenie z domu, widywanie si z ludmi, dogadzanie sobie (c za niezwyke sformuowanie)? Czy nie jest blisze prawdy, e kada z nas wolaaby listy miosne z oznakami zazdroci? Kim jest ten X, o ktrym piszesz? Chyba nie zaczyna ci si zanadto podoba, co? Czy nie tego naprawd chcemy? Czy moemy znie nadmierny altruizm? A moe przypisuje si komu myli, ktrych nie byo? W okolicy urzdzano jak zwykle wieczorki taneczne. Ja na nie nie chodziam. Nie miaymy samochodu, wobec czego przyjmowanie zaproszenia na zabawy w odlegoci dwch - trzech kilometrw nie mogo wchodzi w rachub. Wynajcie doroki czy auta stanowio powany wydatek i rezerwowano to na bardzo specjalne okazje. Zdarzao si jednak, e poszukiwano dziewczt do taca, i wtedy zapraszano ci do kogo do domu albo przywoono na bal i potem odwoono z powrotem. Cliffordowie z Chudleigh urzdzali bal, na ktry zaprosili oficerw z garnizonu w Exeter, i zwrcili si do kilku znajomych, eby przyprowadzili ze sob jak przystojn pann albo dwie. Mj dawny wrg, komandor Travers, teraz ju na emeryturze, mieszka z on w Chudleigh i zaproponowa, e mnie tam zabior. W dziecistwie budzi we mnie wielk niech, ale z biegiem czasu awansowa na przyjaciela rodziny. Zadzwonia jego ona pytajc, czy nie przyjechaabym do nich i nie wybraa si z nimi na bal do Cliffordw. Przyjam naturalnie z zachwytem t propozycj. Dostaam te list od znajomego, Arthura Griffithsa, ktrego poznaam podczas pobytu w Thorpe Arch Hali u Matthewsw. By synem miejscowego pastora i suy w artylerii. Bardzo si zaprzyjanilimy. Arthur pisa, e stacjonuje obecnie w Exeter, lecz niestety nie naley do oficerw zaproszonych na ten bal i e bardzo mu z tego powodu smutno, poniewa chciaby znowu ze mn zataczy. Jednake - pisa - wybiera si tam jeden z kolegw z naszego kasyna, niejaki Christie. Rozejrzyj si za nim, dobrze? To wietny tancerz. Natknam si na niego bardzo szybko. By to wysoki blondyn, o krconych wosach, do interesujcym nosie i z du doz beztroskiej pewnoci siebie. Zosta mi przedstawiony, poprosi o kilka tacw i powiedzia, e jego przyjaciel Griffiths poleci mu, eby mnie znalaz. Dobrze nam byo razem, taczy doskonale, zataczyam wic z nim jeszcze kilka razy. Bawiam si tego wieczoru znakomicie. Nazajutrz podzikowaam Traversom i zostaam przez nich odwieziona a do Newton Abbot, gdzie wsiadam do pocigu. Jaki tydzie czy dziesi dni pniej poszam na podwieczorek do Mellorw, ktrzy mieszkali naprzeciwko nas. Max Mellor i ja wci jeszcze praktykowalimy nasze balowe tace, cho, chwaa Bogu, walc na schodach przesta ju by modny. Chyba taczylimy wanie tango, gdy poproszono mnie do telefonu. Dzwonia mama. - Przyjd zaraz do domu, Agatho, dobrze? - powiedziaa. - Jest tu jeden z twoich modziecw. Nie znamy si, nigdy przedtem go nie widziaam. Daam mu herbaty, ale on nadal siedzi i siedzi, ma najwidoczniej nadziej, e si z tob zobaczy. Okropnie si zawsze irytowaa, jeli musiaa si zajmowa moimi znajomymi. Uwaaa, e zabawianie ich to wycznie mj obowizek. Za byam, e musz wraca do domu, bo bawiam si dobrze. Ponadto wydawao mi si, e odgaduj, kto to moe by - do ponury porucznik marynarki, ktry prosi mnie, ebym przeczytaa jego wiersze. Szam wic niechtnie, naburmuszona. Weszam do saloniku i gdy czekajcy modzieniec wsta na mj widok, odczuam wyran ulg. By czerwony na twarzy i wyranie zaenowany, bo musia si jako wytumaczy. Myl, e widzc mnie nawet nie powesela - pewno mia wtpliwoci, czy go pamitam. A ja pamitaam, cho bardzo si zdziwiam, gdy znowu ujrzaam przyjaciela Griffithsa, modego Christie. Tumaczy si do mtnie - musia tdy przejeda na swoim motocyklu, w drodze do Torquay, i pomyla, e przy okazji

mgby mnie odwiedzi. Nie wspomnia naturalnie o tym, ile musia zada sobie trudu i narazi si na zakopotanie, zanim udao mu si wycign od Arthura Griffithsa mj adres. Po kilku minutach atmosfera w saloniku wyranie si polepszya. Moje pojawienie si przynioso mamie znaczn ulg. Archie Christie min mia weselsz, kiedy ju si upora z wyjanianiem przyczyn swojej wizyty, a ja czuam si mile poechtana w swojej ambicji. Zajlimy si rozmow i nawet nie spostrzeglimy, gdy nadszed wieczr. Mama i ja wymieniymy znaki uwiconego przez wieki systemu sygnalizacyjnego, powszechnie uywanego przez kobiety do rozstrzygania kwestii, czy nie proszonemu gociowi naley proponowa pozostanie na kolacji, a jeli tak, to co mamy w domu do jedzenia. Byo to chyba wkrtce po Boym Narodzeniu, bo wiedziaam, e w spiarni jest zimny indyk. Zasygnalizowaam tak i mama zapytaa Archieego, czy zechciaby zosta i zje z nami zaimprowizowany posiek. Przyj jej propozycj skwapliwie. Zjedlimy wic zimnego indyka z saatk i co jeszcze, moe ser, i wieczr upyn cakiem przyjemnie. Potem Archie wsiad na motocykl i odjecha do Exeter przy akompaniamencie gwatownych wybuchw z tumika. Przez nastpnych dziesi dni zjawia si u nas czsto i niespodziewanie. Tego pierwszego wieczoru spyta mnie, czy nie chciaabym wybra si do Exeter na koncert - wspomniaam podczas balu, e lubi muzyk - a potem poszlibymy na herbat do Hotelu Redcliffe. Owszem, odparam, chtnie si wybior. Doszo jednak do lekkiej konsternacji, gdy mama daa jasno do zrozumienia, e jej crka nie pjdzie na koncert w Exeter sama. To Archieego nieco zmartwio, ale czym prdzej j rwnie zaprosi. Mama wtedy zmika. Nic w tym zego, rzeka, jeli pjd na koncert, obawia si natomiast, e nie mogabym z nim i do hotelu na herbat. (Musz powiedzie, patrzc na to z dzisiejszego punktu widzenia, e mielimy do osobliwe zasady. Mona byo i sam na sam z modziecem na golfa, wybra si na przejadk konn albo na wrotki, ale wypicie z nim herbaty w hotelu uwaano za risque i troskliwe matki nie yczyy sobie, by ich crki na co takiego si naraay.) Ostatecznie znalazo si wtedy wyjcie kompromisowe: Archie mia mnie napoi herbat w bufecie na stacji w Exeter. Niezbyt to romantyczne miejsce. Pniej spytaam go, czy chce si wybra na koncert wagnerowski w Torquay za cztery czy pi dni. Zapewni, e chtnie si wybierze. Opowiedzia mi o sobie, o tym, jak niecierpliwie oczekuje na przyjcie do niedawno utworzonego Krlewskiego Korpusu Lotniczego. Ta wiadomo mnie zelektryzowaa, wszyscy zreszt ekscytowali si lataniem. Za to Archie podchodzi do tego rzeczowo. Zapewnia, e przyszo naley do lotnictwa wojskowego - jeli dojdzie do wojny, to przede wszystkim potrzebne bd samoloty. Rzecz nie w tym, e mia bzika na punkcie latania, ale dla niego to bya szansa na awans. W wojsku nie widzia dla siebie przyszoci, jako artylerzysta nie mg liczy na szybk karier. Stara si, jak mg, eby latanie utracio w moich oczach romantyczny urok, co nie cakiem mu si udao. Wtedy jednak po raz pierwszy mj romantyzm natkn si na praktyczny, cile logiczny umys. W roku 1912 wiat wci jeszcze by dosy sentymentalny. Ludzie nazywali siebie twardymi, cho nie mieli pojcia, co to naprawd znaczy. Dziewczta ywiy romantyczne pogldy co do modziecw, a ci idealizowali mode panny. Daleko jednak ju odeszlimy od czasw mojej babki. Wiesz, podoba mi si Ambrose - powiedziaa Ciocia-babcia, majc na myli jednego z konkurentw mojej siostry. Niedawno Madge sza wzdu tarasu i widziaam, jak Ambrose wsta i uda si za ni. Schyla si, zbiera kamyki, ktrych dotkna jej stopa, i chowa je do kieszeni. To bardzo adne, pomylaam, naprawd adne. Potrafi sobie wyobrazi, e co takiego mogoby si zdarzy, gdy ja byam moda. Biedna, kochana Ciocia-babcia. Musiaymy j rozczarowa. Ambrose, jak si okazao, pasjonowa si geologi, a ten rodzaj kamykw interesowa go szczeglnie. Archie i ja reagowalimy kracowo odmiennie na rne rzeczy. Myl, e od samego pocztku fascynowaa nas owa odwieczna ekscytacja obcym. Zaprosiam go na bal noworoczny. Tej nocy by w osobliwym

nastroju i w ogle si do mnie nie odzywa. Poszlimy na bal we czwrk, a moe w szstk, i za kadym razem, gdy z nim taczyam, a potem odpoczywalimy, milcza jak zaklty. Kiedy mwiam do niego, odpowiada na chybi trafi, i to niezbyt do rzeczy. Zastanawiaam si, obrzucajc go ukradkowym spojrzeniem, co si z nim dzieje, o czym on myli. Wygldao to tak, jakbym zupenie przestaa go interesowa. Jaka byam gupia, naprawd. Powinnam ju wiedzie, e gdy mczyzna ma min chorego barana, jest oszoomiony, kompletnie ogupiay i niezdolny do syszenia tego, co si do niego mwi, to wpad po uszy. A co ja wiedziaam? Czy wiedziaam, co si dzieje ze mn? Pamitam, e wziam jeden z listw Reggieego, ktry wanie nadszed, i powiedziaam sobie: - Przeczytam go pniej. - Po czym szybko schowaam list do komody w holu. Znalazam go tam kilka miesicy pniej. Przypuszczam, e w gbi duszy wiedziaam ju, co si wici. Koncert wagnerowski odbywa si dwa dni po balu noworocznym. Potem wrcilimy do Ashfield. Kiedy szlimy na gr do pokoju szkolnego, eby pogra na fortepianie, co stao si ju naszym zwyczajem, Archie wyrzuci z siebie niemal z rozpacz, e za dwa dni wyjeda do Salisbury Plain, gdzie rozpoczyna szkolenie lotnicze. Potem doda gwatownie: - Musisz za mnie wyj, musisz wyj za mnie za m. Rzek, e wiedzia to od tego pierwszego wieczoru, gdy ze sob taczylimy. - Nabiedziem si porzdnie, zanim udao mi si zdoby twj adres i odnale ciebie. Bardzo to byo trudne. Nigdy nie bdzie nikogo innego, tylko ty. Musisz mnie polubi. Powiedziaam, e to niemoliwe, bo jestem ju z kim zarczona. Machn z furi rk, jakby odganiajc te zarczyny. - Co to do licha znaczy? Bdziesz je musiaa zerwa i ju. - Ale ja nie mog. Nie mogabym chyba tego zrobi. - Oczywicie e mogaby. Ja nie jestem z nikim zarczony, lecz gdybym by, zerwabym natychmiast, bez chwili zastanowienia. - Nie mogabym mu tego zrobi. - Bzdura. Pewne rzeczy musisz zrobi ludziom. Jeli tak jestecie sobie oddani, to dlaczego nie pobralicie si przed jego wyjazdem z kraju? - Mylelimy... - zawahaam si - e lepiej poczeka. - Ja bym nie czeka. I nie zamierzam czeka. - Nie bdziemy mogli si pobra przez wiele lat - zauwayam. - Ty jeste tylko modszym oficerem. I to samo bdzie w Korpusie Lotniczym. - Nie mgbym chyba czeka przez wiele lat. Chciabym si oeni w przyszym miesicu, najdalej za dwa miesice. - Jeste szalony - stwierdziam. - Nie wiesz, co mwisz. Nie sdz, eby wiedzia. W kocu jednak musia zej na ziemi. Dla mojej biednej matki to bdzie straszny szok. Czua si, jak myl, zaniepokojona, ale tylko troch, i odetchna z widoczn ulg syszc, e Archie wyjeda do Salisbury Plain - a teraz, postawiona tak nagle wobec fait accompli, przeyje szok. - Przykro mi, mamo - powiedziaam. - Musz ci to oznajmi. Archie Christie poprosi, ebym wysza za niego za m, i ja chc tego, okropnie chc. Musielimy jednak wzi pod uwag fakty - Archie co prawda do niechtnie, lecz moja matka obesza si z nim bez pardonu. - A co wy macie, e mylicie o maestwie? - spytaa. Jedno i drugie? Nasza sytuacja finansowa doprawdy nie moga ju by gorsza. Archie, tylko o rok starszy ode mnie, by modszym oficerem. Nie mia pienidzy, jedynie swoj ga i niewielk sum, jak moga da mu matka. Ja dysponowaam tylko stoma funtami rocznie, ktre zapisa mi w testamencie dziadek. Trzeba by czeka wiele lat, nim Archie znajdzie si w sytuacji pozwalajcej na oenek. Przed wyjciem powiedzia do mnie z gorycz: - Twoja matka sprowadzia mnie na ziemi. A ja mylaem, e nic si nie bdzie liczyo, pobierzemy si i wszystko jako si uoy. Ona mi uwiadomia, e nie moemy tego zrobi, a przynajmniej nie teraz. Musimy zaczeka, ale ani dzie duej ni to konieczne. Zrobi

wszystko, wszystko, co przychodzi mi do gowy. Powinno mi pomc przeniesienie si do lotnictwa... cho wczesnych oenkw nie lubi ani w wojsku, ani w Korpusie Lotniczym. - Popatrzylimy na siebie bylimy modzi, zrozpaczeni i zakochani. Nasze narzeczestwo trwao ptora roku. Ten burzliwy okres obfitowa w lepsze i gorsze chwile oraz wielkie zgryzoty, mielimy bowiem uczucie, e sigamy po co, czego nigdy nie zdobdziemy. Odkadaam przez przeszo miesic napisanie listu do Reggieego, gwnie, jak sdz, z powodu poczucia winy, a czciowo dlatego, e nie mogam wci uwierzy w realno tego, co zdarzyo si tak nieoczekiwanie - wkrtce si pewno obudz i wrc do rzeczywistoci. W kocu jednak musiaam napisa - czuam si winna, aosna i nie miaam nic na swoje usprawiedliwienie. To, e Reggie przyj nowin yczliwie i ze zrozumieniem, pogorszyo jeszcze moje samopoczucie. Odpisa, ebym si nie drczya, bo to nie moja wina, o tym jest przekonany, nic nie mogam na to poradzi, takie rzeczy si zdarzaj. Naturalnie, Agatho - pisa - to dla mnie cios, e wychodzisz za m za kogo, kto ma jeszcze mniejsze moliwoci ni ja zapewnienia ci bytu. Gdyby wychodzia za kogo zamonego, kogo, kto uwaany jest za dobr parti i tak dalej, wtedy czubym, e to nie ma zbyt wielkiego znaczenia. Byoby to co, co powinna mie. A w tej sytuacji nie przestaj aowa, e nie wziem ci za sowo, nie pobralimy si od razu i nie zabraem ci ze sob. Czy ja te aowaam, e tego nie zrobi? Przypuszczam, e ju wtedy nie. Niemniej pozostao mi uczucie, e chciaabym zawrci, postawi raz jeszcze bezpiecznie stop na brzegu i nie wypywa na gbok wod. Byam taka szczliwa, taka spokojna u boku Reggieego, rozumielimy si tak dobrze, lubilimy te same rzeczy i chcielimy tego samego. A spotkao mnie co zupenie przeciwstawnego. Kochaam kogo obcego. Gwnie dlatego wanie, e by obcy - bo nigdy nie wiedziaam, jak zareaguje na jakie sowo czy wyraenie, i wszystko, co mwi, wydawao si ciekawe i nowe. On odczuwa to samo. Powiedzia mi kiedy: - Nie umiem ci rozgry. Nie mam pojcia, jaka jeste. - Raz po raz ogarniaa nas rozpacz i wtedy ktre z nas pisao, zrywajc zarczyny. Oboje zgadzalimy si, e nie ma innego wyjcia. Po czym, mniej wicej za tydzie, stwierdzalimy, e nie moemy si z tym pogodzi, i znowu stanowilimy par narzeczesk. Spotykay nas same klski. Sytuacja i tak wygldaa le, a los wymierzy teraz mojej rodzinie dalszy cios finansowy. Firma H.B. Chaflin Company, ktrej mj dziadek by wsplnikiem, nagle zostaa zlikwidowana. Przypuszczam, e ta dua firma znalaza si w powanych tarapatach. W kadym razie oznaczao to, e pienidze przesyane przez ni mojej matce i stanowice jedyny jej dochd, przestan odtd przychodzi. Ciocia-babcia szczliwym trafem nie znalaza si w identycznej sytuacji. Pienidze po mu ulokowane miaa w udziaach firmy H.B. Chaflina, ale pan Bailey, ktry tam zajmowa si jej sprawami, od pewnego czasu zacz si niepokoi. Zlecono mu opiek nad wdow po Nathanielu Millerze, czu si wic za ni odpowiedzialny. Kiedy Ciocia-babcia potrzebowaa jakiej sumy, po prostu pisaa do pana Baileya, a on wysya jej gotwk - tak po starowiecku. Pewnego dnia pan Bailey zaproponowa ku zmartwieniu Cioci-babci, eby mu pozwolia ulokowa jej fundusze gdzie indziej. - Czy ma pan na myli wycofanie moich pienidzy od Chaflina? Da wymijajc odpowied. Powiedzia, e trzeba pilnowa swoich inwestycji, a to rzecz nieatwa dla niej, Angielki z urodzenia, zamieszkaej w Anglii, i wdowy po Amerykaninie. Wspomnia jeszcze o kilku innych rzeczach, ktre oczywicie wcale sprawy nie wyjaniay, lecz Ciocia-babcia przyja to za dobr monet. Jak wszystkie kobiety w tamtych czasach w kwestiach finansowych polegaa na radach zaufanych osb. Pan Bailey mwi, eby jemu to pozostawi - pienidze zainwestuje gdzie indziej w taki sposb, by zapewni jej mniej wicej dotychczasowe dochody. Ciocia-babcia niechtnie si zgodzia, ale kiedy doszo do upadku firmy jej pienidze byy bezpieczne. Pan Bailey ju wtedy nie y, lecz wykona swj obowizek wobec wdowy po wsplniku, nie ujawniajc przy tym swoich obaw co do wypacalnoci

firmy. Modsi wsplnicy rozkrcili na wielk skal interes i wydawao si, e dobrze im idzie, w gruncie rzeczy jednak poszli za daleko, zaoyli zbyt wiele filii w caym kraju i wydali za duo pienidzy na sprzeda towaru. Z tej czy te innej przyczyny zbankrutowali z kretesem. Powtrzya si jakby historia z czasw mojego dziecistwa, kiedy to usyszawszy rozmow rodzicw o kopotach finansowych, zbiegam rozradowana na d i powiadomiam domownikw o naszej ruinie. Ruin potraktowaam wtedy jako co miego i nader podniecajcego. Teraz nie wydawaa mi si taka podniecajca; dla Archieego i dla mnie oznaczaa katastrof finansow. Sto funtw rocznie, ktrymi dysponowaam, bd musiaa oczywicie da mamie na utrzymanie. Madge bez wtpienia te pomoe. A sprzedanie Ashfield pomoe mamie jako si utrzyma. Okazao si jednak, e nie jest tak le, jak przypuszczaymy. Pan John Chaflin napisa do mamy z Ameryki, e bardzo ubolewa z powodu tego, co si stao, niemniej zapewnia j, e moe liczy na trzysta funtw rocznie nie od firmy, ktra zbankrutowaa, lecz z jego prywatnych funduszy, i to do koca ycia. Ta wiadomo rozwiaa nasze najgorsze obawy. Pienidze te miay si skoczy wraz ze mierci mamy i w przyszoci mogam liczy jedynie na sto funtw rocznie i na Ashfield. Napisaam zaraz do Archieego, e nigdy nie bd moga go polubi, musimy wic o sobie zapomnie. Archie nie chcia nawet o tym sysze. W ten czy inny sposb zamierza doj do pienidzy. Pobierzemy si, a on bdzie pomaga mojej matce. Natchn mnie odwag i nadziej. Zarczylimy si znowu. Wzrok mamy znacznie si pogorszy i musiaa uda si do specjalisty. Ten orzek, e na obu oczach ma katarakt, ale z rozmaitych powodw operacji zrobi si nie da. Katarakta by moe nie bdzie si powikszaa zbyt szybko, niemniej w efekcie musi doprowadzi do lepoty. Znw napisaam do Archieego, zrywajc zarczyny. Widocznie nie s nam sdzone, a ja nigdy nie opuszcz matki, gdyby stracia wzrok. I znowu on odmwi na to zgody. Powinnam zaczeka, przekona si, jak bdzie wygldaa sprawa wzroku matki, moe znajdzie si jakie lekarstwo albo bdzie mona zrobi operacj, w kadym bd razie ona nie jest niewidoma ju teraz, moemy zatem nadal by zarczeni. Zarczyny obowizyway zatem nadal. Potem dostaam list od Archieego, w ktrym pisa: To do niczego, moe nigdy ci nie polubi. Jestem za ubogi. Prbowaem dokona kilku mniejszych inwestycji z tym, co mam do dyspozycji, i te nic z tego. Straciem na tym interesie. Musisz mnie rzuci. Odpisaam zapewniajc, e nigdy go nie rzuc. On mi na to odpisa, e musz. Po czym zgodzilimy si, e rzucimy si nawzajem. Cztery dni pniej Archie, zaatwiwszy sobie urlop, przyjecha nieoczekiwanie z Salisbury Plain na motocyklu. Nie ma mowy, musimy si znowu zarczy, musimy mie nadziej i czeka, choby cztery albo i pi lat, co si na pewno wydarzy. Czekay nas wielkie emocjonalne burze, ale w kocu bylimy raz jeszcze ze sob zarczeni, jakkolwiek z kadym miesicem nasz lub zdawa si coraz odleglejszy. W gbi duszy wiedziaam, e sprawa jest beznadziejna, nie przyznawaam si jednak do tego. Archie myla to samo. Nadal jednak trzymalimy si rozpaczliwie przekonania, e nie moemy y bez siebie, wobec czego rwnie dobrze moemy utrzyma nasze zarczyny i modli si jednoczenie o jaki nieoczekiwany szczliwy zwrot. Znaam ju wtedy rodzin Archieego. Ojciec by sdzi w subie pastwowej w Indiach. Po upadku z konia ciko si rozchorowa wypadek pocign za sob uszkodzenia mzgowe - i w kocu umar w szpitalu w Anglii. Po kilku latach wdowiestwa matka Archieego wysza po raz drugi za m za Williama Hemsleya. Ojczym okazywa nam zawsze duo serdecznoci i ojcowskich uczu. Matka Archieego, Peg. pochodzia z Poudniowej Irlandii, z okolic Cork, i bya jednym z dwanaciorga dzieci. Kiedy poznaa swego pierwszego ma, mieszkaa u najstarszego brata, ktry pracowa w subie zdrowia w Indiach. Mieli dwch synw: Archieego i Campbella. Archie - prymus w prestiowym Clifton College - zda z czwart lokat do Krlewskiej Akademii Wojskowej. By inteligentny, zaradny, miay. Obaj synowie suyli w

wojsku. Archie powiedzia matce o naszych zarczynach i piewa hymny pochwalne na moj cze, jak to na og robi synowie opisujc swoj wybrank. Peg patrzya na niego z pewnym powtpiewaniem i spytaa gbokim irlandzkim gosem: - Czy to jedna z tych panien, co nosz te nowomodne konierzyki d la Piotru Pan? - Archie lekko sposzony musia przyzna, e rzeczywicie nosz tego rodzaju konierzyki. Byy wwczas bardzo modne. My, dziewczta, wreszcie odrzuciymy wysokie konierzyki przy bluzkach, usztywniane maymi fiszbinami, po jednym z kadej strony na przedzie i jednym z tyu, ktre zostawiay nam na szyjach czerwone niemie lady. Nadszed dzie, kiedy ludzie postanowili by miali i myle o wasnej wygodzie. Nowomodny konierzyk wywodzi si z wywinitego konierzyka, jaki nosi Piotru Pan w sztuce Barrieego. Zrobiony z mikkiego materiau, przylega z tyu do szyi, a poniewa nie wkadano do niego adnych fiszbinw, nosio si go cudownie. Nie daoby si jednak nazwa go miaym. Dzi wydaje si wprost nie do wiary, e odsonicie dziesiciu centymetrw szyi wystarczyo, eby wyrobi sobie reputacj rozwizych dziewczt. Kiedy si czowiek rozejrzy i widzi dzi dziewczyny w strojach bikini na play, uwiadamia sobie, jak daleko zaszlimy w cigu p wieku. Bd co bd ja byam jedn z tych przedsibiorczych panien, ktre w roku 1912 nosiy konierz w stylu Piotrusia Pana. - I wyglda w nim przelicznie - doda lojalnie Archie. - Ach tak, nie wtpi - rzeka na to Peg. I cho moga ywi z tego powodu pewne obiekcje, powitaa mnie bardzo uprzejmie, a prawie wylewnie, jak mi si wydawao. Udawaa, e bardzo jej si podobam, jest mn zachwycona, bo jestem wanie tak dziewczyn, jak wymarzya sobie dla syna, i te pe - a ja nie wierzyam w ani jedno jej sowo. Naprawd za uwaaa, e syn jest o wiele za mody na eniaczk. Nie miaa mi nic specjalnego do zarzucenia - mogam by przecie o wiele gorsza. Mogam by na przykad crk sprzedawcy wyrobw tytoniowych (co zawsze poczytywano za symbol katastrofy) albo mod rozwdk - zdarzay si ju wtedy - albo nawet tancerk z rewii. W kadym razie bez wtpienia dosza do wniosku, e z naszymi widokami zarczyny niczym nie gro. Traktowaa wic mnie sodziutko, a ja czuam si lekko z tego powodu zaenowana. Archie, zgodnie ze swoim usposobieniem, nie przejmowa si zbytnio tym, co jego matka myli o mnie, a ja o niej. Mia szczliw dla siebie natur - szed przez ycie, nie zwracajc najmniejszej uwagi na to, co kto myli o nim czy o jego wasnoci; koncentrowa si zawsze na tym, czego on sam chce. Tak wic bylimy nadal zarczeni, ale wcale nie blisi lubu - w gruncie rzeczy raczej bardziej od niego oddaleni. Nic nie wskazywao na to, eby Archie awansowa szybciej w Korpusie Lotniczym ni gdzie indziej. Na domiar zego okazao si ku jego przeraeniu, e podczas lotw dokuczaj mu zatoki. Odczuwa silny bl, ale lata dalej. Jego listy pene byy technicznych opisw dwupatowcw Farmana i Avro, opinii o samolotach, ktre oznaczay mniej lub wicej pewn mier dla pilota, i o takich, ktre s cakiem solidne i maj szans na dalsze ulepszanie. Zapozna mnie z nazwiskami kolegw ze swojej eskadry: Joubert de la Ferte, Brooke-Popham, John Salmon. By te midzy nimi dziki irlandzki kuzyn Archieego, ktry rozbi dotd tyle maszyn, e waciwie duej przebywa na ziemi ni w powietrzu. Wydaje si dziwne, ale nie pamitani, ebym si cho troch martwia o bezpieczestwo Archieego. Latanie byo niebezpieczne - ale polowania take, i przywykam do tego, e amano sobie na nich karki. Uwaaam, e to po prostu jedno z niebezpieczestw yciowych. Nie kadziono wwczas wielkiego nacisku na kwesti bezpieczestwa. Slogan: Bezpieczestwo przede wszystkim, uznano by niewtpliwie za do zabawny. Jake wspania rzecz byo zajmowanie si t now form lokomocji, lataniem. Archie nalea do pierwszych pilotw wydaje mi si, e mia numer niewiele wyszy od stu: 105 lub 106. Byam szalenie z niego dumna. Nic chyba nie rozczarowao mnie bardziej w yciu ni to, e z samolotu uczyniono regularny rodek lokomocji. nio si o nim jako o czym, co lata jak ptak - o radoci unoszenia si w powietrzu. A czy

moe by co bardziej prozaicznego ni wsiadanie do samolotu i latanie z Londynu do Iranu, na Bermudy czy do Japonii? Ciasne pudo z wskimi siedzeniami, widok z okna gwnie na skrzyda i kadub, a pod tob chmury jak z waty. Jeli zobaczysz ziemi, to pask jak mapa. O tak, to wielkie rozczarowanie. Statki zachoway swoj romantyk. A co do kolei, to co moe by od niej lepszego? Zwaszcza zanim wprowadzono diesle i nie byo jeszcze tego zapachu. Wielki buchajcy par potwr wiezie ci przez wwozy i doliny, koo wodospadw, onieonych gr, wzdu drg, po ktrych jed wozy z dziwnymi wieniakami. Pocigi to rzecz wspaniaa, ja je uwielbiam. Kiedy si jedzie kolej, widzi si przyrod i ludzi, miasta i kocioy, i rzeki - naprawd oglda si ycie. Nie twierdz, e nie fascynuje mnie zdobywanie przestrzeni powietrznej przez czowieka, jego miae przenikanie w kosmos, optanie tym jedynym darem, ktrego nie posiadaj inne formy ycia poszukiwaniem przygd, hartem ducha i odwag - nie tylko odwag w samoobronie, waciw wszystkim zwierztom, lecz take odwag w braniu wasnego ycia w swoje rce i wyruszania w nieznane. Dumna jestem i szczliwa, e wszystko to wydarzyo si za mojego ycia, i chciaabym mc zajrze w przyszo, by zobaczy nastpne kroki czuje si, e nastpi teraz szybko jedne po drugich, niemal lawinowo. Czym si to wszystko skoczy? Kolejnymi triumfami? Czy te zagad czowieka na skutek jego wasnych ambicji? Myl, e nie. Czowiek przetrwa, cho by moe tylko w enklawach, tu i tam. Moe dojdzie do jakiej wielkiej katastrofy - lecz nie zginie przy niej caa ludzko. Jaka prymitywna wsplnota, yjca w niezbyt wyszukanych warunkach i znajca dawne dokonania ludzkoci jedynie ze syszenia, raz jeszcze budowa bdzie powoli cywilizacj. IX Nie przypominam sobie, eby w roku 1913 przewidywano nadejcie wojny. Oficerowie marynarki wojennej od czasu do czasu kiwali gowami i mwili pgosem: - Der Tag - ale syszelimy to od lat i nie przywizywalimy do tego wagi. Stanowio to opowieci szpiegowskich i nie byo rzeczywiste. aden nard nie moe przecie by na tyle szalony, eby walczy z drugim, chyba tylko w Pendabie albo w jakich odlegych zaktkach wiata. Niemniej w roku 1913 i na pocztku 1914 znaczn popularnoci cieszyy si kursy pierwszej pomocy i pielgnowania chorych w domu. Uczszczaymy na nie wszystkie, bandaowaymy sobie nawzajem rce i nogi, a nawet prbowaymy porzdnie zabandaowa gow, co byo znacznie trudniejsze. Zdaymy egzaminy i wrczono nam mae drukowane karty, ktre wiadczyy o naszym sukcesie. Kobiety wykazyway wtedy tak wielki zapa, e jak tylko jaki mczyzna mia wypadek, grozio mu miertelne niebezpieczestwo ze strony otaczajcych go pa, ktre rway si do tego, by go pielgnowa. - Nie pozwlcie tym sanitariuszkom zblia si do mnie! - krzycza. Nie dotykajcie mnie, panienki. Nie dotyka mnie! Wrd egzaminatorw by jeden szczeglnie nieprzyjemny starszy pan. Z diabolicznym umiechem wciga nas w puapk. - Oto wasz pacjent powiada, wskazujc na skauta rozcignitego na ziemi. - Zamana rka, pknita kostka, prosz si nim zaj. - Gorliwa para, ja i jeszcze jedna dziewczyna, rzucia si na niego sigajc to robi zrcznie i porzdnie - nog owijaymy starannie na krzy, tak e caa zabandaowana bya cile i gadko, a kilka ptli dodawao si na wszelki wypadek. W tym wypadku jednak zostaymy zaskoczone - tu w gr nie wchodzia adna zrczno i porzdny opatrunek: koczyna bya ju grubo owinita szarpiami. - Opatrunek polowy - oznajmi stary pan. - Dajcie swoje bandae na wierzch. Pamitajcie, e nie macie niczego, czym mogybycie opatrunek zastpi. - Przystpiymy do zakadania bandaa. W taki sposb bandaowa byo o wiele trudniej, a odpowiednie obrcenie bandaa nastrczao szczeglnie duo kopotw. - Dalej, dziewczta - pogania nas. - Zrbcie ptle, bo i tak bdziecie musiay do niej na koniec wrci. Stosowanie si do wskazwek z podrcznikw i owijanie z gry na d nic wam nie da. Rzecz w tym, e musisz przytrzyma opatrunek, dziewczyno. A teraz

zaniecie rannego na ko szpitalne tymi drzwiami. - Podniosymy naszego pacjenta, odpowiednio umocowawszy ubki, tam gdzie naleao, jak miaymy nadziej, i taszczyymy go na ko. Po czym zatrzymaymy si z lekka zaskoczone - adna z nas nie pomylaa o posaniu ka przed przyniesieniem pacjenta. Starszy pan chichota radonie: - Ha-ha! Nie pomylao si o wszystkim, prawda, mode damy? Ha-ha, zawsze sprawdzajcie, czy ko jest przygotowane na przyjcie pacjenta, zanim go tu przyniesiecie. - Musz powiedzie, e starszy pan, prcz tego e da nam zazna upokorzenia, nauczy nas znacznie wicej ni inni na szeciu wykadach. Oprcz podrcznikw miaymy zajcia praktyczne. Dwa razy w tygodniu mogymy przychodzi rano do ambulatorium w miejscowym szpitalu. Byo to do zniechcajce dowiadczenie, poniewa dyplomowane pielgniarki, ktre bardzo si spieszyy i miay mnstwo pracy, wyranie nami pogardzay. Pierwsze zadanie, jakie otrzymaam, polegao na zdjciu opatrunku z palca, przygotowaniu gorcej wody bornej i moczeniu w niej palca przez jaki okrelony czas. To byo atwe. Nastpnym zadaniem miao by przepukanie ucha, szybko jednak zabroniono mi si do tego zabiera. Przepukanie ucha wymaga wysokich umiejtnoci. Nie powinien tego prbowa nikt, kto ich nie posiada, powiedziaa siostra. - Pamitaj o tym. Nie sd, e bdziesz uyteczna robic to, czego nie umiesz. Moesz wyrzdzi komu krzywd. Nastpnie kazano mi zdj opatrunek z nogi maego dziecka, ktre przewrcio na siebie imbryk z wrztkiem. To bya chwila, kiedy niewiele brakowao, ebym na zawsze poegnaa si z pielgniarstwem. Opatrunek, jak wiedziaam, naleao delikatnie odmoczy letni wod, ale mimo e bardzo si staraam, jak tylko go dotknam, dziecko nie mogo wytrzyma blu. Biedactwo, dziewczynka miaa ledwo trzy latka. Krzyczaa i krzyczaa; co okropnego. Denerwowaam si okropnie, mylaam, e zaraz zwymiotuj. Uratowa mnie ironiczny wzrok siostry z personelu szpitalnego. Te zadzierajce nosa, gupie pannice, mwiy jej oczy, wyobraaj sobie, e mog tu przyj i znaj si na wszystkim, a tymczasem nie daj sobie rady z pierwsz rzecz, o jak si je poprosi. Natychmiast postanowiam, e wytrzymam. Ostatecznie opatrunek trzeba odmoczy - i nie tylko ta maa musi wytrzyma bl, lecz take ja musz wytrzyma ten jej bl. Nie przestaam zwila gazy, najdelikatniej, jak potrafiam, cho wci mnie mdlio i musiaam zaciska zby, i w kocu si udao. Zdziwiam si, gdy siostra nieoczekiwanie powiedziaa: - Cakiem niele daa sobie rad. Zemdlio ci na pocztku, prawda? Mnie kiedy te. Kolejn faz naszej edukacji by dzie z pielgniark rejonow. Obchodziymy z ni raz w tygodniu pewn liczb maych domkw, o szczelnie z reguy pozamykanych oknach, pachncych mydem albo czym zgoa innym. Niekiedy z trudem walczyo si z chci otwarcia na ocie okien. Ludzie cierpieli na takie same, do typowe dolegliwoci. Praktycznie kady uskara si na co, co zwile okrelano jako ze nogi. Nie bardzo wiedziaam, co by to mogo by. Pielgniarka rejonowa powiedziaa: - Zatrucie krwi to rzecz tu powszechna z powodu choroby wenerycznej, a czasem wrzodw. Wszystko to za krew. - Tak nazywali te dolegliwoci sami chorzy, a ja miaam to lepiej poj w przyszoci, gdy moja posugaczka mwia: - Matka mi znw sabuje. - A co jej dolega? - Och, ze nogi, zawsze ma ze nogi. Ktrego dnia podczas obchodu stwierdziymy, e jeden z pacjentw zmar. We dwie z pielgniark musiaymy umy i ubra zwoki. Nastpne dowiadczenie. Nie tak rozdzierajce serce jak poparzone dzieci, lecz raczej niecodzienne, jeli nigdy si tego przedtem nie robio. Kiedy w dalekiej Serbii zamordowano arcyksicia, wydawao i e to taki odlegy incydent - nic, co by mogo nas dotyczy. Ostatecznie na Bakanach ludzie zawsze si mordowali. Wydawao si niewiarygodne, eby mogo to dotkn nas, tu w Anglii - i to nie tylko ja tak mylaam, lecz niemal wszyscy. Wkrtce po tym morderstwie na

horyzoncie pojawiy si burzowe chmury, ktre te wydaway si nieprawdopodobne. Zaczy kry dziwne pogoski, pogoski o czym zgoa fantastycznym - o wojnie! Naturalnie to tylko wina gazet. Cywilizowane kraje nie prowadz wojen. Od wielu lat adnej wojny nie byo i pewno nigdy ju nie bdzie. Zwykli ludzie, w gruncie rzeczy po prostu wszyscy - z nielicznymi wyjtkami, jak przypuszczam, oprcz paru ministrw i kilku wtajemniczonych osb z krgw Ministerstwa Spraw Zagranicznych - nie mieli pojcia, e moe doj do czego takiego jak wojna. To tylko fama - ekscytowano si i mwiono, e sytuacja wyglda naprawd cakiem powanie - to takie tylko mowy politykw. I nagle jednego ranka to si wydarzyo. Anglia przystpia do wojny. CZ PITA WOJNA I Anglia przystpia do wojny. Stao si. Trudno mi bdzie wyoy rnic midzy tym, co czulimy wwczas i teraz. Teraz jestemy przeraeni, moe i zdziwieni, lecz tak naprawd nie zaskoczeni tym, e wybuchaj wojny, wszyscy bowiem zdajemy sobie spraw, e do wojen dochodzi; zdarzao si to w przeszoci i moe zdarzy si znowu lada moment. Od ostatniej wojny mino ile lat? Pidziesit czy wicej? Co prawda, mielimy wielk wojn bursk i utarczki w Pendabie, ale nie byy to wojny, ktre dotykayby nasz kraj - w gruncie rzeczy chodzio raczej o wielkie wojenne manewry, utrzymywanie potgi na odlegych terenach. To natomiast byo co innego - znalelimy si w stanie wojny z Niemcami. Otrzymaam telegram od Archieego: Przyjed do Salisbury jeli moesz oczekuj spotkania. Korpus Lotniczy zostanie zmobilizowany jako jeden z pierwszych. - Musimy jecha - powiedziaam do mamy. - Musimy. Bez wikszych ceregieli wyruszyymy na dworzec. Miaymy przy sobie niewiele pienidzy; banki pozamykano, ogoszono moratorium i nie mona byo w miecie znale gotwki. Wsiadymy do pocigu i, jak pamitam, cho miaymy trzy czy cztery banknoty piciofuntowe, ktre mama zwykle na wszelki wypadek trzymaa pod rk, konduktorzy nie chcieli ich wzi - nikt nie przyjmowa banknotw piciofuntowych. Na terenie caej poudniowej Anglii niezliczeni konduktorzy spisywali nasze nazwiska i adres. Pocigi si opniay, musiaymy przesiada si na rnych stacjach, w kocu jednak dotarymy tego wieczoru do Salisbury. Poszymy do hotelu. P godziny po naszym przyjedzie zjawi si Archie, ale nie mg nawet zosta na kolacji. Mielimy dla siebie zaledwie p godziny. Potem poegna si i odszed. By pewny, jak zreszt wszyscy w Korpusie Lotniczym, e zginie i nigdy mnie ju nie zobaczy. Jak zwykle jednak zachowa spokj i pogod ducha. Wszyscy ci chopcy z Korpusu Lotniczego uwaali, e wojna oznacza koniec, i to szybki, przynajmniej dla pierwszego rzutu. Wiedzieli, e Niemcy maj silne lotnictwo. Ja wiedziaam na ten temat mniej, lecz te byam pewna, e si z nim egnam i wicej go nie zobacz, cho prbowaam podobnie jak on zachowa pogod ducha i pozorn ufno. Pamitam, tego wieczoru pooyam si do ka i zalaam zami. Pakaam dugo. Wydawao mi si, e chyba nigdy nie przestan, tymczasem sama nie wiem kiedy, najzupeniej niespodziewanie, zapadam w gboki sen, z ktrego obudziam si dopiero pnym rankiem nastpnego dnia. Ruszyymy w powrotn drog do domu, podajc znowu konduktorom swoje nazwiska i adres. Trzy dni pniej nadesza pierwsza wojenna kartka z Francji. Wydrukowane byy na niej zdania, ktre nadawca mg jedynie wykreli lub pozostawi, takie jak: JESTEM ZDROWY, JESTEM W SZPITALU i tym podobne. Kiedy nadesza, uznaam j - na przekr jake skpej dawce informacji - za dobry omen. Pobiegam do swojej filii Ochotniczego Towarzystwa Niesienia Pomocy Rannym, eby zobaczy, co si dzieje. Przygotowywaymy i zwijaymy gry banday oraz kosze tamponw dla szpitali. Cz tego, co robiymy, miaa sens, znacznie wicej jednak sensu nie miao, prcz tego, e w ten sposb wypeniao si czas do przybycia pierwszych

rannych. Nastpio to zreszt szybko, bezlitonie szybko. Zaproponowano, eby przyjedajcym od razu na dworcu zaoferowa posiek. Musz powiedzie, e by to jeden z najgupszych pomysw, jaki mg przyj do gowy komendantowi. Rannych karmiono na caej trasie od Southampton i gdy wreszcie znaleli si na stacji w Torquay, najwaniejsz rzecz byo wynie ich z pocigu na noszach, zaadowa do karetek i odwie do szpitala. Okazao si, e trudno wkrci si do szpitala (przerobionego z ratusza) i pielgnowa rannych - konkurencja bya bardzo dua. Do opieki cile pielgniarskiej wybierano przede wszystkim osoby w rednim wieku i takie, ktre miay jakie dowiadczenie w zajmowaniu si mczyznami w chorobie. Mode panny do takich zaj si nie nadaway. Kolejna grupa, nazywana salowymi, zajmowaa si sprztaniem i utrzymywaniem w czystoci ratusza: czycia klamki, mya podogi i wykonywaa innego rodzaju posugi. I wreszcie by personel kuchni. Kilka osb, ktre nie chciay si zajmowa rannymi, wyznaczono do prac kuchennych. Z drugiej strony jednak salowe traktowano jako siy rezerwowe niecierpliwie oczekujce na podjcie pracy pielgniarskiej, jak tylko zwolni si miejsce. W szpitalu pracowao koo omiu dyplomowanych pielgniarek, a caa reszta rekrutowaa si z OTNPR. Pani Acton, osoba imponujca, penia funkcj siostry przeoonej, poniewa bya czonkiem zarzdu OTNPR. Cieszya si wielkim posuchem i znakomicie ca rzecz zorganizowaa. Szpital mg przyj ponad dwustu pacjentw i wszystkie zostaymy ustawione w szeregu, eby przyj pierwsz parti rannych. Chwila ta nie pozbawiona bya swoistego komizmu. Pani Spragge, ona generaa i burmistrzowa, niewiasta bardzo przystojna, wystpia przed nas, eby ich powita, i symbolicznie pada na kolana przed pierwszym przybyszem, ktry przyszed do szpitala na wasnych nogach. Poleciwszy onierzowi usi na ku ceremonialnie zdja mu buty. Mczyzna w, musz doda, wyglda na szalenie zdziwionego, szczeglnie e, jak wkrtce stwierdziymy, nie odnis adnej rany na wojnie, tylko by epileptykiem. Zupenie nie pojmowa, dlaczego wyniosa dama ciga mu nagle w rodku dnia buty. Dostaam si do szpitala, ale jedynie jako salowa i zabraam si gorliwie do czyszczenia klamek. Po piciu dniach przeniesiono mnie na sal. Wiele z pa w rednim wieku nie miao w ogle do czynienia z prawdziwym pielgnowaniem i osoby te, cho pene wspczucia i dobrych chci, nie zdaway sobie sprawy, e opieka nad rannymi to przede wszystkim takie rzeczy, jak podawanie basenw i kaczek, oczyszczenie ceratowych podkadw, cieranie wymiocin i odr ropiejcych ran. W ich przekonaniu, jak mi si wydaje, miao to polega gwnie na poprawianiu poduszki i przekazywaniu naszym dzielnym chopcom cichym, agodnym gosem sw otuchy. Tak wic idealistki skwapliwie rezygnoway z tej dziaalnoci - nie mylay nigdy, e bd musiay robi co takiego, mwiy. Mode wytrzymae dziewczyny zajmoway ich miejsce przy kach. Na pocztku trudno si byo w tym wszystkim poapa. Biedne siostry z personelu szpitalnego doprowadzay niemal do biaej gorczki chtne, ale kompletnie niewyszkolone ochotniczki, ktre dano im do dyspozycji. Nie dostay do pomocy nawet kilku stosunkowo dobrze wyszkolonych praktykantek, uczennic ze szk pielgniarskich. Ja i jeszcze jedna dziewczyna miaymy pod swoj piecz dwa rzdy po dwanacie ek i nad sob energiczn siostr Bond, pielgniark pierwszej klasy, cho nie grzeszc nadmiarem cierpliwoci w stosunku do niefortunnego personelu. Nie byymy wcale nieinteligentne, tylko po prostu niewykwalifikowane. Nie nauczono nas waciwie niczego, co niezbdne w pracy szpitalnej - w gruncie rzeczy umiaymy tylko zakada bandae i znaymy ogln teori pielgnacji chorych. Mogymy si oprze jedynie na kilku informacjach, ktre uzyskaymy od pielgniarki rejonowej. Najbardziej niepojte wydaway nam si tajemnice sterylizacji, tym bardziej e siostra Bond bya zbyt znkana, by je nam wytumaczy. Przynoszono pojemniki z opatrunkami gotowymi ju do przyoenia na rany i to my miaymy si nimi zajmowa. Na tym etapie nie wiedziaymy nawet, e pojemniki w ksztacie nerek przeznaczone s na

opatrunki uyte, a okrge na czyste. A co wicej, poniewa wszystkie sprawiay wraenie brudnych, cho naprawd byy sterylnie czyste (sterylizowano je na dole), sprawa stawaa si jeszcze bardziej zagadkowa. Wyjanio si to mniej wicej po tygodniu. Odkryymy, czego si od nas oczekuje, i potrafiymy temu sprosta. Siostra Bond wtedy jednak ju si poddaa i odesza. Powiedziaa, e nie ma na co takiego nerww. Siostr Bond - znakomit, jak myl, pielgniark na chirurgii zastpia siostra Anderson rwnie pierwszorzdna pielgniarka, a ponadto kobieta o zdrowym rozsdku i duej dozie cierpliwoci. W jej oczach nie tyle byymy nieinteligentne, ile le wyszkolone. Podlegay jej cztery dziewczyny, ktre zajmoway si pacjentami z dwu rzdw ek na chirurgii i ktre staraa si doszkoli. Miaa w zwyczaju ocenia je po kilku dniach i dzieli na takie, ktre warto szkoli, i na takie, ktre nadaj si tylko do patrzenia, czy gotuje si woda w garnku, jak to okrelaa. Na kocu oddziau stay cztery olbrzymie naczynia z ukropem, std brao si wrztek do ciepych okadw. W tamtych czasach praktycznie na wszystkie rany przykadano okady, dlatego te upewnienie si, czy woda si gotuje, stanowio pierwszy i podstawowy krok podczas sprawdzianu. Jeli pechowa dziewczyna, wysana, eby zobaczya, czy woda si gotuje, wracaa i meldowaa, e si gotuje, a wcale tak nie byo, siostra Anderson mwia z wielk pogard: - To siostrzyczka nawet nie wie, kiedy si woda gotuje? - Sza z niej para - bronia si nieszcznica. - To nie adna para - oznajmiaa siostra Andeerson. - Nie syszysz tego dwiku? Najpierw sycha gwizd, potem ucicha i nic nie wida, a dopiero pniej pojawia si para, prawdziwa para. - Demonstracyjnie odchodzc mruczaa pod nosem: - Jeli przysya mi bd wicej takich guptasw, to nie wiem, co zrobi! Miaam szczcie, e znalazam si pod komend siostry Anderson. Bya surowa, ale sprawiedliwa. Nastpne dwa rzdy ek nadzorowaa siostra Stubbs, osbka niewielka, wesoa i mia dla dziewczt, ktre czsto nazywaa kochanymi i ktrym dawaa faszywe poczucie bezpieczestwa. Kiedy co szo nie tak jak trzeba, wpadaa w gwatown zo. Przypominao to zabaw z kaprynym kociakiem: mg si z tob adnie bawi albo ci podrapa. Praca pielgniarki podobaa mi si od samego pocztku. atwo do niej przywykam, uwaaam te - i nadal tak uwaam - e to jeden z najwdziczniejszych zawodw, jakiemu mona si powici. Myl, e gdybym nie wysza za m, po wojnie zdobyabym kwalifikacje prawdziwej pielgniarki i pracowaa w szpitalu. By moe takie rzeczy si dziedziczy. Pierwsza ona mojego dziadka, moja amerykaska babka, bya wanie pielgniark z zawodu. Wkroczywszy w wiat pielgniarek musiaymy zrewidowa nasze opinie co do wasnej pozycji yciowej, a take obecnego miejsca w hierarchii szpitalnej. Doktorw zawsze traktowano jako co zupenie normalnego. Wzywano ich, gdy kto zachorowa, i w mniejszym lub wikszym stopniu robiono to, co zalecili - z wyjtkiem mojej matki: ona zawsze wiedziaa wicej od lekarzy, a w kadym razie tak mwilimy. Doktor zazwyczaj nalea do przyjaci naszej rodziny. Byam zupenie nie przygotowana na konieczno padania przed nim na kolana i czczenia go jak bstwa. - Siostrzyczko, rczniki do rk dla pana doktora! Wkrtce nauczyam si zrywa na baczno, stawa jako stojak na rczniki w ludzkiej postaci i czeka potulnie, podczas gdy doktor my rce, wyciera je, po czym nie zawracajc sobie gowy oddawaniem mi rcznika, rzuca go z pogard na podog. Nawet ci lekarze, ktrych pielgniarki skrycie niezbyt ceniy jako fachowcw na poziomie, zyskiwali na oddziale uznanie i otaczani byli czci bardziej odpowiedni dla istot wyszych. Odezwanie si do doktora, pokazanie mu, e si go poznaje, to ju wiadczyo o strasznym zarozumialstwie. Nawet jeli nalea do waszych serdecznych przyjaci, nie powinna tego okaza. Z biegiem czasu mona oczywicie przyswoi sobie t surow etykiet, ale raz czy dwa przeciwko niej zgrzeszyam. Za pierwszym razem doktor

poirytowany, jak to zwykle bywaj poirytowani doktorzy w szpitalu nie dlatego, moim zdaniem, e si czuj zirytowani, lecz dlatego e tego oczekuj siostry - wykrzykn zniecierpliwiony: - Nie, nie, siostro. Nie chc kleszczy tego rodzaju. Prosz mi poda... Zapomniaam ju ich nazw, ale tak si zoyo, e leay na mojej tacy, podaam wic je doktorowi. Nie byo koca gadaniu na ten temat przez dwadziecia cztery godziny. - Doprawdy, siostrzyczko, jak mona tak si pcha do przodu! Podawa osobicie kleszcze panu doktorowi. - Strasznie mi przykro, prosz siostry - powiedziaam cicho i pokornie. - A co powinnam bya zrobi? - Doprawdy, myl, e powinna siostrzyczka ju wiedzie. Jeli pan doktor czego potrzebuje, a ty akurat to masz, dajesz to oczywicie mnie, panu doktorowi za podaj to ja. Zapewniam j, e wicej nie popeni tego wykroczenia. Ucieczk starszych kandydatek na pielgniarki przyspieszy fakt, e najwczeniejsza partia rannych przybywaa prosto z okopw z opatrunkami polowymi i gowami penymi wszy. Wikszo dam z Torquay nigdy na oczy nie widziaa wszy - ja zreszt te - i szok wywoany znalezieniem tego robactwa to ju dla starszych nieszcznic by zbyt duym przeyciem. Modsze i bardziej twarde przeszy nad tym do porzdku dziennego. Stao si rzecz normaln, e schodzc z dyuru mwiymy wesoym tonem do swoich nastpczy: - Zaatwiam wszystkie moje gowy - i wymachiwaymy gstym grzebieniem. W pierwszej partii rannych miaymy jeden przypadek tca zakoczony zgonem. Przeyymy go bardzo. Jednake po upywie trzech tygodni miaam takie uczucie, jakbym pielgnowaa onierzy przez cae ycie, a po miesicu potrafiam przejrze ich rne sztuczki. - Johnson, co ty napisae na swojej tabliczce? - Tabliczki z przypitymi do nich wykresami gorczki wisiay w nogach ek. - Co napisaem, siostrzyczko? - Johnson zrobi min skrzywdzonego niewinitka. - Ale nic. Dlaczego miabym pisa? - Kto zapisa tu bardzo osobliw diet. Nie sdz, eby zrobia to siostra albo pan doktor. Mao jest prawdopodobne, eby zaordynowali portwajn. Jeden z rannych jczc mwi: - Chyba jestem bardzo chory, siostrzyczko. Jestem tego pewien, czuj gorczk. Popatrzyam na jego zdrowo wygldajc, cho czerwon twarz, potem na podany mi termometr, ktry wskazywa czterdzieci stopni z kreskami. - Kaloryfery s bardzo uyteczne, prawda? - powiedziaam. - Ale trzeba uwaa: jeli si termometr pooy na zbyt gorcy kaloryfer, to wycieknie z niego zupenie rt. - Ach, siostrzyczka to si nie da nabra. - Zamia si. - Wy, mode, to macie o wiele twardsze serca od tamtych starych. One si nie zociy, gdy mielimy czterdzieci stopni gorczki, tylko zaraz biegy do siostry. - Powiniene si wstydzi. - Ach, to tylko arty, siostrzyczko. Czasami pacjenci musieli i na rentgen na drugi koniec miasta albo na fizykoterapi. Wtedy miao si na gowie ich szeciu i trzeba byo by przygotowanym na nag prob o przejcie na drug stron ulicy poniewa musz kupi sobie sznurowada, siostrzyczko. Spogldaa na t drug stron i widziaa, e sklep z obuwiem znajduje si akurat koo gospody Pod witym Jerzym i Smokiem. Jako zawsze udawao mi si przyprowadzi z powrotem szstk moich podopiecznych, aden z nich nie wymkn si cichcem, eby potem zjawi si w stanie podochocenia. Wszyscy okazali si bardzo mili. Miaymy te jednego Szkota, ktremu pisywaam listy. To, e nie umia pisa ani czyta, wydawao si zdumiewajce, poniewa by to chyba najinteligentniejszy pacjent na caym oddziale. W kadym razie pisaam stosowne listy do jego ojca. Najpierw on odchyla si do tyu i czeka, a zaczn. - Napiszemy teraz do mojego ojca, siostrzyczko komenderowa. - Dobrze. Kochany Ojcze - zaczynaam. - A co dalej? - Och, prosz napisa to, co siostrzyczki zdaniem, chciaby przeczyta.

- Hm... wolaabym dokadnie wiedzie co. - Jestem pewien, e sama siostrzyczka wie najlepiej. Ja jednak obstawaam przy tym, eby poda mi jakie sugestie. Wtedy bya mowa o rnych rzeczach: o szpitalu, w ktrym si znajdowa, o tym, co jad, i tak dalej. W kocu przerywa. - Myl, e to ju wszystko. - Z wyrazami mioci od kochajcego syna? - proponowaam na zakoczenie. Min mia tak, jakby przey szok. - Nie, skde znowu. Mam nadziej, e siostrzyczka umie lepiej zakoczy list. - A co w tym zego? - Powinno si napisa od penego szacunku syna. My nie mwimy o mioci czy uczuciu ani takich sw jak te... nie do ojca. Uwzgldniam poprawk. Za pierwszym razem, kiedy musiaam asystowa w sali operacyjnej, okropnie si skompromitowaam. Nagle ciany sali zawiroway mi przed oczami i tylko dziki temu, e podtrzymao mnie mocne rami drugiej pielgniarki, uniknam katastrofy. Nie przyszo mi nigdy do gowy, e zemdlej na widok krwi czy ran. Nie miaam potem spojrze w twarz siostrze Andersen. Okazaa si jednak nieoczekiwanie mia. - Nie trzeba si tym przejmowa - powiedziaa. - Zdarzyo si to wikszoci z nas za pierwszym razem czy kiedy indziej. Na jedn rzecz nie jeste przygotowana, na gorco i eter jednoczenie, i to sprawia, e robi ci si sabo. Ponadto bya to cika brzuszna operacja, a ogldanie takich nie naley do przyjemnoci. - Och, siostro, ale czy siostra myli, e nastpnym razem wytrzymam to dobrze? - Bdziesz musiaa sprbowa i wytrzyma. A jeli nie, bdziesz prbowa tak dugo, a wytrzymasz. Zgoda? - Tak - odparam. - Zgoda. Nastpna operacja, na ktr mnie posaa, trwaa cakiem krtko, udao mi si wic j przetrwa. Potem ju nie miaam adnych problemw, jakkolwiek czasami nie patrzyam na pocztkowe nacicie dokonywane lancetem, ktre robio na mnie nieprzyjemne wraenie - na dalsze czynnoci mogam ju patrze spokojnie i z zainteresowaniem. Prawda jest taka, e czowiek do wszystkiego si przyzwyczaja. II - Moim zdaniem, kochana Agatho, to bardzo niedobrze - powiedziaa jedna ze znajomych mojej matki - e musisz pracowa w szpitalu w niedziele. Niedziela to dzie odpoczynku. Powinna mie wolne w niedziele. - Gdyby nikt nie pracowa w niedziele, to kto by, pani zdaniem, zrobi opatrunki rannym, umy ich, podawa im baseny, przeciela ka i przynosi herbat? - zapytaam. - Przecie nie mog obej si bez tego przez ca dob, prawda? - Och, o tym nie pomylaam. Powinno si to jednak jako zaatwi. Trzy dni przed Boym Narodzeniem Archie nieoczekiwanie dosta urlop. Pojechaymy z mam na spotkanie z nim w Londynie. W skrytoci ducha liczyam na to, e si pobierzemy. Mnstwo ludzi tak teraz robio. - Nie wiem, dlaczego mielibymy zachowywa si rozumnie i myle o przyszoci, gdy kady moe zgin - powiedziaam. Mama zgodzia si z tym pogldem. - Czuj to samo co ty. Nie ma co myle o niebezpieczestwach i takich sprawach. Nie mwiymy o tym, niemniej naleao wzi pod uwag prawdopodobiestwo, e Archie zginie. Wysokie straty ju zaskoczyy i przeraziy opini publiczn. Wielu moich przyjaci byo wojskowymi i tych zmobilizowano natychmiast. Kadego dnia czytao si, e zosta zabity kto ze znajomych. Archie i ja nie widzielimy si zaledwie trzy miesice, ale te trzy miesice miny jakby w zupenie innym wymiarze czasowym. W tym krtkim okresie przeyam tyle nie znanych mi dotd spraw: mier moich przyjaci, niepewno, zmian sposobu ycia. Archie mia na swoim koncie rwnie duo nowych dowiadcze, jakkolwiek na innym polu. Znalaz si w obliczu mierci, klski, odwrotu, strachu. Oboje przebylimy na wasn rk dug drog. I w efekcie spotkalimy si

niemal jak obcy. I znw musielimy poznawa si wzajemnie od nowa. Rnica pomidzy nami ujawnia si natychmiast. Denerwowaa mnie u niego udawana obojtno i brak powagi - niemal wesoo. Byam wtedy zbyt moda i nie rozumiaam, e w jego sytuacji to najlepsza metoda na sprostanie nowemu yciu. Ja natomiast bardzo spowaniaam, zrobiam si bardziej uczuciowa i pozbyam si tej beztroski, ktra tak typowa bywa dla szczliwej modoci. Zupenie jakbymy usiowali si wzajemnie dosign i stwierdzali ku swojemu przeraeniu, e zapomnielimy, jak si to robi. Archie by zdecydowany co do jednej rzeczy i jasno postawi spraw od samego pocztku: nie ma mowy o lubie. - To najgorsze, co mona zrobi - powiedzia. - Wszyscy moi przyjaciele s tego samego zdania. Postpi bez zastanowienia i niech si dzieje, co chce? Oenisz si i zostawisz mod wdow, a moe i dziecko w drodze, to przecie postpek egoistyczny i zy. Nie zgadzaam si z nim. Z pasj usiowaam go przekona, e tak nie jest. Lecz jedn z cech Archieego bya pewno siebie. Zawsze wiedzia, co powinien zrobi i co zrobi. Nie twierdz, e nigdy nie zmienia zdania - mg zmieni i zmienia, nagle i czasem bardzo prdko. I to o sto osiemdziesit stopni, uznajc czarne za biae i biae za czarne. A kiedy tak postpi, by rwnie pewny susznoci swego zdania jak uprzednio. Przyjam do wiadomoci jego decyzj i postanowilimy cieszy si tymi cennymi kilkoma dniami, ktre spdzimy razem. Zamierzalimy zosta dwa dni w Londynie, a potem pojecha do Clifton i spdzi wita Boego Narodzenia z jego matk i z ojczymem. Wydawao si to bardzo sensowne i waciwe. Przed samym wyjazdem do Clifton doszo midzy nami do sprzeczki. Bya to zabawna sprzeczka, niemniej gorca. Archie zjawi si w hotelu rano w dniu wyjazdu do Clifton z prezentem dla mnie, wspaniaym neseserem, kompletnie wyposaonym i tak wytwornym, e adna milionerka nie powstydziaby si go wzi ze sob do Ritza. Gdyby przynis mi piercionek czy bransoletk, nawet bardzo kosztowne, nie protestowaabym, przyjabym je ochoczo i z przyjemnoci, ale z jakiego powodu burzyam si przeciwko temu neseserowi. Wydawao mi si, e to absurdalna ekstrawagancja, a nie co, czego kiedykolwiek mogabym uywa. Jaki sens mia powrt do domu i do pielgnowania rannych w szpitalu z takim wspaniaym neseserem, nadajcym si na zagraniczne wojae w czasach pokoju? Powiedziaam, e go nie chc i ma go zabra. Archie by zy, ja te byam za. Zmusiam go do odniesienia z powrotem neseseru. Po godzinie wrci i zaagodzilimy sprzeczk. Dziwilimy si, co u licha nas napado? Jak moglimy by tacy niemdrzy? Archie przyzna, e by to idiotyczny prezent. Ja za przyznaam, e mwic mu to, postpiam nieadnie. I na skutek tej sprzeczki i pniejszego pojednania czulimy si teraz sobie blisi. Mama wrcia do Devon, a Archie i ja pojechalimy do Clifton. Moja przysza teciowa bya nadal czarujca po irlandzku, czyli z pewn przesad. Campbell, drugi jej syn, powiedzia mi kiedy: - Mama jest bardzo niebezpieczn kobiet. - Nie wiedziaam wtedy, ale teraz myl, e wiem, co mia na myli. Jej serdeczno przypominaa kaprys. Teraz moga chcie kocha swoj przysz synow, a za chwil yczya jej jak najgorzej. Podr do Bristolu okazaa si mczca: na kolei panowa wci chaos, pocigi si opniay. W kocu jednak dotarlimy na miejsce i zostalimy przywitani niezwykle serdecznie. Poszam si pooy, wyczerpana emocjami dnia i podr, a take eby zwalczy wrodzon niemiao i mc rozmawia i zachowywa si waciwie wobec przyszych teciw. Upyno moe p godziny, a moe godzina. Leaam w ku, ale jeszcze nie spaam, kiedy rozlego si pukanie do drzwi. Wstaam i otworzyam. Na progu sta Archie. Wszed do pokoju, zamkn drzwi za sob i oznajmi: - Zmieniem zdanie. Powinnimy si pobra. Zaraz. Pobierzemy si jutro. - Ale mwie...

- Och, mniejsza o to, co mwiem. Przyznaj ci racj, to ja si myliem. Oczywicie, e to jedyna sensowna rzecz, jak mona zrobi. Spdzimy razem dwa dni, zanim pojad z powrotem. Usiadam na ku, bo nogi wyday mi si sabe. - Ale... ale bye taki pewny swego. - Jakie to ma znaczenie? Zmieniem zdanie. - Tak, ale... - Tyle tego miaam do powiedzenia, e nie mogam si wysowi. Zawsze traciam zdolno mwienia, gdy najbardziej pragnam co jasno wyoy. - Wszystko to bdzie takie trudne - powiedziaam wreszcie sabym gosem. Zawsze dostrzegaam rzeczy, ktrych Archie nie widzia - sto jeden minusw w realizacji projektw. On widzia tylko sam istot rzeczy. Pobieranie si podczas wojny najpierw mu si wydawao zupenym szalestwem, teraz za, ledwie dzie pniej, by rwnie przekonany o tym, e to jedyna suszna rzecz, jak moemy zrobi. Absolutnie nie bra pod uwag trudnoci w realizacji tego zamiaru ani przykroci, jak sprawilibymy tym faktem najbliszym krewnym. Zaczlimy si sprzecza. Z grubsza tak samo jak dwadziecia cztery godziny wczeniej, tyle tylko e zajmujc kracowo przeciwne stanowiska. Nie trzeba dodawa, e to on zwyciy. - Nie wierz, bymy mogli pobra si tak nagle - argumentowaam, wyraajc swoje powtpiewanie. - To takie trudne. - O tak, bdziemy mogli - zapewnia wesoo Archie. - Dostaniemy specjalne zezwolenie albo co w tym rodzaju od arcybiskupa z Canterbury. - Czy to nie jest bardzo drogie? - Tak, wydaje mi si, e drogie. Damy jednak chyba sobie rad. A w kadym razie musimy, Nie ma czasu na nic innego, Jutro jest ju Wigilia. A wic zgadzasz si? Odpowiedziaam sabym gosem, e tak. Potem Archie sobie poszed, a ja nie spaam i martwiam si niemal przez ca noc. Co powie na to mama? Co powie Madge? Co powie jego matka? Dlaczego Archie nie chcia si zgodzi na lub w Londynie, gdzie wszystko byoby atwe i proste? No c, stao si i ju si nie odstanie. W kocu wyczerpana usnam. Wikszo z przewidywanych przeze mnie trudnoci zmaterializowaa si nastpnego ranka. Przede wszystkim o naszych planach musielimy poinformowa Peg, ktra natychmiast zacza histerycznie szlocha i posza si pooy do ka. - eby rodzony syn zrobi mi co takiego - wykrztusia wchodzc na gr po schodach. - Archie - powiedziaam - lepiej tego nie rbmy. Strasznie to rozstroio twoj matk. - Co mnie to obchodzi, czy j to rozstroio, czy nie - odpar. - Od dwch lat jestemy zarczeni, powinna wic ju przywykn do tej myli. - Strasznie to teraz przeywa. - Zaskoczy mnie w taki sposb - szlochaa Peg, lec w swoim zaciemnionym pokoju z chusteczk skropion wod kolosk na czole. Archie i ja popatrzylimy na siebie jak dwa psy, ktre co przeskrobay. Na ratunek pospieszy nam ojczym. Zabra nas z pokoju ony i rzek: - Myl, e postpujecie jak najbardziej waciwie. A o Peg si nie martwcie. Ona zawsze jest rozstrojona, gdy si j czym zaskoczy, ale bardzo ci lubi, Agatho, i potem bdzie zadowolona. Nie oczekujcie jednak, eby bya zadowolona dzisiaj. Teraz idcie zaatwia swoje sprawy. Obawiam si, e duo czasu nie macie. Pamitajcie, jestem pewien, najzupeniej pewien, e postpujecie waciwie. Na pocztku tego dnia byam bliska ez i pena obaw, lecz w cigu dwu nastpnych godzin nabraam animuszu. Mnstwo przeszkd pitrzyo si na drodze do naszego lubu, ale im bardziej nieprawdopodobne wydawao si zaatwienie wszystkich formalnoci, tym mocniej wierzylimy oboje, e lub si odbdzie. Najpierw Archie uda si do dyrektora swojej dawnej szkoy, duchownego. Specjalne zezwolenie mona byo uzyska w siedzibie sdw cywilnych w Londynie i kosztowao dwadziecia pi funtw. Nie mielimy tej sumy, ale tym si nie przejmowalimy, bo pienidze

moglimy na pewno poyczy. Sk w tym, e o zezwolenie naleao wystpi osobicie. Nie dao si tego zrobi w Boe Narodzenie, a wic lub tego dnia chyba nie wchodzi w rachub - nie mielimy rwnie szans na specjalne zezwolenie. Poszlimy nastpnie do urzdu stanu cywilnego. Tu te odprawiono nas z kwitkiem. eby ceremonia lubu moga si odby, trzeba byo j zapowiedzie czternacie dni wczeniej. Czas pyn. W kocu yczliwy urzdnik, ktrego przedtem nie widzielimy, wrciwszy z drugiego niadania znalaz wyjcie. Mj drogi - powiedzia do Archieego - pan tu przecie mieszka, prawda? To znaczy, paska matka i ojczym zamieszkuj tutaj, czy nie? - Tak - zapewni Archie. - A zatem ma pan tu rzeczy, ubrania i cz swoich ruchomoci? - Tak. - Wobec tego nie potrzebuje pan zapowiada lubu na dwa tygodnie wczeniej. Moe pan otrzyma zwyke zezwolenie i wzi lub dzi po poudniu w swojej parafii. Zezwolenie kosztowao osiem funtw. Tyle to mielimy. Potem ju wszystko nabrao szalonego tempa. Polowanie na pastora w kociele nie powiodo si, ale odszukalimy go w domu jakiego przyjaciela. Wydawa si zaskoczony, niemniej zgodzi si udzieli nam lubu. Popdzilimy do domu, do matki, i eby co przeksi. - Nic mi nie mw - krzykna Peg. - Nie rozmawiaj ze mn. - I zamkna drzwi do swojego pokoju. Nie byo czasu do stracenia. Pobieglimy do kocioa. Nazywa si chyba Kocioem Emmanuela. Tam si okazao, e musimy mie jeszcze drugiego wiadka. Nie pozostao nam nic innego ni wybiec i zapa jakiego przechodnia. Zupenym przypadkiem napatoczya mi si znajoma dziewczyna. Par lat temu zatrzymaam si u niej bdc w Clifton. Yvonne Bush, cho zaskoczona, bya gotowa zosta zaimprowizowan druhn i naszym wiadkiem. Popdzilimy z powrotem do kocioa. Organista wanie co przegrywa i zaoferowa si zagra nam marsza weselnego. Ceremonia lubna ju miaa si zacz, a ja pomylaam sobie ze smutkiem, e adna panna moda nie mogaby chyba mniej troszczy si o swj wygld. Nie byam ubrana na biao, nie miaam welonu ani eleganckiej sukni. Woyam zwyczajny kostium, a na gow fioletowy aksamitny kapelusik. Nie zdyam nawet umy rk ani twarzy. To nas oboje rozmieszyo. Zalubiny odbyy si naleycie, a teraz mielimy nastpn przeszkod do pokonania. Peg nadal leaa u siebie w pokoju, postanowilimy wobec tego jecha do Torquay, zatrzyma si w Grand Hotelu i spdzi wita z moj matk. Najpierw jednak musiaam do niej zadzwoni i poinformowa o wszystkim. Okropnie trudno byo uzyska poczenie, a i rezultat nie okaza si zbyt szczliwy Na wita zjechaa moja siostra i wiadomo o naszym lubie przyja z duym niezadowoleniem. - Tak zaskakiwa mam! Wiesz przecie, jakie sabe ma serce. Nie masz sumienia! Zapalimy pocig - by bardzo przepeniony - i przyjechalimy do Torquay o pnocy. Na szczcie udao nam si telefonicznie zamwi pokj. Wci jeszcze czuj si lekko winna: tyle przyczynilimy zmartwie i kopotw. Sprawilimy przykro wszystkim naszym bliskim. Ja tak to odczuwaam, ale Archie chyba nie. Nie sdz, eby przyszo mu co takiego w ogle do gowy. A jeli tak, to pewno wcale si tym nie przejmowa. Szkoda, e wszyscy tak si oburzyli - powiedziaby - lecz ostatecznie dlaczego, przecie postpilimy waciwie. Tego by pewien. Niepokoia go jedna tylko rzecz. I ten moment nadszed. Kiedy wsiedlimy do pocigu, on raptem niczym magik wycign dodatkow walizk. - Mam nadziej - powiedzia do swojej wieo polubionej ony - mam nadziej, e nie bdziesz si za to na mnie gniewa. - Archie! To ten neseser? - Tak. Nie odniosem go z powrotem do sklepu. Nie masz do mnie pretensji, prawda? - Oczywicie, e nie. Ciesz si z niego. Jak si okazao, jechalimy z neseserem, i to jeszcze w podr polubn. Wszystko przebiego gadko i Archie odetchn z ulg. Na

pewno si obawia mojego gniewu. Dzie naszego lubu to bya walka z przeciwnociami i szeregiem kryzysw, za to pierwszy dzie Boego Narodzenia przynis nam ukojenie i spokj. Wszyscy zdyli ju otrzsn si z zaskoczenia. Madge zrobia si znw czua, zapomniaa o swoim krytycznym nastawieniu. Mamie nie dolegao serce i cieszya si z naszego szczcia. Peg, jak mam nadziej, wrcia do rwnowagi. (Archie mnie o tym zapewnia.) Spdzilimy wic bardzo mio wita. Nastpnego dnia pojechalimy do Londynu, gdzie poegnaam si z nim, bo wraca znw do Francji. Nie widziaam go przez nastpnych sze wojennych miesicy. Wrciam do pracy w szpitalu, dokd ju wczeniej dotara wie o moim zampjciu. - Siostrrruniu! - To mj Szkot, w charakterystyczny sposb wymawiajcy r, stuka lask w nog swego ka. - Siostrrruniu, prrrosz tu przyj zarrraz! - Podeszam tam. - Co ja sysz! Wysza siostrrrunia za m? - Tak, wyszam. - Syszycie? - Szkot zwrci si teraz do caego rzdu ek. Siostrzyczka Miller wysza za m. Jak si siostrzyczka teraz nazywa? - Christie. - Aha, Christie to dobre szkockie nazwisko. Siostrzyczka Christie, syszycie? To jest teraz siostrzyczka Christie. - Syszaam - powiedziaa siostra Andersen. - I ycz ci wiele szczcia - dodaa uroczycie. - Duo si o tym mwio na oddziale. - Dobrze siostrzyczka trafia - rzek inny pacjent. - M, jak syszaem, jest oficerem. - Potwierdziam, e wzniosam si na te oszaamiajce wyyny. - Tak, dobrze siostrzyczka trafia. No, ale wcale mnie to nie dziwi, taka adna dziewczyna. Mijay miesice. Wojna jakby utkna w jakim strasznym martwym punkcie. Poowa naszych pacjentw miaa poodmraane stopy. Zima bya sroga i ja te odmroziam sobie obie nogi i rce, co przy wiecznym czyszczeniu ceratowych podkadw szczeglnie dawao si we znaki. Z upywem czasu powierzano mi coraz bardziej odpowiedzialne zadania - i lubiam swoj prac. Z czasem przyzwyczaiam si do lekarzy i sistr. Pracowaam z takimi chirurgami, ktrzy cieszyli si powaaniem, i z takimi, ktrymi siostry skrycie gardziy. Nie miaymy ju teraz rannych z zawszonymi gowami ani z polowymi opatrunkami, bo we Francji powstay ju lazarety. Mimo wszystko szpital prawie zawsze by zatoczony. Szkot, ktry lea u nas ze zaman nog, zosta w kocu wypisany jako rekonwalescent. Tak si spieszy do rodzinnego miasta w Szkocji, e gdy upad na peronie dworca, nie pisn ani sowa o tym, e ko znowu ulega zamaniu. Cierpia jak potpieniec, ale udao mu si jako dotrze do celu podry, i tam nog trzeba byo skada na nowo. Wszystko to ju nieco zamazao mi si w pamici, pozostay w niej jednak niektre szczeglne wypadki. Pamitam na przykad tak praktykantk, ktra asystowaa przy operacji i zostaa w sali operacyjnej, eby posprzta, a ja pomagaam jej zanie amputowan nog do pieca. Jak na tak modziutk osbk troch tego byo za duo. Potem doprowadziymy wszystko do porzdku i zmyymy krew. Myl, e takiej modej dziewczynie, na dodatek od niedawna tu pracujcej, nie naleao kaza robi tego samej. Pamitam te jednego sieranta o powanej twarzy, ktremu musiaam pisa listy miosne, bo nie umia czyta ani pisa. Powiedzia mi, co ma w nich z grubsza by. Kiedy odczytaam mu, co napisaam, kiwn gow i oznajmi: - To w zupenoci wystarczy, siostrzyczko. Prosz teraz przepisa to w trzech egzemplarzach. - W trzech egzemplarzach? - Bardzo si zdziwiam. - A tak. Jeden list do Nellie, drugi do Jessie, trzeci do Margaret. - Nie byoby lepiej troch te listy zrnicowa? - spytaam. Zastanawia si przez chwil. - Nie sdz - rzek w kocu. Wyoyem im wszystko co istotne. - Tak wic kady z listw zaczyna si tak samo: Mam nadziej, e ten list, gdy opuci mnie, znajdzie Ci w doskonaym zdrowiu i koczy si: Twj a do grobowej deski. - Czy one si o sobie nie dowiedz? - zagadnam go z pewn doz zaciekawienia.

- Och, nie przypuszczam. Mieszkaj w innych miastach i w ogle si nie znaj. Spytaam, czy zamierza si z ktr oeni. - Moe tak, a moe nie - odpar. - Na Nellie przyjemnie jest popatrze, adna dziewczyna. Za to Jessie jest powaniejsza i mnie uwielbia. wiata poza mn nie widzi ta Jessie. - A Margaret? - Margaret? Margaret potrafi czowieka rozmieszy. To wesoa dziewczyna. No ale zobaczymy. Zastanawiaam si potem czsto, czy oeni si z ktr z tej trjki, czy te znalaz sobie czwart, ktra prcz tego, e bya adna, umiaa te sucha i by wesoa. W domu wszystko pozostao jak dawniej. Lucy zastpia Jane i zawsze mwia o niej z wielkim respektem jako o pani Rowe. - Mam nadziej, e zdoam wypeni pustk po pani Rowe. To doprawdy wielka odpowiedzialno podejmowa si pracy po niej. - Liczya na to, e po wojnie bdzie u mnie i Archieego. Pewnego dnia przysza do mojej matki bardzo zdenerwowana i powiedziaa: - Mam nadziej, e nie bdzie pani le o mnie mylaa, Ale naprawd czuj, e musz si zgosi do eskiej Suby Pomocniczej w Lotnictwie Krlewskim. - Dobrze, Lucy. Myl, e masz racj. Jeste moda i silna. Takich jak ty tam potrzeba - rzeka mama. Lucy odesza ze zami w oczach, ufajc, e damy sobie bez niej rad, lecz niepewna, co by o tym pomylaa pani Rowe. Odesza te pokojwka, pikna Emma, bo wychodzia za m. Zastpiy je dwie starsze suce, ktre do niedostatkw spowodowanych wojn odnosiy si z niedowierzaniem i wielk pogard. Przykro mi, prosz pani - owiadczya po paru dniach, trzsc si ze zoci niemoda ju Mary - ale to nie w porzdku, e dostajemy takie jedzenie. W tym tygodniu przez dwa dni musiaymy je ryby i podroby zwierzce. Zawsze przynajmniej raz dziennie dostawaam porzdny posiek. - Mama usiowaa tumaczy, e artykuy spoywcze s teraz racjonowane i e kady musi je ryby i to, co elegancko nazywano jadalnymi wntrznociami, najmniej dwa lub trzy razy w tygodniu. Mary potrzsna tylko gow i upieraa si przy swoim: - To nie w porzdku, to nie jest waciwe traktowanie czowieka. - Oznajmia te, e nigdy przedtem nie kazano jej je margaryny. Mama ucieka si wtedy do podstpu, ktry stosowao wiele osb w czasie wojny. Zapakowaa margaryn w papier od masa, a maso w papier od margaryny. Jeli sprbujecie obu - zapowiedziaa - to z pewnoci nie odrnicie margaryny od masa. Obie suce przybray pogardliw min, po czym sprboway jednego i drugiego. Nie miay ani cienia wtpliwoci: - wietnie wiadomo, co jest co. Nie mona si pomyli. - Naprawd mylicie, e rnica jest taka wielka? - Tak, bardzo wielka. Nie znosz zapachu margaryny. adna z nas go nie znosi. Przyprawia o mdoci. - Odday kostk domniemanej margaryny ze wstrtem. - A to drugie wam smakuje? - Tak, prosz pani, to doskonae maso. Nic mu nie mona zarzuci. - No to wam powiem, e to jest margaryna, a tamto maso - oznajmia mama. Z pocztku nie chciay wierzy. A kiedy je przekonano, wcale im si to nie podobao. Mieszkaa teraz z nami Ciocia-babcia. Bardzo si denerwowaa, e sama wracam w nocy ze szpitala. - Takie niebezpieczne s, moja droga, te samotne powroty do domu. Wszystko si moe wydarzy. Musisz jako inaczej to sobie urzdzi. - Nie wiem, jak inaczej mogabym to urzdzi. A zreszt nic mi si nie przydarzyo. Chodz tak ju od kilku miesicy. - To niedobrze. Moe ci kto zaczepi. Uspokajaam j, jak tylko mogam. Dyury miaam od drugiej do dziesitej i zazwyczaj opuszczaam szpital gdzie koo p do jedenastej, gdy ju obja sub nocna zmiana. Maszerowaam do domu

jakie trzy kwadranse i trzeba przyzna, e do odludnymi drogami. I nigdy nie miaam adnych przygd. Raz spotkaam mocno pijanego sieranta, ale on tylko koniecznie chcia okaza si szarmancki. Robi pani wspania rzecz - mwi z lekka si zataczajc. - Robi pani wspania rzecz, pracujc w tym szpitalu. Odprowadz siostrzyczk do domu. Odprowadz, bo nie chc, eby siostrzyczce co si stao. Powiedziaam, e nie ma takiej potrzeby, ale adnie z jego strony. Mimo wszystko draowa ze mn a do naszego domu i poegna si jak najbardziej ceremonialnie przy bramie. Zapomniaam, kiedy dokadnie Ciocia-babcia zamieszkaa u nas. Przypuszczam, e wkrtce po wybuchu wojny. Prawie nic nie widziaa z powodu katarakty, a w jej wieku nie mogo by oczywicie mowy o operacji. Bya kobiet rozsdn, zdawaa wic sobie spraw z tego, e mieszkajc sama nie daaby sobie rady. Tym bardziej e suba prawdopodobnie nie zechciaaby u niej zosta. Niemniej zrezygnowanie z domu w Ealing, z przyjaci i z caej reszty musiao by dla niej strasznym przeyciem. Doszo zatem do wielkiej przeprowadzki. Madge przyjechaa pomc mamie, ja te i wszystkie trzy miaymy pene rce roboty. Nie wydaje mi si, ebym w tym czasie rozumiaa, jak bardzo cierpi biedna Ciocia-babcia. Za to teraz widz j wyranie: siedzi na p lepa i bezradna pord swojego dobytku i tego wszystkiego, co tak bardzo sobie cenia, a trjka wandali grzebie w jej rzeczach, przetrzsa je i decyduje, czego si trzeba pozby. Z ust wyryway jej si ciche, aosne okrzyki: - Och, chyba tej sukni nie wyrzucicie. Taki pikny aksamit od Madame Poncereau. - Trudno jej byo wytumaczy, e aksamit pogryzy mole, a jedwab si rozazi. Cae skrzynie i szuflady zapeniay rzeczy zjedzone przez mole, nie nadajce si do niczego. Wiele z tego zachowaymy, cho powinnymy wyrzuci, eby tylko oszczdzi biedaczce przykroci. Niezliczone kufry wypchane papierami, kartonikami igie, sztukami materiau na ubrania dla suby, jedwabiami i aksamitami z wyprzeday, resztkami - tyle byo tego wszystkiego, co mogo si przyda, gdyby zrobiono z tego uytek, lecz niestety nie zrobiono, bo dobra te jedynie gromadzono. Biedna Ciocia-babcia siedziaa w swoim wielkim fotelu i pakaa. Uporawszy si z ubraniami, zabraymy si do jej spiarni. Zapleniae demy, sfermentowane liwki, nawet paczki masa i cukru, ktre kiedy spady i leay za innymi wiktuaami, ponadgryzane przez myszy - wszystkie te rzeczy z jej gospodarnego i skrztnego ycia zakupiono, zmagazynowano i schowano na zapas, a teraz stay niczym pomniki ku czci marnotrawstwa! Myl, e to wanie marnotrawstwo bolao j tak bardzo. Byy tu te domowe nalewki - te na szczcie zachoway si w dobrym stanie dziki konserwujcym waciwociom alkoholu. Trzydzieci sze gsiorw winiwki, winiaku, liwowicy, liwiaku i tym podobnych trunkw odjechao wozem meblowym. Dojechao za jedynie trzydzieci jeden. - I wyobracie sobie - rzeka Ciociababcia - ci ludzie twierdzili, e s abstynentami! By moe to by odwet z ich strony: kiedy nosili meble i rzeczy, nie okazaa im specjalnego zrozumienia. Chcieli wyj szuflady z wysokiej mahoniowej komody, a wtedy ona potraktowaa ich z pogard. - Wyj szuflady? Dlaczego? Te mi ciar! Jest was trzech mocnych chopw, prawda? Wnoszono j na gr po tych schodach pen rzeczy. Wtedy niczego z niej nie wyjmowano. Co za pomys! Mczyni dzisiaj nic nie s warci. - Przewonicy argumentowali, e nie dadz rady. - Co za cherlaki - zrzdzia Ciocia-babcia, ustpujc w kocu. - Kompletne cherlaki. aden nie zasuguje dzi na miano mczyzny. - W skrzyniach bya ywno, ktr zakupiono, eby Cioci- babci uchroni przed grob godu. Jedyn rzecz, jaka j pocieszaa, gdy ju przyjechaymy do Ashfield, byo szukanie odpowiednich schowkw. Dwa tuziny sardynek w puszkach uoya pasko na szczycie stylowego sekretarzyka. Leay tam tak dugo, e o nich zupenie zapomniano. Kiedy mama sprzedawaa po wojnie meble, czowiek, ktry przyszed je zabra, kaszln przepraszajco i powiedzia: - Myl, e tu na wierzchu sekretarzyka jest duo sardynek. - Och, rzeczywicie - odpara mama. - Tak, przypuszczam, e to moliwe. - Nie wyjania, co ma na myli. Tamten nie pyta. Sardynki

usunito. - Przypuszczam, e naleaoby te zajrze na gr innych mebli - dodaa. Takie rzeczy jak puszki sardynek czy woreczki mki pojawiay si w najmniej oczekiwanych miejscach jeszcze przez wiele lat. Nie uywany kosz na bielizn w gocinnym pokoju zaadowany by mk, zreszt z wokiem zboowym. Szynki okazay si dobre i zostay skonsumowane. Znajdowano garnce miodu, soje suszonych liwek i konserwy, nieliczne zreszt, mimo e Ciocia-babcia nie miaa zaufania do zakonserwowanego jedzenia, upatrujc w nim rdo zatru ptomainami. Jedynie wasne przetwory w sojach i butlach uwaaa za odpowiednie i nieszkodliwe. Na jedzenie w puszkach w czasach mojej modoci w gruncie rzeczy wszyscy patrzyli z dezaprobat. Dziewczta udajce si na tace ostrzegano. - Bd ostrona i nie jedz na kolacj homara. Nigdy nie wiadomo, moe by z puszki! - To z puszki wymawiano ze zgroz. Kraby w puszce uwaano za co tak okropnego, e nie wymagay nawet ostrzee. Z jakimi obawami i z jakim przygnbieniem patrzono by na czasy, kiedy to mroonki i jarzyny z konserw stan si gwnym poywieniem, gdyby tylko wtedy kto mg takie czasy przewidzie. Mimo caej mojej czuoci i yczliwej usunoci jake mao wspczuam biednej Cioci-babci. Nawet jeli czowiek nie jest egoist, to i tak bywa pochonity wasn osob. Teraz rozumiem, jak straszn rzecz musiao by dla biedaczki, wtedy ju dobrze po osiemdziesitce, wyrwanie jej z korzeniami z domu, do ktrego si wprowadzia wkrtce po owdowieniu i w ktrym przeya trzydzieci czy czterdzieci lat. Moe nie tyle opuszczenie samego tego domostwa cho musiao by przykre, mimo e zabraa ze sob cz swoich mebli: due oe z baldachimem, dwa wielkie fotele, w ktrych lubia siadywa. Najgorsza musiaa by strata wszystkich znajomych. Wielu poumierao, ale bardzo wielu jeszcze tam pozostao: ssiedzi, ktrzy zagldali do niej czsto, ludzie, z ktrymi moga sobie poplotkowa o dawnych dobrych czasach albo porozmawia o tym, co pisz gazety - o okropnych dzieciobjstwach, gwatach, sekretnych wystpkach i wszystkich tych sprawach, ktre umilaj ycie staruszkom. To prawda, e czytaymy jej codziennie gazety, ale nas specjalnie nie interesowaa straszna historia piastunki, dziecko porzucone w wzeczku, jaka moda dziewczyna zamordowana w pocigu. Sprawy wiatowe, polityka, dobro moralne, edukacja, tematy dnia - nic z tego nie interesowao ani troch Cioci-babci. I to nie dlatego e bya gupi kobiet albo, e lubowaa si w okropnociach. Lecz dlatego e potrzebowaa czego, co przerwaoby monotoni dnia codziennego: jaki dramat, jakie straszliwe wydarzenia, ktre by moe rozegray si w pobliu, a jej samej niczym nie groziy. Biedaczka nie miaa teraz w swoim yciu adnych podniet, prcz okropnoci, o ktrych rozpisyway si gazety. Nikt ze znajomych nie wpad do niej ze smutn wiadomoci o skandalicznym zachowaniu pukownika Iksiskiego wobec ony albo o intrygujcej chorobie, na ktr zapad kuzyn i ktrej, jak dotd, adnemu lekarzowi nie udao si wyleczy. Dopiero teraz pojam, jak musiao by jej smutno, jak bardzo si czua samotna i znudzona. Przykro mi, e nie okazaam jej wicej zrozumienia. Rano wstawaa nie spieszc si, po zjedzeniu w ku niadania. Koo jedenastej schodzia na d i rozgldaa si za kim, kto miaby czas przeczyta jej gazety. Poniewa nie dziao si to w ustalonym czasie, nie zawsze byo moliwe. Cierpliwie siedziaa w swoim fotelu. Przez rok czy dwa jeszcze robia na drutach, bo do tego nie potrzebowaa dobrych oczu. Kiedy jednak wzrok jej si pogorszy, musiaa si ograniczy do robienia mniej wyrafinowanych czci garderoby, a i tu zdarzao jej si zgubi oczko i wcale tego nie zauway. Czasami kto zastawa j paczc cicho w swoim fotelu, bo trzeba byo spru kilka rzdw. Robiam to na og za ni, pruam, a potem dorabiaam do tego miejsca, w ktrym ona przerwaa, tak eby moga kontynuowa swoj robtk. Nie pomagao to na og zagodzi przykrego uczucia, e nie potrafi ju by uyteczna. Rzadko udawao si j namwi na ma przechadzk po tarasie czy gdzie w jego pobliu. wiee powietrze uwaaa zdecydowanie za szkodliwe. Przesiadywaa caymi dniami w pokoju stoowym, bo w swoim

domu te zawsze tam siadywaa. Doczaa do nas, eby si napi herbaty i zje podwieczorek, ale potem znw tam wracaa. Czasem, zwaszcza gdy zaprosiymy modych ludzi na kolacj i po niej szo si na gr do pokoju szkolnego, nagle si pojawiaa i wchodzia powoli i z trudem po schodach. Przy takich okazjach nie sza do ka tak wczenie jak zazwyczaj - chciaa by przy tym, sysze, co si dzieje, weseli si i mia razem z nami. Wolaabym, eby nie przychodzia. Nie bya wprawdzie gucha, musielimy jednak wiele rzeczy jej powtarza, co troch cae towarzystwo krpowao. Rada jestem, e przynajmniej nigdy nie staralimy si jej zniechci do przychodzenia na gr. Smutne to wszystko byo dla Cioci- babci, lecz nieuniknione. W jej przypadku, jak zreszt w przypadku tak wielu starych ludzi, problem stanowia utrata niezalenoci. To chyba wanie poczucie wyrwania z wasnego rodowiska skania tylu starych ludzi do ulegania iluzji, e s podtruwani czy okradani. Nie wydaje mi si, eby chodzio o podupadanie wadz umysowych - potrzebuj po prostu jakiej podniety, czego podniecajcego: ycie byoby ciekawsze, gdyby kto ci prbowa otru. Stopniowo i Ciocia-babcia zacza ulega takim urojeniom. Przekonywaa mam, e suce dodaj co do mojego jedzenia. - Chc si mnie pozby! - Ale, ciociu droga, dlaczego miayby chcie si ciebie pozby? Bardzo ci lubi. - Ach, to ty tak mylisz, Claro. Podejd bliej, one zawsze podsuchuj pod drzwiami. To wiem. Wczoraj moje jajko, a waciwie jajecznica, miaa dziwny smak, metaliczny jaki. Ja wiem! - Pokiwaa gow. - Star pani Wyatt przecie otru lokaj i jego ona. - Tak, ale dlatego e zostawia im mnstwo pienidzy. Ty nie zapisaa pienidzy nikomu ze suby. - Ani mi si ni - powiedziaa Ciocia-babcia. - W kadym razie, Claro, na przyszo chc je na niadanie wycznie jajka gotowane. Z gotowanym jajkiem nie mog niczego zrobi. - 1 od tej pory jada jajka na mikko. Potem wydarzya si smutna historia ze znikniciem biuterii. Zapowiadao j to, e Ciocia-babcia posaa po mnie. - Agatha? To ty? Wejd i zamknij drzwi, kochanie. Podeszam do ka. - O co chodzi, babciu? - Siedziaa na ku i pakaa, trzymajc chusteczk przy oczach. - Znikno - powiedziaa. - Znikno wszystko. Moje szmaragdy, moje dwie obrczki, moje pikne kolczyki, wszystko mi znikno! Och, Boe! - Ale, babciu, jestem pewna, e naprawd nic nie znikno. Zobaczymy. Gdzie to wszystko byo? - W tej szufladzie, grnej szufladzie po lewej stronie, zawinite w par mitenek. Zawsze to tam kad. - No to zobaczmy, dobrze? - Przeszam przez pokj do toaletki i zajrzaam do wskazanej szuflady. Leay tam dwie pary mitenek zwinite w kbek, ale w rodku nie byo nic. Zainteresowaam si nisz szuflad. W niej te znalazam mitenki, a w nich namacaam co twardego. Zaniosam zawinitko do stp ka i zapewniam Cioci-babci, e wszystko jest na miejscu: kolczyki, broszka ze szmaragdami i dwie obrczki. - Byy w trzeciej szufladzie, nie w drugiej - wyjaniam. - One musiay to woy z powrotem. - Nie sdz, eby mogo im si to uda - rzekam. - Bd jednak ostrona, kochana Agatho. Bardzo ostrona. Nigdy nie zostawiaj swojej torebki. A teraz podejd na palcach do drzwi i sprawd, czy nie podsuchuj, dobrze? Speniam t prob i zapewniam j, e nikt nie podsuchuje. Jak okropnie jest by starym, mylaam. Taka rzecz naturalnie czeka i mnie, ale wtedy nie wydawaa mi si realna. Czowiek zawsze ywi silne przewiadczenie: Ja nie bd stary. Ja nie umr. Wiesz, e umrzesz, a jednoczenie jeste pewna, e nie umrzesz. No i teraz jestem stara. Jeszcze nie zaczam podejrzewa, e ukradziono mi biuteri czy e kto mnie podtruwa, musz si jednak przygotowa i na tak ewentualno. Moe uprzedzona bd zdawa sobie spraw, e si omiesz, zanim zacznie mi co takiego si przydarza. Pewnego dnia Cioci-babci wydawao si, e syszy kota gdzie w

pobliu schodw. Gdyby nawet by tam kot, to rozsdniej zrobiaby, gdyby zostawia go w spokoju albo powiedziaa o tym ktrej sucej, mnie albo mamie. Lecz nie, ona musiaa tam pj i sama sprawdzi - w rezultacie spada ze schodw i zamaa rk. Doktor skadajc j wyraa si do sceptycznie. Ma nadziej, e ko si zronie, niemniej w takim wieku... przeszo osiemdziesiciu lat... Ciociababcia wysza z tego jednak nad podziw dobrze. Po pewnym czasie posugiwaa si rk cakiem niele, nie moga tylko unie jej nad gow. Bez wtpienia bya krzepk staruszk. Wszystkie te jej opowieci o niezwykle delikatnym zdrowiu i o tym, e lekarze wyraali kilkakrotnie obaw o jej ycie w okresie midzy pitnastym a trzydziestym pitym rokiem ycia - jestem pewna, nie odpowiaday prawdzie. To byy typowe wiktoriaskie opowiastki o interesujcej chorobie. Usugiwanie Cioci- babci i dyury do pnego wieczora w szpitalu wypeniay mi ycie. W lecie Archie dosta trzy dni urlopu i spotkalimy si w Londynie. Ten urlop nie nalea do specjalnie udanych. Archie by nerwowy, podraniony i doskonale si orientowa w sytuacji wojennej, ktra musiaa kadego przyprawia o niepokj. Zaczo dochodzi do wielkich strat w ludziach, jakkolwiek tu w Anglii nikomu nie przychodzio jeszcze do gowy, e wojna, ktra, jak powszechnie wierzono, nie skoczya si do Gwiazdki, potrwa pewno ze cztery lata. Kiedy domagano si powszechnego poboru do wojska - na trzy lata zgodnie z propozycj lorda Derby albo na czas trwania wojny - wydawao si mieszne, e mona bra pod uwag a trzy lata. Archie nigdy nie wspomina o wojnie ani o swoim w niej udziale. Myla wwczas tylko o tym, eby o takich rzeczach zapomnie. Zjadalimy najlepsze posiki, jakie si day sprokurowa - system racjonowania ywnoci podczas pierwszej wojny wiatowej by znacznie sprawiedliwszy ni podczas drugiej. Wtedy, czy si jado miso w restauracji, czy w domu, naleao odda swoje kartki. W czasie drugiej wojny wiatowej postpowano w sposb mniej etyczny: jeli si miao ochot i pienidze, nic nie stao na przeszkodzie, by je miso codziennie - szo si do restauracji, gdzie kartek wcale nie wymagano. Te trzy nasze dni miny jak z bicza trzasn. Oboje pragnlimy ukada plany na przyszo, ale oboje czulimy, e lepiej tego nie robi. Jedynym jasnym punktem dla mnie byo to, e po urlopie Archie przesta lata. Stan zatok na to nie pozwala, powierzono mu wic kierowanie magazynami. Znano go jako wietnego organizatora i administratora. Parokrotnie wymieniony w rozkazach dziennych w kocu zosta kawalerem Orderu witego Michaa i witego Jerzego, otrzyma te Medal Za Zaszczytn Sub. Archie czu si najbardziej dumny z pierwszego wyrnienia, gdy na samym pocztku zosta wymieniony w rozkazie dziennym przez generaa Frencha. To naprawd si liczyo, jak twierdzi. Udekorowano go rwnie rosyjskim odznaczeniem: Orderem witego Stanisawa. By tak pikny, e miaam ogromn ochot nosi go na przyjcia w charakterze ozdoby. Pniej zachorowaam na cik gryp, po ktrej dostaam przekrwienia puc, co uniemoliwio mi przez trzy tygodnie, a moe nawet miesic pielgnowanie chorych w szpitalu. Kiedy ju wrciam do zdrowia, zaproponowano mi prac w nowo otwartym dziale - aptece. Apteka staa si na dwa nastpne lata moim drugim domem. Nowym dziaem kierowaa ona doktora Ellisa, ktra od wielu lat sporzdzaa lekarstwa wedug recept swojego ma, oraz moja przyjacika Eileen Morris. Ja miaam im pomaga i uczy si przy tym do egzaminu w Izbie Aptekarskiej. Zdany egzamin daby mi prawo przygotowywania medykamentw dla lekarza urzdowego albo dla aptekarza. Zapowiadao si to ciekawie i godziny pracy byy o wiele dogodniejsze - aptek zamykano o szstej, ponadto miaam pracowa na zmian, przed poudniem i po poudniu, atwiej wic mogam poczy j z obowizkami domowymi. Nie mog powiedzie, eby sporzdzanie lekarstw bawio mnie tak samo jak pielgnowanie chorych. Myl, e miaam naprawd powoanie i byabym szczliwa pracujc jako pielgniarka szpitalna. Nowe zajcie wydawao mi si przez jaki czas cakiem interesujce, potem jednak

stao si do monotonne. Nie chciaabym czego takiego robi na stae. Z drugiej strony sprawiao mi przyjemno przebywanie z zaprzyjanionymi osobami. Czuam wielk sympati i olbrzymi respekt do pani Ellis, osoby chyba najspokojniejszej i najcichszej, jak znaam w yciu, o agodnym, jakby troch sennym gosie i nieoczekiwanym poczuciu humoru, ktre przejawiao si przy najrniejszych okazjach. Bya te znakomit nauczycielk, bo rozumiaa trudnoci innych - a fakt, e sama, jak si kiedy przyznaa, przy dzieleniu zazwyczaj liczya na kartce papieru, pozwala ci mie dobre samopoczucie i y z ni na przyjacielskiej stopie. Eileen uczya mnie chemii i, mwic prawd, reprezentowaa o wiele za wysoki poziom jak dla mnie. Zacza nie od praktyki, lecz od teorii. Takie nage zaznajomienie z ukadem okresowym pierwiastkw, mas atomow i pochodnymi smoy pogazowej musiao doprowadzi w efekcie do oszoomienia. Udao mi si mimo wszystko odzyska rwnowag, przyswoi sobie elementarne dane i po tym, jak nam podczas testu Marsha na arszenik eksplodowaa maszynka do kawy, robiymy ju szybkie postpy. Byymy amatorkami, ale dlatego wanie postpowaymy bardziej ostronie i rozwanie. Miaymy oczywicie rne jakociowo zadania. Po przybyciu nowego transportu rannych harowao si ciko. Przygotowywaymy lekarstwa, maci, cae soje pynw do przemywania ran, i kadego dnia naleao je napenia i uzupenia. Kiedy si popracowao w szpitalu przy kilku doktorach, czowiek widzia, jak dalece leki, jak zreszt wszystko na wiecie, to kwestia mody; mody i osobistych upodoba kadego praktykujcego lekarza. - Co mamy do zrobienia dzisiaj przed poudniem? - Och, pi recept doktora Whitticka, cztery doktora Jamesa i dwa specjay doktora Vynera. Nie znajcy si na rzeczy laik czy laiczka, jak powinnam o sobie powiedzie, wierzy, e lekarz podchodzi indywidualnie do przypadku, rozwaa, jakie specyfiki bd dla ciebie najlepsze, i wypisuje zgodnie z tym odpowiedni recept. Wkrtce odkryam, e rodek na wzmocnienie zapisywany przez doktora Whitticka i rodki na wzmocnienie ordynowane przez doktora Jamesa oraz doktora Vynera bardzo si rni, i to nie dlatego e s przeznaczone dla rnych pacjentw, ale dlatego e zapisa je inny lekarz. Kiedy si na to wpadnie, wydaje si, e to rzecz cakiem racjonalna, cho pacjent zapewne czuje si wwczas mniej istotny ni przedtem. Aptekarze i farmaceuci te zajmuj wobec lekarzy stanowisko raczej sceptyczne: maj na ich temat swoje zdanie. Mog uwaa, e recepta doktora Jamesa jest dobra, a doktora Whitticka poniej krytyki - niemniej musz wykona j tak samo rzetelnie. Jedynie w dziedzinie maci lekarze naprawd zaczli zdradza skonnoci do eksperymentowania. A to przede wszystkim dlatego, e schorzenia skry nadal stanowi tajemnic dla wiata lekarskiego i dla wszystkich innych. Zastosowanie mieszaniny tlenku cynku z wod wapienn w sposb rewelacyjny pomogo pani D., pani C. za uskarajca si na takie same dolegliwoci zupenie nie reagowaa na ten rodek - wywoa on u niej tylko dodatkowe podranienie - natomiast preparat ze smoy pogazowej, ktry pogorszy kopoty pani D., nieoczekiwanie wyleczy pani C. Doktor musia zatem tak dugo prbowa, a znalaz odpowiedni preparat. W Londynie pacjenci cierpicy na schorzenia skry mieli rwnie wasne preferencje, jeli chodzi o szpitale. - Prbowalicie Szpitala Middlesekskiego? Ja tak i to, co mi tam dali, nic nie pomogo. A tu, w Uniwersyteckim, ju prawie mnie wyleczyli. - Wtedy wcza si kto z przyjaci: - Ja doszedem do wniosku, e Middlesekski jest cakiem niezy. Moj siostr leczono tutaj bez skutku, no to przeniosa si tam i po dwch dniach jak rk odj. Czuj nadal niech do pewnego dermatologa, wytrwaego i nader optymistycznie nastawionego eksperymentatora, wyznawcy zasady poprbuj wszystkiego, ktry wpad na pomys, eby specyfikiem zrobionym na bazie tranu smarowa od stp do gw kilkumiesiczne niemowl. Matka i inni domownicy musieli chyba bardzo le znosi blisko tego dziecka. Kuracja nie daa spodziewanych rezultatw i zostaa przerwana po dziesiciu dniach. Przygotowywanie tego mazida

zrobio ze mnie pariasa, bo majc do czynienia z tak mas tranu wracaam do domu okropnie cuchnc rybami. W roku 1916 parokrotnie zamieniaam si w pariasa - wicej ni raz w zwizku z mod na past Bipa, ktrej uywano do opatrywania wszelkich ran. Zawieraa bizmut i jodoform zmieszane z pynn parafin. Zapach jodoformu towarzyszy mi w aptece, w tramwaju, w domu, przy kolacji i w ku. Przenika wszystko i wydziela si z koniuszkw palcw, nadgarstkw, rk i okci, i oczywicie nie mona si go byo pozby za pomoc mycia. Chcc zaoszczdzi rodzinie przykroci, zabieraam tac ze swoimi posikami do spiarni. Pod koniec wojny pasta Bipa na szczcie przestaa by modna - zastpiy j inne, mniej szkodliwe specyfiki, a potem nastaa era olbrzymich gsiorw z pynem dezynfekcyjnym. Wyrabiany z chlorku wapniowego z sod i innymi dodatkami powodowa, e z wszystkich moich ubra emanowa przenikliwy odr chloru. Wikszo dzisiejszych rodkw do odkaania zleww i innych podobnych urzdze produkuje si na tej samej bazie. Nawet najlejszy ich zapach przyprawia mnie o mdoci. Zaatakowaam pewnego razu z furi bardzo upartego sug, ktrego kiedy mielimy. - Co ty wlae do zlewu w spiarni? Okropnie cuchnie! Z dum pokaza mi butelk. - rodek odkaajcy pierwszej klasy, prosz pani - odpar. - To nie szpital - wrzasnam. - Wkrtce pewno signiesz po karbol. Wystarczy porzdnie spuka zlew gorc wod i od czasu do czasu sod, jeli koniecznie musisz. Wyrzu ten wstrtny chlorek wapniowy! Zrobiam mu wykad o rodkach odkaajcych i poinformowaam, e to, co jest zabjcze dla zarazkw, zazwyczaj bywa rwnie szkodliwe dla tkanki ludzkiej. Naley wic dba o bezwzgldn czysto, a nie ucieka si do odkaania. - Zarazki s odporne - powiedziaam. Sabe rodki dezynfekcyjne porzdnemu, solidnemu zarazkowi nie zaszkodz. W sabym roztworze karbolu bd si nadal rozwija. - Nie przekonaam go i w dalszym cigu uywa tego wstrtnego preparatu, jak tylko mia pewno, e nie ma mnie w domu. W ramach przygotowa do egzaminu w Izbie Aptekarskiej zaplanowano mi szkolenie poza szpitalem w normalnej miejskiej aptece. Jeden z gwnych farmaceutw w Torquay by tak uprzejmy, e pozwoli mi przychodzi w niektre niedziele i obieca troch mnie podszkoli. Stawiam si u niego potulna, wystraszona i dna wiedzy. Apteka, kiedy pierwszy raz znajdziesz si na jej zapleczu, jest rewelacj. W naszej szpitalnej aptece staraymy si, bdc amatorkami, niezmiernie precyzyjnie dozowa kade lekarstwo. Jeli doktor przepisa dawk dwudziestu granw wglanu bizmutowego, pacjent dosta dokadnie dwadziecia granw, a zatem postpowaymy waciwie, moim zdaniem. Wyobraam sobie jednak, e kady, kto odpracowa tych pi lat i osign stopie technika farmaceuty, zna si na swoich materiaach rwnie dobrze jak dowiadczona kucharka na artykuach ywnociowych. Z rnych butelek odsypuje z absolutn pewnoci poszczeglne skadniki, nie zawracajc sobie gowy odmierzaniem czy odwaaniem czegokolwiek. Naturalnie trucizny czy niebezpieczne leki odmierza pieczoowicie, natomiast substancje nieszkodliwe daje na oko. Z grubsza w taki sam sposb dodaje si koloru i zapachu. Niekiedy pacjenci wracaj do apteki i zgaszaj pretensje, bo poprzednio ich lekarstwo miao odmienny kolor. Zawsze byo ciemnorowe, nie takie bladorowe albo: To ma inny smak. Moja mikstura ma smak mitowy, jest smaczna, a to jest co obrzydliwego, sodkie i mde. Widocznie dodano wody chloroformowej zamiast mitowej. Wikszo pacjentw ambulatorium w Szpitalu Uniwersyteckim, gdzie pracowaam w 1943 roku, miaa wymagania co do okrelonego koloru i zapachu lekarstw. Pamitam starsz Irlandk, ktra nachylia si przez okienko apteczne, wcisna mi w do pkoronwk i szepna: Niech mi pani zrobi dubeltowo silne, dobrze, soneczko? Duo mity, dubeltowo silne. - Zwrciam jej t pkoronwk, kostycznie zwracajc uwag, e takich rzeczy nie przyjmujemy. Powiedziaam, e dostanie dokadnie takie lekarstwo, jakie przepisa lekarz. Niemniej dodaam wicej wody mitowej, bo zaszkodzi nie moga, niech si pacjentka cieszy.

Naturalnie kiedy jest si w tej dziedzinie nowicjuszem, okropnie si czowiek boi, eby nie popeni pomyki. Dawka trucizny dodawana do jakiego medykamentu kontrolowana jest zawsze jeszcze przez drug osob, ale i tak mona przey chwile strasznego lku. Pamitam, co mi si kiedy przydarzyo. Tego popoudnia robiam maci i w trakcie sporzdzania jednej z nich woyam troch czystego karbolu do wieczka od soiczka, po czym ostronie, uywajc do tego kroplomierza, dodawaam go do maci, ktr przygotowywaam na pytce elektrycznej. Kiedy ju si pogotowaa, zaopatrzyam j w etykietk i zabraam si do czego innego. Koo trzeciej nad ranem nagle si obudziam i pomylaam: Co ja zrobiam z tym wieczkiem od soika na ma, na ktrym by karbol? Im duej si zastanawiaam, tym mniejsz miaam pewno, czy je umyam. Moe daam je na soiczek z inn zrobion przeze mnie maci, nie zauwaywszy, e co tam jest? I znw im duej mylaam, tym bardziej byam pewna, e tak wanie postpiam. Odstawiam soiczek wraz z innymi na pk, skd nastpnego ranka zabierze je posugacz szpitalny, i jeden z pacjentw dostanie ma z warstw czystego karbolu na wierzchu. Przeraziam si okropnie i nie mogam ju tego duej wytrzyma. Czym prdzej wyskoczyam z ka, ubraam si i pobiegam do szpitala. Weszam tam - na szczcie nie musiaam przechodzi przez oddzia, poniewa schody do apteki byy na zewntrz budynku - pognaam na gr, znalazam zrobione przez siebie maci, zaczam zdejmowa z nich wieczka i podejrzliwie je obwchiwa. Do dzisiejszego dnia nie wiem, czy mi si to zdawao, czy te rzeczywicie w jednym z nich wyczuam saby zapach karbolu, ktrego tam by nie powinno. Na wszelki wypadek zdjam wierzchni warstw maci. Po czym wymknam si stamtd, wrciam do domu i do ka. Na og w aptekach myl si wcale nie nowicjusze, bo ci s nerwowi i wci si o wszystko pytaj. Najgorsze przypadki zatru przez pomyk przydarzaj si godnym zaufania aptekarzom, pracujcym od wielu lat. Tak doskonale znaj to, co robi, e nie musz naprawd ju o tym myle, i nadchodzi taki moment, gdy by moe rozmylajc o wasnych sprawach, popeniaj bd. Czego takiego dowiadczya moja znajoma w zwizku z chorob wnuka. Dziecko byo chore, przyszed doktor, recept zaniesiono do apteki, gdzie zrobiono lekarstwo. W odpowiednim momencie dziecko dostao przepisan dawk medykamentu. Po poudniu wygld wnuczka zaniepokoi babk, powiedziaa wic do niaki: Zastanawiam si, czy to lekarstwo mu nie szkodzi? - Po nastpnej dawce jeszcze bardziej si zaniepokoia. - Myl, e mu szkodzi oznajmia. Posaa po doktora. Ten popatrzy na dziecko, obejrza lekarstwo i natychmiast przystpi do dziaania. Dzieci bardzo le toleruj opium i jego preparaty. Aptekarz si pomyli i da bardzo du dawk opium. Strasznie si biedak przerazi; pracowa w tej aptece od czternastu lat i cieszy si zawsze opini niezwykle solidnego i ostronego farmaceuty. Z tego wida, co moe si przytrafi kademu. Podczas farmaceutycznego szkolenia w niedzielne popoudnia stanam wobec pewnego problemu. Przystpujcy do egzaminu w Izbie Aptekarskiej mieli obowizek posugiwa si dwoma systemami miar: powszechnie uywanym angielskim i metrycznym. Aptekarz wprowadza mnie w tajniki przygotowywania lekw zgodnie z formu metryczn. Systemem metrycznym nie lubili posugiwa si w praktyce ani lekarze, ani farmaceuci. Jeden z naszych szpitalnych lekarzy nigdy si nie nauczy, co waciwie znaczy o zawartoci 0,1, i mawia zawsze: Niech no zobacz, czy to roztwr w stosunku jeden do stu, czy jeden do tysica. - W systemie metrycznym tkwi wielkie niebezpieczestwo: jeli si pomylisz, to pomylisz si dziesiciokrotnie. Tego popoudnia aptekarz uczy mnie przygotowywania czopkw, ktrych nie uywano na og w szpitalu, ale ktre powinnam umie zrobi podczas egzaminu. Nie jest to wcale taka prosta rzecz, gwnie z powodu temperatury topienia si masa kakaowego, stanowicego ich podstaw. Jeli maso za bardzo rozgrzejesz, czopki nie dadz si sformowa, a jeli nie rozgrzejesz wystarczajco, wyjd ci z formy w nieodpowiednim ksztacie. W tym przypadku pan P., aptekarz, osobicie je wykonywa, eby mi pokaza, jak naley postpowa z masem

kakaowym, po czym doda pewien rodek leczniczy w dawce obliczonej w systemie metrycznym. Pokaza, jak we waciwym momencie uformowa czopki, poinstruowa, jak wkada je do pudeeczka i w sposb fachowy oznacza zawarto: to i to 0,1. Potem sobie poszed i zaj si czym innym, ja za zaczam si martwi, bo byam pewna, e doda do nich skadnik dziesicioprocentowy, a wic kady czopek zawiera go bdzie w dawce 0,l, nie 0,01. Sprawdziam obliczenia pana P. i przekonaam si, e s bdne. Posugujc si systemem metrycznym postawi w zym miejscu przecinek. Ale co miaa zrobi moda uczca si dopiero osoba? Byam tylko nowicjuszk, on znanym w miecie aptekarzem. Nie mogam przecie powiedzie: - Pomyli si pan, panie P. - By to tego rodzaju czowiek, ktry si nie myli, szczeglnie nie w obecnoci modej praktykantki. W tym momencie przechodzc obok mnie powiedzia: - Moesz da je do zapasw. Przydadz nam si kiedy. - Coraz gorzej, w adnym wypadku nie mogam pozwoli, eby czopki znalazy si w zapasach. Zawieray do niebezpieczn substancj. Wprawdzie do stosowania drog doodbytnicz mona wzi jej znacznie wicej, niemniej... Nie podobao mi si to, co wic powinnam zrobi? Jeli zasugeruj panu P., e dawka zostaa le obliczona, to czy on mi uwierzy? Byam prawie pewna, e znam odpowied na to pytanie. Pan P. stwierdzi: - Jest taka, jaka ma by. Czy mylisz, e nie wiem, co robi? A zatem mogam uczyni tylko jedno. Zanim czopki wystygy, udaam, e si potknam, straciam rwnowag i przewrciam deseczk, na ktrej leay. Po czym z caej siy nadepnam na nie butem. - Strasznie mi przykro, prosz pana - powiedziaam. - Niechccy je przewrciam i stpnam na nie. - Ach, Boe - wykrzykn zirytowany. - Ten chyba jest dobry. Podnis jeden czopek, ktremu udao si unikn mojego buciora. - Jest zabrudzony - oznajmiam kategorycznie i bez dalszych ceregieli wyrzuciam wszystkie czopki do kosza na mieci. - Bardzo mi przykro powtrzyam. - Nic nie szkodzi, maa. Nie martw si - rzek aptekarz i czule poklepa mnie po ramieniu. Zdradza znaczne skonnoci do tego rodzaju rzeczy: klepania po ramieniu, trcania okciem, przypadkowej jakby prby gaskania mnie po policzku. Musiaam to znosi, bo przychodziam si uczy, ale staraam si zachowa jak najwiksz rezerw i zazwyczaj udawao mi si wcign w rozmow drugiego aptekarza, tak eby nie zostawa z panem P. sam na sam. By to dziwny czowiek, ten pan P. Ktrego dnia, chcc pewno zrobi na mnie wraenie, wyj z kieszeni ciemn bryk i pokazawszy mi j zapyta: - Wiesz, co to jest? - Nie - odparam. - Kurara. Znasz kurar? Powiedziaam, e o niej czytaam. - Ciekawa substancja. Bardzo ciekawa. Zaaplikowana drog ustn zupenie nieszkodliwa, lecz jeli dostanie si do krwiobiegu, to wywouje parali i zabija. Dlatego uywano jej do zatruwania strza. Czy wiesz, dlaczego nosz j w kieszeni? - Nie. Nie mam pojcia. - Pomylaam, e to skrajna gupota, ale nie powiedziaam tego na gos. - Wiesz, dziki niej czuj si potny. Popatrzyam na niego. Mczyzna niewielkiego wzrostu, o do zabawnym wygldzie, bardzo zaywny i podobny do rudzika, o twarzy rowej i sympatycznej. Malowa si na niej wyraz dziecinnego zadowolenia. Niedugo potem szkolenie dobiego koca, ale pniej czsto rozmylaam o panu P. Mimo wygldu cherubinka zrobi na mnie wraenie czowieka do niebezpiecznego. I taki pozosta w zakamarkach pamici, gdy kiekowaa we mnie myl o napisaniu ksiki Blady ko - a byo to jakie pidziesit lat pniej. III Konkretna myl o napisaniu powieci kryminalnej zrodzia si we mnie, gdy pracowaam w aptece. Pomys tkwi mi w gowie od momentu rzuconego przez Madge wyzwania - a obecne moje zajcie sprzyjao takim zamysom. Inaczej ni przy pielgnowaniu chorych, gdzie zawsze

jest co do zrobienia, tu po okresie intensywnej pracy nastpowa okres leniuchowania. Czasami na dyurach popoudniowych bywaam sama i nie miaam nic do roboty, siedziaam wic bezczynnie. Po upewnieniu si, e soje z rnymi specyfikami leczniczymi s pene, moga robi, co chciaa, nie wolno byo tylko opuszcza apteki. Zaczam si zastanawia, jaki rodzaj powieci kryminalnej naleaoby wybra. Miaam do czynienia z truciznami, a zatem w tej sytuacji moe naturalne wydawaoby si wybranie mierci przez otrucie. Skoncentrowaam si na jednym fakcie, ktry wyglda obiecujco i dawa rne moliwoci. Bawiam si tym pomysem, podoba mi si i ostatecznie go zaakceptowaam. Teraz zaczam zastanawia si nad bohaterami powieci. Kto mia zosta otruty? Kto to zrobi? Kiedy? Gdzie? Jak? Dlaczego? No i nad ca reszt. Powinno to by morderstwo poniekd intymne, ze wzgldu na specyficzny sposb, w jaki go popeniono. Wszystko musi si odegra w rodzinie, e tak powiem. Oczywicie musi te by jaki detektyw. W owym czasie hodowaam tradycji Sherlocka Holmesa, rozwaaam wic spraw detektyww. Naturalnie nie takich samych jak Sherlock Holmes - musz stworzy wasnego, ale on te bdzie mie przyjaciela, pewnego rodzaju obiekt kpin czy poniekd popychado - to nie bdzie wcale trudne. Wrciam do obmylania innych postaci. Kto ma zosta zamordowany? M mgby zamordowa swoj on, to jednak chyba morderstwo najczciej spotykane. Mogabym naturalnie wymyli jakie niezwyke morderstwo i niezwyky motyw, lecz to mi nie odpowiadao ze wzgldw artystycznych. Istota dobrego kryminau polega przecie na tym, e jego sprawc musi by kto oczywisty, a przy tym z tego czy innego powodu okae si, e nie jest wcale taki oczywisty, bo nie mg chyba popeni tego morderstwa. A jednak je popeni. W tym miejscu si zagubiam, zabraam si wic do przygotowania paru dodatkowych butli pynu do dezynfekcji ran, eby nastpnego dnia mie wicej wolnego czasu. Przez jaki czas zabawiaam si obmylaniem swojej powieci. Stopniowo zacza nabiera ksztatu. Teraz ju widziaam morderc. Powinien mie wygld raczej zowrbny. Bdzie nosi czarn brod - wydawaa mi si wwczas czym zowieszczym. Niedawno zamieszkali koo nas pewni znajomi: on nosi czarn brod, a jego ona bya od niego starsza i niezmiernie bogata. Tak, to mogoby suy jako kanwa. Rozwaaam to przez jaki czas. Mogoby by kanw, ale mnie nie zadowalao. Wspomniany brodacz nigdy by nikogo nie zamordowa, tego byam pewna. A zatem zrezygnowaam z nich i zdecydowaam raz na zawsze, e nie ma sensu myle o rzeczywistych ludziach - trzeba stworzy wasne postaci. Jako punkt wyjcia mona wzi osoby widziane na przykad w tramwaju, w pocigu, czy w restauracji, bo da si z nich wykreowa wasnych bohaterw. I rzeczywicie, nazajutrz jadc tramwajem zobaczyam wanie to, czego potrzebowaam: jaki jegomo z czarn brod siedzia obok starszej pani, a ta skrzeczaa jak sroka. Nie sdziam, eby odpowiadaa mi ona, za to on nadawa si znakomicie do moich celw. W pewnej od nich odlegoci siedziaa dua, krzepka niewiasta i rozprawiaa gono o cebulkach wiosennych kwiatw. Podoba mi si te jej wygld. A moe j wczy do mojej powieci? Wysiadam z tramwaju zakonotowawszy sobie ca trjk w pamici z zamiarem popracowania jeszcze nad ni. Kroczc po Barton Road mruczaam co pod nosem zupenie jak w czasach zabawy w Kocita. Wkrtce naszkicowaam sobie z grubsza poszczeglne postaci. Bya wrd nich zaywna jejmo - nawet znaam jej imi: Evelyn. Moga to by uboga krewna, ogrodniczka czy osoba do towarzystwa, ewentualnie gospodyni. W kadym razie postanowiam j zatrzyma. Nastpnie jegomo z czarn brod, o ktrym nadal niewiele wiedziaam, prcz tego, e nosi brod, a to doprawdy troch za mao. A moe nie za mao? Tak, chyba akurat, bo przecie bdzie si patrzy na niego z zewntrz, czyli wida bdzie tylko to, co on zechce pokaza, a nie to, jaki naprawd jest - to powinien by wanie klucz do tajemnicy. Starsza ona zostanie zamordowana raczej z powodu swoich pienidzy ni cech charakteru, wobec tego nie jest specjalnie wana. Teraz zaczam szybko dodawa nastpne osoby. Syn? Crka? A moe

siostrzeniec? Trzeba mie wielu podejrzanych. Rodzina wychodzia mi niele. Zostawiam ich na jaki czas, eby dojrzewali, i powiciam uwag detektywowi. Kogo mogabym mie jako detektywa? Dokonaam przegldu detektyww, ktrych spotykaam i podziwiaam w rnych ksikach. By tam Sherlock Holmes, jedyny w swoim rodzaju - z nim nigdy nie mogabym rywalizowa. By Arsen Lupin - ale kryminalista to czy detektyw? W kadym razie nie w moim gucie. By mody dziennikarz Rouletabille z Tajemnicy tego pokoju - takiego wanie czowieka chciaabym wymyli - kogo, kto przedtem nie wystpowa w powieciach kryminalnych. Kogo mogabym wzi? Ucznia? Raczej z trudem. Naukowca? Co ja wiedziaam o naukowcach? Potem na myl mi przyszli belgijscy uchodcy. W naszej parafii w Tor mieszkaa ich caa kolonia. Kiedy przyjechali, spotkali si z powszechn sympati i wspczuciem. Ludzie znosili im meble, eby mieli czym urzdzi mieszkania, i wszyscy wychodzili ze skry, by si biedacy czuli jak najlepiej. Po czym nastpia normalna reakcja, gdy uciekinierzy zamiast okazywa wielk wdziczno narzekali na to czy na tamto. Nie uwzgldniono faktu, e musieli si czu oszoomieni w obcym kraju. W wikszoci byli to nieufni wieniacy i najmniej ze wszystkiego yczyli sobie zaprosze na herbat albo odwiedzania ich w domu. Chcieli, eby dano im spokj i eby mogli trzyma si na uboczu, oszczdza kady pens, kopa swoje ogrdki i po swojemu je uprawia. Dlaczego nie mogabym zrobi detektywem Belga? - pomylaam. S tu uciekinierzy rnego rodzaju. A moe to uciekinier, ktry jest oficerem policji? Emerytowany oficer policji? Niezbyt mody. Popeniam tu wielki bd. W rezultacie wymylony przeze mnie detektyw musiaby mie teraz dobrze ponad sto lat. W kadym razie zdecydowaam si na detektywa Belga. Pozwoliam mu dorasta pomaleku do swojej roli. Powinien by inspektorem, tak eby dysponowa pewn wiedz o przestpstwach. Bdzie pedantyczny, bardzo schludny, rozmylaam uprztajc swj pokj z mnstwa niechlujnie wygldajcych rupieci. Nieduy, schludny jegomo. Miaam go przed oczami - nieduego, schludnego jegomocia, wiecznie co porzdkujcego, lubicego, eby rzeczy byy do pary i kanciaste, a nie okrge. I musi by bardzo bystry - powinien mie szare komrki to dobre sformuowanie, musz je zapamita. Tak, bdzie mia szare komrki. Nazywa si musi jako wspaniale, tak jak Sherlock Holmes i jego rodzina. Kto by jego bratem? Mycroft Holmes. A gdyby mojemu nieduemu jegomociowi da na imi Herkules? Przy jego niewielkim wzrocie, Herkules to dobre imi. Wikszych trudnoci przysporzyo mi nazwisko. Nie wiem, dlaczego w kocu zdecydowaam si na nazwisko Poirot, czy przyszo mi po prostu do gowy, czy te zobaczyam je w jakiej gazecie albo gdzie indziej - do e je miaam. Dobrze wygldao razem z imieniem Hercule, nie Herkules Hercule Poirot. To ju zdecydowane, i chwaa Bogu. Teraz musiaam wymyli nazwiska dla innych - lecz to byo ju mniej wane. Alfred Inglethorpe - cakiem nieze, pasuje do czarnej brody. Dodaam kilka dalszych postaci. Ma i atrakcyjn on nie yjcych ze sob. Potem dla rozwinicia caej intrygi faszywe tropy. Jak wszyscy pocztkujcy pisarze usiowaam upchn za duo wtkw w jednej ksice. Zrobio si zbyt wiele faszywych tropw - takie mnstwo spraw do rozwizania, e w efekcie caa historia moga si sta nie tylko trudna do rozwikania, lecz take trudna do czytania. W wolnych chwilach patay mi si po gowie fragmenty mojej powieci. Ustaliam ju pocztek, koniec miaam wymylony, natomiast rodek stwarza mi trudnoci. Wpltaam w akcj Herculea Poirota w sposb naturalny i prawdopodobny. Naleao jednak znale jakie preteksty do wczenia w ni innych osb. Wszystko to musiaam jeszcze rozwiza. W domu byam nieobecna duchem. Mama stale mnie indagowaa, dlaczego nie odpowiadam na pytania albo odpowiadam nie ? propos. Kilkakrotnie le dorobiam spruty kawaek roboty na drutach Cioci-babci, zapominaam o wielu rzeczach, ktre miaam zrobi i wysaam par listw na zy adres. Nadszed jednak czas, gdy poczuam, e wreszcie mog zacz pisanie. Powiedziaam o tym mamie. Jak zwykle ywia

cakowit pewno, e jej crka potrafi zrobi wszystko. - Och tak? Powie kryminalna? To bdzie dla ciebie przyjemna zmiana, prawda? Zabieraj si wic do roboty - rzeka. Nieatwo przyszo mi urwa duo czasu, ale jako dawaam sobie rad. Miaam nadal star maszyn do pisania - t, ktra naleaa kiedy do Madge - i tukam w ni, przepisujc napisan uprzednio rcznie pierwsz wersj. Przepisywaam kady rozdzia, jak tylko go skoczyam. Charakter pisma miaam wtedy lepszy i rkopis by cakiem czytelny. Bardzo ekscytowaam si t now prb. Do pewnego momentu wszystko mnie bawio. Potem jednak zmczyam si okropnie i wpadam w zy humor. Jak si okazao, pisanie miao i na mnie taki wpyw. Ponadto zaczynaam si zapltywa w partii rodkowej powieci i zamiast by pani sytuacji, stawaam si niewolnic perypetii. Wtedy mama daa mi dobr rad. - Jak daleko jeste? - spytaa. - Myl, e gdzie w poowie. - Jeli naprawd chcesz skoczy ksik, to bdziesz musiaa to zrobi podczas swojego urlopu. - Nie zamierzaam si tym zajmowa w czasie wakacji. - Tak, ale myl, e powinna podczas urlopu gdzie wyjecha i pisa, kiedy nic ci nie bdzie przeszkadza. Zastanowiam si nad t propozycj. Dwa tygodnie czasu i adnych przeszkd. To byoby rzeczywicie wspaniae. - Dokd chcesz pojecha? - dopytywaa si mama. - Moe do Dartmoor? - Tak - odparam zachwycona. - Dartmoor to wanie to, czego mi potrzeba. Pojechaam zatem do Dartmoor. Zarezerwowaam sobie pokj w hotelu Moorland w Hay Tor. By to duy, ponury hotel z mnstwem pokojw. Niewiele osb w nim mieszkao. Nie wydaje mi si, ebym z kimkolwiek zamienia choby par sw - odwrcioby to moj uwag od tego, co robiam. Pisaam pilnie przez cae przedpoudnie, a bolaa mnie rka. Potem zjadaam lunch, czytajc ksik. Nastpnie ruszaam na dug przechadzk na wrzosowisk., na kilka godzin. Myl, e to wtedy nauczyam si kocha wrzosowiska. Uwielbiaam skaliste pagrki i wrzosy, i dziksze zaktki, z dala od drg. Wszyscy, ktrzy tam zjedali - a nie byo wielu letnikw podczas wojny - koncentrowali si wok samego Hay Tor, ja natomiast opuszczaam miasteczko i wyprawiaam si na samotne wdrwki po okolicy. Szam i mwiam do siebie, jakby odgrywajc nastpny rozdzia, ktry zamierzaam napisa; przemawiaam w imieniu Johna do Mary i w imieniu Mary do Johna, jako Evelyn do jej chlebodawcy i tak dalej. Cakiem mnie to podniecao. Potem wracaam do hotelu, zjadaam kolacj, padaam na ko i spaam prawie dwanacie godzin. Rano wstawaam i znw pisaam z pasj przez cae przedpoudnie. Ukoczyam drug poow ksiki albo prawie - w cigu dwu tygodni urlopu. Oczywicie to jeszcze nie by koniec. Musiaam przerobi znaczn jej cz - przede wszystkim nadmiernie zagmatwany rodek. Niemniej ostatecznie dobrnam do koca i moje dzieo sprawiao mi umiarkowan satysfakcj. To znaczy powie z grubsza przedstawiaa si tak, jak sobie yczyam. Wiedziaam, e mogaby by o wiele lepsza, ale nie miaam pojcia, w jaki sposb j ulepszy, wobec czego musiaam na tym poprzesta. Od nowa napisaam kilka okropnie napuszonych rozdziaw dotyczcych Mary i Johna, jej ma, ktrzy rozstali si z powodu jakiego gupstwa, a ktrych ja chciaam koniecznie zmusi, eby na kocu znowu si zeszli, i w ten sposb wprowadzi wtek miosny. Ja sama zawsze uwaaam miosne historie w powieciach kryminalnych za straszne nudziarstwa. Mio, moim zdaniem, to domena romansw. Wtaczanie miosnego wtku do czego, co powinno by procesem naukowym, sprzeciwiao si moim gustom. Jednake w owych czasach w powieciach kryminalnych zawsze musia by wtek miosny. No to i by. Robiam, co mogam, dla Johna i Mary, niemniej i tak wypadli blado. Daam potem komu swj maszynopis do przepisania na czysto, a doszedszy ostatecznie do wniosku, e nie mog ju niczego wicej ze swoj powieci zrobi, posaam j do wydawcw Hoddera i Stoughtona - ktrzy zreszt wkrtce j odesali. Byo to jednoznaczne odrzucenie, bez najmniejszych osonek. Wcale mnie to nie

zdziwio, bo nie spodziewaam si sukcesu, niemniej na tym nie poprzestaam - wyekspediowaam maszynopis do innego wydawcy. IV Archie przyjecha do Anglii na swj drugi urlop. Nie widziaam go chyba dwa lata. Tym razem spdzilimy urlop przyjemnie. Mielimy cay tydzie, wybralimy si wic do New Forest. Jesie zabarwia wspaniale licie. Archie by tym razem mniej nerwowy, oboje te mniej martwilimy si o przyszo. Chodzilimy po lasach i zrodzio si midzy nami nie znane przedtem uczucie koleeskoci. Archie zwierzy mi si, e jest takie miejsce, do ktrego zawsze chcia pj kierujc si strzak z napisem: Do Ziemi Niczyjej. Poszlimy wic ciek prowadzc do Ziemi Niczyjej i doszlimy do sadu penego jabek. Spytalimy kobiet, ktra tam bya, czy nie moglibymy kupi od niej troch jabek. - Nie musicie ich ode mnie kupowa, moi drodzy - powiedziaa. Wecie sobie tyle, ile zdoacie zje i zabra ze sob. Twj m, jak widz, jest w lotnictwie, tak samo jak mj syn, ktry zgin. Chodzilimy po sadzie uszczliwieni, zajadajc jabka, a potem wracalimy przez las i przysiedlimy na zwalonym drzewie. Troch popadywao, ale my czulimy si szczliwi. Nie mwiam o szpitalu ani o swojej pracy, Archie te duo nie opowiada o Francji, da tylko do zrozumienia, e moe niedugo bdziemy znw razem. Wspomniaam o swojej ksice. Przeczyta j i podobaa mu si; uwaa, e jest cakiem dobra. Jeden z jego przyjaci z eskadry by dyrektorem w wydawnictwie Methuena, zaproponowa mi wic, e jeli maszynopis znowu zostanie zwrcony, to przyle mi list tego przyjaciela, ktry bd moga wysa razem z maszynopisem do Methuena. Tak otworzya si nowa szansa dla Tajemniczej historii w Styles. Z wydawnictwa odpisano mi w sposb znacznie bardziej uprzejmy, niewtpliwie ze wzgldu na dyrektora. Trzymali tam maszynopis duej - chyba ze sze miesicy - ale w kocu oznajmili, e ksika nie pasuje do ich profilu, cho jest bardzo interesujca i ma sporo plusw. A ja si spodziewaam, e uznaj j za okropn. Nie pamitam ju, dokd j potem posaam, w kadym razie wrcia z powrotem. Straciam wtedy wszelk nadziej. John Lane i wydawnictwo Bodley Head opublikowali niedawno jedn czy dwie powieci kryminalne - co dla nich stanowio nowo - pomylaam sobie wic, e mogabym sprbowa jeszcze tam. Wyekspediowaam maszynopis do nich i zapomniaam o caej sprawie. Potem wydarzyo si co nagego i nieoczekiwanego. Archie wrci do kraju, oddelegowany do Ministerstwa Lotnictwa do Londynu. Wojna trwaa ju tak dugo - prawie cztery lata - a ja tak si przyzwyczaiam do pracy w szpitalu i mieszkania w domu, e myl o innym yciu bya dla mnie niemal szokiem. Pojechaam do Londynu. Dostalimy na razie pokj w hotelu i zaczam si rozglda za jakim umeblowanym mieszkaniem do wynajcia. W swojej niewiadomoci na pocztku mielimy due wymagania - wkrtce jednak przytarto nam rogw. Jest przecie wojna. Ostatecznie znalelimy dwa mieszkania do wyboru. Jedno byo na West Hampstead i naleao do niejakiej panny Tunks - to nazwisko utkwio mi w pamici. Wacicielka ywia wobec nas spore wtpliwoci, obawiaa si bowiem, czy zadbamy wystarczajco o jej rzeczy - modzi ludzie s tacy niedbali. Byo to mie niewielkie mieszkanko i kosztowa miao trzy i p gwinei tygodniowo. To drugie znajdowao si w St. Johns Wood, na Northwick Terrace, tu przy Maida Vale (teraz zburzonej). Skadao si z dwu pokoi, zamiast trzech, na drugim pitrze, umeblowanie miao do skpe, cho przyjemne, wypowiae perkalowe pokrowce i pod oknami ogrdek. Byo w jednym z tych wielkich i staromodnych domw o duych pokojach. Ponadto kosztowao nie trzy i p tylko dwie i p gwinei tygodniowo. Zdecydowalimy si na nie. Pojechaam do domu i spakowaam swoje rzeczy. Ciocia-babcia si popakaa, mama te miaa na to ochot, ale jako si opanowaa. Powiedziaa: - Udajesz si teraz do swojego ma, kochanie, i zaczynasz maeskie ycie. Mam nadziej, e wszystko pjdzie dobrze.

- A jeli ka s drewniane, to upewnij si, czy nie ma pluskiew dodaa Ciocia-babcia. Wrciam do Londynu, do ma i przeprowadzilimy si na ulic Northwick pod numer 5. Bya tam mikroskopijna kuchenka i azienka, zamierzaam wic czciowo sama gotowa posiki. Na pocztku mia si tym jednak zajmowa ordynans Archieego, niejaki Bartlett, wcielenie idealnego sugi Jeevesa, chodzca doskonao, dawny kamerdyner ksicy. Tylko wojna spowodowaa, e zosta ordynansem Archieego. By zreszt niezwykle oddany panu pukownikowi i opowiada mi nie koczce si historie na temat jego dzielnoci, jego znaczenia, jego nadzwyczajnego rozumu i wywieranego wraenia. Bartlett naprawd oddawa nam nieocenione usugi. Mieszkanie miao wiele minusw, a najgorsze ze wszystkiego wydaway si ka, pene elaznych garbw nie rozumiem, jak mona doprowadzi ko do takiego stanu. Czulimy si jednak tam szczliwi. Ja zamierzaam chodzi na kurs stenografii i buchalterii, eby wypeni sobie w ten sposb czas. Poegnaam si zatem z Ashfield i rozpoczam nowy ywot - ycie maeskie. Jedn z najwikszych atrakcji mieszkania bya pani Woods. Myl, e to jej w gruncie rzeczy zasuga, e wybralimy wanie to mieszkanie, a nie tamto na West Hampstead. Pani Woods, niewiasta tga, wesoa i przyjemna krlowaa w suterenie. Miaa szykown crk, ktra pracowaa w jednym z eleganckich magazynw, oraz nie widywanego ma. Penia funkcj gospodyni caego domu, a jeli miaa ochot, posugiwaa u lokatorw. Zgodzia si posugiwa te nam i bya nasz ostoj. Od pani Woods dowiadywaam si rozmaitych rzeczy o robieniu zakupw, i to takich, o jakich dotd nawet mi si nie nio. - Handlarz ryb znw ci, zotko, oszuka - mwia do mnie. - Ta ryba nie jest wiea. Nie szturchna jej, moja droga, jak ci to pokazywaam. Musisz j szturchn i popatrze na jej oko, i szturchn j raz jeszcze w oko. - Popatrzyam podejrzliwie na ryb; wydao mi si, e szturchanie jej w oko byoby poniekd poufaoci. - Trzeba te j postawi, postawi na ogonie i zobaczy, czy si trzepocze, czy jest sztywna. Albo te pomaracze. Wiem, e pozwalacie sobie czasem na pomaracze jak na wielk frajd, nie zwracajc uwagi na koszt, ale te zamoczono we wrztku, eby wyglday jak wiee. Nie bdzie w nich ani troch soku. - I rzeczywicie nie byo. Wielkie podniecenie wstpio w nasze ycie, moje i pani Woods, gdy Archie dosta racje ywnociowe. Olbrzymi kawa woowiny, najwikszy, jaki widziaam od pocztku wojny, pojawi si w naszym domu. Nie mogam si zorientowa z ksztatu i podziau, co to jest: grka, ebra czy poldwica. Najwyraniej jaki wojskowy rzenik odrba kawa misa na wag. Niemniej byo to najadniejsze miso, jakiego od dawna nie widywalimy. Leao na stole i obie z pani Woods chodziymy wok ogldajc je z podziwem. Mowy nie byo, eby si zmiecio w moim niewielkim piecyku. Pani Woods uprzejmie zgodzia si upiec je dla nas. - I jest tego tyle - powiedziaam - e moe si pani poczstowa. - Bardzo uprzejmie z twojej strony, kochaneczko. Jestem pewna, e dobrze nam zrobi porzdna porcja woowiny. O inne artykuy spoywcze gowa mnie nie boli. Mam kuzyna, Bob mu na imi, w sklepie spoywczym, to cukier i maso dostan, kiedy tylko zechc, no i margaryn. Co do tych rzeczy to rodzina ma pierwszestwo przed innymi. - Tak oto otrzymaam jedn z pierwszych lekcji uwiconej przez czas reguy, ktra obowizuje przez cae ycie: wane jest, kogo si zna. Wszystko w kocu zaley od tego - od jawnego nepotyzmu na Wschodzie do nieco bardziej ukrytego nepotyzmu i klubw kolegw z awy szkolnej w zachodnich demokracjach. Bro Boe, nie jest to pena recepta na cakowity sukces. Freddy Taki-To-A-Taki dostanie dobrze patn posad, poniewa jego wuj zna jednego z dyrektorw firmy. Tak wic Freddy rozpoczyna prac. Lecz jeli bdzie do niczego, to po uwzgldnieniu wymogw przyjani czy powiza familijnych delikatnie si go pozbdziemy, przekazujc zapewne innemu kuzynowi czy przyjacielowi, a w kocu trafi na odpowiednie dla siebie miejsce. Jeli chodzi o miso i inne luksusy w czasach wojny, to ludzie bogaci cieszyli si pewnymi przywilejami. Myl jednak, e na og

proletariusze byli w nieskoczenie lepszej sytuacji, poniewa niemal kady z nich mia kuzyna czy przyjaciela albo zicia, albo kogo yczliwego, kto pracowa w mleczarni, w sklepie spoywczym czy w tego rodzaju miejscu. Nie dotyczyo to chyba, o ile dobrze wiem, rzenikw, ale mie w rodzinie kogo zatrudnionego w sklepie spoywczym to by z pewnoci wielki atut. adna z osb spotkanych przeze mnie w owym okresie nie ya wycznie z przydziaw. Dostaway to, co im si na kartki naleao, a ponadto dodatkowy funt masa i dodatkowy soik demu i tak dalej, a przy tym nie miay uczucia, e postpuj nieuczciwie. To by jakby rodzinny dodatek. Naturalnie Bob dba przede wszystkim o swoj rodzin i rodziny krewnych. Pani Woods zawsze oferowaa nam jakie ekstra smakoyki. Pierwsze pieczyste z tego misa stao si wielk uczt. Nie sdz, eby piecze odznaczaa si jakim szczeglnym smakiem czy delikatnoci, ale byam moda, zby miaam mocne, no i dawno nie jadam niczego, co by mi tak smakowao. Archieego zdumiaa moja aroczno. - Niezbyt ciekawa piecze - powiedzia. - Ciekawa? - spytaam. - To najciekawsza rzecz, jak widz od trzech lat. Pani Woods zajmowaa si gotowaniem dla nas powaniejszego jedzenia, jakbym to okrelia. Lejsze potrawy, dania kolacyjne, przygotowywaam sama. Chodziam kiedy na kursy gotowania, jak wikszo modych panien, ale gdy przyszo co do czego, to nie na wiele si one przydaway. Liczy si codzienna praktyka. Upiekam na tych kursach mnstwo babeczek z demem i ragout woowego w ciecie, przyrzdzaam te najrniejsze dodatki do da, teraz jednak naprawd nie tego potrzebowalimy. W wikszoci dzielnic Londynu pootwierano Ludowe Kuchnie, co bardzo uatwiao spraw. Dzwonio si tam i dostawao gotowe potrawy w pojemniku. Cakiem smacznie gotowali cho jedzenie nie bardzo byo wyszukane, niemniej moglimy si nasyci. Nasze posiki z reguy zaczynay si od zup w kostkach. Archie okrela je mianem zup z piasku i wiru, co stanowio nawizanie do Stephena Leacocka, ktry tak sparodiowa pewne rosyjskie opowiadanie: Yog wzi piasek i kamienie i ubi je, robic ciasto. Zupy w kostce do to przypominay. Czasem przygotowywaam jedn ze swoich specjalnoci, takich jak bardzo pracochonny suflet. Pocztkowo nie orientowaam si, e Archie cierpi na zaburzenia trawienne na tle nerwowym. Czsto wraca wieczorem i nie mg niczego przekn, co do mnie przygnbiao, szczeglnie jeli przygotowaam suflet z serem albo co, na co sama miaam ochot. Kady ma ch na zjedzenie czego innego, kiedy le si czuje, a Archie mia, moim zdaniem, osobliwe chci. Lea na ku jczc i nagle mwi: - Myl, e zjadbym chyba melasy albo jakiego soku. Czy mogaby mi z nimi co zrobi? - Staraam si, najlepiej jak umiaam, speni t prob. Zaczam chodzi na kursy stenografii i buchalterii, eby mie jakie zajcie w cigu dnia. Jak wszyscy ju wiedz dziki nie koczcym si artykuom w gazetach niedzielnych, wieo upieczone ony czuj si zazwyczaj osamotnione. Co mnie dziwi to to, e oczekuj one czego innego. Mowie pracuj, cay dzie nie ma ich w domu, a ona po lubie z reguy przenosi si do zupenie innego rodowiska. Musi zaczyna ycie od nowa, nawizywa nowe znajomoci i przyjanie, znale sobie nowe zajcia. Przed wojn miaam w Londynie przyjaci, ale teraz wszyscy si rozpierzchli. Nan Watts (obecnie Pollock) mieszkaa wprawdzie w Londynie, lecz ja nie miaam odwagi do niej si odezwa. Brzmi to gupio i rzeczywicie byo gupie, niemniej nie mona udawa, e rnice majtkowe nie dziel ludzi. To nie jest kwestia snobizmu czy pozycji spoecznej, chodzi po prostu o to, czy moesz sobie pozwoli na to, na co pozwalaj sobie twoi przyjaciele. Jeli maj due dochody, ty natomiast niewielkie, to sytuacja zaczyna by kopotliwa. Czuam si troch samotna. Tskniam do szpitala i moich tamtejszych przyjaci, do codziennej pracy, tskniam do rodzinnych stron, ale wiedziaam, e nie ma na to rady. Towarzystwo to nie jest rzecz, ktrej potrzebuje si na co dzie - to co, co chwyta za serce i niekiedy staje si tak niszczce jak obrastajcy ci bluszcz. Lubiam

te swoje kursy stenografii i buchalterii. Czuam si poniona z powodu atwoci, z jak uczyy si stenografowa czternastolatki i pitnastolatki, w buchalterii za to im si nie dawaam i sprawiao mi to satysfakcj Pewnego dnia w szkole handlowej, dokd chodziam na te kursy, nauczyciel przerwa wykad, wyszed z sali, po czym wrci i oznajmi: - Na dzisiaj koniec. Wojna si skoczya! Wydawao si to nieprawdopodobne. Nic nie wskazywao na to, eby co takiego mogo si zdarzy - nic nie wiadczyo o tym, e wojna si skoczy za sze miesicy albo za rok. Na froncie we Francji bez zmian. Zyskano albo stracono kilka jardw. Szam ulicami cakiem oszoomiona. Staam si wiadkiem jednego z najdziwaczniejszych widowisk, jakie kiedykolwiek widziaam - doprawdy wspominam je do dzi z pewnym jakby lkiem. Wszdzie na ulicach taczyy kobiety. A przecie Angielki nie maj skonnoci do publicznego taczenia - taka reakcja jest bardziej waciwa dla Parya i Francuzw. Wyszy jednak na ulice, miay si, krzyczay, nawet podskakiway wesoo w jakim dzikim szale radoci - niemal w rozpasaniu wesooci. To byo przeraajce. Czuo si, e gdyby znaleli si tu jacy Niemcy, kobiety rzuciyby si na nich i rozszarpay na kawaki. Niektre sobie chyba podpiy, a wszystkie tak wyglday. Zataczay si, chwiay na nogach i pokrzykiway. Kiedy dotaram do domu, Archie ju wrci z Ministerstwa Lotnictwa. - No i skoczyo si - powiedzia z typowym dla siebie spokojem i bez emocji. - Spodziewae si, e nastpi to tak szybko? - spytaam. - Och, chodziy takie suchy, ale mielimy nic nie mwi. A teraz musimy zdecydowa, co zrobimy. - Jak to co zrobimy? - Myl, e najlepiej bdzie, jeli odejd z lotnictwa. - Naprawd chcesz rzuci lotnictwo? - Zdumiaam si. - Nie ma tam przyszoci. Musisz to zrozumie. Nie moe tam by przyszoci. adnych awansw przez lata cae. - Co bdziesz robi? - Chciabym przenie si do City. Zawsze chciaem tam si znale. Mam jedn czy dwie propozycje. Zawsze bardzo podziwiaam jego zmys praktyczny. Archie przyjmowa wszystko bez zdziwienia i ze spokojem koncentrowa swj umys, a by to tgi umys, na nastpnym problemie. Mimo zawieszenia broni ycie toczyo si dalej tak jak przedtem. Archie chodzi codziennie do Ministerstwa Lotnictwa. Wspaniay Bartlett, niestety, zosta szybko zdemobilizowany. Pewno ksita i hrabiowie robili, co si dao, eby znw zapewni sobie jego usugi. Zamiast niego mielimy teraz kogo okropnego o nazwisku Verrall. Myl, e si stara, ale by niedog, nic nie umia robi. Nie widziaam nigdy w yciu tyle brudu, tuszczu i zanieczyszcze na srebrach, talerzach i sztucach jak wtedy. Naprawd si ucieszyam, gdy dosta papiery demobilizacyjne. Archie wzi urlop i pojechalimy do Torquay, gdzie rozchorowaam si, jak z pocztku mylaam, na jak okropn dolegliwo odkow z oglnym fatalnym samopoczuciem. Byo to jednak co zupenie innego - pierwsza oznaka, e jestem w ciy. Bardzo mnie to podekscytowao. Uwaaam, e po wyjciu za m automatycznie niemal ma si dzieci. Po kadym urlopie Archieego przeywaam gorzkie rozczarowanie, e nie pojawiaj si oznaki zapowiadajce nadejcie dziecka. Tym razem tego nawet nie oczekiwaam. Poszam do doktora - nasz drogi stary doktor Powell by ju na emeryturze, musiaam wic znale sobie innego. Nie miaam ochoty chodzi do adnego z lekarzy, z ktrymi pracowaam w szpitalu - znaam zbyt dobrze ich samych i ich metody. Wybraam si zatem do pewnego miego doktora, ktrego los uszczliwi skdind pospnym nazwiskiem Stabb. Mia bardzo adn on, w ktrej mj brat Monty kocha si od dziewitego roku ycia. - Nazwaem swojego krlika Gertrud Huntly oznajmi wwczas - bo tak si nazywa najpikniejsza pani, jak widziaem w yciu. - Gertrud Huntly, pniej Stabb, okazaa si

bardzo mia i powiedziaa, e bardzo j to wzruszyo, podzikowaa te Montyemu za to wyrnienie. Doktor Stabb stwierdzi, e jego zdaniem jestem zdrowa, nic zego wic mi nie grozi, i to wszystko. Nie robiono szumu z powodu mego bogosawionego stanu. Jestem bardzo zadowolona, e w tamtych czasach nie byo adnych przychodni dla ciarnych kobiet, do ktrych ci cigaj co miesic lub co dwa. Uwaam, e bez nich czuymy si znacznie lepiej. Doktor Stabb tylko mnie poinformowa, e powinnam zjawi si u niego albo u innego doktora w Londynie mniej wicej na dwa miesice przed porodem. Wtedy bdzie mona stwierdzi, czy wszystko przebiega normalnie. Zapowiedzia, e mog rano mie torsje, ale po trzech miesicach dolegliwoci te ustpi. Pod tym wzgldem, musz z przykroci doda, e si myli. Nie przestaam mie porannych torsji. Na dodatek trapiy mnie i o innych porach. Wymiotowaam cztery, pi razy dziennie, co w Londynie sprawiao mi spory ambaras. Musiaam opuszcza w popiechu autobus, cho dopiero co do niego wsiadam, i gwatownie wymiotowaam, a to byo upokarzajce dla modej kobiety. Musiaam jednak jako wytrzyma. Na szczcie w tamtych czasach nikomu nie przyszo do gowy, eby zaaplikowa ci co takiego jak thalidomid. Uwaano za rzecz cakiem normaln to, e niektre osoby bdc w ciy bardziej choruj ni inne. Pani Woods, jak zawsze wiedzca wszystko o sprawach urodzin i mierci, powiedziaa: - Ach, kochaneczko, zao si, e bdziesz miaa dziewczynk. Wymioty oznaczaj dziewczynk. Przy chopcach dostaje si zawrotw gowy i mdleje. To ju lepiej wymiotowa. Wcale nie mylaam, e lepiej jest wymiotowa. Mylaam, e o wiele bardziej interesujco byoby mdle. Archie, ktry nie znosi chorb i jeli kto chorowa, to najchtniej od razu si ulatnia mwic: Chyba lepiej zrobi, jeli nie bd zawraca ci gowy - teraz zachowywa si niespodziewanie mile. Wymyla rne rzeczy, eby mnie rozweseli. Pamitam, e kupi homara, niezwykle wwczas drogi przysmak, i pooy go na ku, chcc mi sprawi niespodziank. Pamitam jeszcze dzi, jak weszam do pokoju i zobaczyam tego homara, z gow, ogonem i wsami, na mojej poduszce. miaam si jak szalona. Mielimy z niego wspania kolacj. Wkrtce potem si z nim rozstaam, niemniej jednak ju samo jedzenie homara sprawio mi przyjemno. Archie by te tak szlachetny, e rozpuszcza dla mnie w ciepym mleku specjalny proszek, odywk Bengera, ktry polecaa pani Woods jako lepszy od innych rodek uspokajajcy odek. Przypominam sobie, jak zbola min mia Archie, gdy przygotowa mi mleko z proszkiem. Czeka, a wystygnie, bo nie mogam pi nic gorcego. Potem wypiam i powiedziaam, e bardzo byo smaczne: Dzi wieczorem nie miao grudek, tak doskonale je przyrzdzie - po czym p godziny pniej nastpia zwyka tragedia. - No widzisz - rzek Archie dotknity. - I po co ja ci przygotowuj mleko z tym proszkiem? Rwnie dobrze mogaby go w ogle nie pi. Wydawao mi si z powodu mojej ignorancji, e takie stae wymiotowanie musi zaszkodzi naszemu nie narodzonemu dziecku - po prostu si zagodzi. Tymczasem okazao si, e wcale tak si nie stao. Wymiotowaam do samego porodu i urodziam dorodn, wac prawie cztery kilogramy crk. A i ja raczej utyam, ni straciam na wadze, cho jedzenie nigdy dugo nie zostawao w moim odku. Cay ten okres przypomina dziewiciomiesiczn podr morsk, do ktrej nigdy si nie przywyknie. Kiedy urodzia si Rosalind, zobaczyam doktora i pielgniark pochylonych nade mn i usyszaam sowa doktora: - Ma pani crk - i bardziej emocjonaln wypowied siostry. - Och, jaka liczna creczka! - na co zareagowaam westchnieniem ulgi: - Ju nie mam mdoci. Jak cudownie! W poprzednim miesicu Archie i ja sprzeczalimy si na temat tego, jakie imi damy dziecku i czy ma to by chopiec, czy te dziewczynka. Archie zdecydowanie yczy sobie crki. - Nie zamierzam mie syna - oznajmi - bo wiem, e bybym o niego zazdrosny. Zazdrosny, bo powicaaby mu uwag. - Ale przecie tyle samo uwagi powicaabym dziewczynce. - Nie, to nie to samo. Sprzeczalimy si co do imienia. Archie chcia, eby crka si

nazywaa Enid. Ja chciaam Marty. On zaproponowa potem Elaine, a ja Harriet. Dopiero po urodzeniu si maej zgodzilimy si na Rosalind. Wszystkie matki zachwycaj si wasnymi dziemi, ale cho to wiem i osobicie uwaam wieo narodzone niemowlta zdecydowanie za obrzydliwe, musz stwierdzi, e Rosalind bya adnym dzieckiem. Miaa duo ciemnych woskw i przypominaa Indiank, nie sprawiaa wraenia czerwonej i jakby nieopierzonej, co jest takie deprymujce u oseskw, i od pocztku wygldaa na osob weso i zdecydowan. Miaam nadzwyczaj sympatyczn pielgniark, wyraaa bardzo wiele obiekcji w stosunku do naszego gospodarstwa domowego. Rosalind urodzia si naturalnie w Ashfield. Matki nie udaway si wtedy do klinik porodowych; cay pord z opiek fachow kosztowa pitnacie funtw, co z dzisiejszego punktu widzenia wydaje si bardzo umiarkowan sum. Za rad mamy zatrzymaam pielgniark na dalsze dwa tygodnie, eby si nauczy waciwej pielgnacji niemowlcia, a take pojecha do Londynu i znale tam jakie inne mieszkanie. Noc, kiedy miaa si Rosalind urodzi, bya osobliwa. Mama i pielgniarka Pemberton przypominay dwie niewiasty podczas obrzdku Narodzenia: biegay z przecieradami, szczliwe, zaaferowane, nader wane, doprowadzay wszystko do porzdku. Archie i ja ptalimy si troch lkliwie, do nerwowi, jak dwoje dzieci, niepewne, czy s chciane. Bylimy przeraeni i niespokojni. Archie, jak mi si potem przyzna, uwaa, e jeli umr, to bdzie to jego wina. Ja te mylaam, e moe umr, a gdyby tak si stao, to bardzo bym aowaa, bo podobao mi si to wszystko. Najbardziej jednak przeraajca bya niewiadoma. Ale i bardzo podniecajca. To, co si robi pierwszy raz, wydaje si zawsze podniecajce. Teraz musielimy zaplanowa sobie przyszo. Zostawiam Rosalind w Ashfield pod opiek siostry Pemberton i pojechaam do Londynu, eby znale a) mieszkanie dla nas, b) piastunk do dziecka, c) suc, ktra miaa si zajmowa takim mieszkaniem, jakie uda nam si znale. To ostatnie nie stanowio problemu, bo kt to do nas wpada na miesic przed urodzeniem Rosalind, jak nie moja kochana Lucy, prosto z szeregw eskiej Suby Pomocniczej w Lotnictwie Krlewskim, zadyszana, yczliwa, kwitnca - taka sama jak przedtem, prawdziwa opoka. - Syszaam nowin - oznajmia. - Syszaam, e panienka bdzie mie dziecko, i jestem gotowa. Jak tylko bd potrzebna, zaraz si zjawi. Po naradzie z matk postanowiam, e Lucy musi dosta tak pensj, jakiej, naszym zdaniem, nie miaa nigdy przedtem adna kucharka czy suca. A mianowicie trzydzieci sze funtw rocznie. W owych czasach bya to suma olbrzymia, ale Lucy w peni na ni zasugiwaa, a ja cieszyam si, e j mam. W tym czasie, blisko rok po zawieszeniu broni, znalezienie mieszkania byo chyba najtrudniejsz rzecz na wiecie. Setki modych maestw biegay po Londynie w poszukiwaniu jakiego lokum, ktre by im odpowiadao i za ktre dano by rozsdnej opaty. Wymagano te pacenia odstpnego. Wszystko to stanowio powan komplikacj. Zdecydowalimy, e najpierw wynajmiemy umeblowane mieszkanie, a potem zaczniemy szuka czego, co by nam naprawd odpowiadao. Zamiary Archieego si realizoway. Zaraz po zdemobilizowaniu przenis si do pewnej firmy w City. Wypado mi z gowy nazwisko jego wczesnego szefa. Dla wygody nazw go po prostu Goldsteinem. By to duy, ty mczyzna. Kiedy zapytaam Archieego, jak wyglda, tego wanie okrelenia przede wszystkim uy: Jest bardzo ty. Gruby te, ale gwnie bardzo ty. Firmy w City oferoway wtedy chtnie posady zdemobilizowanym modym oficerom. Archie mia zarabia piset funtw rocznie. Ja dostawaam rocznie sto funtw, ktre zapisa mi dziadek w testamencie. Archie z gratyfikacji i posiadanych oszczdnoci mg osign jeszcze dalszych sto funtw rocznie. Nawet wtedy nie oznaczao to adnego bogactwa, do te byo dalekie od zamonoci, poniewa gwatownie podskoczyy czynsze, podobnie zreszt jak ceny ywnoci. Jajko kosztowao osiem pensw, a to dla modej pary nie byy wcale arty. Co prawda, nigdy nie liczylimy na to, e bdziemy bogaci, nie upadalimy wic na duchu.

Z perspektywy czasu zdumiewa mnie fakt, e zamierzalimy zatrudnia zarwno niak jak suc, ale wwczas uwaano je za osoby, bez ktrych nie mona si obej, zrezygnowalibymy z nich zatem na samym kocu. Natomiast w ogle nie wpadoby nam do gowy co tak ekstrawaganckiego jak kupno auta. Samochody mieli tylko bogacze. Czasami w ostatnim okresie ciy, kiedy wyczekiwaam w kolejkach do autobusw, spychana na bok z powodu niemrawoci swoich ruchw mczyni nie grzeszyli wwczas zbytni galanteri - patrzc na przejedajce auta mylaam: Jak by to byo cudownie mie pewnego dnia samochd. Pamitam, e jeden z przyjaci Archieego powiedzia z gorycz: Nikomu nie powinno si pozwala na posiadanie auta, jeli nie potrzebuje go do zaatwiania bardzo powanych interesw. - Ja nigdy nie ywiam takich uczu. Myl, e ciekawie jest widzie kogo, komu dopisuje szczcie, kogo, kto jest bogaty, kogo, kto ma wspania biuteri. Czy dzieci na ulicy nie gapi si z nosami przylepionymi do szyb na wielkie przyjcia, na panie w brylantowych diademach? Kto przecie musi wygra w Irlandzkim Totalizatorze. Gdyby wygrana wynosia tylko trzydzieci funtw, nie byoby to podniecajce. Kalkucki Totalizator, Irlandzki Totalizator, a dzisiaj zakady futbolowe - wszystko to ma swoj romantyk. Dlatego te wielkie tumy stoj na chodnikach i gapi si na gwiazdy filmowe zjedajce na premiery. Dla widzw s to heroiny we wspaniaych wieczorowych kreacjach, zrobione na bstwa - postaci wzbudzajce zachwyt. Komu jest potrzebny szary, nudny wiat, w ktrym nie ma bogatych ani monych, piknych ani utalentowanych? Kiedy wystawano caymi godzinami, eby zobaczy krlw i krlowe, dzisiaj raczej gapimy si na gwiazdy muzyki pop, ale zasada pozostaa ta sama. Jak wspomniaam, bylimy gotowi zatrudnia niak i suc, bo to uwaano za niezbdne, nigdy natomiast nie marzylimy o posiadaniu samochodu. Jeli szlimy do teatru, to na parter. Ja miaam pewno jedn wieczorow sukienk, i to czarn, eby nie wida byo na niej brudu, a wychodzc w sotne wieczory wkadaam zawsze na nogi czarne buty, z tego samego powodu. Nigdy nie bralimy takswki. Kady ma wasny styl wydawania pienidzy, jak zreszt i w innych rzeczach. Nie zamierzam teraz orzeka, czy nasz styl by lepszy, czy gorszy. My nastawilimy si na mniejszy luksus, prostsze jedzenie, skromniejsze ubrania i ca reszt. Z drugiej strony, w tamtych latach miao si wicej wolnego czasu - na mylenie, na czytanie, na rozmaite pasje i rozrywki. Jestem rada, e moja modo przypada na tamte czasy. Mielimy w yciu wiele swobody, znacznie mniej popiechu i trosk. Na szczcie cakiem szybko znalelimy mieszkanie. Byo na parterze w Addison Mansions, dwch wielkich kompleksach budynkw z tyu za Olympi. Skadao si z czterech sypialni i dwch salonikw. Wynajlimy je z meblami za pi gwinei tygodniowo od okropnej tlenionej blondynki, ktra miaa ze czterdzieci pi lat i olbrzymi sterczcy biust. Odnosia si do nas bardzo przyjanie i uznaa za konieczne opowiedzenie mi ze szczegami o chorobach swojej crki. Mieszkanie byo zapchane szczeglnie paskudnymi meblami i przyozdobione najbardziej sentymentalnymi obrazami, jakie zdarzyo mi si widzie. Zanotowaam sobie w pamici, e pierwsz rzecz, jak musimy zrobi, bdzie zdjcie ich ze cian i schowanie, eby w spokoju doczekay powrotu swojej wacicielki. Byo tam te mnstwo porcelany, szka i tego rodzaju przedmiotw, w tym serwis do herbaty z cieniusiekiej porcelany, ktry wprawia mnie w przeraenie, bo uwaaam, e przy swojej kruchoci na pewno ulegnie stuczeniu. Z pomoc Lucy, zaraz po wprowadzeniu si, zapakowaam go do jednego z kredensw. Nastpnie odwiedziam biuro pani Boucher, ktre znane byo - a myl, e jest nadal - wszystkim poszukujcym piastunek. Szybko udao jej si sprowadzi mnie na ziemi. Krcia nosem nad pensj, jak mogam zaoferowa, wypytywaa, jakimi dysponuj warunkami i jaki zatrudniam personel, po czym posaa do maego pokoju, gdzie przeprowadzano rozmowy z ewentualnymi kandydatkami. Najpierw wesza potna, kompetentnie wygldajca kobieta. Sam jej widok napawa mnie przeraeniem. Za to mj widok wcale jej nie przerazi. - Tak, prosz

pani? A ile ma by dzieci? - Wyjaniam, e chodzi tylko o jedno niemowl. - Jednomiesiczne, mam nadziej? Nigdy nie zgadzam si wzi adnego niemowlcia, o ile nie jest jednomiesiczne. Bior w swoje rce dzieci moliwie jak najwczeniej. Zapewniam, e to dziecko jednomiesiczne. - A jaki ma pani personel? Wyjaniam przepraszajcym tonem, e w charakterze personelu mam jedn suc. Skrzywia si. - Obawiam si, prosz pani, e to mi nie bdzie odpowiada. Wie pani, ja jestem przyzwyczajona do tego, e pokoje dziecinne maj zapewnion obsug i opiek, i do w peni wyposaonego, przyjemnego gospodarstwa. - Zgodziam si, e posada u mnie to nie jest to, czego ona szuka, i z pewn ulg j poegnaam. Obejrzaam jeszcze trzy inne kandydatki, ale wszystkie trzy mn wzgardziy. Nazajutrz znowu wrciam na dalsze pertraktacje. Tym razem szczcie mi dopisao. Trafiam na Jessie Swannell, osob trzydziestopicioletni, o ostrym jzyczku i dobrym sercu, ktra wikszo ycia spdzia jako niaka u pewnej rodziny w Nigerii. Przedstawiam jej szczegowo sromotne warunki pracy w moim domu. Tylko jedna suca, jeden pokj dziecinny, a nie pokj dziecinny dzienny i drugi nocny, paleniem w kominku zajmie si kto inny, ale sprztanie pokoju dziecinnego bdzie nalee do niej i - wreszcie ostatnie dbo - pensj. - Ach tak - powiedziaa - nie brzmi to najgorzej. Jestem przyzwyczajona do cikiej pracy i wcale mi nie przeszkadza. To dziewuszka? Lubi dziewczynki. Tak wic dogadaymy si z Jessie Swannell. Suya u mnie dwa lata i bardzo j lubiam, jakkolwiek miaa pewne przywary. Zaliczaa si do tych nia, ktre z natury czuj niech do rodzicw dziecka znajdujcego si w ich pieczy. Dla Rosalind bya sam dobroci i myl, e oddaaby za ni ycie. Mnie natomiast uwaaa za intruza, chocia robia - co prawda niechtnie - to, czego sobie yczyam, nawet jeli si ze mn nie zgadzaa. Z drugiej strony, w przypadku jakiej katastrofy, bya wprost niezastpiona; mia, gotowa do pomocy, pogodna. Tak, szanowaam Jessie Swannelf i mam nadziej, e ycie obeszo si z ni dobrze i e zajmowaa si tym, czym zajmowa si chciaa. Wszystko zatem zostao zaatwione i Rosalind, ja, Jessie Swannell i Lucy zjechaymy do Addison Mansions i rozpoczymy rodzinne ycie. Co nie znaczy, e ja zakoczyam poszukiwania. Teraz musiaam znale mieszkanie bez mebli na nasz stay dom. Nie byo to wcale takie atwe - wrcz przeciwnie, piekielnie trudne. Jak tylko usyszao si o jakim wolnym mieszkaniu, naleao natychmiast tam pdzi, telefonowa lub pisa listy, niestety, aden z oferowanych lokali nam nie odpowiada. Niekiedy okazyway si tak brudne, zaniedbane, zrujnowane, e waciwie nie nadaway si do zamieszkania. Czsto kto przyszed tam ju wczeniej i ci ubieg. Jedzilimy po caym Londynie: Hampstead, Chiswick, Pimlico, Kensington, St.Johns Wood moje dni to bya jedna duga trasa autobusowa. Odwiedzilimy wszystkich porednikw mieszkaniowych. I wkrtce zaczlimy si denerwowa. Obecne mieszkanie wynajto nam tylko na dwa miesice. Kiedy utleniona pani M., jej zamna crka i dzieci powrc, na pewno nie dadz si namwi na przeduenie wynajmu. Za wszelk cen musielimy co znale. W kocu wydawao si, e szczcie nam dopisao. Zapewnilimy sobie, albo prawie zapewnilimy, mieszkanie koo Battersea Park. Czynsz umiarkowany, wacicielka, panna Llewellyn, wyprowadzi si miaa za jaki miesic, ale wolaaby nawet troch prdzej. Przenosia si do mieszkania w innej dzielnicy Londynu. Wszystko zostao ustalone, jak si jednak okazao, cieszylimy si za wczenie. Spad na nas wielki cios. Na dwa tygodnie przed terminem przeprowadzki panna Llewellyn daa zna, e nie moe si wprowadzi do swojego nowego mieszkania, poniewa jego dotychczasowi mieszkacy nie mog si wprowadzi z kolei do swojego. Sowem, reakcja acuchowa. By to dotkliwy cios. Co kilka dni telefonowalimy do panny

Llewellyn, eby si dowiedzie, jak sprawa wyglda. A wygldaa z kadym dniem gorzej. Tamci drudzy lokatorzy mieli coraz wiksze kopoty z wprowadzeniem si do swojego mieszkania, ona wic te powtpiewaa, czy si wyprowadzi. W kocu wydawao si, e upynie kilka miesicy, zanim bdziemy mogli przej to mieszkanie, a i ta data nie bya pewna. Zaczlimy wic znowu gorczkowo wertowa ogoszenia, obtelefonowywa porednikw i tak dalej. Czas upywa i teraz ju wpadlimy w rozpacz. I wtedy zadzwoni porednik, i zaproponowa nam nie mieszkanie, ale domek, may domek na kolonii Scarsdale Villas. Z tym jednak, e nie do wynajcia, lecz do kupienia. Archie i ja pojechalimy go obejrze. By to uroczy niewielki domek. Kupienie go oznaczaoby w praktyce wyzbycie si caego skromnego kapitau, jakim moglimy dysponowa - krok ogromnie ryzykowny. Wiedzielimy jednak, e musimy jako zaryzykowa, przystalimy zatem na kupno, podpisalimy umow i wrcilimy do domu, eby zdecydowa, ktre z naszych papierw wartociowych sprzedamy. Dwa dni pniej przy niadaniu przegldaam gazet i w rubryce mieszkaniowej - tak ju przyzwyczaiam si zaglda do niej najpierw, e nie mogam si od tego powstrzyma - ujrzaam ogoszenie nastpujcej treci: Wynajm mieszkanie bez mebli, Addison Mansions 96, rocznie 90 funtw. Wydaam z siebie ochrypy okrzyk, odstawiam z oskotem filiank, odczytaam na gos ogoszenie Archieemu i oznajmiam: - Nie ma chwili czasu do stracenia! Zerwaam si od stou, przebiegam przez trawnik na podwrzu oddzielajcym dwa bloki i jak szalona pdem pokonaam cztery kondygnacje schodw przeciwlegego budynku. By kwadrans po smej, gdy zadzwoniam do drzwi mieszkania numer 96. Otworzya mi przeraona moda kobieta w szlafroku. Przychodz w sprawie mieszkania - oznajmiam tak zwile, jak mogam, apic z trudem powietrze. - W sprawie mieszkania? Dopiero wczoraj daam to ogoszenie i nie spodziewaam si, e tak szybko kto przyjdzie. - Czy mog je zobaczy? - No... jest troch wczenie. - Myl, e bdzie nam odpowiada - wtrciam. - Myl, e je wezm. - Och, dobrze, moe si pani rozejrze. Jest troch nie sprztnite. - Wycofywaa si. Kuam elazo, pki gorce, nie zwaajc na jej wahanie, zlustrowaam pospiesznie mieszkanie. Nie chciaam si narazi na strat okazji. - Dziewidziesit funtw rocznie? - spytaam. - Tak, to jest czynsz. Musz jednak pani ostrzec, e wynajmuje si pacc za kwarta. Rozwaaam to przez chwil, ale to mnie nie odstraszyo. Chciaam gdzie zamieszka, i to szybko. - A kiedy mona je obj? - Och, praktycznie w kadej chwili, za tydzie lub dwa. Mj m musi nagle wyjecha za granic. I chcemy dosta odstpne za linoleum i armatur. Nie przepadaam za linoleum, lecz jakie to miao znaczenie. Cztery sypialnie, dwie bawialnie, adny widok na ziele - cztery kondygnacje schodw w gr i w d, to prawda, za to duo wiata i powietrza. Mieszkanie wymagao odnowienia, ale to moglimy zrobi sami. Och, to byo wspaniae, prawdziwy dar nieba. - Bior je - oznajmiam. - Jestem zdecydowana. - Och, to pewne, pani...? Niestety, nie znam pani nazwiska. Podaam jej swoje nazwisko, wyjaniam, e mieszkam w umeblowanym mieszkaniu naprzeciwko, i spraw zaatwiam. Zatelefonowaam od razu stamtd do porednika, eby nie sprztnito mi mieszkania sprzed nosa, jak zdarzao si to wielokrotnie przedtem. Idc po schodach na d minam trzy pary wchodzce na gr, a kada z nich, jak si zorientowaam z miejsca, zmierzaa pod numer 96. Tym razem to my zwyciylimy. Wrciam do domu i opowiedziaam o swoim sukcesie Archieemu. - Wspaniale! - wykrzykn. W tym momencie usyszelimy telefon. Dzwonia panna Llewellyn. - Myl - oznajmia - e bd pastwo mogli obj mieszkanie prawie na pewno w cigu miesica.

- Och - powiedziaam. - Och tak, rozumiem. - Odoyam suchawk. Boe miosierny! - jkn Archie. - Czy wiesz, co my mamy? Dwa wynajte mieszkania, a ponadto dom, ktry kupilimy! Wydawao si to poniekd kopotliwe. Miaam ju zadzwoni do panny Llewellyn i zakomunikowa jej, e nie chcemy tego mieszkania, ale przyszed mi do gowy lepszy pomys. - Sprbujemy pozby si domku w kolonii Scarsdale Villas, a wemiemy mieszkanie koo Battersea Park, po czym zadamy za nie odstpnego. I w ten sposb bdziemy mie pienidze na odstpne tutaj. Archie z entuzjazmem zaakceptowa ten pomys. Myl, e okazaam si wtedy prawdziwym geniuszem finansowym, bo nie byoby inaczej nas sta na odstpne w wysokoci stu funtw. Potem udalimy si do porednika w sprawie domku, ktry kupilimy w kolonii Scarsdale Villas. Potraktowano nas tam bardzo mile i zapewniono, e nietrudno bdzie go sprzeda komu innemu - kilka osb bardzo aowao, e kto go ju kupi. Wyszlimy wic z tego obronn rk, jeli nie liczy niewielkiej nalenoci dla porednika. Mielimy mieszkanie i wprowadzilimy si do niego w cigu dwu tygodni. Jessie Swannell nie sprawia mi zawodu. Nie narzekaa, e musi chodzi cztery kondygnacje schodw w gr i na d, a to ju przekraczao moje oczekiwania wobec ktrejkolwiek z piastunek poleconych przez pani Boucher. - Ach to nic - rzeka. - Jestem przyzwyczajona do taszczenia rzeczy. Chocia nie miaabym nic przeciwko czarnuchowi lub dwm. To najlepsza rzecz w Nigerii, mnstwo tam czarnuchw. Podobao si nam to mieszkanie i z entuzjazmem zabralimy si do urzdzenia go po swojemu. Znaczna cz gratyfikacji Archieego posza na meble: dobre nowoczesne mebelki do pokoju dziecinnego kupilimy u Heala, skd rwnie pochodziy solidne oa dla nas. Sporo rzeczy przywielimy z Ashfield, gdzie za duo byo stow, krzese i szafek, sreber stoowych i bielizny. Chodzilimy te na wyprzedae i kupowali za bezcen osobliwe komody i starowieckie szafy ubraniowe. Kiedy objlimy w posiadanie nasze nowe mieszkanie, zdecydowalimy si je pomalowa, dobralimy te tapety. Cz prac wykonalimy sami, do pomocy przy reszcie cignlimy malarza i tapeciarza. Okna dwu bawialni, cakiem sporego saloniku i raczej niewielkiej jadalni wychodziy na podwrko i na pnoc. Ja wolaam pokoje na kocu dugiego korytarza z tyu. Nie byy takie due, za to soneczne i wesoe, salonik i pokj dziecinny zdecydowalimy wic urzdzi w dwu tylnych pokojach. Naprzeciwko nich bya azienka i maa subwka. Z dwu duych pokoi - w wikszym zrobilimy sobie sypialni, a w mniejszym stoowy, a w razie potrzeby gocinny. Archie wybra tapety do azienki w szkaratne i biae kafelki. Tapeciarz zachowywa si nadzwyczaj mio wobec mnie. Podczas tapetowania cian pokazywa mi, jak ci tapet i zoy j we waciwy sposb przed przyklejeniem i, jak to okreli, nie ba si tego. - Klapn j, o tak. Nic si nie moe sta. Jeli si rozedrze, to si przyklei. Najpierw trzeba j ca poci na kawaki, wymierzy i ponumerowa z tyu. Tak, dobrze. Klapn. Szczotka do wosw wietnie si nadaje do likwidowania bbli. - Pod koniec cakiem niele mi to szo. Sufit zostawilimy jemu - sama si jeszcze na to nie odwayam. Pokj Rosalind pomalowany zosta na jasnoty kolor. I tu te nauczyam si czego nowego. Nasz mentor mnie nie uprzedzi, e jeli nie zetrze si szybko farby z podogi, to tak stwardnieje, e da si usun jedynie za pomoc duta. Praktyka wszystkiego jednak ci nauczy. ciany pokoju dziecinnego ozdobilimy na grze papierowym lampasem ze zwierztkami, kupionym za due pienidze u Heala. W saloniku zdecydowaam si na ciany bladorowe i lekko lnice, a na suficie chciaam mie gazki gogu na czarnym byszczcym tle. Bd mie wraenie, e jestem na wsi. Obniy to te optycznie pokj, bo lubiam niskie pokoje. W mniejszym pokoju tapety wyglda bd bardziej wiejsko. Sufit oczywicie musia wytapetowa fachowiec, tymczasem zgoa nieoczekiwanie zdradza do tego wielk niech. - Niech no pani posucha. Chyba si pani pomylia. Chce pani na pewno, eby sufit zrobi na bladorowo, a czarne tapety da na

ciany? - Nie, wcale nie - powiedziaam. - Chc da czarne tapety na sufit, a ciany pomalowa farb klejow na rowo. - Ale tak si pokojw nie robi. Rozumie pani? Zamierza pani rozjani ciemne. To le. Powinno si postpowa odwrotnie: przyciemni jasne. - Nie trzeba przyciemnia jasnego, jeli czowiek woli rozjani ciemne - oponowaam. - No, ja mog tylko powiedzie, e to le i e tak nikt nigdy nie robi. Oznajmiam, e ja tak zrobi. - Obniy to z miejsca sufit, przekona si pani. Przybliy go do podogi. Pokj zrobi si cakiem niski. - Chc, eby zrobi si niski. W kocu zrezygnowa z przekonania mnie, wzruszy ramionami. Kiedy skoczy robot, zapytaam go, czy mu si podoba. - Hm, wyglda to dziwnie - odpar. - Nie mgbym powiedzie, e mi si podoba... dziwaczne, ale cakiem niebrzydkie, jak si sidzie na fotelu i spojrzy w gr. - O to wanie chodzi - rzekam. - Gdybym by na pani miejscu i chcia zrobi co w tym gucie, to dabym tam bkitn niebiesk tapet z gwiazdami. - Nie chc myle, e jestem w nocy pod goym niebem - oznajmiam. Chc myle, e siedz w kwitncym winiowym sadzie albo pod gogiem. Potrzsn gow ze smutkiem. Wikszo firanek i zason kazalimy zrobi. Lune pokrowce postanowiam uszy sama. Moja siostra Madge - zwana teraz Punkie, tak jak j nazwa syn - zapewnia mnie w sobie waciwy, pozytywny sposb, e to cakiem atwa rzecz. - Po prostu zepnij szpilkami po lewej stronie i tnij, potem zeszyjesz i obrcisz na praw stron mwia. - To takie proste, kady potrafi to zrobi. Sprbowaam. Pokrowce nie miay zbyt fachowego wygldu, nie odwayam si te na obszycie ich ozdobnym sznureczkiem, ale wyglday wesoo i cakiem adnie. Wszyscy znajomi podziwiali nasze mieszkanie, a my nigdy nie bylimy tak szczliwi, jak wtedy gdy si w nim urzdzalimy. Lucy uwaaa, e jest cudowne, i cieszya si z kadej minuty tam spdzanej. Jessie Swannell przez cay czas narzekaa, niemniej okazaa si zdumiewajco przydatna. Byam do zadowolona, e nas, a raczej mnie, nienawidzi - nie myl, eby nie aprobowaa do tego stopnia Archieego. - Ostatecznie - jak jej tumaczyam pewnego razu - dziecko musi mie rodzicw, bo inaczej Jessie nie miaaby kim si opiekowa. - Ach, no tak, co w tym jest - przyznaa Jessie i umiechna si sabo. Archie rozpocz prac w City. Mwi, e nowe zajcie mu si podoba i wydawa si do nim podekscytowany. Cieszy si, e odszed z lotnictwa, ktre, jak stale powtarza, nie miao adnej przyszoci. Postanowi zrobi due pienidze. Nasza obecna trudna sytuacja wcale nas nie martwia. Czasami, raczej rzadko, wybieralimy si do Palais de Dance w Hammersmith, ale na og obywalimy si bez rozrywek, bo nie moglimy sobie na nie pozwoli. Bylimy zwyczajn mod par, bardzo zreszt szczliw i mielimy przed sob dobrze zaplanowane ycie. Nie mielimy za to pianina, czego aowaam i co sobie rekompensowaam w Ashfield grajc tam jak szalona podczas kadych odwiedzin. Polubiam tego, kogo kochaam, mielimy dziecko, mielimy gdzie mieszka i nie widziaam powodu, dla ktrego nie moglibymy zawsze y tak szczliwie. Pewnego dnia otrzymaam list. Otworzyam go cakiem obojtnie i przeczytaam pocztkowo niezbyt uwanie. John Lane z wydawnictwa Bodley Head prosi, ebym zjawia si u nich w zwizku z przysanym im maszynopisem powieci Tajemnicza historia w Styles. Mwic szczerze, zapomniaam z kretesem o Tajemniczej historii w Styles. Maszynopis musia ju wtedy lee w wydawnictwie Bodley Head prawie od dwu lat, lecz pod wpywem podniecenia wywoanego kocem wojny, powrotu Archieego i naszego wsplnego ycia, takie rzeczy jak pisanie i maszynopisy zupenie wyleciay mi z gowy. /

Udaam si na to spotkanie pena nadziei. Moja powie musiaa chyba im si spodoba, bo inaczej nie prosiliby, ebym do nich przysza. Wprowadzono mnie do gabinetu Johna Lanea. Na mj widok wsta od biurka niewielki mczyzna z bia brod, majcy w sobie co z czowieka z epoki elbietaskiej. Wydawao mi si, e wszdzie wok niego s obrazy - na krzesach, oparte o stoy - wszystkie w stylu starych mistrzw, z grub warstw werniksu i poke ze staroci. Pniej przyszo mi do gowy, e on sam cakiem niele wygldaby w jednej z tych ram i w krezie na szyi. Sposb bycia mia uprzejmy i dobrotliwy, za to niebieskie oczy przenikliwe, co powinno byo mnie ostrzec, e mam do czynienia z kim, kto w interesach bdzie trudnym przeciwnikiem. Przywita si ze mn i prosi, ebym usiada na krzele. Rozejrzaam si - to byo niemoliwe: na wszystkich krzesach lea jaki obraz. Zauway to nagle i rozemia si. Och, nie bardzo jest gdzie siedzie, prawda? Usun oblepiony brudem portret. Usiadam. Nastpnie zaczai mwi o moim maszynopisie. Niektrzy jego lektorzy, powiedzia, uwaaj, e jest obiecujcy, mona co z niego zrobi. Trzeba jednak wprowadzi powane zmiany. Na przykad ostatni rozdzia - koncypowaam go jako scen zalotw, ale zrobiam to nie tak, jak naley. W efekcie nie przypomina sceny zalotw i jest po prostu mieszny! Czy myl, e umiaabym co z nim zrobi, by doprowadzi w inny sposb do rozwizania zagadki? Albo kto pomoe mi z kwestiami prawnymi, cho byoby to trudne, albo moe uda mi si jako to zmieni. Zapewniam natychmiast, e jako sobie z tym poradz. Przemyl to - moe dam inn opraw. W kadym razie, sprbuj. Mia jeszcze inne uwagi, nie chodzio ju jednak o tak powane zarzuty jak te wobec ostatniego rozdziau. Po czym pan John Lane przeszed do spraw natury finansowej, podkrelajc, jak wielkie ryzyko podejmuje wydawca, gdy publikuje powie nowego i nieznanego autora, i jak niewiele na tym moe zarobi. Na koniec wyj z szuflady biurka umow, ktr zgodnie z jego sugesti powinnam podpisa. Nie byam w nastroju do studiowania umw, a nawet do mylenia o nich. John Lane wyda moj powie. Od paru lat straciam nadziej na opublikowanie czegokolwiek, najwyej moe sporadycznie jakiego opowiadania czy wiersza, tote perspektywa wydania ksiki zafascynowaa mnie cakowicie. Podpisaabym wszystko. Umowa przewidywaa, e nie otrzymam adnego honorarium, dopki nie zostan sprzedane pierwsze dwa tysice egzemplarzy, a potem jedynie skromne tantiemy. Poowa praw autorskich do powieci i ewentualnej dramatyzacji bdzie nalee do wydawcy. Wszystko to mao dla mnie znaczyo wobec tego, e moja ksika zostanie opublikowana. Nie zauwayam nawet, e w umowie znalaza si klauzula zobowizujca mnie do przekazania wydawcy nastpnych piciu powieci za nieznacznie tylko podwyszone tantiemy. Dla mnie to by sukces i zupena niespodzianka. Ochoczo podpisaam umow. Po czym zabraam swj maszynopis, eby przerobi ostatni rozdzia. Uporaam si z tym bez wielkiego trudu. I tak oto wystartowaam do swojej dugoletniej kariery. Co nie znaczy, bym wwczas podejrzewaa, e bdzie to duga kariera. Wbrew klauzuli o nastpnych piciu powieciach traktowaam to ze swej strony jako jednorazowy eksperyment. Napisaam powie kryminaln, ktra zostaa przyjta i miaa wyj drukiem. Na tym, przynajmniej dla mnie, sprawa si zamykaa. W tym momencie absolutnie nie braam pod uwag pisania dalszych ksiek. Gdyby kto o to zapyta, powiedziaabym, jak sdz, e moe od czasu do czasu napisz jakie opowiadanie. Byam absolutn amatork, nie miaam w sobie nic z profesjonalistki. Dla mnie pisanie to bya przyjemno. Wrciam do domu rozpromieniona i zdaam ze wszystkiego relacj Archieemu. Tego wieczoru poszlimy to uczci w Palais de Dance w Hammersmith. Towarzyszya nam trzecia osoba, chocia o tym nie wiedziaam. Hercule Poirot, wymylony przeze mnie Belg, wisia mi na karku i trzyma si go kurczowo, niczym nieznony natrt. V Uporawszy si z ostatnim rozdziaem Tajemniczej historii w Styles,

zwrciam maszynopis Johnowi Lane, potem wyjaniam jeszcze kilka wtpliwoci i zgodziam si na wprowadzenie paru zmian, a pniej podniecenie ustpio na drugi plan. Nasze ycie toczyo si tak jak u innych modych maestw, szczliwych, kochajcych si, nie opywajcych w dostatki, lecz zanadto tym si nie przejmujcych. Weekendy spdzalimy zazwyczaj jadc na wie pocigiem, a potem wdrujc dokd na piechot. Czasami wyprawialimy si w podr okrn. Jedyny wielki cios, jaki na nas spad, to bya strata kochanej Lucy. Od jakiego czasu sprawiaa wraenie jakby zmartwionej i nieszczliwej, w kocu przysza do mnie ze smutn min i rzeka: Okropnie mi przykro, e pani zostawiam, panienko Agatho... to znaczy prosz pani, i nie wiem, co sobie o mnie pomyli pani Rowe, ale... sk w tym, e wychodz za m. - Lucy wychodzi za m? A za kogo? - Za kogo, kogo znam sprzed wojny. Zawsze mi si podoba. Wicej informacji dostarczya mi mama. Jak tylko jej o tym wspomniaam, wykrzykna: - Czyby znowu ten Jack? - Okazao si, e nie przepadaa za tym Jackiem. By to konkurent Lucy, ktry nie zyska uznania w oczach rodziny. Z radoci przywitano fakt, e modzi si pokcili i rozstali. Niestety, teraz znowu si zeszli. Lucy pozostaa wierna le widzianemu Jackowi i masz babo placek: ona zamierzaa wyj za m, a my musielimy szuka sobie innej sucej. A wtedy ta sprawa wygldaa nawet jeszcze bardziej beznadziejnie. Nigdzie nie mona byo znale sucej. W kocu jednak, nie pamitam, czy przez biuro porednictwa, czy przez znajomych, trafiam na Rose, osob jak najbardziej odpowiedni. Miaa wietne referencje, okrg row twarz, miy umiech i wygldao na to, e chyba nas polubi. Kopot polega tylko na tym, e nie chciaa i tam, gdzie jest dziecko i piastunka. Czuam, e trzeba j jako przekona. Pracowaa w rodzinie oficera Korpusu Lotniczego i gdy usyszaa, e mj m te tam suy, wyranie zmika. Uwaaa, e na pewno zna jej chlebodawc, dowdc eskadry G. Pobiegam do domu i zapytaam Archieego: - Czy ty znasz niejakiego G., ktry jest dowdc eskadry? - Nie przypominam sobie - rzek Archie. - Ale musisz sobie przypomnie - oznajmiam. - Musisz powiedzie, e si z nim stykae albo e bylicie kolegami czy co w tym sensie. Musimy zdoby Rose. Jest wspaniaa, naprawd. Gdyby wiedzia, jakie okropne dziewuchy ogldaam. I tak Rose zacza patrze na nas askawszym okiem. Przedstawiam j Archieemu, ktry wyrazi si z uznaniem o dowdcy eskadry G. i ostatecznie przekona j do przyjcia naszej oferty. - Tylko e ja nie lubi nianiek - ostrzega mnie. - Nie przeszkadzaj mi same dzieci, za to niaki, z tymi zawsze s kopoty. - Och, jestem pewna, e z nasz niak kopotw nie bdzie zapewniaam. Nie byam taka pewna, ale w gruncie rzeczy mylaam, e wszystko jako si uoy. Jedyn osob, ktrej Jessie Swannell bdzie sprawia kopot, bd ja, a to ju mog znie. Tymczasem Ros i Jessie yy ze sob w zgodzie. Jessie opowiadaa Ros o swoim yciu w Nigerii i o tym, jak przyjemnie byo mie pod swoimi rozkazami niezliczone zastpy Murzynw. A Ros rewanowaa si opowiadajc, co wycierpiaa na subie u rnych ludzi. - Czasami mnie godzili zakomunikowaa mi pewnego dnia Ros. - Godzili. Czy pani wie, co mi dawali na niadanie? Powiedziaam, e nie wiem. - Wdzonego ledzia - rzeka ponurym gosem. - Nic wicej, tylko herbat i wdzonego ledzia, i grzank z masem, i dem. No i tak wychudam, e wprost nikam w oczach. Teraz nic nie wskazywao na to, eby Ros nika w oczach - bya przyjemnie pulchna. Na wszelki wypadek jednak, kiedy mielimy na niadanie wdzone ledzie, zawsze staraam si wmusi w ni dwa albo nawet trzy oraz da jej gr jajek na bekonie. Myl, e bya z nas zadowolona i lubia Rosalind. Ciocia-babcia umara wkrtce po urodzeniu si naszej crki. Do koca niemal niele si trzymaa, ale dostaa bardzo silnego bronchitu, a serce miaa ju zbyt sabe, by z niego wyj. Doya

dziewidziesiciu dwu lat, potrafia si wci cieszy yciem, niele syszaa, cho wtedy ju nie widziaa. Upadek firmy Chaflina w Nowym Jorku zmniejszy jej dochody, podobnie jak mojej matki, na szczcie pan Bailey uchroni j przed utrat wszystkiego. Teraz te pienidze dostawaa mama. Nie byo to duo obecnie, niektre udziay straciy bowiem znacznie na wartoci podczas wojny, niemniej przynosiy trzysta-czterysta funtw rocznie, co razem z sum wypacan przez pana Chaflina zapewniao jej rodki do ycia. Oczywicie wszystko po wojnie bardzo podroao, ale moga nadal zachowa Ashfield. Czuam si bardzo nieszczliwa, e nie mog przekaza na utrzymanie domu swojego skromnego dochodu, owych stu funtw po dziadku, jak to robia siostra. Niestety, w naszej sytuacji naprawd nie moglimy sobie na to pozwoli - potrzebowalimy kadego pensa. Pewnego dnia, kiedy mwiam zmartwionym tonem o trudnociach zwizanych z utrzymaniem Ashfield, Archie rzek (bardzo sensownie): Wiesz, byoby naprawd znacznie lepiej dla twojej matki, gdyby Ashfield sprzedaa i zamieszkaa gdzie indziej. - Sprzeda Ashfield! - wykrzyknam z przeraeniem. - Nie rozumiem, do czego jest ci potrzebny. Nie moesz tam przecie czsto jedzi. - Nie zniosabym tego! Kocham Ashfield. To dla mnie wszystko. - Wobec tego dlaczego nie prbujesz co zrobi? - spyta. - Co masz na myli przez to co zrobi? - Moesz napisa nastpn ksik. Spojrzaam na niego ze zdziwieniem. - Przypuszczam, e pewnego piknego dnia mogabym napisa nastpn ksik, tylko co by to dao w przypadku Ashfield? - Mogoby da mnstwo pienidzy - odpar. Nie wydawao mi si to moliwe. Tajemniczej historii w Styles sprzedano prawie dwa tysice egzemplarzy, co wwczas, jak na powie kryminaln nieznanego autora, byo niele. Przyniosa mi skromn sumk dwudziestu piciu funtw - nie z tantiem za ksik, lecz z tytuu poowy praw do niej, odstpionych cakiem nieoczekiwanie pismu The Weekly Times za pidziesit funtw. Bardzo to podnioso mj presti, jak twierdzi John Lane. Wydrukowanie powieci modego, nieznanego autora na amach tego tygodnika uwaano za niezwykle korzystne. Moe i tak, lecz suma dwudziestu piciu funtw jako cao honorarium za ksik nie skaniaa mnie do mylenia, e mogabym zarobi wiele pienidzy kontynuujc karier literack. - Jeli ksika bya na tyle dobra, e j przyjto, i wydawca zarobi na niej jakie pienidze, a przypuszczam, e zarobi, to bdzie chcia nastpnej. Powinna za kadym razem dosta wicej. - Z tym si zgadzaam, pena podziwu dla finansowej wiedzy Archieego. Zaczam rozmyla o napisaniu nowej ksiki. Gdybym si na to zdecydowaa, to o czym powinna by? Ta kwestia rozwizaa si sama ktrego dnia, kiedy popijaam herbat w A.B.C. Przy ssiednim stoliku dwie osoby rozmawiay o kim, kto si nazywa Jane Fish. Nazwisko i imi wyday mi si bardzo zabawne. Utkwiy mi w pamici, gdy stamtd wychodziam. Jane Fish. To byby dobry pocztek powieci, pomylaam. Nazwisko zasyszane w herbaciarni, jakie niezwyke nazwisko, ktre zapamita kady, kto je usyszy. Takie jak Jane Fish albo jeszcze lepiej Jane Finn. Zdecydowaam si na Jane Finn i zaraz zabraam si do pisania. Powie zatytuowaam pocztkowo Wesoa impreza, potem Niebieskie ptaki, a ostatecznie Tajemniczy przeciwnik. Archie mia racj, e znalaz sobie posad przed odejciem z Korpusu Lotniczego. Modzi ludzie byli w rozpaczy. Demobilizowano ich i nie mieli pracy. Wci do naszych drzwi dzwonili jacy modziecy, prbujc sprzeda poczochy albo oferujc artykuy domowego uytku. By to widok przygnbiajcy. Litowano si nad nimi i kupowano czsto par jakich okropnych poczoch, eby tylko poprawi im humor. Niedawno w randze porucznikw suyli w marynarce wojennej lub w wojskach ldowych, a teraz zepchnici zostali do takiego poziomu. Niekiedy nawet pisywali wiersze i usiowali je sprzedawa. Pomylaam, eby bohaterami zrobi tak par - dziewczyn, ktra bya

w Ochotniczych Oddziaach Pomocniczych czy w Pomocniczej Subie Terytorialnej, i modzieca, ktry walczy w wojskach ldowych. Oboje do rozpaczliwie poszukuj pracy i wtedy wanie si poznaj. A moe ju si znali w przeszoci? I co potem? Potem zostan wpltani, tak, w szpiegostwo - bdzie to ksika szpiegowska, sensacyjna, nie kryminalna. Podoba mi si ten pomys, bo oznacza odmian po Tajemniczej historii w Styles. Zasiadam wic do pisania, zreszt w sposb do szkicowy. Byo to zabawne i, jak to zwykle bywa z utworami sensacyjnymi, znacznie atwiejsze, ni pisanie powieci kryminalnej. Kiedy powie skoczyam, co naturalnie nastpio po jakim czasie, zaniosam j Johnowi Lane, ktremu niezbyt si spodobaa - nie bya to powie kryminalna i mia obawy, e nie bdzie si tak dobrze sprzedawa. W wydawnictwie zastanawiali si, czyj w ogle publikowa. W kocu jednak zdecydowali si wydawa. Tym razem nie musiaam wprowadza zbyt wielu zmian. O ile dobrze sobie przypominam, to ksika sprzedawaa si cakiem niele. Dostaam troch pienidzy z tantiem, co si liczyo, i znowu pismo The Weekly Times zakupio prawa do publikacji jej na swoich amach, w zwizku z czym John Lane przekaza mi pidziesit funtw. Wygldao to do zachcajco, jakkolwiek nie na tyle, bym zacza uwaa, e mam ju zapewnione co tak wspaniaego jak zawd. Trzeci moj ksik byo Morderstwo na polu golfowym. Myl, e chyba napisaam j wkrtce po synnej historii, ktra wydarzya si we Francji. Nie pamitam ju nazwisk uczestniczcych w niej osb. Zamaskowani mczyni mieli si wedrze do domu, zabi waciciela, zwiza i zakneblowa jego on - teciowa te zgina, ale chyba tylko dlatego, e udawia si sztuczn szczk. Nie dano jednak wiary sowom ony i podejrzewano j o zamordowanie ma, e wcale nie zostaa zwizana, a jeli tak, to przez swojego wsplnika. Mogaby to by - jak sdziam - dobra kanwa dla mojej powieci, ktra zaczynaaby si od uniewinnienia tej kobiety. W pewnej miejscowoci pojawia si tajemnicza niewiasta, przed laty bohaterka sprawy o morderstwo. Tym razem akcj powieci zlokalizowaam we Francji. Hercule Poirot w Tajemniczej historii w Styles cieszy si powodzeniem, sugerowano mi wic, e powinnam w dalszym cigu korzysta z jego usug. Jednym ze zwolennikw Poirota by Bruce Ingram, w owym czasie wydawca pisma The Sketch. Skontaktowa si ze mn i zaproponowa, ebym napisaa dla jego pisma cykl opowiada o Poirocie. Wprawio mnie to w wielkie podniecenie. Wreszcie zaczynam odnosi sukcesy. Bd drukowana w czym takim jak The Sketch wspaniale! Ingram poleci te wykonanie rysunku przedstawiajcego Herculea Poirota, do zblionego do moich o nim wyobrae, chocia wygldajcego troch bardziej elegancko i arystokratycznie, ni mylaam. Bruce Ingram chcia, eby ten cykl obejmowa dwanacie opowiada. W niedugim czasie napisaam osiem i pocztkowo miao to wystarczy, ale ostatecznie zdecydowano si na dwanacie. Musiaam dopisa jeszcze cztery opowiadania w znacznie wikszym tempie. Nawet si nie spostrzegam, e zwizaam si teraz nie tylko z opowiadaniem kryminalnym, lecz take z dwiema osobami: z Hercule Poirotem i jego Watsonem, kapitanem Hastingsem. Do lubiam kapitana Hastingsa. Bya to posta stereotypowa, ale obaj, on i Poirot, reprezentowali w moich oczach zesp detektywistyczny. Nadal w swojej twrczoci pozostawaam wierna tradycji Sherlocka Holmesa - miaam ekscentrycznego detektywa, jego komicznego pomocnika oraz detektywa ze Scotland Yardu w stylu Lestradea, inspektora Jappa i obecnie dodaam psa do polowa na lisy w ludzkiej skrze, czyli inspektora Girauda z policji francuskiej. Giraud gardzi Poirotem, uwaajc go za starego i staromodnego. Uwiadomiam sobie teraz, e popeniam okropny bd, robic z Herculea Poirota czowieka tak starego. Musiaam rozsta si z nim po trzech lub czterech pierwszych ksikach i zaczyna od nowa z kim o wiele modszym. Morderstwo na polu golfowym wykazywao nieco mniejsz zaleno od tradycji Sherlocka Holmesa, za to, jak mi si wydaje, wiksze wpywy Tajemnicy tego pokoju. Napisane byo w stylu grnolotnym i

penym fantazji. Kiedy si stawia pierwsze kroki jako pisarz, atwo ulec wpywom tego autora, ktrego si ostatnio czytao albo lubio. Sdz, e Morderstwo na polu golfowym byo cakiem niezym tego przykadem - jakkolwiek do melodramatycznym. Tym razem sprokurowaam romans dla Hastingsa. Jeli ju musz wprowadzi wtek miosny do ksiki, to mogabym, jak sobie pomylaam, oeni Hastingsa. Prawd mwic, troch mnie ju zmczy. Mog by zwizana z Poirotem, ale Hastingsa nie musz si trzyma. W wydawnictwie Bodley Head powie si podobaa, troch si tylko z nimi pokciam z powodu zaprojektowanej do niej okadki. Miaa okropne kolory, zy rysunek i, jak mogam si zorientowa, przedstawiaa mczyzn w piamie konajcego na polu golfowym w ataku epilepsji. Zaprotestowaam, poniewa w ksice zamordowany mczyzna by kompletnie ubrany i zadgano go sztyletem. Okadka naturalnie moe nie mie zwizku z treci ksiki, ale jeli ma, to przynajmniej nie powinna przedstawia czego zupenie innego. Sprawa ta wywoaa sporo animozji, lecz ja naprawd si wciekaam, na przyszo zatem ustalono, e bd dostawa okadk do obejrzenia i aprobaty. Ju raz doszo do lekkiej kontrowersji z wydawnictwem przy wydawaniu Tajemniczej historii w Styles. Chodzio o poprawny zapis wyrazu kakao. Z jakiego niepojtego powodu obowizywaa tam zasada, e kakao - w sensie filianki napoju - pisano cacao, co, jak powiedzia Euklides, jest absurdalne. Znalazam srogiego adwersarza w osobie panny Howse, smoku strzegcym poprawnoci ortograficznej we wszystkich ksikach wydawnictwa Bodley Head. Kakao, oznajmia mi, w ich publikacjach zawsze pisane jest cacao, bo tak si je powinno pisa i taki zapis obowizuje u nich. Przynosiam puszki kakao, a nawet sowniki - nic nie robio na niej wraenia. Cacao to pisownia poprawna, powtarzaa. Po latach rozmawiajc kiedy z Allenem Lane, bratankiem Johna Lane i twrc Penguin Books, powiedziaam: - Wie pan, toczyam okropne boje z pann Howse na temat pisowni wyrazu kakao. Umiechn si. - Wiem, mielimy z ni, gdy si postarzaa, powane kopoty. Zrobia si niezmiernie dogmatyczna w pewnych sprawach. Kcia si z autorami i nigdy nie ustpia. Mnstwo osb mwio mi: - Nie mog poj, Agatho, dlaczego w swojej ksice piszesz cacao zamiast kakao? Co prawda nigdy nie znaa zbyt dobrze ortografii. Bardzo to niesprawiedliwe. Nie celowaam w tej dziedzinie, nadal zreszt nie mog si tym pochwali, niemniej potrafi poprawnie napisa w wyraz. Wykazaam po prostu sabo charakteru. To bya moja pierwsza ksika, mylaam wic, e oni musz wiedzie lepiej ni ja. Tajemnicza historia w Styles miaa kilka dobrych recenzji, ale ta, ktra ucieszya mnie najbardziej, ukazaa si w pimie The Pharmaceutical Journal. Chwalono w niej t powie kryminaln za wykazan znajomo rzeczy w dziedzinie trucizn, zamiast uciekania si do nonsensu o nie dajcych si wykry substancjach, co zdarza si nader czsto. Panna Agatha Christie zna swj fach. Chciaam pisa ksiki pod wymylonym nazwiskiem - Martin West lub Mostyn Grey - ale John Lane obstawa przy tym, ebym zachowaa wasne nazwisko, a zwaszcza imi. - Agatha to imi rzadkie, zostaje ludziom w pamici. - Musiaam wobec tego rozsta si z Martinem Westem i odtd wystpowa jako Agatha Christie. Wydawao mi si, e kobiece nazwisko moe zraa czytelnikw, zwaszcza w przypadku ksiki kryminalnej, e nazwisko Martin West bdzie mskie i bardziej przebojowe. Jak ju jednak wspominaam, gdy si publikuje swoj pierwsz ksik, atwo przystaje si na sugestie, a w tym przypadku, jak myl, John Lane mia racj. Miaam na swoim koncie ju trzy ksiki, byam szczliwa w maestwie i marzyam o tym, eby mieszka na wsi. Addison Mansions znajdoway si daleko od parku. Pchanie tam i z powrotem dziecicego wzka nie naleao wcale do zada atwych ani dla Jessie Swannell, ani dla mnie. Ponadto wisiaa nad nami jeszcze jedna groba, a mianowicie to, e nasze domy miay zosta rozebrane. Waciciele zamierzali na tym miejscu zbudowa co innego. Dlatego te czynsz

pacio si za kwarta, a nie za rok. W kadej chwili moglimy dosta zawiadomieni, e dom bdzie wyburzany. Tymczasem trzydzieci lat pniej nasz budynek wci jeszcze sta - cho teraz ju znikn. Na jego miejscu wzniesiono Cadby Hali. Weekendy spdzalimy w rny sposb, czasami jechalimy pocigiem do East Croydon, eby pogra sobie w golfa. Ja nigdy nie zaliczaam si do dobrych graczy, a i Archie grywa raczej mao, stopniowo jednak bardzo si do gry zapali. Po pewnym czasie jedzilimy do East Croydon chyba co sobot. Specjalnie mi to nie przeszkadzao, brakowao mi jedynie zwiedzania rnych miejsc i dugich spacerw. W kocu taki wybr odpoczynku mia przynie wielk zmian w naszym yciu. Zarwno Archie, jak Patrick Spence - nasz przyjaciel, rwnie pracujcy u Goldsteina - zaczli pesymistycznie ocenia swoj prac; perspektywy, o ktrych mwiono czy napomykano, niestety nie pojawiay si na horyzoncie. Proponowano im wprawdzie kierownicze stanowiska, lecz zawsze jedynie w firmach o duym ryzyku, czasami wrcz stojcych na progu bankructwa. Spence rzek kiedy: - Myl, e to banda kanciarzy. Niby wszystko jest legalne, ale ja im i tak nie wierz. Archie odpar, e i jego zdaniem niektre sprawy nie wygldaj zbyt rzetelnie. - Szkoda - doda - e nie mog zmieni posady. Lubi ycie w City i mia zadatki na finansist, wraz z upywem czasu ywi jednak coraz mniejsze przekonanie do swoich chlebodawcw. I wtedy wydarzyo si co zupenie nieprzewidzianego. Archie mia znajomego, kiedy wykadowc w Clifton College - majora Belchera. By to ekscentryk i fenomenalny blagier. Zgodnie z tym, co sam opowiada, udao mu si dziki umiejtnociom blagierskim zdoby stanowisko penomocnika do spraw zaopatrzenia w ziemniaki. Do jakiego stopnia to wszystko Belcher sobie zmyli, a do jakiego opar si na prawdzie, nie dowiedzielimy si nigdy, w kadym razie opowie zrobi z tego dobr. Kiedy wybucha wojna, mia lat czterdzieci kilka czy nawet pidziesit i nie interesowaa go praca, ktr proponowano mu w Ministerstwie Wojny. Kiedy wieczorem jad kolacj z pewn wysoko postawion osobistoci i w rozmowie poruszono jedn z wielkich bolczek podczas pierwszej wojny wiatowej - spraw ziemniakw. O ile dobrze sobie przypominam, bardzo szybko ziemniaki znikny ze sklepw. W szpitalu, to wiem na pewno, nigdy ich nie jedlimy. Czy ten brak ziemniakw zawdziczalimy cakowicie Belcherowi, trudno mi powiedzie, ale wcale by mnie nie zdziwio, gdybym usyszaa, e tak byo. Ten pompatyczny stary gupiec, z ktrym rozmawiaem - mwi Belcher owiadczy mi, e sytuacja ziemniaczana robi si powana, bardzo powana. Na co ja mu powiadam, e trzeba by co z tym zrobi. e za duo ludzi macza w tym palce. Kto powinien przej cakowicie t spraw, musi j mie w rku jeden czowiek. On si ze mn zgodzi. Lecz prosz pamita - dodaem - taki czowiek powinien otrzyma bardzo wysokie wynagrodzenie. Nie ma sensu skpi na pensj i liczy jednoczenie na to, e pozyska si kogo dobrego. Do takiego zadania niezbdny jest fachowiec najwyszej klasy. Powinien pan zaoferowa mu najmniej... tu wymieni sum kilku tysicy funtw. To bardzo wysoka pensja - zaprotestowaa wysoko postawiona osobisto. - Musi pan mie naprawd dobrego czowieka - argumentowa Belcher. - Za przeproszeniem, gdyby mnie pan zaproponowa to stanowisko, to ja bym go nie wzi przy takiej pensji. To zdanie okazao si brzemienne w skutki. Kilka dni pniej Belchera bagano, zgodnie z jego wasn ocen, eby zaakceptowa t sum i wzi w swoje rce spraw ziemniakw. - Co wiedziae o ziemniakach? - spytaam. - Nic a nic - odpar. - Ale nie zamierzaem si z tym zdradzi. To znaczy, moesz robi wszystko, musisz tylko mie zastpc znajcego si na rzeczy, poczyta troch na ten temat, i to cakiem wystarczy! - Mia cudown umiejtno wywierania na ludziach wielkiego wraenia. Wierzy wicie w swoje talenty organizacyjne i niekiedy musiao upyn wiele czasu, zanim odkryto, jakiego dokonuje spustoszenia. Prawda za wygldaa tak: nie istnia chyba czowiek o mniejszych od niego zdolnociach organizacyjnych. Najpierw dy, podobnie jak

wielu politykw, do rozoenia caego przemysu, czy te co tam wchodzio w gr, i doprowadziwszy do chaosu zamierza znowu go zoy, jak to powiedziaby Omar Chajjam bliej pragnienia serca. Sk w tym, e kiedy dochodzio do reorganizacji, Belcher okazywa si zupenie do niczego. Niestety rzadko uwiadamiano to sobie w por. W pewnym momencie swojej kariery pojecha do Nowej Zelandii, gdzie jego plany reorganizacji zrobiy tak wielkie wraenie na kierownictwie pewnej szkoy, e czym prdzej zatrudniono go na stanowisku dyrektora. Po upywie mniej wicej roku zaoferowano mu olbrzymi sum, eby tylko zrezygnowa z pracy - nie z powodu jakiego niecnego czynu, lecz wycznie z powodu galimatiasu, jaki spowodowa, nienawici, jak wywoa u innych, i swojego upodobania do tego, co sam nazywa przyszociow, nowoczesn, postpow administracj. Jak wspomniaam, by to ekscentryk. Czasami si go nienawidzio, a czasami cakiem lubio. Ktrego wieczoru Belcher przyszed do nas na kolacj. Nie zajmowa si ju ziemniakami i wyjania nam, czym teraz ma zamiar si zaj. - Syszelicie o Wystawie Imperium Brytyjskiego, ktr bdziemy mie za ptora roku? Caa rzecz musi by waciwie zorganizowana. Trzeba pobudzi do dziaania dominia, eby si zmobilizoway do wsppracy przy tym przedsiwziciu. Wybieram si z Misj, Misj Imperium Brytyjskiego, w podr dookoa wiata. Wyruszamy w styczniu. - Po czym szczegowo wyuszczy swoje plany. - Potrzebny mi kto, kto pojechaby ze mn jako doradca finansowy. Co ty na to, Archie? Miae zawsze gow na karku, bye prymusem w Clifton College, a teraz zdobye dowiadczenie w City. Jeste wanie takim czowiekiem, jakiego szukam. - Nie mgbym porzuci swojej posady - powiedzia Archie. - A to dlaczego? Przedstaw to odpowiednio swojemu szefowi, podkrel, e ta podr poszerzy twoje dowiadczenia i tak dalej. Spodziewam si, e zatrzyma dla ciebie t posad. Archie wtpi, eby pan Goldstein tak postpi. - No, przemyl to sobie, chopcze. Chciabym ci mie. Agatha te oczywicie moe jecha. Ona lubi podrowa, prawda? - Tak. - T monosylabow odpowied naleao zdecydowanie pojmowa jako niedomwienie. - Powiem wam, jak przewidujemy tras. Najpierw udamy si do Poudniowej Afryki. Wy i ja, i sekretarz oczywicie. Pojad z nami, Hyamowie. Nie wiem, czy ich znacie. On jest krlem ziemniaczanym ze wschodniej Anglii. Bardzo rozsdny go. Mj wielki przyjaciel. Zabiera ze sob on i crk. Pojad tylko do Poudniowej Afryki, bo Hyam nie moe jecha dalej, tyle ma tu spraw handlowych na gowie. Potem udamy si do Australii, po niej do Nowej Zelandii. Zamierzam zatrzyma si na jaki czas w Nowej Zelandii, poniewa mam tam wielu przyjaci. Lubi ten kraj. Zrobimy sobie miesiczne wakacje. Wy moglibycie wybra si na Hawaje, jeli chcecie. Do Honolulu. - Honolulu! - westchnam. Przypominao to fantastyczne wizje, ktre miewa si w snach. - Potem do Kanady i stamtd z powrotem do kraju. Trwaoby to koo dziewiciu, dziesiciu miesicy. Co wy na to? Zorientowalimy si, e on myli o tym na serio. Zaczlimy rzecz starannie rozwaa. Wydatki Archieego zostayby pokryte w caoci, a poza tym otrzymaby tysic funtw. Gdybym ja do nich doczya, to opacono by praktycznie wszystkie koszty mojej podry, bo jechaabym jako ona Archieego, a statki i koleje rnych pastw zapewniay bezpatne przejazdy. Zaczlimy gorczkowo analizowa nasz sytuacj finansow. W sumie wydawao si, e rzecz jest moliwa. Tysic funtw, ktre dostanie Archie, powinno wystarczy na pokrycie moich rachunkw hotelowych i na miesiczne wakacje dla nas dwojga w Honolulu. Pienidzy bdzie nie za duo, ale liczylimy, e damy sobie rad. Archie i ja dwukrotnie jedzilimy za granic na krtkie wakacje. Raz na poudnie Francji, w Pireneje, i drugi raz do Szwajcarii. Oboje uwielbialimy podre - ja w nich zasmakowaam pewno we wczesnym dziecistwie, gdy miaam siedem lat. W kadym razie marzyam o zobaczeniu wiata. Niestety, wydawao si do prawdopodobne, e

marzenie to nigdy si nie urzeczywistni. Bylimy teraz zwizani ze wiatem ludzi interesu, a oni, jak widziaam, nie miewali duszych urlopw ni dwa tygodnie w roku. W cigu dwu tygodni zbyt daleko si nie zajedzie. Marzyam o zobaczeniu Chin i Japonii, Indii i Hawajw, i mnstwa jeszcze krajw, ale moje marzenia pozostay i zapewne zawsze pozostan w sferze pobonych ycze. - Pytanie, czy stary Goldstein spojrzy na te plany askawym okiem powiedzia Archie. Wtrciam, e szef pewno ceni go sobie jako pracownika. Archie jednak uwaa, e moe go zastpi kto rwnie dobry jak on - mnstwo ludzi wci poszukiwao pracy. W kadym razie stary Goldstein nie spata mu figla. Zapowiedzia, e moe zatrudni go znowu po powrocie - cho zaley to od rnych rzeczy - natomiast nie gwarantuje, e bdzie dla niego rezerwowa miejsce. Archie nie moe tak wiele wymaga. Musi bra pod uwag ewentualno, e jego miejsce bdzie zajte. Tak wic zaczlimy o tym wszystkim deliberowa. - To ryzyko - powiedziaam. - Straszne ryzyko. - Tak, ryzyko to jest. Zdaj sobie spraw z tego, e zapewne wyldujemy w Anglii bez pienidzy, z perspektyw stu funtw rocznie i na tym koniec, e trudno bdzie znale prac, pewno jeszcze trudniej ni teraz. Z drugiej strony... jeli si nie ryzykuje, to nigdzie si nie dojdzie, nie sdzisz? - To zaley od ciebie - skonstatowa Archie. .- Co zrobimy z Teddy? Tak wtedy nazywalimy nasz crk - pewno dlatego, e kiedy w artach przezwalimy j Tadpole, Kijank. - Punkie - teraz wszyscy uywalimy tego przezwiska dla Madge wemie do siebie Teddy. Albo moja matka. Bd zachwycone. Ponadto jest przecie niaka. Tak, z tym nie bdzie najmniejszych kopotw. To jest jedyna szansa, jaka moe nam si przytrafi - owiadczyam rozmarzona. Rozwaalimy to wszystko wielokrotnie. - Oczywicie ty moesz jecha - oznajmiam, zdobywajc si na altruizm - a ja zostan. Popatrzyam na niego, on na mnie. - Nie zostawi ci tu samej - rzek. - le bym si czu, gdybym to zrobi. Nie, albo zaryzykujesz i pojedziesz te, albo nic z tego. Ale to ty musisz zdecydowa, bo ty ponosisz wiksze ryzyko ni ja, naprawd. I znowu siedzielimy i dumalimy. W kocu zaakceptowaam punkt widzenia Archieego. - Myl, e masz racj - powiedziaam. - To jest szansa dla nas. Jeli z niej nie skorzystamy, to do koca ycia bdziemy sobie to mie za ze. Tak jak mwie, jeli nie zaryzykujesz i nie zrobisz tego, co pragniesz, gdy nadarza ci si okazja, to ycie nic nie jest warte. Nigdy nie naleelimy do ludzi postpujcych rozwanie. Uparlimy si, eby si pobra, wbrew wszelkim przeciwnociom, a teraz postanowilimy zobaczy wiat i po powrocie do kraju zda si na los. Zaatwienie spraw domowych - nie nastrczao wikszych trudnoci. Mieszkanie w Addison Mansions moglimy korzystnie wynaj, zapewniajc sobie w ten sposb rodki na pensj dla Jessie. Moja matka i siostra byy zachwycone, e Rosalind i niaka zamieszkaj z nimi. Jedyna komplikacja pojawia si w ostatnim niemal momencie, gdy dowiedzielimy si, e przyjeda z Afryki na urlop mj brat, Monty. Madge oburzaa si, e nie zostaj w Anglii z powodu tych odwiedzin. - Twj jedyny brat, ktry by ranny na wojnie i od wielu lat przebywa z dala od kraju, przyjeda do domu, a ty akurat w tym momencie wyjedasz sobie w podr dookoa wiata. Moim zdaniem to haniebne. Na pierwszym miejscu powinna postawi brata. - Ja tak nie myl - odparam. - Na pierwszym miejscu musz stawia mojego ma. On wyjeda w t podr, a ja jad z nim. ony powinny towarzyszy swoim mom. - Monty to twj jedyny brat i dla ciebie to jest jedyna okazja zobaczenia si z nim, bo co takiego moe przez wiele lat si nie powtrzy. W kocu wytrcia mnie z rwnowagi, ale mama staa cakowicie po

mojej stronie. - Do obowizkw ony naley wyjazd z mem - rzeka. M musi by na pierwszym miejscu, nawet przed dziemi, brat na jeszcze dalszym. Pamitaj, jeli nie jeste przy swoim mu, jeli zostawiasz go samego, to go utracisz. A dotyczy to szczeglnie takich mczyzn jak Archie. - Jestem pewna, e tak nie jest - zaprotestowaam oburzona. - Archie to najwierniejsza osoba na wiecie. - Z mczyznami nigdy nie wiadomo - skonstatowaa moja matka, przemawiajc w prawdziwie wiktoriaskim duchu. - ona musi by ze swoim mem, bo jeli jej nie ma, on sobie myli, e ma prawo o niej zapomnie. CZ SZSTA DOOKOA WIATA I Podr dookoa wiata bya jednym z najbardziej ekscytujcych wydarze w moim yciu. Nie mogam wprost uwierzy, e to prawda. Nieustannie powtarzaam w duchu: Jad w podr dookoa wiata, jad w podr dookoa wiata... Gwodziem programu miay by, naturalnie, wakacje w Honolulu. Wyspa na morzach poudniowych - to przerastao najmielsze marzenia! Dzisiaj trudno sobie wyobrazi, ile taka wyprawa znaczya w tamtych czasach. Teraz rejsy, wycieczki zagraniczne to rzecz zgoa zwyczajna. A co wicej, w miar niedroga, tote przy odrobinie wysiku niemal kady moe sobie na t przyjemno pozwoli. Kiedymy z Archiem wybrali si w Pireneje, jechalimy drug klas, ca noc na siedzco. (Trzecia klasa w zagranicznych pocigach uchodzia za odpowiednik czwartej na statku pasaerskim. Ba, rwnie w Anglii dama podrujca samotnie nigdy by tam nie postawia stopy. W trzeciej klasie, twierdzia babcia, naley si spodziewa co najmniej pluskiew, wszy tudzie pijanych mczyzn. Nawet panny suce zawsze podroway drug.) Pireneje przewdrowalimy na piechot, nocowalimy w tanich hotelach. I mocno wtpilimy, czy zdoamy powtrzy t wycieczk za rok. Teraz natomiast czekay nas same luksusy. Belcher, rzecz jasna, zaplanowa podr w wielkim stylu: pierwsza klasa od pocztku do koca. No c, skoro w gr wchodzi Misja Imperium Brytyjskiego, jedynie to, co najlepsze, jest dostatecznie dobre. Bylimy prawdziwymi grubymi rybami czy, jak by si powiedziao dzisiaj, VIPami. Sekretarz Belchera, Bates, modzieniec powany i rzetelny, wietnie wypenia swoje obowizki, wyglda za to wypisz-wymaluj niczym czarny charakter z melodramatu. Mia krucze wosy, niepokojcy bysk w oku i absolutnie zowieszczy wyraz twarzy. - Istny rzezimieszek, co? - mwi Belcher. - Zupenie jakby lada chwila mia ci podern gardo. A tymczasem to najporzdniejszy czowiek pod socem. Jeszcze zanim dotarlimy do Kapsztadu, zachodzilimy w gow, jakim cudem Bates wytrzymuje z takim szefem. Belcher bez ustanku go tyranizowa, zmusza do pracy o dowolnej porze dnia i nocy, do wywoywania klisz, stenografowania, do pisania i cigego przepisywania listw, jako e ich wersja ostateczna zmieniaa si mniej wicej co minut. Bates, sdz, bra niezgorsz pensj - z ca pewnoci nic innego by go nie trzymao na tej posadzie, zwaszcza e nie przepada za podrami. Obce kraje wprawiay go w nerwow drczk, gwnie z racji wy, ktre - jak wicie wierzy napotkamy wszdzie na swojej drodze, i to w nieprzebranych ilociach. Owe we miay czyha specjalnie na niego. Chocia wyruszalimy w wietnym nastroju, przynajmniej dla mnie caa rado wnet si skoczya. Pogoda bya upiorna. Na pokadzie Kildonan Castle wszystko ukadao si znakomicie, pki nie wzio nas w obroty morze. Zatoka Biskajska przesza sam siebie. Leaam w kajucie pojkujc, walczc z chorob morsk. Przez cztery dni nie mogam ruszy palcem, wyczerpana do granic, niezdolna nic utrzyma w odku. Wreszcie Archie sprowadzi lekarza okrtowego. w najwyraniej nie mia zwyczaju traktowa choroby morskiej powanie. Da mi co na uadzenie, jak si wyrazi, ale specyfik zaraz po

zayciu znw ujrza wiato dzienne, niewiele wic mi pomg. Jczaam dalej. Czuam si jak mier angielska, zreszt musiaam wyglda jak mier angielska, bo pasaerka z ssiedniej kajuty, raz i drugi rzuciwszy na mnie okiem zza otwartych drzwi, z duym zaciekawieniem spytaa stewardes: - Czy ta pani z przeciwka ju nie yje? Ktrego wieczora odbyam z Archiem powan rozmow. - Kiedy dopyniemy na Mader - owiadczyam - oczywicie, jeeli wczeniej nie umr, to natychmiast schodz z tego statku. - Och, wkrtce ci si polepszy. - Nigdy mi si nie polepszy. Musz si std wydosta. Musz stan na suchym ldzie. - Nawet jeli wysidziesz na Maderze - zauway - i tak jeszcze ci czeka powrt do Anglii. - Niekoniecznie. Mogabym tam osi. Znale sobie prac. - Jak prac? - zdziwi si Archie. Istotnie, w tamtych czasach brakowao posad dla kobiet. Kobieta bya crk na utrzymaniu rodzicw albo on na utrzymaniu ma, albo te wdow yjc z tego, co zostawi m bd zapewniali krewni. Moga zosta dam do towarzystwa, ewentualnie guwernantk. Ja jednak i na to przygotowaam odpowied. - Zatrudni si jako kredensowa. To co w sam raz dla mnie. Na kredensowe, zwaszcza susznego wzrostu, zawsze by popyt. Wysoka kredensowa nie miaa najmniejszych kopotw ze znalezieniem pracy - przykadem urocza ksika Margery Sharp, Cluny Brown - a mnie nie brakowao koniecznych kwalifikacji. Znaam si na kieliszkach do wina. Potrafiabym otwiera i zamyka drzwi frontowe. Umiaam czyci srebra - w domu same pucowaymy srebrne ramki fotografii i wszelkie bibeloty - poradziabym te sobie z podawaniem do stou. - Tak - wymamrotaam sabym gosem - zostan kredensow. - Zobaczymy - powiedzia Archie. - Zobaczymy na miejscu. Kiedy statek zawin na Mader, byam tak wycieczona, e nie daabym rady zwlec si z koi. Widziaam ju tylko jedno rozwizanie - tkwi w kajucie, po czym umrze za dzie czy dwa. Lecz po paru godzinach w porcie nagle poczuam si znacznie lepiej. Odbijalimy nastpnego ranka. Pogoda bya pikna, soneczna, morze spokojne. Nie mogam si nadziwi, o co waciwie narobiam tyle szumu. Przecie nic wielkiego si nie stao: po prostu dostaam choroby morskiej. Nie ma na wiecie przepaci rwnie gbokiej jak ta dzielca kogo, kto cierpi na chorob morsk, od szczciarza nie znajcego tej przypadoci. Jeden adn miar nie zrozumie drugiego. Ja do koca pozostaam typowym szczurem ldowym. Wci mi powtarzano, e wystarczy przecierpie tych pierwszych par dni, potem ju idzie z grki. Nieprawda. Przy wysokiej fali, zwaszcza gdy statek zapada si dziobem, znowu chorowaam. Szczliwie jednak podczas tego rejsu pogoda na og nam sprzyjaa. Spord miejsc, ktre odwiedzilimy, szczeglnie wry mi si w pami Kapsztad, pewnie dlatego e by pierwszym prawdziwym portem na naszej trasie, miastem zupenie dla mnie nowym i obcym. Kafrowie, Gra Stoowa z dziwacznym paskim wierzchokiem, soce, przepyszne brzoskwinie, kpiele w morzu - wszystko absolutnie cudowne. Nigdy nie wrciam do Kapsztadu, doprawdy nie wiem czemu. Przecie tak mnie zachwyci. Zatrzymalimy si w jednym z najlepszych hoteli i tam te Belcher zaraz pokaza, co potrafi. Do niadania podano owoce, cokolwiek twarde i niedojrzae. Z miejsca wpad w furi. - Co to ma by? - rycza. - Brzoskwinie? Tymi waszymi brzoskwiniami mona rzuca jak pik i nawet ich nie zadrasn! - Nie zwlekajc wprowadzi sowa w czyn. Pi twardawych owocw poleciao na podog. - Widzicie? S cae. Z dojrzaej brzoskwini zostaaby miazga! Wwczas to powziam niejakie podejrzenia, e podr w towarzystwie Belchera moe wypa nieco mniej przyjemnie, ni na to wygldao miesic wczeniej, kiedy siedzielimy przy kolacji w naszym mieszkaniu. Nie zamierzam pisa ksiki podrniczej, pragn jedynie przywoa co bardziej ywe wspomnienia: chwile, ktre co dla mnie znaczyy, miejsca i zdarzenia, ktre mnie oczaroway. Afryka Poudniowa

znaczya tak wiele... W Kapsztadzie nasza grupa si rozdzielia. Archie, pani Hyam i Sylvia pojechali do Port Elisabeth; mieli do nas doczy w Rodezji. Belcher, pan Hyam i ja wyprawilimy si do kopalni diamentw w Kimberley, a stamtd przez Matopo do Salisbury. Pamitam upalne dni w pocigu zdajcym na pnoc przez Karru, pamitam kby pyu i to nieustanne pragnienie, ktre si gasio mroon lemoniad. Pamitam dug, prost krech torw w Beczuanie. Powracaj niejasne obrazy - Belcher i biedny zaszczuty Bates, Belcher o co si kci z Hyamem. Do dzi mam przed oczami acuch Matopo, potne, spitrzone gazy, jakby cinite tam doni olbrzyma. W Salisbury mio spdzilimy czas w wesoym kku miejscowych Anglikw, stamtd te wybraam si z Archiem na krtk wycieczk do Wodospadw Wiktorii. Dobrze, e nigdy wicej tam nie wrciam, e to pierwsze wraenie pozostao nie zmienione. Strzeliste drzewa, delikatna wodna mgieka we wszystkich barwach tczy, spacer we dwjk po lasach i te oszaamiajce chwile, gdy na mgnienie unosia si tczowa zasona, by ukaza wodospad w caej jego wspaniaoci. Tak, to jeden z moich prywatnych siedmiu cudw wiata. W Livingstone, nad Zambezi, ogldalimy krokodyle i hipopotamy. Z podry pocigiem przywiozam mae drewniane zwierztka, sprzedawali je po trzy albo sze pensw murzyscy chopcy na kolejnych stacjach. Urocze drobiazgi. Do dzisiaj zachowaam kilka takich figurek, wyrzebionych z mikkiego drewna i znaczonych, jak przypuszczam, gorcym pogrzebaczem: antylopy eland, yrafy, hipopotamy, zebry proste, surowe, pene swoistego czaru i wdziku. Johannesburga nie pamitam w ogle; z Pretorii zapamitaam jedynie zocisty kamie Union Buildings; Durban mnie rozczarowa - gwnie z powodu kpieliska, odgrodzonego siatk od otwartego morza. W Kraju Przyldkowym chyba najbardziej lubiam wanie kpiele. Ilekro udao nam si wykra woln chwil - a raczej nie tyle nam, ile Archieemu - jechalimy pocigiem do Muizenbergu i tam oddawalimy si rozkoszom surfingu. Deski surfingowe byy z lekkiego, cienkiego drewna, atwe do noszenia, a sama technika lizgu nietrudna do opanowania. Niekiedy caa ta przyjemno koczya si blem, gdy czowiek ldowa nosem na piasku, bawilimy si jednak po krlewsku. Urzdzalimy sobie pikniki na wydmach. Szczeglnie zapady mi w pami cudowne kwiaty w domu biskupa - a moe Paacu Biskupim? - dokd nas zaproszono na przyjcie. By tam ogrd czerwony, a take ogrd niebieski, peen wysokiego bkitnego kwiecia, z przelicznymi kpami oowicy w tle. Finanse przedstawiay si doskonale, co nas podnioso na duchu. Niemal w kadym hotelu mieszkalimy na koszt rzdu, przejazdy kolej rwnie mielimy darmowe, a zatem jedyne powane wydatki wizay si z tamt wycieczk do Wodospadw Wiktorii. Z Afryki Poudniowej popynlimy do Australii. Dugi, do nieciekawy rejs. Kapitan twierdzi, e obieramy najkrtsz tras - to znaczy, prosto na poudnie ku biegunowi, a pniej znw na pnoc. Nie kryam niedowierzania. Dopiero kiedy narysowa stosowny diagram, daam si przekona. C, trudno wci pamita, e Ziemia jest okrga, z paskimi biegunami. To fakt geograficzny, zgoda, lecz na co dzie nie zaprztamy sobie czym takim gowy. W czasie tego rejsu mielimy niewiele soca, min jednak stosunkowo spokojnie i mio. Dziwna rzecz: opis nieznanych krajw nigdy si nie zgadza z tym, co czowiek zastaje na miejscu. Mj wasny obraz Australii tworzyy gwnie masy kangurw oraz niezmierzone pustkowia. A tymczasem, kiedymy zawinli do Melbourne, przede wszystkim uderzy mnie niezwyky wygld drzew gumowych - to one nadaj australijskim pejzaom tak odrbny charakter. Chyba wanie drzewa zawsze spostrzegam jako pierwsze w nowym otoczeniu, drzewa i moe jeszcze zarys gr. W Anglii czowiek przywyka do widoku ciemnych pni i koron z jasnych lici; w Australii rzecz si ma odwrotnie. Wszdzie biaosrebrna kora i ciemnozielone listowie, zupenie jak na negatywie fotografii. Cay krajobraz wyglda przez to nad wyraz osobliwie. Drugie, co mnie urzeko, to papugi: niebieskie, czerwone, zielone, gstym rojem migajce w powietrzu. Papugi w bajecznych kolorach, istne skrzydlate klejnoty. W Melbourne zatrzymalimy si na krtko i stamtd zrobilimy kilka

wypadw. Zapamitaam zwaszcza jeden, a to z powodu gigantycznych drzewiastych paproci. Takiej tropikalnej dungli na pewno si tutaj nie spodziewaam. Zachwycajcy widok. Znacznie mniej zachwycao jedzenie. Jeli nie liczy wietnej kuchni hotelowej, wszdzie karmiono nas ykowat woowin albo niewiarygodnie twardym indykiem. Osob o wiktoriaskim wychowaniu co nieco te krpoway warunki sanitarne. Panie uprzejmie kierowano do pokoju, gdzie porodku podogi stay dwa nocniki, gotowe do uycia wedle woli. Ani krztyny prywatnoci, co raczej nie uatwiao zadania... W Australii, a pniej w Nowej Zelandii zdarzyo mi si popeni gaf towarzysk. Poszo o miejsce przy stole. Czonkw Misji zazwyczaj podejmowa burmistrz lub prezes Izby Handlowej. Za pierwszym razem, w bogiej niewiadomoci, usiadam przy owym dygnitarzu. I wwczas zwrcia si do mnie pewna starsza dama; wyraz jej twarzy nieodparcie kojarzy mi si ze stonym kwasem pruskim. - Sdz, pani Christie - powiedziaa - e wolaaby pani siedzie obok ma. Zawstydzona okryam st i opadam na waciwe krzeso. Na tego rodzaju przyjciach kada szanujca si ona siadywaa przy mu takie tu obowizyway zasady. Jeszcze raz zapomniaam o tym w Nowej Zelandii, lecz potem ju znaam swoje miejsce. W Nowej Poudniowej Walii gocilimy na farmie, nazywaa si bodaje Yanga. Pamitam wielkie jezioro i stada czarnych abdzi - przepyszny widok. Podczas gdy Belcher i Archie z werw dogldali interesw Imperium Brytyjskiego, roztrzsali kwesti migracji w granicach tego, istotn rol handlu w tyme, i tak dalej, i tym podobne, ja mogam korzysta z dnia w zagajniku drzew pomaraczowych. Dostaam wygodny leak, soce rozkosznie przygrzewao; jeeli mnie pami nie myli, zjadam wtedy dwadziecia trzy pomaracze, najlepsze spord najlepszych. Dojrzaa pomaracza zerwana prosto z drzewa to najwikszy przysmak na wiecie. Dokonaam zreszt jeszcze wielu odkry, jeeli idzie o owoce. Chociaby takie ananasy: zawsze sdziam, e wdzicznie zwisaj z gazi. Z jakim zdumieniem ujrzaam ogromne pole - bynajmniej nie kapusty, jak mi si zdawao, lecz wanie ananasw! Przeyam dotkliwe rozczarowanie. Ten krlewski owoc doprawdy nie powinien rosn w rwnie prozaiczny sposb. Cz podry odbylimy kolej, reszt samochodem. Jadc przez rozlege, paskie poacie stepu, gdy monotoni horyzontu przeryway tylko nieliczne wiatraki, odczuam prawdziw groz tego krajobrazu, zrozumiaam, jak atwo tu si zgubi. Straci, jak mawiaj Australijczycy. Soce stao tak wysoko nad gow, e nie dao si odrni poudnia od pnocy, wschodu od zachodu. Nie widziao si adnych punktw orientacyjnych. Dotd nie umiaam sobie wyobrazi pustyni z zielonych traw - pustynia to przecie piasek - lecz nawet wrd piaskw wdrowiec znajdzie wicej drogowskazw anieli na bezkresnym australijskim stepie. W Sydney byo sympatycznie, ale znowu si zawiodam, syszaam bowiem, e Sydney i Rio de Janeiro to dwa najpikniejsze porty wiata. Pewnie zbyt wiele sobie obiecywaam. Na szczcie nigdy nie dotaram do Rio, tam wic moja wyobrania wci ma nieograniczone pole do popisu. Wanie w Sydney po raz pierwszy zetknlimy si z rodzin Bellw. Ilekro myl o Australii, zaraz myl o Bellach. Pewnego wieczora w hotelu wyrosa przede mn moda kobieta, troch starsza ode mnie. Przedstawia si jako Una Bell. Pod koniec przyszego tygodnia, powiedziaa, oczekuje nas wszystkich na swojej farmie w Queenslandzie. Archie z Belcherem musieli najpierw objecha par nudnych miasteczek, ustalilimy wic, e wrc z Un na farm i tam na nich zaczekam. Ruszyymy w drog. Pocig wlk si niemiosiernie, trwao to, pamitam, kilkanacie godzin. Ledwo yam ze zmczenia. Pniej przesiadymy si do samochodu, by wreszcie stan u celu podry, w Coochin-Coochin, niedaleko Boona. I oto, jeszcze na wp pica, nagle wpadam w istny wir. Jasno owietlone pokoje, rj adnych dziewczt, ktre na wycigi podsuwaj gociowi rozmaite napitki -

kakao, kaw, co tylko dusza zapragnie - trajkocz jedna przez drug, co chwila wybuchaj miechem. Kompletnie oszoomiona widziaam wszystko ju nie podwjnie, raczej poczwrnie. Zdawao mi si, e rodzina Bellw liczy z grubsza dwadziecia sze gw. Nazajutrz zmniejszyam stan do czterech crek i tylu synw. Dziewczta wyglday podobnie, wszystkie prcz ciemnowosej Uny: wysokie blondynki o pocigych twarzach, zgrabne i pene wdziku, doskonale trzymajce si w siodle. Przypominay wawe mode rebaczki. Spdziam wspaniay tydzie. Z trudem udawao mi si dotrzyma kroku energicznym pannom, chopcw natomiast wrcz ubstwiaam, kadego po kolei: Victora, wesoka, przemiego uwodziciela; Berta, znakomitego jedca, a przy tym modzieca wcale rozsdnego; maomwnego Fricka, ktry tak kocha muzyk. Chyba to Frick ostatecznie mnie zawojowa. Wiele lat pniej jego syn, Guilford, jedzi z Maxem i ze mn na wyprawy archeologiczne do Iraku i Syrii. Do dzi uwaam Guilforda niemale za syna. W domu Bellw najwysz zwierzchnoci bya matka, pani Bell, od kilkunastu lat wdowa. Miaa w sobie co z krlowej Wiktorii - niska, siwowosa, zarazem dobrotliwa i apodyktyczna, sprawowaa niepodzieln wadz, a traktowano j zawsze niczym pani z krlewskiego rodu. Wrd licznej suby, parobkw, pomocnikw - w wikszoci mieszanego pochodzenia - na farmie mieszkao paru czystej krwi aborygenw. Ju pierwszego ranka Aileen Bell, najmodsza z sistr, oznajmia: - Musi pani pozna Susan. - Kto to? - zapytaam. - Och, Czarna. - Tak ich tutaj nazywano. - Czarna, ale taka prawdziwa, rasowa. Potrafi wietnie naladowa. A zatem sprowadzono Susan, przygarbion, wiekow aborygenk, poniekd rwnie krlewsk jak pani Bell. Naladowaa kolejno wszystkie dziewczta, ich braci, potem inne dzieci, wreszcie konie. Bya urodzon imitatork i z luboci popisywaa si swoim darem. Nucia przy tym dziwaczne, atonalne melodyjki. - A teraz - zadaa Aileen - poka, jak matka wychodzi popatrze na kury. - Susan potrzsna gow. - Widzi pani? Za nic nie chce naladowa matki. Mwi, e nigdy sobie nie pozwoli na taki brak szacunku. Aileen trzymaa kilka oswojonych kangurw, sfor psw i, naturalnie, konie. Bellowie gorco mnie namawiali na konne przejadki, ale w siodle czuam si raczej niepewnie - w kocu amatorskie polowanie w hrabstwie Devon trudno nazwa rozleg praktyk. Poza tym zawsze si denerwowaam, dosiadajc cudzego wierzchowca. Baam si, e go uszkodz. Wreszcie wic moi gospodarze dali za wygran i wszdzie jedzilimy samochodem. Ogldaam, jak si zagania bydo, z ciekawoci przypatrywaam si yciu na farmie. Do Bellw naleaa spora cz Queenslandu; gdyby starczyo czasu, mwia Aileen, mogybymy si wyprawi na Farm Pnocn, w naprawd dzikie okolice. Dziewczta waciwie nie milky ani na chwil. Uwielbiay braci i otwarcie ich czciy niby bohaterw - pierwszy raz w yciu widziaam co podobnego. Nieustannie migay z miejsca na miejsce, odwiedzay rne farmy, jedziy do Sydney, na wycigi, na potacwki. Rozlicznych chopcw, z ktrymi flirtoway, okrelay mianem talonw - zapewne pozostao z czasw wojny. Niebawem zjawili si Archie i Belcher, umordowani do granic. Weekend min wesoo i beztrosko, wrd do niezwykych rozrywek. Midzy innymi odbylimy przejadk ciuchci; par mil osobicie powoziam lokomotyw. Nastpnie funkcj maszynisty przejmowali kolejno panowie parlamentarzyci z Australijskiej Partii Pracy, a e byli po suto zakrapianym obiadku i raczej nie oszczdzali maszyny, nasze ycie znalazo si w miertelnym niebezpieczestwie. Ze smutkiem egnalimy nowych przyjaci, wprawdzie nie wszystkich od razu, bo kilkoro miao nam towarzyszy do Sydney. Po drodze, na krtko, ujrzaam Gry Bkitne. I znowu mnie oczarowa niepowtarzalny koloryt krajobrazu. Szczyty w oddali rzeczywicie byy bkitne, w odcieniu kobaltowym, nie - jak mona by si spodziewa niebieskoszare. Wyglday jak namalowane ledwie chwil temu, farb wprost z tubki.

Australia kosztowaa Misj Imperium Brytyjskiego sporo wysiku. Codziennie przemwienia, proszone obiady, kolacje, przyjcia, dugie wyprawy z miasta do miasta. Wszystkie mowy Belchera zdyam ju pozna na pami. By znakomitym mwc, spontanicznym i penym werwy, jak gdyby swj tekst ukada na poczekaniu. Archie z kolei promieniowa spokojn pewnoci i rozwag w kwestiach finansowych, co tworzyo dobry kontrast. Jeszcze w Afryce Poudniowej gazety obwoay mojego ma naczelnym dyrektorem Banku Anglii. Pomimo jego protestw nie wydrukowano adnego sprostowania. Dla prasy by naczelnym dyrektorem tej szacownej instytucji, kropka. Z Australii ruszylimy na Tasmani, do Launceston. Stamtd samochodem do Hobart - niewiarygodnie piknego Hobart. Ciemnobkitne morze, zatoka, kwiaty, drzewa, krzewy. Postanowiam kiedy tam osi na stae. Z Hobart wypynlimy do Nowej Zelandii. Ten rejs dobrze pamitam, wtedy bowiem wpadlimy w szpony indywiduum zwanego Odwadniaczem. W tamtych czasach wynalazek odwodnionej ywnoci mia zbawi wiat. Osobnik w w kadej potrawie dostrzega jedynie produkt wyjciowy: zaraz si zastanawia, jak by tu j odwodni. Przy kadym posiku posya nam do stolika cae pmiski swoich specjaw, na sprbowanie. Dostawalimy odwodnion marchewk, odwodnione liwki i Bg wie, co jeszcze - wszystko bez wyjtku smakowao jak wiry. - Jeli dalej bd musia udawa, e jem te paskudztwa - warcza Belcher - to sowo daj, zwariuj. Alici Odwadniacz, czowiek bogaty i wpywowy, mg bardzo si przysuy Wystawie Imperium Brytyjskiego, tote Belcher tylko zaciska zby i nadal posusznie dzioba odwodnion marchewk czy kartofle. Do tej pory zdyy si rozwia pierwsze uroki wsplnej podry. Przestalimy widzie w Belcherze przyjaciela i miego kompana. By! nieuprzejmy, arogancki, wadczy, bezwzgldny, a do tego skpy w miesznych drobiazgach. Na przykad, stale mu zaatwiaam sprawunki, kupowaam biae baweniane skarpetki czy inn niezbdn bielizn, za co ani razu nie zwrci pienidzy. Jeeli co mu popsuo humor, robi si niemoliwy i wwczas budzi zimn nienawi. Zachowywa si cakiem jak niegrzeczne, rozpieszczone dziecko. Lecz jednoczenie potrafi nas rozbroi, bo kiedy burza mijaa, znw promieniowa tak yczliwoci i wdzikiem, e kadego by udobrucha. Zapominao si o urazie, wracaa mia atmosfera. Zawsze dao si rozpozna oznaki niebezpieczestwa. Belcher pomau si nadyma, czerwieni jak indor. Po czym, prdzej czy pniej, zaczyna strzyka jadem. W chwilach dobrego humoru opowiada o lwach - zna o nich mnstwo historii. Now Zelandi niezmiennie uwaam za najpikniejszy kraj, jaki w yciu widziaam. Do Wellington zawinlimy w idealnie pogodny dzie, co jak twierdz tubylcy, zdarza, si rzadko. Trasa wioda nastpnie do Newton i dalej w d Wyspy Poudniowej, przeczami Buller i Kawarau. Pikno krajobrazu zapierao dech. Przysigam sobie wrci tu ktrej wiosny - to znaczy, nowozelandzkiej wiosny, nie tej naszej - eby obejrze kwitnce rata, cae w zocie i czerwieni. Nie dotrzymaam przysigi. Przez wiksz cz mojego ycia Nowa Zelandia bya za daleko. Teraz ley o dwa, trzy dni drogi samolotem, tyle e ja ju skoczyam z podrami. Belcher si cieszy, e znowu, tu jest. W Nowej Zelandii mia mnstwo przyjaci, wesoo spdzi tutaj lata pracy w szkole. Kiedymy we dwoje z Archiem odpywali do Honolulu, da nam swoje bogosawiestwo i yczy dobrej zabawy. Archie by w sidmym niebie: nie musia ju pracowa, nie musia si ciera z kaprynym, nieznonym koleg. Po leniwym rejsie, z przystankami na Fidi i paru innych wyspach, nareszcie stanlimy w Honolulu. Wygldao znacznie bardziej wielkomiejsko, ni sobie wyobraalimy - wszdzie hotele, bulwary, samochody. By wczesny ranek; wprowadzilimy si do hotelu, po czym natychmiast popdzilimy na pla, wypoyczylimy deski surfingowe i hop do morza! Oczywicie, postpilimy jak kompletni ignoranci. Dzie nie nadawa si do surfingu - w takie dni wypywali tylko profesjonalici - ale nam, po Afryce Poudniowej, najwyraniej si

zdawao, e nic nas nie zaskoczy. Tymczasem surfing w Honolulu uprawia si zupenie inaczej. Deska, na przykad, to tgi kawa drewna, prawie nie do uniesienia. Trzeba si na niej pooy i pracowicie wiosowa ku rafie, grubo ponad kilometr od brzegu. Tam odpowiednio si ustawi i czeka na waciw fal. atwo powiedzie. Po pierwsze, naley j rozpozna, a po drugie i waniejsze, odrni od zej fali, bo jeeli taka czowieka porwie i cignie na dno, to i wity Boe nie pomoe! Pywaam gorzej od Archieego, tote dotarcie do rafy zajo mi wicej czasu. Stracilimy si z oczu, uznaam jednak, e pewno tak jak inni miga niedbale do brzegu. Uoyam si wic na desce i czekaam na fal. Fala nadesza. To bya ta za. W mgnieniu oka poleciaam w jedn stron, deska w przeciwn. Wodny garb wessa mnie w gb, wykrci, szarpn bolenie. Nareszcie wyjrzaam na powierzchni, apic oddech, opita son wod, i wtedy zobaczyam, jak deska dryfuje ku play, o p kilometra dalej. Mozolnie chlupotaam jej ladem. Wycign j mody Amerykanin, a mnie przywita sowami: - Suchaj, siostro, na twoim miejscu darowabym sobie dzisiaj surfmg. Po co gupio ryzykowa? ap t dech i wyskakuj z wody. - Zrobiam, jak radzi. Niebawem przyszed Archie. On take spad z deski, lecz jako lepszy pywak dogoni j znacznie szybciej. Sprbowa jeszcze par razy i w kocu trafi na dobr fal. Oboje bylimy posiniaczeni, podrapani, miertelnie zmczeni. Zwrcilimy deski, powleklimy si pla do hotelu i wyczerpani padlimy na ka. Po czterech godzinach snu obudzilimy si w niewiele lepszym stanie. - Podobno surfmg to czysta przyjemno? - odezwaam si z powtpiewaniem. Westchnam. - Szkoda, e nie jestemy teraz w Muizenbergu. Kiedy nastpnym razem stawiam czoo morzu, zdarzya si katastrofa. Silne fale podary praktycznie na strzpy liczny jedwabny kostium, okrywajcy mnie od ramion po kostki. Omale naga rzuciam si po rcznik kpielowy. Musiaam natychmiast si wybra do sklepu hotelowego, gdzie nabyam cudownie skpy kostium ze szmaragdowozielonej weny, rado mojego ycia, w ktrym wygldaam nadzwyczaj powabnie. Archie uwaa tak samo. Przez cztery dni pawilimy si w luksusie, pniej trzeba byo poszuka czego taszego. W kocu wynajlimy may bungalow naprzeciwko hotelu, po drugiej stronie ulicy. Kosztowa o poow mniej. Cae dnie spdzalimy na play, pomau nabieralimy wprawy, a wreszcie i my stalimy si profesjonalistami, przynajmniej z punktu widzenia Europejczyka. Koral kroi nam stopy w plasterki, dopki nie kupilimy mikkich skrkowych kamaszy wizanych w kostce. Nie mog powiedzie, eby pierwsze dni surfowania sprawiy nam szczegln rado - zbyt bylimy obolali - zdarzay si jednak wspaniae chwile. Wkrtce te nauczylimy si uatwia sobie zadanie. Czy raczej ja si nauczyam: Archie zazwyczaj polega na wasnych siach. Ot wikszo ludzi korzystaa z usug chopca-Hawajczyka. Kado si na desce, a on j holowa ku rafie, ciskajc palcami u nogi. Pniej, na miejscu, w penej gotowoci wyczekiwao si sygnau: Nie, nie ta, pani, nie ta! Nie, nie, pani czeka... ju! - Na ju ruszao si do przodu i och, co za rozkosz! Jedyna i niepowtarzalna. Jedyny i niepowtarzalny by ten lizg po wodzie, z prdkoci chyba ze dwustu kilometrw na godzin; z odlegej rafy a na pla, agodnie zwalniajc, zapadajc si przy brzegu w mikkie drobne falki. To jedna z najdoskonalszych cielesnych rozkoszy, jakich w yciu zaznaam. Po dziesiciu dniach zdobyam si na du odwag. Tu po starcie ostronie klkaam na desce, a potem prbowaam wsta. Pierwszych sze razy marnie skoczyam - na szczcie obywao si bez blu, czowiek po prostu traci rwnowag i spada z deski. Rzecz jasna, deska uciekaa, co oznaczao mczc pogo, ale przy odrobinie szczcia ciga j z powrotem nasz may Hawajczyk. Pniej znw holowanie do rafy i kolejna prba. Ach, c to by za triumf, gdy pewnego dnia dojechaam na samiutk pla, stojc prosto jak struna! Okazalimy si nowicjuszami jeszcze pod jednym wzgldem, i to z

przykrym skutkiem. Zupenie nie docenilimy siy soca. Pluszczc si w chodnej wodzie nie czulimy, co nas czeka. Waciwa pora na surfing to, oczywicie, wczesny ranek albo pne popoudnie, my za radonie i beztrosko dokazywalimy w rodku dnia, w samo poudnie - z wiadomym rezultatem. Straszliwy bl, plecy i barki piekce przez ca noc, bble, a na koniec festony zuszczonej skry. Wstyd byo si pokaza w sukni wieczorowej. Musiaam otula ramiona mulinowym szalem. Archie zapewne sia powszechne zgorszenie - miao chodzi na pla w piamie. Ja osaniaam szczyty bia koszul. Tak opatuleni bronilimy si przed palcymi promieniami; owe wierzchnie okrycia zrzucalimy tylko do pywania. Ale byo ju za pno. Dugo trwao, zanim moje ramiona odzyskay normalny wygld. To doprawdy upokarzajce, tak zdziera sobie z ciaa potny pat martwego naskrka. Wok naszego bungalowu rosy bananowce, lecz podobnie jak wczeniej ananasy, niezupenie speniy moje oczekiwania. Wyobraaam sobie, jak wycigam rk, zrywam banana i zaraz go paaszuj ze smakiem. W Honolulu nie tak si traktuje banany. S powanym rdem dochodw i zawsze je si zbiera zielone. Tak czy owak, cho nie mona je bananw prosto z drzewa, ma si kolosalny wybr. Pamitam, w dziecistwie - miaam jakie trzy, cztery lata - Niania opisywaa odmiany indyjskie: plantany, due, niejadalne, te inne mae i pyszne... a moe na odwrt? W Honolulu roso z dziesi gatunkw. Banany czerwone, banany wielkie, banany mae zwane kremowymi, z biaym puszystym miszem, banany mczne, i tak dalej. Banany jabkowe. Czowiek robi si nadzwyczaj wybredny. Sami Hawajczycy te mnie cokolwiek rozczarowali. Spodziewaam si istot zjawiskowo piknych. Na pocztek nieco mnie zrazi silny zapach oleju kokosowego, ktrym si smaruj kobiety, a i z urod bywao rnie. Do tego dieta zoona z misnego gulaszu, pochanianego w gargantuicznych ilociach. Zawsze sdziam, e Polinezyjczycy odywiaj si smakowitymi owocami wszelkich gatunkw. Z pewnoci nie oczekiwaam takiej namitnoci do duszonej woowiny. Wakacje zbliay si do koca. Smtnie wzdychalimy na myl, e wkrtce znw si zacznie katorga. Sprawy finansowe rwnie nie przedstawiay si rowo. W Honolulu wydalimy majtek. Samo jedzenie, picie wypadao trzykrotnie droej, ni szacowalimy. Deska, chopiec do pomocy - wszystko kosztowao sono. Dotd ukadao nam si nie najgorzej, teraz jednak z lekk obaw spogldalimy w przyszo. Przed nami jeszcze Kanada, a tymczasem tysic funtw Archieego topniao w oczach. Rejs mielimy opacony, tym nie musielimy si przejmowa. Dotr do Kanady, wrc do Anglii. Ale co z wydatkami w samej Kanadzie? Jak sobie poradz? Na razie wszake odoylimy zmartwienia na bok, zajadle lizgalimy si na deskach, pki si dao. Zbyt zajadle, nawiasem mwic. Od pewnego czasu dokuczao mi ostre kucie w szyi i barku; codziennie okoo pitej rano budzi mnie okropny bl caej prawej rki. Nabawiam si neuritis - zapalenia nerwu - cho wwczas jeszcze nie znaam tej nazwy. Gdybym miaa odrobin oleju w gowie, w ogle przestaabym si posugiwa praw rk, a zwaszcza skoczya z surfingiem. Ale gdzie tam! Zostay ledwie trzy dni i nie chciaam zmarnowa ani chwili. Dalej mknam na desce, wyprostowana, mna do koca. Teraz ju caymi nocami nie spaam z blu. Byam jednak pena optymizmu: kiedy tylko wyjedziemy z Honolulu, bl zniknie. Jake si myliam. Nieznone neuritis towarzyszyo mi jeszcze blisko miesic. Belcher wita nas niespecjalnie ciepo. Najwyraniej mia nam za ze te wakacje. Pora bra si do pracy, powiedzia. - Co za prniactwo, tyle czasu na nic. Dobry Boe! adna mi organizacja! Paci si ludziom za to, e le do gry brzuchem. Jako mu umkno, e sam doskonale si bawi w Nowej Zelandii i z przykroci rozstawa z przyjacimi. Skoro bl nie chcia znikn, wybraam si w kocu do lekarza. Niewiele mi pomg. Zapisa jak rc ma, ktr miaam wciera w okie, kiedy ju nie da si wytrzyma. Pewno zawieraa pieprz turecki; przepalia skr niemal na wylot, a ulgi nie przyniosa adnej. Mczyam si jak potpieniec. Taki nieustanny bl moe

czowieka zaama. Zaczynao si od samego rana. Wstawaam z ka, spacerowaam, bo ruch co nieco koi moje cierpienia. Bl przechodzi na godzin czy dwie, po czym wraca ze zdwojon si. Przynajmniej jednak odwraca uwag od kopotw finansowych. Teraz bowiem naprawd znalelimy si w doku. Tysic funtw Archieego praktycznie si wyczerpao, a musielimy jeszcze przetrwa trzy tygodnie. Istniao jedno wyjcie: zrezygnuj z Nowej Szkocji i Labradoru, pojad za to do Nowego Jorku, gdzie przez ten czas, kiedy Archie z Belcherem bd zwiedza hodowle srebrnych lisw, mog pomieszka u ciotki Cassie albo May. Sytuacja wygldaa coraz gorzej. Na pokj w hotelu jeszcze starczao, ale posiki mnie rujnoway. Wpadam na wietny pomys. Postanowiam w peni wykorzysta niadania. niadanie kosztowao dolara - wtedy rwnowarto czterech szylingw angielskich. Schodziam zatem do restauracji i zamawiaam wszystko, co figurowao w menu. Obfita porcyjka, musz przyzna. Jadam grapefruita, czasami take melona. Jadam placki gryczane, gofry z syropem klonowym, jajka na bekonie. Wstawaam od stou niczym przejedzony boa dusiciel, ale dziki temu dao si przey do wieczora. W kolejnych dominiach obdarowano nas rnymi prezentami. By tam przeliczny bkitny dywan z figurkami zwierzt - nie mogam si doczeka, kiedy go rozo w pokoju Rosalind - jakie szale, dywaniki, rozmaite rzeczy. A wrd nich przepastny sj misnego koncentratu z Nowej Zelandii. Dowielimy go a tutaj i teraz dzikowaam losowi za w podarek. Jaka szkoda, e w swoim czasie nie do schlebiaam Odwadniaczowi. Moe zoyby mi hojne dary w postaci spreparowanej marchewki, pomidorw, woowiny, innych przysmakw... Kiedy Belcher i Archie szli na kolacj do Izby Handlowej bd na inny oficjalny poczstunek, kadam si do ka, dzwoniam po pokojwk, informowaam, e le si czuj i prosz o dzbanek wrztku, lek na niestrawno. Rozpuszczaam koncentrat i tym sposobem mogam przetrwa do rana. w zbawczy sj starczy na jakie dziesi dni. Czasami, rzecz jasna, ja take dostawaam zaproszenie na lunch czy kolacj. Wtedy miaam wito. Wyjtkowo poszczcio mi si w Winnipeg, kiedy crka pewnego dygnitarza zabraa mnie do restauracji w bardzo drogim hotelu. Spaaszowaam przewspaniay lunch. Bez namysu godziam si na co bardziej zawiesiste potrawy; niczego nie odmawiaam. Moja towarzyszka ledwie skubna tego i owego. Ciekawe, co sobie pomylaa o takim apetycie. Bodaj te w Winnipeg Archie wybra si z Belcherem obejrze elewatory zboowe. Dla kogo z chorymi zatokami elewator zboowy jest ostatnim miejscem, do ktrego powinien si zblia, ale wida ani mnie, ani Archieemu nie przyszo to do gowy. Tego dnia wrci z zazawionymi oczami, wyglda na ciko chorego. Okropnie si wystraszyam. Nazajutrz zdoa dojecha do Toronto, lecz tam zupenie go rozebrao, w aden sposb nie mg kontynuowa podry. Belcher, naturalnie, wpad w sza. Nie okaza ani krztyny wspczucia. Archie go zawid, owiadczy. Archie jest mody i silny, kto to widzia, eby tak si rozklei. Oczywicie, wie, e Archie ma wysok gorczk. Skoro taki z niego sabeusz, dlaczego nie zosta w Anglii? Teraz on, Belcher, musi sam cign cay wzek. Bates, jak powszechnie wiadomo, do niczego si nie nadaje. Bates przyda si co najwyej do pakowania rzeczy, a i to robi le. Nie umie porzdnie zoy spodni, gupi bawan. Wezwaam lekarza poleconego mi w hotelu. Diagnoza brzmiaa: zator puc, chorego nie wolno rusza, musi lee co najmniej przez tydzie. Belcher wyjecha, zy jak osa, i oto zostaam sama, niemal bez grosza, w wielkim bezosobowym hotelu, z pacjentem, ktry bredzi w gorczce. Mia prawie czterdzieci stopni. Co wicej, dosta pokrzywki, i to od stp do gw, tak e do temperatury doszo potworne swdzenie. Przeyam straszne chwile; na szczcie ju nie pamitam tamtej rozpaczy i samotnoci. Jedzenie hotelowe nie suyoby Archieemu, zarzdziam wic diet: kleik jczmienny i cienk owsiank, cakiem smaczne. Biedny Archie. Pokrzywka doprowadzaa go do obdu. Siedem, osiem razy dziennie obmywaam mu cae ciao gbk umoczon w sabym

roztworze sody, co przynosio pewn ulg. Trzeciego dnia lekarz zaproponowa konsylium. Dwaj panowie, niby para puchaczy, stali po obu stronach ka, krcili gowami, powtarzali, e to ciki przypadek. No c, wszystko mija. Ktrego ranka temperatura spada, pokrzywka doskwieraa nieco mniej. Archie wraca do zdrowia. Ja za to byam saba jak kurczak, chyba gwnie ze zmartwienia. Po dalszych kilku dniach zupenie odzyska form, doczylimy wic do tego potwora, Belchera. Zapomniaam, dokd ruszylimy potem - do Ottawy? Urokliwe miasto. Bya jesie, cudnie wyglday klonowe lasy. Mieszkalimy w prywatnym domu pewnego admiraa, uroczego pana w rednim wieku. Mia wspaniaego owczarka alzackiego. Zabiera mnie na przejadki, jedzilimy bryczk pord klonw. Nastpny przystanek po Ottawie wypada w Grach Skalistych, nad Lak Louise i w Banff. Przez wiele lat na pytanie o najpikniejsze miejsce na ziemi odpowiadaam: Lak Louise. Majestatyczne, dugie modre jezioro, po obu stronach niewysokie gry o icie bajkowych ksztatach, onieone szczyty w tle. W Banff los si do mnie umiechn. Wci mi okrutnie dokuczao neuritis, tote za rad kilku osb postanowiam sprbowa kpieli w wodach siarkowych. Pawiam si tak co rano. By tam rodzaj basenu, z gorcym rdem bijcym przy jednym kocu; w powietrzu unosi si przejmujcy odr siarki. Podpynwszy blisko, nadstawiaam szyj i bark pod strumie wody. Ku mojej wielkiej radoci, czwartego dnia neuritis opucio mnie na dobre. Nareszcie uwolniam si od blu - niewysowiona rozkosz. I oto znalelimy si, Archie i ja, w Montrealu. Tutaj rozchodziy si nasze drogi: Archie z Belcherem rusza na przegld hodowli srebrnych lisw, ja za na poudnie, do Nowego Jorku. Moje fundusze ostatecznie si wyczerpay. W Nowym Jorku ju czekaa kochana ciotka Cassie. Bya dla mnie taka dobra, taka serdeczna i czua. Zamieszkaam w jej apartamencie przy Riverside Drive. Wwczas miaa ju swoje lata, pewno dobijaa do osiemdziesitki. Zoyymy wizyt jej szwagierce, pani Pierpontowej Morgan, jak rwnie kilkorgu modszym Morganom. Prowadzaa mnie po znakomitych restauracjach, jadaam same frykasy. Wiele opowiadaa o moim ojcu, o tamtych wczesnych latach w Nowym Jorku. Spdziam urocze chwile. Pod koniec pobytu ciotka zapytaa, na co mam ochot ostatniego dnia. Na lunch w barze samoobsugowym, owiadczyam zdecydowanie. Bary samoobsugowe byy czym nie znanym w Anglii, czytaam o nich i marzyam, eby ktry zobaczy na wasne oczy. Ciotka Cassie uznaa to za wielce osobliw zachciank. Nie miecio jej si w gowie, jak mona odwiedza takie miejsca, lecz jak zwykle pena dobrej woli, posza tam razem ze mn. Pierwszy raz w yciu, przyznaa. Chwyciam tac i wybraam sobie rne rnoci z lady, zachwycona i ubawiona tym nowym dowiadczeniem. Niebawem mieli si zjawi Archie i Belcher. Cieszyam si, gdy pomimo caej dobroci ciotki Cassie zaczynaam si czu jak ptak w zotej klatce. Nigdzie nie puszczaa mnie samej. Po absolutnej swobodzie, ktrej zaywaam w Londynie, takie ograniczenia z lekka irytoway. - Ale dlaczego, ciociu? - Och, nigdy nie wiadomo, co moe si przytrafi komu tak adnemu i modemu jak ty, kto nie zna Nowego Jorku. Zapewniaam, e doskonale sobie poradz. Na prno. Albo posyaa mnie samochodem z szoferem, albo sama mi towarzyszya. Marzyam o paru godzinach wagarw, powstrzymywaam si jednak wiedzc, e sprawiabym jej przykro. Coraz bardziej tskniam do Londynu - tam przynajmniej mogam wychodzi z domu, ile i kiedy wola. Panowie zatrzymali si w Nowym Jorku na jedn noc, a nazajutrz ruszylimy Berengari w rejs do Anglii. Nie powiem, eby wybitnie mnie uradowa powrt na morze, cho tym razem choroba morska mniej mi si daa we znaki. Niestety, pogoda zepsua si w do niefortunnym momencie, bo podczas turnieju brydowego, w ktrym partnerowaam Belcherowi. Partnerowaam niechtnie, poniewa Belcher, jakkolwiek wietny brydysta, nienawidzi przegrywa i zaraz si dsa. Wkrtce jednak miaam si od niego uwolni na dobre, dlatego daam si namwi. O dziwo, doszlimy do finau. Akurat tego dnia wiatr si

wzmg, statkiem zaczo kiwa. Nie miaam si wycofa z rozgrywek, modliam si tylko, eby si nie zhabi przy stoliku. Rozdano karty - ostatnie rozdanie - i niemal natychmiast Belcher, siny z wciekoci, trzasn swoimi o st. - Nie, to bez sensu - wysycza. - Cakiem bez sensu. Jeszcze troch, a oddaby parti walkowerem. Alici ja zebraam chyba kadego asa i krla z talii. Graam fatalnie, na szczcie karty zaatwiy spraw za mnie. Gray same. Nie mogam przegra. Udrczona, z odkiem w gardle, wycigaam nie t, co trzeba, zapominaam, co jest atu, popeniaam najgupsze bdy - lecz po prostu moja karta bya za dobra. Turniej zakoczy si naszym triumfalnym zwycistwem. Nie zwlekajc uciekam do kajuty i przejczaam reszt drogi do Anglii. Jako postscriptum do przygd owego roku dodam, i nie dotrzymalimy przysigi, e nigdy w yciu nie odezwiemy si do Belchera. Kady, kto czyta te sowa, z pewnoci mnie zrozumie. Furie, ktre nami miotaj, gdy chcc nie chcc ocieramy si o nieznonego towarzysza, wraz z rozstaniem znikaj bez ladu. Ku naszemu niebotycznemu zdumieniu odkrylimy, e w gruncie rzeczy obydwoje lubimy Belchera. Jeszcze nieraz bywa u nas na kolacji, my bywalimy u niego. W niezmconej zgodzie wspominalimy rozmaite scenki z podry, od czasu do czasu wytykajc: - Wiesz, naprawd bye okropny. - Nie wtpi, nie wtpi - wzdycha. - No c, taki ju mam charakter. - Macha rk. - Ju nie wspomn, ile rzeczy mi stargao nerwy. Och, nie wy dwoje. Wy a tak mi nie dopieklicie ...no, chyba tylko Archie, wtedy kiedy tak idiotycznie si pochorowa. Byem w kropce, po prostu w kropce, przez te dwa tygodnie bez niego. Suchaj, moe by wreszcie co zrobi z tym swoim nosem, z tymi zatokami? Jak mona y, majc takie zatoki? Ja bym nie wytrzyma. Belcher cakiem niespodziewanie przywiz sobie z podry narzeczon. liczn dziewczyn, crk pewnego australijskiego urzdnika, swoj sekretark. Mia minimum pidziesit lat, ona nie wicej ni osiemnacie, dziewitnacie. Tak czy siak ktrego dnia wypali: Chc wam co powiedzie. eni si z Gladys! - Co te si stao. Gladys przypyna do Anglii niedugo po nas. O dziwo, tworzyli szczliw par, przynajmniej do czasu. Dziewczyna bya spokojna i mia, polubia Angli, umiaa te skutecznie wzi w karby macholeryka. W jakie osiem, dziesi lat pniej doszy nas wieci o rozwodzie. - Znalaza sobie innego, bardzo jej si podoba - oznajmi Belcher. Waciwie to nie mam jej za ze. Jest taka moda, a ja, c, stary zrzda. Rozstajemy si po przyjacielsku, dostanie ode mnie adn sumk... To dobre dziecko. Podczas jednej z pierwszych kolacji po powrocie musiaam mu o czym przypomnie. - Wiesz co? Wci mi jeste winien dwa funty, osiemnacie szylingw i pi pensw za biae skarpetki. - Popatrz, popatrz - rzuci. - Naprawd? Spodziewasz si, e zwrc? - Nie. - I bardzo susznie. Obydwoje parsknlimy miechem. II ycie jest jak statek - to znaczy, jak wntrze statku. Ma wodoszczelne komory. Czowiek wynurza si z jednej, zamyka, rygluje drzwi, i znajduje si w nastpnej. Moje ycie od dnia, kiedymy wypynli z Southampton, do dnia powrotu tworzyo tak osobn komor. To zreszt natura wszystkich podry. Przechodzi si z jednego ycia w drugie. Zarazem jest si i nie jest sob. Nowego ja nie krpuj setki nici pajczych, wkienek oplatajcych nas kokonem powszednioci, domu, rodziny: listw do napisania i rachunkw do zapacenia, codziennych zaj, przyjaci, ktrych trzeba odwiedzi, zdj, ktre trzeba wywoa, ubra, ktre trzeba pocerowa, suby, ktr trzeba udobrucha, praczek i dostawcw, ktrych trzeba przywoa do porzdku. ycie w podry ma pozory snu. Cho dalekie od normalnoci, pozostaje realne. Zaludniaj je postacie, ktrych nigdy

przedtem si nie widziao i zapewne ju nigdy nie zobaczy. Chwila przynosi uczucie nostalgii i samotnoci, nag tsknot za ukochab osob - za Rosalind, matk, Madge. Lecz na podobiestwo wikingw czy te wielkich eglarzy ery elbietaskiej zapuszczamy si w wiat przygody i dom a do powrotu nie jest domem. Wyjazd by podniecajcy; powrt cudowny. Rosalind przywitaa nas tak, jak na to zasuylimy - czyli jak obcych. Obrzuciwszy nas zimnym spojrzeniem burkna: - Gdzie ciocia Funkie? - Jeli za idzie o moj siostr, akt zemsty przyj form drobiazgowych poucze, co maej wolno je, jak ma si ubiera, w jaki sposb powinnam j wychowywa, i tak dalej. Po pierwszych powitalnych uniesieniach na powierzchni wyjrzay kopoty. Jessie Swannell, nie mogc doj do adu z moj matk, wymwia posad. Zastpia j nie pierwszej ju modoci niania o przezwisku Kukuka. Przezwisko wzio si std, e w dniu zmiany warty, kiedy spakana Jessie opucia nasz dom, niania prbowaa si wkra w aski nowej podopiecznej, zamykajc i otwierajc drzwi okoju dziecinnego, skaczc tam i z powrotem przez prg, a wszystko przy wtrze wesoego: - Kuku! Kuku! - Rosalind nie okazaa wielkiego uznania i kade takie pas witaa rykiem. Z czasem jednak ogromnie polubia opiekunk. Kukuka bya urodzon marud, do tego miaa dwie lewe rce. Jakkolwiek dobra i serdeczna, wszystko gubia, wszystko psua, a niektre jej uwagi zdradzay tak koszmarn gupot, e czowiek nie wierzy wasnym uszom. Rosalind bya uszczliwiona. yczliwie troszczya si o Kukuk i zajmowaa jej sprawami. - Mj Boe, mj Boe - dolatywao z pokoju dziecinnego - gdzie ja podziaam szczotk mojego koteczka? Gdzie te moe by? W koszu na ubrania? - Ja znajd, nianiu - odzywaa si Rosalind. - Prosz, tutaj jest, w twoim ku. - Mj Boe, mj Boe, skd si tu wzia? Rosalind wyrczaa Kukuk w szukaniu, w porzdkowaniu, nawet na spacerze udzielaa jej wskazwek, wygldajc z wzka: Nianiu, teraz nie przechod, nie mona, jedzie autobus... Skrcasz w zym miejscu, nianiu... Nianiu, chciaa i do sklepu z wen. To nie tdy. Instrukcje te przeplata wieczny refren: - Mj Boe, mj Boe, jakim cudem... Gdzie te ja miaam gow... - I tak bez koca. Spord wszystkich zainteresowanych tylko ja i Archie znosilimy Kukuk z trudem. Mwia praktycznie bez przerwy. Najlepiej byo zatka uszy i nie sucha, ale czasami, doprowadzeni do furii, wtrcalimy par sw. Jadc takswk na Paddington, Kukuka nieustannie raczya nas swoimi spostrzeeniami. - Spjrz, koteczku. O, teraz, wyjrzyj przez okno. Widzisz ten wielki dom? To Selfridges. Dom towarowy Selfridges, czy nie wspaniay? Wszystko tu mona kupi. - To Harrods, nianiu - rzucaam chodno. - Mj Boe, mj Boe, rzeczywicie! Harrods, tutaj zawsze by Harrods, prawda? Zabawne, bo przecie my wietnie znamy Harrodsa, czy nie tak, koteczku? - Ja wiedziaam, e to Harrods - mwia Rosalind. Kto wie, moe to wanie nieudolno i tpota Kukuki sprawiy, e Rosalind wyrosa na tak rezolutn osbk. Nie miaa innego wyjcia. Kto musia utrzymywa pokj dziecinny w siakim takim porzdku. III Rado z powrotu trwaa krtko, wkrtce bowiem proza ycia uniosa szkaradny eb. Bylimy bez grosza. Posada u Goldsteina przepada, miejsce Archieego zaj inny mody czowiek. Naturalnie, wci miaam tamte pienidze po dziadku, moglimy wic liczy na sto funtw rocznie, Archie jednak za nic nie chcia rusza kapitau. Musi znale prac, i to jak najprdzej, nim spadn nam na gow cotygodniowe rachunki za ywno, ponaglenia w sprawie czynszu, pensja Kukuki. Tymczasem z prac byo krucho, nawet bardziej ni zaraz po wojnie. Dziki Bogu, cay tamten kryzys pamitam jak przez mg. Na pewno nie byy to szczliwe dni, bo Archie nie by szczliwy, a nalea do osb, ktrym nieszczcie nie suy. Sam zreszt to wiedzia. Kiedy, jeszcze na pocztku naszego maestwa,

ostrzeg: - Pamitaj, jeli sprawy id le, jestem do niczego. Fatalnie znosz chorob, nie lubi chorych, nienawidz, kiedy kto cierpi albo si zamartwia. Podjlimy ryzyko wiadomie, z radoci wykorzystalimy szans. Teraz pozostao jedynie pogodzi si z faktem, e zabawa si skoczya i trzeba paci niepokojem, frustracj, czymkolwiek jeszcze. Czuam, e nie dorastam do sytuacji, bo tak niewiele mog pomc Archieemu. Razem stawimy wszystkiemu czoo, powtarzaam sobie. Musiaam wytrzyma jego napady rozdranienia albo, dla odmiany, grobowe milczenie i melancholi. Jeeli byam wesoa, syszaam, e nie doceniam powagi sytuacji; jeli pospna, te mi si dostawao: Teraz nie ma co si maza. Wiedziaa, w co si pakujesz! - Innymi sowy, i tak le, i tak niedobrze. Wreszcie Archie owiadczy twardo: - Posuchaj, zrb dla mnie jedno, tylko to jedno rzeczywicie co da. Wyjed natychmiast. - Wyjecha? Dokd? - Nie wiem. Choby do Funkie, na pewno przyjmie ciebie i ma z otwartymi ramionami. Albo do domu, do matki. - Ale Archie! Chc by z tob, chc to z tob dzieli. Naprawd nie moemy? Nie moemy tego przetrwa razem? Czy ja nic nie mog zrobi? Dzisiaj pewnie bym powiedziaa: pjd do pracy, ale wtedy, w tysic dziewiset dwudziestym trzecim, rzecz bya nie do pomylenia. W czasie wojny kobiety zacigay si do sub pomocniczych w lotnictwie bd armii - do WAAF, WRAF, WAAC - pracoway w fabrykach zbrojeniowych albo w szpitalach. To jednak naleao do przeszoci. Teraz nikt nie zatrudniby kobiety w biurze ani w ministerstwie. W sklepach nie potrzebowano ekspedientek. Mimo to zawziam si i za nic nie chciaam jecha. Siedziaam jak mysz pod miot i schodziam Archieemu z drogi, bo najwyraniej tylko takiego wsparcia oczekiwa. Nachodzi rne biura w City, spotyka si z ludmi, wypytywa, czy kto nie wie o jakiej posadzie. Wreszcie znalaz. Nie by zachwycony, wicej: z lekka si niepokoi. Firma, ktra go zatrudnia, podobno miaa opini szachrajskiej. Zazwyczaj dziaaa w granicach prawa, ale nigdy nic nie wiadomo. - Musz si bardzo pilnowa - mwi Archie - eby ktrego dnia nie zrobili ze mnie koza ofiarnego. Tak czy owak pracowa, zarabia pienidze, co wybitnie poprawio mu humor. Niektre biurowe historie nawet go bawiy. Ja tymczasem postanowiam si do pisania, bo jedynie tak mogam co nieco wspomc nasz budet. Nadal nie traktowaam tego jako zawodu. Opowiadania wydrukowane w The Sketch doday mi odwagi - oto prawdziwa brzczca moneta, wprost do mojej kieszeni. Tyle e ju zostay kupione, zapacone, a pienidze do tej pory si rozeszy. Zabraam si wic do nastpnej ksiki. Kiedy, jeszcze przed podr, podczas kolacji w swoim domu - Mill House w Dorney - Belcher zacz mnie namawia, eby wanie tam rozgrywaa si akcja powieci detektywistycznej. - Tajemnica Mill House - powiedzia. - Niezy tytu, co? Rzeczywicie, przyznaam, Tajemnica Mill House albo Zbrodnia w Mill House brzmi doskonale; rozwa propozycj. Pniej wielokrotnie wraca do tematu. - Tylko pamitaj - mwi - jeeli napiszesz Tajemnic Mill House, musisz tam wprowadzi mnie. - Nie, nie mog - broniam si. - Nic mi nie wychodzi z ywymi ludmi. Musz wszystkich powymyla. - Nonsens. Wcale mi nie zaley, eby ten kto by kropka w kropk jak ja, po prostu zawsze chciaem si znale w powieci kryminalnej. Raz na jaki czas pyta: - Zacza t ksik? Piszesz o mnie? Pewnego dnia, kiedy szczeglnie nam dopiek, oznajmiam: - Tak. Jeste ofiar. - Co?! Tym gociem, ktrego morduj? - Owszem - przytaknam z pewn luboci. - Ja nie chc by ofiar. O nie, nie ma mowy. Chc by morderc. - Dlaczego? - Bo morderca to najciekawsza posta w ksice. Agatho, musisz ze mnie zrobi morderc, rozumiesz?

- Rozumiem, e chcesz by morderc - rzuciam, starannie dobierajc sowa. Na koniec, w chwili saboci, obiecaam, e tak si stanie. Fabu nakreliam jeszcze w Afryce Poudniowej. Znowu zaplanowaam nie tyle powie detektywistyczn, ile raczej sensacyjn, mocno osadzon w miejscowych realiach. Akurat trafilimy na burzliwy okres, w Kraju Przyldkowym wybucho zbrojne powstanie. Zanotowaam gar przydatnych faktw. Moja bohaterka, wesoa, odwana moda kobieta, sierota, ruszy w wiat szuka przygd. Naszkicowaam pierwsze rozdziay; w aden sposb nie dawao si oywi postaci wzorowanej na Belcherze. Nie potrafiam pisa o nim obiektywnie, wci wychodzia zupena kuka. I nagle mnie olnio. Napisz ksik w pierwszej osobie, narratorami bd na zmian bohaterka, Ann, i czarny charakter, Belcher. - Wtpi, czy on naprawd si ucieszy, kiedy zostanie czarnym charakterem - powiedziaam niepewnie do Archieego. - Nadaj mu tytu szlachecki - podsun. - Zapewnisz sobie jego dozgonn wdziczno. I tak narodzi si sir Eustace Pedler. Odkd to jemu kazaam pisa, posta nabraa rumiecw. Naturalnie, to nie by Belcher, uywa jednak paru powiedzonek Belchera, opowiada kilka z jego historii. Sir Eustace Pedler rwnie by mistrzem w sztuce blefu, pod blefem za z atwoci wyczuwao si barwny, niegodziwy charakter. Wkrtce zapomniaam o Belcherze, to sir Eustace we wasnej osobie wada pirem. Bodaj tylko ten jeden raz usiowaam wprowadzi do powieci autentyczn osob, kogo, kogo dobrze znaam, i chyba mi si nie powiodo. To nie Belcher oy, lecz kto imieniem sir Eustace Pedler. Nagle stwierdziam, e ksika podoba mi si coraz bardziej. Oby tylko spodobaa si wydawcy, mylaam. Gwn zawad przy pisaniu okazaa si Kukuka. Rzecz prosta, wzorem wczesnych guwernantek nie zajmowaa si domem, nie gotowaa ani nie sprztaa. Miaa jedynie opiekowa si dzieckiem. Porzdkowaa swj pokj i praa rzeczy koteczka, ale to wszystko. Nie wymagaam zreszt nic wicej. Potrafiam nie najgorzej zaplanowa sobie dzie. Archie wraca dopiero wieczorem, prosty lunch Rosalind i Kukuki nie kosztowa wiele zachodu. Co rano i po poudniu mogam wykroi par godzin na prac. Kukuka o tej porze zabieraa ma do parku albo buszoway po sklepach. Oczywicie, jeeli padao, musiay zosta w domu i wtedy zaczynay si kopoty. Kukuki bynajmniej nie odstrasza komunikat mamusia pracuje. Stawaa pod drzwiami i rozpoczynaa monolog, rzekomo skierowany do Rosalind. - No tak, koteczku, nie moemy haasowa, bo mamusia pracuje. A kiedy mamusia pracuje, to nie wolno przeszkadza, prawda? Chocia chciaabym spyta, czy nie lepiej odda tej twojej sukienki do pralni. Bo widzisz, sama chyba nie dam rady jej upra. Pamitaj, musimy koniecznie zapyta mamusi przy podwieczorku, dobrze, koteczku? No bo teraz nie mona wej, prawda? Och, nie, mamusia na pewno by si gniewaa. A tu jeszcze ten wzek. Wczoraj odleciaa nakrtka, pamitasz? Wiesz co, koteczku? A gdybymy tak zapukay, tylko jeden jedyny raz, po cichutku? Co ty na to? Rosalind zwykle odpowiadaa krtko i bez adnego zwizku ze spraw, umacniajc mnie w przewiadczeniu, e nigdy nie sucha Kukuki. - Bkitek zje teraz kolacj - obwieszczaa. Kupowao jej si lalki, dom dla lalek, rozmaite inne zabawki, ale tak naprawd Rosalind lubia wycznie zwierzaki. Miaa jedwabnego niedwiadka imieniem Bkitek i drugiego o imieniu Czerwonek, pniej doszed znacznie wikszy mi, Edward, w do cukierkowym kolorze fiokoworowym. Z tej trjki mioci arliw i bezgraniczn darzya wanie Bkitka. Byo to mikkie stworzonko z niebieskiego jedwabnego trykotu, o czarnych paskich lepkach osadzonych w rwnie paskim ebku. Bkitek wszdzie jej towarzyszy, co wieczr musiaam o nim opowiada wie historyjk. W tyche historyjkach wystpowa razem z Czerwonkiem. Kadego wieczora nowa przygoda. Bkitek by grzeczny, Czerwonek bardzo, ale to bardzo niegrzeczny. Dopuszcza si czynw zaiste strasznych, na przykad smarowa krzeso nauczycielki klejem, tak e gdy usiada, ju nie moga wsta. Pewnego dnia woy jej do kieszeni ab: nauczycielka wrzasna, po czym dostaa ataku

histerii. Opowieci te spotykay si z niebywaym uznaniem, nie raz i nie dwa musiaam je powtarza. Co do Bkitka, to by uosobieniem wszelkich miertelnie nudnych cnt. Uczy si najlepiej z caej klasy i nigdy nie popeni najmniejszego wykroczenia. Co dzie rano Czerwonek obiecywa mamie, e dzisiaj bdzie grzeczny. Kiedy obaj wracali ze szkoy, mama pytaa: - Bye dzisiaj grzeczny, Bkitku? - Tak, mamusiu, bardzo grzeczny. - To dobrze. A ty, Czerwonku, bye grzeczny? - Nie, mamusiu, byem bardzo niegrzeczny. Pewnego razu Czerwonek wda si w bjk z jakimi obuziakami i wrci do domu z podbitym okiem. Mama przyoya do oka kawaek surowego misa i za kar posaa Czerwonka do ka. Ju wkrtce dodatkowo zaszarga sobie reputacj, albowiem miso zjad. Nie byo na wiecie suchacza bardziej rozkosznego ni Rosalind. Chichotaa, zamiewaa si, zachwycaa kadym drobiazgiem. - Tak, koteczku. - Lekcewac Bkitka i jego kolacj, Kukuka trajkotaa dalej. - Zaraz sobie pjdziemy, ale moe jednak by zapyta mamusi, jeli to jej nie przeszkodzi, oczywicie, bo widzisz, ja okropnie si martwi tym wzkiem. W tym momencie, doprowadzona do szau, zrywaam si z krzesa - Ann stawiajca czoo miertelnemu niebezpieczestwu w puszczach Rodezji rozwiewaa si jak dym - i jednym szarpniciem otwieraam drzwi. - O co chodzi, nianiu? Czego chcesz? - Och, prosz pani, stokrotnie przepraszam. Tak mi przykro, naprawd nie miaam zamiaru przeszkadza. - Ale przeszkodzia. No wic? - Ojej, przecie nawet nie zapukaam ani nic... - Mwia za drzwiami, a tu sycha kade sowo. Dobrze, co z tym wzkiem? - Sowo daj, prosz pani, powinnymy sobie sprawi nowy wzek. A mi wstyd chodzi do parku, wstyd mi oglda te cudeka, ktre maj inne dziewczynki. O tak, prosz pani, ja naprawd uwaam, e panna Rosalind nie powinna by gorsza od innych. W sprawie tego wzka toczyam z niani nieustann wojn. Kupilimy uywany. Dobry, mocny, wygodny, doprawdy bez zarzutu. Tyle e nie mona by go nazwa wytwornym. Wzki, okazao si, rwnie bywaj modne albo niemodne, co roku obowizuje nowa linia, nowy krj dzisiaj, oczywicie, rzecz si ma podobnie z samochodami. Jessie Swannell nie narzekaa, lecz Jessie Swannell pochodzia z Nigerii; moliwe, e tam wiat nie dry w posadach, jeeli ssiedzi maj lepszy wzek ni my. Teraz musiaam przyj do wiadomoci, e Kukuka naley do bractwa nia, ktre spotykaj si w Kensington Gardens, gdzie obsiadszy awki wymieniaj uwagi na temat zalet swojej posady tudzie urody i mdroci podopiecznych. Jeeli strj skarbeczka niezupenie odpowiada najnowszym trendom wiatowym, niania si wstydzia. Tutaj wyszam obronn rk. Ubranie Rosalind zdao egzamin. Kombinezony i sukienki przywiezione z Kanady byy akurat ostatnim krzykiem mody. Koguciki, kurki, doniczki kwiatw na czarnym tle budziy powszechny podziw i zazdro. Lecz jeli idzie o wzki, Kukuka, o zgrozo, spada poniej poziomu, tote nie omieszkaa zwrci mi uwagi, ilekro ktra z rywalek pojawiaa si z nowiutkim wehikuem: - Z takiego wzka kada niania moe by dumna! - Ja wszake miaam serce z kamienia. Powodzio nam si bardzo le i nie zamierzaam wyrzuca pienidzy, tylko po to eby zaspokoi prno Kukuki. - Nasz wzek chyba nawet nie jest bezpieczny. - Kukuka podejmowaa ostatni prb. - Stale spadaj nakrtki. - Spadaj, bo co chwila si wjeda na krawnik - ucinaam. - A ty ich nie dokrcasz przed wyjciem. W kadym razie nie kupi nowego wzka. - Po czym z trzaskiem zamykaam drzwi. - Mj Boe, mj Boe. Mamusia wcale nie wyglda na zadowolona, prawda? Moje ty biedactwo, co mi si widzi, e nie dostaniemy licznego nowego wzeczka. - Bkitek chce zje kolacj. Chodmy, nianiu. IV

Ostatecznie udao mi si skoczy Tajemnic Mill House, pomimo tyle stumionego, ile natrtnego kukania po drugiej stronie drzwi. Biedna Kukuka! Niedugo potem lekarz wysa j do szpitala na operacj raka piersi. Bya znacznie starsza, anieli si do tego przyznawaa, i nie moga ju wrci do pracy. Jeeli mnie pami nie myli, zamieszkaa z siostr. Nastpnej guwernantki, postanowiam, nie wybierzemy za porednictwem agencji pani Boucher ani adnej innej instytucji tego pokroju. Potrzebowaam pomocy i do dziecka, i domowej, takie te zamieciam ogoszenie. Od chwili gdy do rodziny wesza Site, los spojrza na nas askawszym okiem. Wstpn rozmow odbyymy w hrabstwie Devon. Dziewczyna bya postawna, obfita w biucie i rozoysta w biodrach, z rumian twarz i ciemnymi wosami. Mwia gbokim kontraltem, jej wymowa brzmiaa nad wyraz starannie i wytwornie, chwilami wrcz teatralnie. Przez ostatnie lata pracowaa jako pomoc w kilku rnych domach i najwyraniej wietnie si znaa na dzieciach. Sprawiaa wraenie istoty dobrodusznej i pogodnej, a do tego penej zapau. Zadowolia si niewysok pensj, bya gotowa robi wszystko, uda si wszdzie jak to si czyta w ogoszeniach. A zatem Site wrcia z nami do Londynu i staa si prawdziw osod mojego ycia. Rzecz oczywista, wwczas nie nazywaa si Site. Jednake po paru miesicach, za spraw szybkiej wymowy Rosalind, z miss White powstaa wit, a po kolejnym uproszczeniu Site, i tak ju zostao. Rosalind przepadaa za now guwernantk, zreszt z wzajemnoci. Site lubia mae dzieci, chocia nie pozwalaa na zbytni poufao i potrafia utrzyma podopiecznych w karbach. Nie byo mowy o najmniejszym nieposuszestwie czy braku ogady. Rosalind wyranie tsknia za rol opiekunki i nadzorcy, ktr odgrywaa wobec Kukuki. Przypuszczam, e pod tym wzgldem przeniosa zainteresowanie na wasn matk. Dobrotliwie wzia mnie pod skrzyda, znajdowaa rne rzeczy, ktre pogubiam, zwracaa uwag, jeli zapomniaam przyklei znaczek na list, i tak dalej. C, nie da si ukry, w wieku piciu lat okazywaa znacznie wiksz zaradno ni ja. Z drugiej strony, zupenie nie miaa wyobrani. Kiedymy w co si bawiy - chociaby w wyprowadzanie psa na spacer (tu winnam zaznaczy, e psem byam ja, a Rosalind jego pani) - przychodzi moment, kiedy czworonoga naleao wzi na smycz. - Nie mamy smyczy - stwierdzaa Rosalind. - Ten kawaek trzeba zmieni. - Przecie moesz udawa - podsuwaam. - Udawa? Z pustymi rkami? - No to we pasek od mojej sukienki, niech to bdzie smycz. - Ale to nie smycz, tylko pasek od sukienki. Rosalind wymagaa penego autentyzmu. W przeciwiestwie do mnie, nie chciaa w dziecistwie sucha bajek. - Tam wszystko jest zmylone - protestowaa. - Tych ludzi w ogle nie ma. Nic si nie dzieje naprawd. Opowiedz, jak Czerwonek wybra si na piknik. Ciekawa rzecz: w wieku czternastu lat ju uwielbiaa bajki. Czytaa je zachannie i na okrgo. Site dopasowaa si do nas jak ula. Nosia si godnie i promieniowaa pewnoci siebie; niestety, na gotowaniu znaa si niewiele lepiej ode mnie. Zawsze dotd jedynie asystowaa. A zatem teraz musiaymy asystowa sobie nawzajem. Kada potrafia co tam upichci - moj specjalnoci by suflet serowy, sos Bearnaise i tradycyjna angielska galaretka winna ze mietan, Site celowaa w placuszkach z konfiturami i marynowanych ledziach - lecz tak zwany wywaony posiek ju przekracza nasze moliwoci. Miso, jarzyny, choby taka marchewka albo brukselka, ziemniaki, pudding na deser sprawiay jeden zasadniczy kopot: nie bardzo wiedziaymy, jak dugo to si gotuje. Z brukselki zostawaa wodnista paciaj, za to marchew wci bya twarda. Z czasem wszake szo nam coraz lepiej. Podzieliymy obowizki. Jednego dnia ja zabieraam Rosalind do parku - owym praktycznym, acz niemodnym wzkiem (cho teraz uywaymy raczej wzka spacerowego) - Site tymczasem saa ka i przyrzdzaa

lunch. Nazajutrz zamieniaymy si rolami. Oglnie rzecz biorc, o wiele bardziej mczyy mnie spacery. Do parku byo daleko, na miejscu za czowiek nie mg spokojnie posiedzie, mylc o niebieskich migdaach. Musia albo rozmawia i bawi si z ma, albo znale odpowiedniego towarzysza zabaw, ktry by nie dyba na jej deczk ani nie podstawia nogi. Zajmujc si domem natomiast potrafiam cakowicie si odpry. Robert Graves powiedzia mi kiedy, e zmywanie to jeden z najlepszych sposobw na pobudzenie myli twrczej. wita racja. Prace gospodarskie ze swoj nieuchronn monotoni daj wystarczajce zajcie ciau, duch tymczasem buja swobodnie, snuje wasne myli, wyzwala wyobrani. To, naturalnie, nie odnosi si do gotowania. Gotowanie wymaga wszelkich zdolnoci twrczych i niepodzielnej uwagi. Po Kukuce Site bya mile widzian odmian. Razem z Rosalind pilnoway swoich spraw, tak e nie syszaam ani sweczka. Siedziay w pokoju dziecinnym albo na trawie przed domem, albo te szy do miasta na zakupy. Po p roku przeyam niemay wstrzs dowiedziawszy si, ile lat liczy sobie Site. Akurat o to jej nie zapytaam. Wygldaa na jakie dwadziecia cztery do dwudziestu omiu i taki wiek mi odpowiada, nie przyszo mi do gowy dry dalej. Jakie byo moje zdumienie, kiedy si okazao, e zatrudniam siedemnastolatk! Teraz miaa ledwie osiemnacie. Co niewiarygodnego. Sprawiaa wraenie dojrzaej kobiety. Inna rzecz, e pracowaa jako pomoc od trzynastego roku ycia. Lubia swoje zajcie i wykonywaa je nadzwyczaj biegle. Wraenie osoby dowiadczonej brao si z autentycznego dowiadczenia, takiego jakie miewa najstarsze dziecko w licznej rodzinie, wdroone do opieki nad modszym rodzestwem. Chocia taka bya modziutka, nigdy, nawet wyjedajc na duej, nie wahaam si powierzy jej Rosalind. Uosabiaa sam zdrowy rozsdek. W razie potrzeby wezwaaby odpowiedniego lekarza, zawioza dziecko do szpitala, dowiedziaa si, co ma trapi, poradzia sobie z kadym nagym wypadkiem. Site ya tylko i wycznie prac. W dawnych dobrych czasach co takiego nazywao si powoanie. Skoczywszy Tajemnic Mill House, odetchnam pen piersi. Kosztowaa mnie ta ksika sporo wysiku, a efekt uznaam, ogldnie mwic, za do nierwny. Ale c, bya gotowa, z sir Eustace Pedlerem tudzie caym dobrodziejstwem inwentarza. W Bo- dley Head z lekka krcili nosem. To waciwie nie jest powie detektywistyczna, wytykali. Na koniec jednak askawie ksik przyjli. Wwczas to spostrzegam subteln zmian w ich postawie. Kiedy oddaam do druku pierwsz powie, byam kompletn ignorantk. Od tamtej pory co nieco si nauczyam. Moe i wygldaam na guptasa, ale o pisaniu i wiecie wydawniczym wiedziaam naprawd duo. Wiedziaam o Stowarzyszeniu Autorw, czytywaam stosowne periodyki. Zrozumiaam, jak bardzo trzeba uwaa, zawierajc umow z wydawc, zwaszcza z pewnym typem wydawcy. Orientowaam si, na ile nieuczciwych sposobw mona wykorzysta autora. A zatem poczyniam stosowne plany. Na krtko przed publikacj Tajemnicy Mill House Bodley Head zoyo mi pewn propozycj. Podr stary kontrakt i podpiszemy nowy, rwnie na pi ksiek, lecz na znacznie lepszych warunkach. Grzecznie podzikowaam, obiecaam si zastanowi, po czym odmwiam, nie podajc konkretnych przyczyn. Postpili z mod autork nie fair, uznaam. Wykorzystali jej niewiedz i skwapliwo, ch ogoszenia wasnego dziea drukiem. O to wprawdzie nie zamierzaam si kci wtedy po prostu byam gupia. To gupota nie sprawdzi, jakie wynagrodzenie rzeczywicie nam si naley. Z drugiej strony, czy wiedzc tyle co teraz, odrzuciabym sposobno publikacji Tajemniczej historii w Styles? Chyba nie. Wydaabym ksik na warunkach Bodley Head, nie byabym jednak przystaa na tak dugi kontrakt, a na tyle ksiek. Jeeli raz komu si zaufao i przeyo rozczarowanie, nie zaufa si po raz drugi. To kwestia zdrowego rozsdku, niczego wicej. Dopeni umowy, mylaam, ale po jej wyganiciu znajd nowego wydawc. Potrzebowaam take agenta. Mniej wicej wtedy upomnia si o mnie Urzd Skarbowy. Chcieli pozna szczegy zarobkw z tytuu honorariw. Moje zdziwienie nie miao

granic. Nigdy nie uwaaam honorarium za dochd. Cay mj dochd, sdziam, to sto funtw rocznie z dwch tysicy ulokowanych w Poyczce Wojennej. Zgadza si, owiadczyli, wiedz o stu funtach, ale tym razem chodzi o sumy uzyskane z publikacji ksiek. Wytumaczyam, e to nie s stae zarobki, e po prostu zdarzyo mi si napisa trzy powieci, tak jak kiedy pisywaam opowiadania czy wiersze. Nie jestem pisark. Nie utrzymuj si z pisania. Moje zarobki literackie - tu zacytowaam zasyszane gdzie okrelenie - to zaledwie dorany zysk. Fiskus by innego zdania. Jestem ju znan autork, usyszaam, nawet jeli dotd niewiele na tym zarobiam. Prosz o szczegy. Niestety, szczegw nie mogam poda - nie trzymaam adnych wykazw, nawet jeli mi je przysyano, czego zreszt nie pamitaam. Raz na jaki czas przychodzi czek, ale czeki zaraz si realizowao, a pienidze wydawao. Niemniej jednak postaraam si zda spraw ze swych poczyna, najlepiej jak umiaam. Panowie z Urzdu Podatkowego byli wyranie ubawieni; radzili tylko, eby na przyszo prowadzi rachunki nieco staranniej. Wanie wwczas postanowiam zatrudni agenta. Jako e wiedz o agentach literackich miaam raczej znikom, zdecydowaam si wrci do pierwszej sugestii Edena Philpottsa - do Hughesa Massie. Co te zrobiam. Przyj mnie nie sam Hughes Massie jak si okazao, ju nie y - lecz Edmund Cork, mody czowiek, ktry lekko si jka. Nie paraliowa mnie tak jak kiedy Massie, rozmowa przebiegaa wcale gadko. Edmunda, rzecz jasna, porazia moja ignorancja; zgodzi si w przyszoci kierowa moimi krokami. Poinformowa, jak bierze prowizj, opowiada o rozmaitych moliwociach - o przedruku w odcinkach, o wejciu na rynek amerykaski, o adaptacjach scenicznych i innych nieprawdopodobnych (jak wwczas mi si zdawao) historiach. Byam pod wraeniem. Bez zastrzee oddaam si w jego rce i wyszam z biura wzdychajc z ulg. Czuam, e oto spad mi z barkw kolosalny ciar. Tak si zacza przyja, ktra miaa trwa ponad czterdzieci lat. Niedugo potem zdarzyo si co wrcz niewiarygodnego. The Evening News zaproponoway piset funtw za prawo druku w odcinkach Tajemnicy Mill House. Tymczasem zdyam zmieni tytu ksika nazywaa si teraz Czowiek w brzowym garniturze. The Evening News chciay dokona kolejnej zmiany, tym razem na Ann, poszukiwaczka przygd. Najgupszy tytu, jaki w yciu syszaam. Ugryzam si w jzyk; po pierwsze, za piset funtw warto, a po drugie, chocia si przywizaam do swojej wersji, ksika to nie to samo co przedruk w jakiej tam gazecie, wic po prostu szkoda zachodu. Nie wierzyam wasnemu szczciu. Nie wierzy Archie, nie wierzya Punkie. Matka, rzecz prosta, uwierzya z najwiksz atwoci. Kada z jej crek moe lekk rk zarobi piset funtw za powie w odcinkach drukowan w The Evening News - c tu niby dziwnego? Bodaj cae moje ycie ukadao si zgodnie z prawem serii: dobre do dobrego, ze do zego. Najpierw los pod postaci The Evening News umiechn si do mnie, teraz przysza kolej na Archieego. Ni std, ni zowd dosta list od przyjaciela z Australii, Clivea Baillieu; dawno temu Clive obiecywa mu prac w swojej firmie. Archie umwi si na rozmow i otrzyma ofert, o ktrej marzy od lat. Strzsnwszy wic z butw py dotychczasowej posady, zatrudni si u Clivea. Nie posiada si z radoci, z zachwytu, ze szczcia. Nareszcie solidne, ciekawe interesy, adnych oszustw, odpowiednie wejcie w wiat finansw. Bylimy w sidmym niebie. Niezwocznie postanowiam wprowadzi w ycie projekt, ktry houbiam od wiekw i wobec ktrego Archie jak dotd zachowywa postaw, nazwijmy to, neutraln. Postaramy si znale domek na wsi, skd Archie bdzie codziennie dojeda do City, z ogrodem, gdzie nasz creczk puci si na traw, zamiast wlec biedulk do parku albo posya na aosny skrawek trawnika midzy domami. Marzyam o yciu na wsi. Decyzja zapada, pod warunkiem e wyszukamy co taniego. Archie, jak przypuszczam, zgodzi si tym chtniej, e teraz namitnie grywa w golfa. Niedawno przyjto go do klubu golfowego Sunningdale i nasze weekendowe rozrywki - piesze wycieczki za miasto

- straciy dla niego cay urok. Myla tylko o golfie. Gra ze znajomymi wycznie w Sunningdale, kade pomniejsze pole traktowa z pogard. Nie bawiy go partie z takim pataachem jak ja, tote powoli, acz na razie niewiadomie stawaam si dobrze znan postaci - golfow wdow. - Nie mam nic przeciwko mieszkaniu na wsi - powiedzia. - Przeciwnie, to doskonay pomys, i jaka korzy dla Rosalind. Site lubi wie, ty te. A skoro tak, to widz tylko jedno odpowiednie miejsce... Sunningdale. - Sunningdale - wymamrotaam, lekko skonsternowana. Niezupenie tak sobie wyobraaam wie. - Ale tam chyba jest strasznie drogo? W Sunningdale mieszkaj sami bogacze. - Och, co si znajdzie. - Archie tryska optymizmem. W par dni pniej zapyta, na co zamierzam wyda tych piset funtw z The Evening News. - To masa pienidzy - odparam. - Chyba... - przyznaj, mwiam niechtnie, bez przekonania - chyba powinnimy je zachowa na czarn godzin. - Daje spokj, po co martwi si na zapas. U Clivea mam wietne perspektywy, a tobie pisanie idzie jak z patka. - Owszem - zgodziam si. - Tak, mogabym je wyda, przynajmniej cz. - Tu zamajaczy niewyrany obraz nowej sukni wieczorowej, moe zotych albo srebrnych wieczorowych pantofli zamiast czarnych, czego w miar nietuzinkowego dla Rosalind, trjkoowca, powiedzmy. W owe rojenia wdar si gos Archieego. - A gdyby tak kupia samochd? - Samochd? - Nie posiadaam si ze zdumienia. Samochd by ostatni rzecz, ktra by mi przysza na myl. Nikt w kku naszych przyjaci nie mia samochodu. yam w przewiadczeniu, e na podobny luksus mog sobie pozwoli jedynie ludzie zamoni. Mijay mnie te maszyny, mknc z prdkoci trzydziestu, pidziesiciu, osiemdziesiciu kilometrw na godzin, wiozc damy w kapeluszach przytrzymywanych szyfonowym woalem, zdajc Bg wie dokd. - Samochd? - powtrzyam. Zapewne wygldaam jeszcze bardziej gupkowato ni zwykle. - Czemu nie? Wanie, czemu nie? Wszystko jest moliwe. Ja, Agatha, mog sobie sprawi samochd, wasny samochd. W tym miejscu, w tej chwili wyznaj, e z dwch najbardziej ekscytujcych rzeczy w moim yciu pierwsz by wanie on: mj szary tponosy morris cowley. Drug - kolacja z krlow w Paacu Buckingham, mniej wicej czterdzieci lat pniej. Oba te wydarzenia miay w sobie co z bajki. Wasny samochd i kolacja u krlowej Anglii - nie wierzyam, e co podobnego spotka wanie mnie. Gdziee ty bywa, kotku mj may? W Londynie byem, krlow widziaem. To niemal rwnie wspaniae jak urodzi si lady Agath! Ce tam robi, kotku mj miy? Myszk spod krzesa jej wyposzyem. Nie miaam okazji poszy myszy pod krzesem krlowej Elbiety II, lecz i tak spdziam uroczy wieczr. Ta drobna, wysmuka kobieta w prostej ciemnoczerwonej sukni z aksamitu, ozdobionej jednym olniewajcym klejnotem, taka yczliwa, tak swobodna w rozmowie. Pamitam, opowiadaa, jak pewnego wieczoru siedzieli w saloniku, gdy naraz z kominka buchny ogromne kby sadzy, a wszyscy jeden przez drugiego uciekli z pokoju. Mio pomyle, e klski domowe nie omijaj najwyszych sfer. CZ SIDMA KRAINA UTRACONEGO SZCZCIA I Akurat gdy szukalimy domu na wsi, z Afryki nadeszy ze wieci o moim bracie, Montym. Nie odgrywa w naszym yciu szczeglnej roli od tamtych miesicy tu przed wojn, kiedy to wpad na pomys rejsw handlowych po Jeziorze Wiktorii. Zasypa wwczas Madge listami od

rnych miejscowych znajomych, zachwyconych tym projektem. Gdyby tylko zebra niewielki kapita... Moja siostra wierzya, e tym razem Montyemu si poszczci. Mia dobr rk do wszelkich odzi. Opacia mu wic bilet do Anglii. Niewielki statek, uzgodnili, zbuduje si w Essex. Przed tego typu jednostkami istotnie otwieraa si wielka przyszo. W owych czasach po Jeziorze Wiktorii w ogle nie kursoway mae statki handlowe. Saby punkt planu tkwi gdzie indziej - kapitanem mia zosta Monty, tote nikomu jako nie chciao si wierzy w punktualno ani solidno usug. - Wymienity pomys. Pienidze mona zgarnia szuflami. Tylko nasz drogi Miller... Bo co jeli pewnego piknego ranka nie raczy wsta z ka? Albo mu si nie spodoba czyja gba? Ten czowiek, uwaacie, nie liczy si z niczym ani nikim. Jednake moja siostra, uosobienie wiecznego optymizmu, zgodzia si zainwestowa wikszo swego kapitau w budow. - James daje mi dostatecznie duo, wystarczy i na biece wydatki, i eby si dooy do Ashfield, wic nic nie trac. Mj szwagier by siny z wciekoci. Szczerze nie znosi Montyego, i nawzajem. Nie wtpi, e pienidze Madge przepadn. Statek z wolna nabiera ksztatw. Madge kilkakrotnie jedzia do Essex. Najwyraniej wszystko byo na najlepszej drodze. Martwio j tylko jedno. Monty coraz to zjeda do Londynu, zatrzymywa si w drogim hotelu na Jermyn Street, kupowa stosy wytwornych jedwabnych piam tudzie kapitaskie uniformy specjalnego kroju, a swojej wsplniczce ofiarowywa ju to bransolet z szafirami, ju to wieczorow torebk z wymylnym haftem, ju to inne kosztowne cudo. - Doprawdy, Monty, to pienidze na statek, nie na prezenty dla mnie. - Ale ja chciaem ci sprawi co adnego. Nic sobie nie kupujesz. - A to co? Tam, na parapecie? - Ach, to? Japoskie karowate drzewko. - Przecie kosztuj majtek! - Daem siedemdziesit pi funtw. Marzyem o takim od zawsze. Spjrz, co za ksztat. liczne, prawda? - Och, Monty, zlituj si. - Wiesz, siostrzyczko, cay kopot z tym, e przy staruszku Jamesie zapomniaa, jak uywa ycia. Kiedy si widzieli nastpnym razem, drzewko znikno. - Odniose do sklepu? - spytaa Madge z nadziej. - Do sklepu? - By zgorszony. - Nic podobnego. Podarowaem recepcjonistce. Wyjtkowo mia dziewczyna. Tak bardzo jej si podobao, no i wiesz, biedaczka zamartwia si matk. Madge stracia mow. - Chodmy na lunch - zaproponowa Monty. - Dobrze... ale do Lyonsa. - Doskonale. Wyszli na ulic. Monty poprosi portiera o przywoanie takswki. Akurat nadjechaa; wsiedli. Wrczy portierowi p korony, a kierowcy kaza jecha - do Berkeley. Madge zalaa si zami. - Widzisz - tumaczy mi w jaki czas pniej - prawda wyglda tak, e przez tego starego skner Jamesa biedna Madge cakiem oklapa. Nic tylko by oszczdzaa. - A moe i ty by troch pooszczdza? Co bdzie, jeli pienidze si skocz, zanim zbudujesz statek? Umiechn si szelmowsko. - aden kopot. Staruszek James wybuli. Monty pomieszka u nich pi trudnych dni i wypi morze whisky. Madge wymkna si chykiem, kupia jeszcze kilka butelek, poi czym wstawia mu do pokoju. Szalenie go to rozbawio. Wpada mu w oko Nan Watts. Chodzili do teatru, do wytwornych restauracji. - Ten statek nigdy nie dotrze do Ugandy - mawiaa Madge w chwilach rozpaczy. Mg dotrze. Jeeli nie dotar, to tylko z winy Montyego. Monty ubstwia t swoj Bateng i pragn, eby si staa czym wicej anieli zwykym stateczkiem handlowym. Zamwi detale z hebanu i

koci soniowej, kajut kapitask wyoon drewnem tekowym, specjalny brzowy serwis aroodporny z nazw statku na kadej sztuce. Wszystko to opnio wyjazd. A potem wybucha wojna. Batenga nie odpyna do Afryki. Musieli j sprzeda rzdowi za miesznie nisk cen. Monty wrci do wojska, zacign si do Krlewskich Strzelcw Afrykaskich. Tak si zakoczya saga Batengi. Do dzi mam dwie filianki z serwisu. Tym razem przyszed list od lekarza. Monty, o czym wiedzielimy, na wojnie zosta ranny w rami. W szpitalu przypltao si zakaenie skutek niedbalstwa czarnego sanitariusza. Zaleczona infekcja dawaa o sobie zna jeszcze w wiele miesicy pniej. Monty nadal wid ycie myliwego, w kocu jednak trafi do francuskiego szpitala prowadzonego przez zakonnice, bardzo powanie chory. Z pocztku nie chcia zawiadamia krewnych, lecz teraz ju niemal na pewno zblia si do kresu - mg liczy na p roku, nie wicej gorco wic pragn wrci do Anglii i tam umrze. Zupenie te moliwe, e angielski klimat nieco przeduy mu ycie. Nie zwlekajc, zaatwilimy przejazd statkiem z Mombasy. Matka poczynia stosowne przygotowania w Ashfield. Nie posiadaa si z radoci. Bdzie Montyego pielgnowa, powici mu si bez reszty, synkowi najukochaszemu. Ju sobie wyobraaa w zwizek matki z synem - cakowicie nierealny, co do tego nie miaam zudze. Ci dwoje nigdy nie yli ze sob w harmonii. Nazbyt byli podobni. Kade chciao postawi na swoim. Jeli za idzie o Montyego, to niewiele znao si osb trudniejszych we wspyciu. - Teraz bdzie inaczej - przekonywaa matka. - Zapominasz, jaki biedak jest chory. Monty chory czy Monty zdrowy, jedna chwaa, mylaam. Natura ludzka si nie zmienia. Mimo wszystko jednak byam dobrej myli. Na razie wynikn drobny kopot. Pokojwki, panie w mocno podeszym wieku, cokolwiek opornie przyjy do wiadomoci, e razem z Montym w Ashfield zamieszka jego afrykaski sucy. - Sowo daj, prosz pani, nie sdz... Naprawd nie sdz, ebymy z siostr mogy spa w tym samym domu co jaki czarny. Tego nie byo w zwyczaju. Matka ruszya do akcji. Nie naleaa do osb, ktrym atwo si przeciwstawi. W kocu day si przekona. Szal przeway kuszcy argument, e kto wie, moe zdoaj nawrci Afrykanina z mahometanizmu na chrzecijastwo. Obie byy nadzwyczaj pobone. - Poczytamy mu Bibli - rozmarzyy si, a oczy im zabysy. Matka tymczasem przygotowaa niekrpujcy apartament - trzy pokoje plus nowa azienka. Archie zaofiarowa si odebra Montyego z Tilbury, gdzie cumowa statek. Wynaj rwnie dla niego i sucego mae mieszkanie w Bayswater. Kiedy rusza do Tilbury, zawoaam za nim: - Tylko uwaaj, nie daj Montyemu namwi si na Ritza! - Sucham? - Nie daj Montyemu namwi si na Ritza. W mieszkaniu wszystko gotowe, gospodyni czeka, spiarnia pena. - No to w porzdku. - Mam nadziej. Ale on moe wole Ritza. - Nic si nie martw. Do poudnia bdzie na miejscu, ju moja w tym gowa. Mijay godziny. Archie wrci o wp do sidmej wieczorem. Wyglda jak cie czowieka. - W porzdku. Jest na miejscu. Troch si namczyem, zanim udao mi si go sprowadzi ze statku. Nie by spakowany ani nic, powtarza, e jeszcze mnstwo czasu, po co ten popiech. Wszyscy ju dawno zeszli na ld, caa zaoga czekaa tylko na niego, ale specjalnie si nie przejmowa. Ten Shebani to rwny go... bardzo pomocny. W kocu jako si wygrzebalimy. Przerwa, odchrzkn. - Nawiasem mwic, nie zabraem go na Powell Square. Upar si, eby mieszka w jakim hotelu na Jermyn Street. Tumaczy, e w ten sposb sprawi nam wszystkim o wiele mniejszy kopot.

- Aha. Wic jest na Jermyn Street. - C... tak. Zmierzyam go wzrokiem. - Widzisz - powiedzia Archie - by bardzo przekonujcy. - To jego mocna strona - poinformowaam. Monty uda si do specjalisty od chorb tropikalnych, ktrego mu polecono. Specjalista udzieli matce szczegowych wskazwek. Naley oczekiwa czciowego powrotu do zdrowia, stwierdzi. Zaleci dobre powietrze, jak najwicej gorcych kpieli, adnych nerww. Dodatkowy problem polega na tym, e lekarze, uznawszy Montyego za czowieka na krawdzi mierci, bezustannie szpikowali go narkotykami, teraz wic moe mie trudnoci z przezwycieniem naogu. Po paru dniach przenis si razem z Shebanim na Powell Square. Mieszkao im si cakiem znonie, jakkolwiek Shebani wywoa pewne poruszenie w okolicznych sklepach tytoniowych, wpada bowiem do rodka, chwyta pidziesitk papierosw, to dla mojego pana informowa, po czym wychodzi. Kenijski system kredytw nie spotka si z uznaniem w Bayswater. Po zakoczeniu kuracji w Londynie wyjechali do Ashfield - i tak oto zostaa poddana prbie koncepcja matka i syn w spokoju doywajcy swych dni. Matki o mao to nie zabio. Monty mia swoje afrykaskie nawyki. Posikw domaga si wtedy, kiedy mu przysza ochota, chociaby o czwartej rano. Ta pora naleaa do jego ulubionych. Dzwoni albo krzykiem wzywa sub, da kotletw i stekw. - Nie rozumiem, mamo, co znaczy liczy si ze sub. Przecie im pacisz za gotowanie, prawda? - Owszem, ale nie w rodku nocy. Przecie to byo tylko na godzin przed wschodem soca. Zawsze wtedy wstawaem. Nie inaczej powinno si zaczyna dzie. To dziki Shebaniemu sprawy jako si uoyy. Pokojwki go uwielbiay. Czytay mu Bibli, a on si przysuchiwa z wielkim zainteresowaniem. W zamian opowiada o Ugandzie, rozwodzi si, jak to jego waleczny pan strzela do soni. Delikatnie wytyka Montyemu sposb traktowania matki. - To twoja matka, Bwana. Zwracaj si do niej z szacunkiem. Po roku Shebani musia wrci do Afryki, do ony i rodziny. Zaczy si kopoty. Zarwno Montyemu, jak i matce stosunki ze sub pci mskiej ukaday si cokolwiek wyboicie. Madge i ja na zmian pdziymy do Ashfield, eby zaagodzi sytuacj. Monty czu si lepiej, wskutek czego znacznie trudniej byo go upilnowa. Nudzi si, tote dla rozrywki j strzela przez okno z rewolweru. Dostawcy i niektrzy gocie matki bardzo si uskarali. Monty nie okaza skruchy. - Jaki gupi stary babsztyl z trzscym tykiem urzdza sobie spacery po naszym podjedzie... Nie mogem si powstrzyma. Posaem par kul z prawa i z lewa. Mocny Boe, ale zmykaa! Pewnego dnia ostrzela nawet Madge. miertelnie si wystraszya. - Nie pojmuj czemu! - dziwi si. - Nawet jej nie drasnem. Co ona myli, e nie umiem celowa? Kto zoy skarg, odwiedzia nas policja. Monty pokaza pozwolenie na bro, a pniej nad wyraz przekonujco opowiada o swoim yciu w Kenii i o zawodzie myliwego, tumaczy, e chce zachowa dobre oko. Nie rozumie, dlaczego ta niemdra kobieta sdzia, e strzela akurat do niej. Tak naprawd to zobaczy krlika. Rzecz jasna, jak zwykle wykrci si sianem. Policja uznaa jego wyjanienia za cakiem naturalne, jeeli kto wid ycie takie jak kapitan Miller. - Szkopu w tym, malutka, e ju nie mog wytrzyma. Siedz tutaj jak w klatce, dusz si. Dobija mnie ta monotonia. Gdyby tak may domek w Dartmoor... Tego mi trzeba. Powietrze i przestrze... szeroki oddech... - Naprawd by chcia? - Oczywicie. Nasza biedna matka doprowadza mnie do obdu. Tyle szumu o byle co... Stae pory posikw. Wszystko zapite na ostatni guzik. To nie dla mnie. Wyszukaam wic dom w Dartmoor, niewielki, parterowy, z granitu. Znalazymy te, omale cudem, odpowiedni gospodyni, ktra mogaby si zaj Montym. Miaa szedziesit pi lat i na pierwszy rzut oka

wygldaa bardziej ni nieodpowiednio. Wosy tlenione na jasny blond, loczki, pokady ru. Czarna jedwabna suknia. Wiksz cz ycia spdzia we Francji, wychowaa trzynacioro dzieci. Bya niczym prezent od samego Pana Boga. Umiaa poskromi Montyego jak nikt i nigdy dotd. Jeeli w rodku nocy zachciao mu si kotletw, wstawaa i posusznie sza do kuchni. A tu nagle, po pewnym czasie: - Wiesz, malutka, z tym ju raczej koniec. Wol nie mczy pani Taylor, rozumiesz. To naprawd pierwszorzdna babka, ale c, nie najmodsza. Z wasnej nieprzymuszonej woli zaoya may warzywnik, zbieraa groch, mode kartofle, fasol. Kiedy Monty chcia rozmawia, suchaa, a kiedy milcza, nie zwracaa uwagi. Co cudownego. Matka dosza do siebie. Madge przestaa si zamartwia. Monty cieszy si z odwiedzin krewnych i zawsze wtedy zachowywa si bez zarzutu, niebywale dumny ze smakowitej kuchni pani Taylor. Osiemset funtw - bo tyle kosztowa dom w Dartmoor - uznaymy z Madge za niewysok cen. II Archieemu i mnie udao si wreszcie znale domek na wsi, cho domek to raczej niewaciwe okrelenie. W Sunningdale, tak jak si obawiaam, byo przeraliwie drogo. Wok pola golfowego stay luksusowe nowoczesne wille, domw w stylu wiejskim nie widziao si wcale. Trafilimy jednak na okazae wiktoriaskie domisko, Scotswood, z duym ogrodem, podzielone na cztery mieszkania. Dwa ju wynajto te na parterze - zostay dwa na pitrze, jeszcze nie wykoczone, i wanie tym si przyjrzelimy. Kade skadao si z trzech pokoi na pierwszym i dwch na drugim poziomie, plus kuchni i azienki, naturalnie. Jedno bardziej mi si podobao - ze wzgldu na ksztat pokoi i adniejszy widok z okna - ale w tym drugim by dodatkowy pokoik, no i kosztowao mniej, co przesdzio spraw. Lokatorzy mogli korzysta z ogrodu, zapewniano stay dopyw ciepej wody. Czynsz wyszy ni za nasze mieszkanie na Addison Road, lecz nie do przesady. Bodaje sto dwadziecia funtw. A zatem podpisalimy umow wynajmu i rozpoczy si przygotowania do przeprowadzki. Dziesitki wypraw do Scotswood, sprawdzanie, jak idzie dekoratorom i malarzom... Zawsze szo im nieco gorzej, ni obiecywali. Za kadym razem odkrywalimy jak niedorbk. Najbardziej niezawodne okazay si tapety. Z tapet nie da si zrobi nic naprawd strasznego, chyba e si pooy zupenie z - za to ju przy farbie ma si do wyboru niezliczone ze odcienie, a nas nie byo na miejscu, nie moglimy patrze malarzom na rce. Wszystko jednak w por si wyklarowao. Mielimy duy salon z nowymi kretonowymi zasonami w kicie bzu (sama uszyam). Do maej jadalni kupilimy zasony niemoliwie drogie - bo si w nich zakochalimy od pierwszego wejrzenia - z wzorem tulipanw na biaym tle. W pokoju Rosalind i nieco wikszym pokoju Site wisiay zasony w jaskry i stokrotki. Na drugim poziomie, gdzie miecia si garderoba Archieego i pokj gocinny, przewaay barwy mocno zjadliwe - szkaratne maki i modre bawatki - natomiast do naszej sypialni wybraam lene dzwonki, nieco pochopnie, poniewa wychodzia na pnoc i soce rzadko tam zagldao. Zasony byy adne tylko rankiem, kiedy lec w ku patrzyo si na przenikajce je wiato, albo w nocy, gdy bkit kwiatw rozmywa si i blak. Tak zreszt si dzieje z prawdziwymi dzwonkami. Ledwie je przynie do domu, a ju szarzej, smutniej, opuszczaj gwki. Dzwonki nie potrafi y w niewoli, s wesoe jedynie w lesie. Na pocieszenie uoyam o nich ballad: W MAJOWY CZAS Szed Krl raz na przechadzk w majowy jasny wit. Znuony legi pod drzewem i sen na spyn w mig. Gdy zbudzi si w poudnie, (Godzina magii to) Ju Dzwonek, leny Dzwonek po trawach taczy w krg. Na uczt Krl zaprosi przepysznych kwiatw an I godnym okiem jednej wci szuka w tumie dam. Tu ra aksamitna

Tam lilii biaej pk Lecz Dzwonek, leny Dzwonek po trawach taczy w krg. Gniew srogi Krla porwa, za miecz chwycia do. Zakrzykn: niechaj Dzwonek monarsze zoy hod. W jedwabnych wizach sudzy Wnet wiod mu na sd Dzwonka, lenego Dzwonka, co w trawach taczy w krg. Szczliwy Krl spoglda, wybrance umiech le I zot sw koron na skronie kadzie jej. Wtem poblad niczym chusta, Dwr cay z lku dry, Bo Dzwonek, smutny Dzwonek poszarza niby mgy. Cika jest twa korona, gniecie mi, Krlu, skro. Twj paac lochem ciemnym i zimna twoja do. Wiatr moim jest kochankiem I soca zota ni Ach, Dzwonek, leny Dzwonek Krlow nie chce by. Przez rok i sze miesicy Krl jeno smutek zna I rozpacz, sw kochank, gdy gorzkie lozy la. Odrzuci precz koron, W zielony poszed las, Gdzie Dzwonek, wolny Dzwonek w majowy taczy czas. Czowiek w brzowym garniturze odnis nadspodziewany sukces, Bodley Head ponowio propozycj nowego rewelacyjnego kontraktu. Odmwiam. Za kanw nastpnej ksiki posuya nowela, ktr napisaam adnych par lat temu. Bardzo lubiam t nowel. Opowiadaa o rozmaitych zjawiskach nadprzyrodzonych. Nieco j rozwinam, dodaam nowe postaci, po czym zaniosam do wydawnictwa. Nie przyjli. Byam pewna, e tak si stanie. aden punkt umowy nie precyzowa, e musz dostarcza albo powie detektywistyczn, albo sensacyjn. Mwio si po prostu o kolejnej ksice. Dostali ode mnie penowartociowy - o tyle, o ile - produkt i do nich naleaa decyzja: przyj czy odrzuci. Odrzucili, trudno. I tak zostaa mi ju tylko jedna. A potem wolno. Wolno i porady mojego agenta literackiego, stae, pierwszorzdne porady, co powinnam - a take, rzecz znacznie waniejsza - czego nie powinnam robi. Nastpna bya lekka powie w duchu Tajemniczego przeciwnika. Ten rodzaj powieci pisao mi si szybciej i z wiksz przyjemnoci. Pogodny ton prozy odzwierciedla mj beztroski nastrj w tamtych dniach, kiedy wszystko ukadao si tak wspaniale. ycie w Sunningdale, Rosalind rozkwita z dnia na dzie, coraz zabawniejsza, coraz bardziej fascynujca. Nigdy nie potrafiam zrozumie ludzi, ktrzy najchtniej zatrzymaliby dziecko w beciku i auj kadego upywajcego roku. Ja chwilami wprost nie mogam si doczeka, pragnam zobaczy, jaka Rosalind bdzie za rok, za dwa lata, za trzy... To istny cud - dziecko, nasze wasne, lecz zarazem dziwnie obce. Jestemy wrotami, ktrymi wkroczyo w wiat; przez pewien czas pozwoli si otacza opiek, a pniej odejdzie, eby wie wasne niezalene ycie, nam za pozostanie si przyglda, zachwyca t woln i swobodn istot. Zupenie jakby si przynioso do domu nieznan rolin, zasadzio i z niecierpliwoci czekao, co wyronie. Rosalind podobao si w Sunningdale. Miaa swj ukochany rower i zawzicie pedaowaa dookoa ogrodu, od czasu do czasu si przewracajc, co ani troch jej nie peszyo. Zarwno ja, jak i Site ostrzegaymy, eby nie wyjedaa za bram, cho waciwie nie podao si tego w formie stanowczego zakazu. Tak czy owak pewnego ranka, kiedy obie byymy zajte w domu, Rosalind wyjechaa za bram. Pen par migna w d, do gwnej drogi, i na szczcie zanim tam dotara, spada z roweru. Przy okazji obruszaa sobie dwa przednie zby, wgniota oba do rodka. Baam si, e nastpne wyrosn przez to krzywo. Wybraymy si do dentysty. Rosalind nie pakaa; usiada na

fotelu, po czym z caej siy zacisna wargi, nie otworzyaby buzi za adne skarby wiata. Cokolwiek mwiam ja, cokolwiek mwia Site, cokolwiek mwi dentysta - wszystko spotykao si z grobowym milczeniem, a buzia nie uchylaa si ani o wos. Musiaam zabra Rosalind do domu. Gotowaam si z wciekoci. Wszelkie wymwki maa przyja bez sowa. Po kilku przemowach Site i paru moich w dwa dni pniej owiadczya, e pjdzie do dentysty. - Naprawd, Rosalind? Czy tylko tak mwisz, a kiedy przyjdzie co do czego, to si powtrzy tamta historia? - Nie, tym razem otworz buzi. - Pewnie si baa? - Nigdy nie wiadomo, co ci kto zrobi, prawda? Przyznaam jej racj, zapewniam wszake, e wszyscy nasi wsplni znajomi z caej Anglii chodz do dentysty, otwieraj buzi i poddaj zby rozmaitym zabiegom, z nadzwyczaj dobroczynnym skutkiem. Przy nastpnej wizycie zachowywaa si bez zarzutu. Dentysta usun obruszane zby i uprzedzi, e moe bdzie musiaa pniej nosi aparat, cho to mao prawdopodobne. Nie mogam si oprze wraeniu, e z upywem lat dentyci wyranie zagodnieli. Dentysta z czasw mojego dziecistwa, pan Hearn, niepokany czowieczek nader gwatownego usposobienia, swoim sposobem bycia natychmiast poraa pacjenta. Moja siostra miaa trzy lata, kiedy j zabrano na wizyt. Wbia si w fotel dentystyczny i niezwocznie wybuchna paczem. - Eje - rzuci pan Hearn - dosy tego. Ja nigdy nie pozwalam pacjentom paka. - Tak? - Madge ze zdumienia umilka. - Pacz jest brzydk rzecz, wic nie pozwalam i ju. To raz na zawsze zaatwio spraw. Szalenie si cieszylimy z przeprowadzki do Scotswood, z powrotu na wie. Archie promienia z radoci, poniewa mia blisko do pola golfowego. Site bya zadowolona, bo oszczdzio jej to dugich wdrwek do parku, Rosalind bya zadowolona, bo moga do woli buszowa rowerem po ogrodzie. Jednym sowem, wszyscy byli szczliwi. I to pomimo faktu, e kiedymy zajechali wozem meblowym, roboty trway w najlepsze. Elektrycy wci ryli jak krety w korytarzach, co skutecznie utrudniao wnoszenie mebli. Nieustannie wynikay jakie problemy z wannami, z kurkami, ze wiatem, a oglny poziom nieudolnoci przekracza ludzkie wyobraenie. Tymczasem Ann, poszukiwaczka przygd ukazaa si w The Evening News. Kupiam swojego morrisa cowleya - doskonay samochd: znacznie bardziej niezawodny i o niebo lepiej wykonany anieli dzisiejsze wozy. Teraz czeka mnie nastpny krok, nauka jazdy. Akurat wtedy wybuch strajk generalny. Zdyam odby najwyej trzy lekcje pod okiem Archieego, a tu pewnego dnia mj m oznajmi, e zawioz go do Londynu. - Nie mog. Nie umiem prowadzi! - Umiesz, umiesz. wietnie ci idzie. Archie by dobrym nauczycielem, lecz w tamtych czasach nie zdawao si adnego egzaminu. Jeszcze nie wymylono prawa jazdy. W chwili kiedy czowiek siada za kierownic, bra pen odpowiedzialno za siebie i maszyn. - Ale ja nie bardzo wiem, jak si cofa - powiedziaam niepewnie. Samochd zawsze jedzie nie tam, gdzie mi si wydaje. - Nie bdziesz musiaa cofa - zapewni Archie. - Potrafisz kierowa, a to najwaniejsze. Jed wolno, to nic ci si nie stanie. Hamowa te umiesz. - Tego mnie nauczye pierwszego dnia. - No wanie. Nie rozumiem, czym si przejmujesz. - Ale ruch na ulicach... - wyjkaam. - Och, tam akurat nie bdzie adnego ruchu. Sysza, e ze stacji Hounslow kursuj pocigi elektryczne. Pojedziemy wic do Hounslow - ja w charakterze pasaera - nastpnie Archie zawrci, odpowiednio ustawi wz do podry powrotnej, a pniej powierzy mnie losowi i wasnej pomysowoci, sam za uda si do City.

Owego dnia przeyam jedn z najciszych prb, jakie los trzyma dla mnie w zanadrzu. Trzsam si ze strachu, mimo to poradziam sobie cakiem niele. Raz i drugi zgas silnik, poniewa hamowaam cokolwiek zbyt gwatownie, nie przesadzaam te z wyprzedzaniem, co pewno wyszo mi na zdrowie. Inna rzecz, e wczesnego ruchu na drogach nie da si porwna z tym, co znamy dzisiaj, tote jazda nie wymagaa specjalnych umiejtnoci. Dopki potrafio si jako tako krci kierownic i nie musiao za czsto parkowa, zawraca ani cofa, wszystko byo dobrze. Najgorzej wspominam chwil, kiedy musiaam skrci do Scotswood i dosta si do wyjtkowo wskiego garau, obok samochodu ssiadw. Ci modzi ludzie, Rawncliffowie, mieszkali pod nami. ona nastpujco zdaa spraw mowi: - Widziaam rano t z gry. Wjedaa do garau. Sowo ci daj, prowadzia chyba pierwszy raz w yciu. Trzsa si jak nie wiem co, a blada bya jak mier. Mylaam, e rozwali cian, ale wyobra sobie, nie rozwalia! Jeden jedyny Archie mg w takich okolicznociach doda mi ducha. Zawsze przyjmowa za pewnik, e dam sobie rad, chobym sama miaa due wtpliwoci. - Ale oczywicie, e potrafisz - mawia, Dlaczego nie? Jeli wbijesz sobie do gowy, e czego nie umiesz zrobi, to nigdy tego nie zrobisz. Nabraam nieco miaoci i po paru dniach zapuszczaam si ju dalej w gb Londynu, stawiajc czoo niebezpieczestwom ruchu ulicznego. Och, c za rado sprawia mi ten samochd! Nie sdz, eby dzisiaj ktokolwiek uwierzy, jak dalece taka maszyna odmieniaa ycie. Mc pojecha, dokd tylko si zapragnie, wszdzie dokd nie donios nogi - to poszerzao cay horyzont. Najmilej wspominam wyprawy samochodem do Ashfield i przejadki z matk. Uwielbiaa je, tak samo jak ja. Zabieraam j w rozmaite miejsca - do Dartmoor, do domu przyjaci, ktrych nigdy dotd nie odwiedzaa z racji kopotw z transportem - i obu nam wystarczya sama rozkosz jazdy. Bodaj nic na wiecie nie przynioso mi wicej satysfakcji, wicej radoci i poczucia spenienia anieli mj kochany tponosy morris cowley. Jakkolwiek pomocny niemal we wszystkich sprawach praktycznych, Archie nie na wiele si zdawa przy pisaniu. Od czasu do czasu opowiadaam mu o pomyle na now ksik albo streszczaam now fabu. Szo mi jak z kamienia, jkaam si, nawet w moich uszach historia brzmiaa banalnie, powierzchownie - zreszt okrelenia mona by mnoy. Archie sucha z yczliwym zainteresowaniem, jak zawsze gdy si decydowa powici uwag blinim. Na koniec: - I co ty na to? - pytaam niemiao. - Jak mylisz, bdzie dobrze? - Bo ja wiem... moe rzuca kompletnie miadcym tonem. - Chocia samej akcji to tutaj nie ma za duo, nie uwaasz? No i nie powiem, eby szczeglnie wcigaa. - Jednym sowem, do niczego? - Wierz mi, sta ci na wicej. C, akurat ten pomys upad, cilej biorc, pad martwy, zamordowany na zawsze. Tak si zoyo, e go odgrzebaam, a waciwie sam si odgrzeba kilka lat pniej. Tym razem, nie poddany niewczesnej krytyce, rozkwit bardziej ni zadowalajco i w efekcie powstaa jedna z moich najlepszych ksiek. Cay problem polega na tym, e autorowi szalenie trudno oblec myl w sowa podczas rozmowy. Co innego, kiedy si wemie piro lub usidzie przy maszynie do pisania - wwczas myl przybiera zamierzony ksztat - lecz nie sposb opowiedzie tego, co dopiero zamierza si napisa, w kadym razie ja nie potrafi. Z czasem w ogle przestaam mwi o planowanej ksice. Krytyka ksiki ju napisanej jest rzecz pomocn. Mona wtedy dowodzi swoich racji albo te mona da za wygran, ale przynajmniej si wie, jak czytelnik odbiera nasz tekst. Natomiast wszelkie opisy przed faktem brzmi tak pusto, e uprzejme sta ci na wicej odzwierciedla nasze wasne przekonanie w tej materii. Nigdy nie speni prb - a napywaj ich setki - o przeczytanie czyjego maszynopisu. Choby dlatego e jeli czowiek raz ustpi, to biada mu - do koca ycia bdzie tylko czytywa cudze maszynopisy! Przede wszystkim jednak dlatego e, moim zdaniem, pisarz nie powinien by krytykiem. Krytyka w wydaniu autora sprowadza si do stwierdzenia

ja bym to napisa tak a tak, co, rzecz jasna, nie musi odpowiada innemu autorowi. Kady ma swj wasny sposb wyraania myli. Co wicej, trzeba si liczy z niepokojc moliwoci zniechcenia kogo, kogo nie naleao zniechca. Pewna mia znajoma kiedy pokazaa moje wczesne opowiadanie znanej pisarce. Ta niezwocznie wydaa wyrok: ze smutkiem, lecz stanowczo owiadczya, e z tej modej osoby pisarka nigdy nie wyronie. Naprawd za chciaa powiedzie - jakkolwiek bdc autork, a nie krytykiem, sama o tym nie wiedziaa - e ta moda osoba jest pisark niedojrza i niedowiadczon, e na razie aden jej tekst nie nadaje si do wydania. Krytyk albo redaktor byby si zdoby na wiksz przenikliwo, poniewa jego zawd polega na dostrzeganiu talentw jeszcze w zalku. Dlatego te nie lubi si zajmowa krytyk; krytyka atwo moe wyrzdzi komu krzywd. W tym miejscu pozwol sobie na jedno odstpstwo. Musz skrytykowa przyszego autora, jeeli zupenie nie bierze pod uwag rynku na swj towar. Nie ma sensu pisa ksiki liczcej 120 stron: dzisiaj trudno wyda tekst tej objtoci. - Och - odpowie autor - ale moja powie musi mie dokadnie tyle. - No c, moliwe, jeli si jest geniuszem, lecz wikszo z nas to zwykli rzemielnicy. Kto czuje, e potrafi co robi dobrze, e lubi to robi i e chciaby to dobrze sprzeda. W takim razie niech temu nada stosowne rozmiary i posta. Gdyby by stolarzem, niewiele by osign sporzdziwszy krzeso z siedzeniem ptora metra nad podog. Mao kto trzymaby w domu taki mebelek. Na nic by si zday argumenty, e krzeso jest pikne. Jeeli wic planuje si ksik, trzeba si dostosowa do objtoci ksiek na rynku. Jeeli opowiadanie do czasopisma, niech to bdzie opowiadanie takiej dugoci i takiego typu, jakie drukuj w tym czasopimie. Co innego, jeli si pisze tylko dla siebie - wwczas mona zapomnie o wszelkich ograniczeniach; lecz co bardzo prawdopodobne, wszystko skoczy si na samej przyjemnoci pisania. Nie warto startowa z pozycji geniusza obdarzonego iskr Bo. Geniuszy rodzi si niewielu. Nie, jestemy rzemielnikami - to dobry, uczciwy fach. Najpierw powinno si opanowa warsztat, dopiero pniej mona go wzbogaca wasnymi twrczymi pomysami. Zawsze jednak naley si podda dyscyplinie formy. Pomalutku zaczo mi wita, e mogabym zosta zawodow pisark. Jeszcze nie miaam pewnoci. Wci uwaaam, e pisanie ksiek to naturalna kontynuacja haftowania poduszek. Zanim si wyprowadzilimy z Londynu, chodziam na lekcje rzeby. Uwielbiaam t ga sztuki nieporwnanie bardziej ni malarstwo - i marzya mi si profesja rzebiarki. Bardzo prdko te nadzieje si rozwiay. Rzeba mnie przerastaa, bo po prostu nie miaam oka do form wizualnych. Nie potrafiam rysowa, wic i nie potrafiam rzebi. udziam si, e sam dotyk, ugniatanie gliny pomog w jakim sensie ujarzmi form. Niestety - ja zwyczajnie nie widziaam. Nie widziaam, tak jak inni nie maj suchu muzycznego. Z prnoci napisaam kilka piosenek, uoyam melodi do wasnych wierszy. Skomponowaam walca: w yciu nie syszaam czego rwnie banalnego. Niektre piosenki nie byy ze. Podobaa mi si zwaszcza jedna, z cyklu o Pierrocie i Arlekinie. Ale c, nie nauczyam si harmonii, nic nie wiedziaam o kompozycji. Wygldao na to e waciwym dla mnie zawodem i rodkiem wyrazu bdzie wanie pisarstwo. Napisaam ponur sztuk, gwnie o kazirodztwie. Odrzuciy j wszystkie teatry. Nieprzyjemny temat. Ciekawa rzecz - dzisiaj pewno by j przyjto z pocaowaniem rki. Napisaam rwnie sztuk o Echnatonie. Przepadaam za ni. W jaki czas pniej przyszed uprzejmy list od Johna Gielguda. Sztuka ciekawa, informowa, ale stanowczo za droga do realizacji i ze zbyt ma dawk humoru. Echnaton nie wydawa mi si postaci szczeglnie humorystyczn, lecz tutaj si myliam. Egipt jest peen humoru tak jak kade inne miejsce na ziemi - tak jak ycie zawsze i wszdzie - i nawet tragedia ma swoje zabawne strony. III Od powrotu z podry dookoa wiata spado na nas tyle zmartwie, e

w okres bogiego spokoju zakrawa na cud. Moe ju wtedy powinnam co przeczuwa. Wszystko ukadao si zbyt piknie. Archie mia prac, ktr lubi; pracodawca by jego przyjacielem; lubi take kolegw z firmy. Nareszcie te dosta si do pierwszorzdnego klubu golfowego i mg grywa w kady weekend. Ja z kolei pomau przywykaam do myli, e pisanie ksiek to wcale niezy sposb na ycie i niezgorszy zarobek. Czy zdawaam sobie spraw, e pod gadk powierzchni tych dni czai si co niedobrego? Nie sdz. A jednak czego tutaj brakowao, chocia nie pamitam, ebym to kiedykolwiek nazwaa po imieniu. Tskniam za dawnym poczuciem koleestwa, ktre mnie czyo z Archiem. Tskniam za tamtymi weekendami, kiedy to jechalimy autobusem albo pocigiem za miasto, a pniej wdrowalimy w nieznane. Teraz nasze weekendy ziay nud. Nieraz chciaam kogo zaprosi, spotka si z londyskimi przyjacimi. Archie si sprzeciwia, bo to by zepsuo jego weekend. Musiaby siedzie z gomi w domu i straciby drug parti golfa. Moe czasem zagrasz dla odmiany w tenisa, podsuwaam; mielimy paru znajomych, z ktrymi chodzi na korty w Londynie. Archie tylko patrzy ze zgroz. Tenis kompletnie skrzywi mu oko do golfa, twierdzi. Tego nieszczsnego golfa traktowa ze mierteln powag, niczym religi. - Suchaj, jeli chcesz, to zapraszaj wszystkie swoje kumy, prosz bardzo. Ale maestw nie, bo wtedy i ja bd musia si wczy. atwo powiedzie. Wikszo naszych przyjaci to byy maestwa, a nie bardzo wypadao zaprosi on bez ma. Zawaram nowe znajomoci w Sunningdale, lecz miejscowe towarzystwo waciwie dzielio si na dwie kategorie: na ludzi w rednim wieku, ktrzy pasjonowali si ogrodnictwem i praktycznie nie mwili o niczym innym, oraz na do rozhukanych bogatych lekkoduchw, ktrzy tgo popijali, urzdzali przyjcia i zdecydowanie nie byli w moim typie, zreszt w typie Archieego rwnie. Szczliwie mogo do nas przyjeda na weekend przynajmniej jedno maestwo - Na Watts ze swoim drugim mem. Pierwszy raz wysza za m podczas wojny, za niejakiego Hugo Pollocka; miaa z nim crk, Judy. Nie ukadao im si najlepiej, wic w kocu si rozwioda. Polubia Georgea Kona, zapalonego golfist, co rozwizao problem weekendw. Archie gra z Georgeem; Na i ja wymieniaymy ploteczki, rozmawiaymy, czasem rozgrywaymy jak bezadn parti na polu dla pa. Pniej ca czwrk szo si do klubu na drinka. A cilej biorc, na drinka szli panowie. My zawsze zamawiaymy to samo kwaterk kwanej mietany rozcieczonej mlekiem, jak za dawnych czasw w Abney. Odejcie Site spado na nas jak grom z jasnego nieba. Dziewczyna traktowaa swoj karier serio i ju od pewnego czasu chciaa znale prac za granic. Rosalind, mwia, w przyszym roku idzie do szkoy, wic nie bdzie maej a tak potrzebna. Syszaa o dobrej posadzie w ambasadzie brytyjskiej w Brukseli i chciaaby skorzysta ze sposobnoci. Przykro jej nas opuszcza, mwia, ale marzy o tym, eby zwiedzi wiat, zobaczy, jak yj inni ludzie. Nie mogam nie pochwala takich planw; trudno, powiedziaam ze smutkiem, niech jedzie do Belgii. Wanie wwczas - przypomniawszy sobie Marie i nauk francuskiego nareszcie nie zraszan zami - postanowiam si rozejrze za bonFrancuzk. Punkie w entuzjastycznym licie donosia, e ma kogo odpowiedniego, wprawdzie nie Francuzk, tylko Szwajcark. Poznaa t dziewczyn przez swoj przyjacik, wie te co nieco o jej rodzinie. Marcelle to sama sodycz. Bardzo subtelna panienka. W sam raz dla Rosalind, uznaa moja siostra; bdzie jej wspczu, bo crcia jest taka niemiaa i nerwowa, bdzie si o ni troszczy. No c, niezupenie si zgadzaymy w ocenie charakteru Rosalind. A zatem do Scotswood przybya Marcelle Vignou. Od samego pocztku miaam ze przeczucia. Owa subtelna, urocza panienka - wedle opisu Punkie - na mnie wywara zgoa inne wraenie. Sympatyczna, owszem, ale te ospaa, leniwa i nieciekawa. Co wicej, nie radzia sobie z dziemi. Rosalind, zwykle grzeczna i mia w obejciu, nie sprawiajca

na co dzie szczeglnych kopotw, w mgnieniu oka zmienia si nie do poznania. Najkrcej mwic, wstpi w ni diabe. Gdybym tego nie widziaa na wasne oczy, to bym nigdy nie uwierzya. Zrozumiaam wwczas co, co wikszo ukadaczy wie instynktownie e dziecko reaguje tak jak pies czy kade inne zwierz: wyczuwa autorytet. Marcelle nie miaa go za grosz. Od czasu do czasu lekko potrzsaa gow, napominajc: - Rosalind! Non, non, Rosalind! - bez adnego skutku. A al byo patrze, kiedy ta dwjka sza na spacer. Marcelle, co niebawem odkryam, miaa stopy cae w odciskach i pcherzach. Ledwo kutykaa, wloka si w limaczym tempie. Wysaam j do pedikiurzysty, lecz nawet to niewiele zmienio. Rosalind, energiczne dziecko, maszerowaa przodem, bardzo angielska z t swoj zadart brdk. Marcelle smtnie dreptaa w tyle, mamroczc: - Poczekaj... attendez- moi! - Idziemy na spacer, prawda? - burczaa Rosalind przez rami. Nastpnie wic, niemdrze prbujc j przebaga i zawrze pokj, Marcelle kupowaa w Sunningdale czekolad. Nie moga zrobi nic gorszego. Moja crka przyjmowaa podarunek, grzecznie dzikowaa, po czym zachowywaa si tak samo okropnie jak przedtem. W domu ten may diabeek ciga buty, rzuca nimi w Marcelle, stroi paskudne miny i stanowczo odmawia jedzenia kolacji. - Co robi? - pytaam Archieego. - Maa jest po prostu i zwyczajnie straszna. adne kary nic nie daj. Znca si nad t biedaczk, a w dodatku zaczyna to autentycznie lubi. - Dziewczynie chyba nie sprawia rnicy. Pierwszy raz widz kogo tak apatycznego. - Moe bdzie lepiej - wzdychaam. Nie byo lepiej; byo gorzej. Naprawd si martwiam, nie miaam bowiem ochoty oglda, jak moje dziecko zmienia si w rozszalaego demona. Skoro przy dwch nianiach i jednej guwernantce Rosalind zachowywaa si bez zarzutu, a tylko przy tej dziewczynie staje si nie do zniesienia, to wina musi lee raczej po drugiej stronie. - Nie al ci Marcelle? - spytaam kiedy. - Przyjechaa do obcego kraju, nikt tutaj nie mwi jej jzykiem... - Chciaa przyjecha - odparowaa Rosalind. - Gdyby nie chciaa, to by nie przyjechaa. I cakiem dobrze mwi po angielsku. Tylko jest taka strasznie, taka okropnie gupia. - Oczywicie, dziecko miao absolutn racj. Rosalind nauczya si troch francuskiego, cho tylko po ebkach. Czasami w deszczowe dni namawiaam, eby w co zagray, zapewniaa jednak, e Marcelle nie sposb wytumaczy nawet: dziadka. - Nie moe zapamita, e as to cztery punkty, a krl trzy prychna pogardliwie. Zawiadomiam Funkie o penym niepowodzeniu. - Boe drogi, a ja mylaam, e maa bdzie przepada za Marcelle. - Jako nie przepada. Wrcz przeciwnie. Drczy biedaczk na wszelkie moliwe sposoby, rzuca w ni rnymi rzeczami... - Rzuca? Rosalind? - Tak. I jest coraz gorzej. W kocu stwierdziam, e duej tak nie wytrzymamy. W imi czego to my mamy sobie zatruwa ycie? Rozmwiam si z Marcelle. Sprawy bior nie najweselszy obrt, wymamrotaam, moe lepiej bdzie si czua w innym domu. Dam jej dobre referencje i postaram si znale now posad, chyba e woli wrci do Szwajcarii. Nieporuszona odpara, e bardzo lubi Angli, ale rzeczywicie, raczej wrci do Berna. Poegnaa si, wmusiam w ni zapat za jeden miesic ekstra - i znowu wziam si do szukania. Tym razem zaleao mi na kim, kto czyby obowizki guwernantki i sekretarki. Rosalind bdzie rano w szkole - maej, miejscowej szkole - i na tych par godzin przyda mi si sekretarka-stenotypistka, gotowa na kade skinienie. Moe zaczn dyktowa swoje ksiki. Doskonay pomys, zdecydowaam. Zamieciam ogoszenie, e potrzebuj kogo do opieki nad picioletnim dzieckiem, ktre wkrtce idzie do szkoy, kogo, kto mgby jednoczenie peni funkcj stenotypistki. Chtnie Szkotka - dodaam. Teraz kiedy widywaam wicej dzieci z

opiekunkami, zauwayam, e Szkotki maj najlepsze podejcie do malcw. Francuzki nie potrafiy utrzyma dyscypliny i pozwalay si tyranizowa. Niemki byy solidne i metodyczne, lecz niespecjalnie chciaam, eby Rosalind uczya si akurat niemieckiego. Irlandki byy wesoe, ale kopotliwe w domu. Angielki i takie, i siakie. Marzya mi si Szkotka. Przejrzaam odpowiedzi na ogoszenie i w kocu udaam si do Londynu, do skromnego pensjonatu nieopodal Lancaster Gate, eby przeprowadzi wstpn rozmow z niejak Charlotte Fisher. Panna Fisher spodobaa mi si od pierwszego wejrzenia. Wysoka szatynka, na oko dwadziecia trzy lata; miaa dowiadczenie z dziemi, sprawiaa wraenie osoby nadzwyczaj zaradnej, a do tego pod wytwornymi manierami czai si sympatyczny bysk humoru. Jej ojciec by jednym z kapelanw krla w Edynburgu i proboszczem u witego Kolumby tame. Panna Fisher potrafia pisa na maszynie i stenografowa, cho stenografi ostatnio zaniedbaa. Cieszyy j widoki na prac sekretarki i zarazem opiekunki do dziecka. - Jeszcze jedno... - powiedziaam z wahaniem. - Czy... Jak sdzisz, czy umiesz... to znaczy, czy na og dobrze yjesz ze starszymi paniami? Spojrzaa na mnie dziwnie. Nagle zauwayam, e siedzimy w pokoju penym starszych pa - co najmniej dwadziecia staruszek robio na drutach, szydekowao, przegldao czasopisma. Z wolna zwrcio si w nasz stron dwadziecia par oczu. Panna Fisher przygryza warg, tumic miech. No c, biedziam si nad sformuowaniem pytania, tote zupenie zapomniaam o otoczeniu. Problem polega na tym, e matka staa si zdecydowanie trudna we wspyciu. To na og zwyka cecha staroci, owszem, lecz u matki, osoby cakowicie niezalenej, atwo zraajcej si i zniechcajcej do ludzi, cecha ta dawaa si we znaki nad wyraz dotkliwie. Szczeglnie dla Jessie Swannell okazaa si ponad siy. - Raczej tak - odpara rzeczowo Charlotte Fisher. - Nie przypominam sobie adnych powaniejszych kopotw. Moja matka, wyjaniam, jest wanie starsz pani, cokolwiek ekscentryczn, wicie przekonan o wasnej nieomylnoci - jednym sowem, trudn. Charlotte bynajmniej si nie sposzya, ustaliymy wic, e przeniesie si do nas, jak tylko skoczy z obecn prac (opiekowaa si dziemi pewnego milionera mieszkajcego przy Park Lane). Miaa w Londynie znacznie starsz siostr; czy siostra mogaby j czasem odwiedza? - zapytaa. Nie widziaam przeszkd. A zatem Charlotte Fisher zostaa moj sekretark; Mary Fisher spieszya z pomoc w kadej potrzebie; przez wiele lat obie trway przy mnie - przyjaciki, asystentki, guwernantki, woy robocze... Charlotte niezmiennie zaliczam do krgu najbliszych przyjaci. Charlotte - czy te Carlo, jak po miesicu zacza j nazywa Rosalind - dokonaa najprawdziwszego cudu. Ledwie przestpia prg Scotswood, a ju moja crka niczym za dotkniciem rdki przeobrazia si w tamto mie dziecko z czasw Site. Zupenie jakby j pokropiono wicon wod! Buciki trzymay si na waciwym miejscu, czyli na nogach, Rosalind odpowiadaa grzecznie i najwyraniej lubia now opiekunk. Gdzie znikn rozszalay demon. - Chocia musz przyzna - zauwaya nieco pniej Carlo - e w pierwszej chwili wygldaa mi troch na dzikie zwierztko, bo nikt jej od dawna nie obcina grzywki, a cakiem zasonia oczy. A spod grzywki to badawcze spojrzenie... Nastay szczliwe dni. Rosalind posza do szkoy: najwyszy czas bra si do dyktowania. Straszliwie si denerwowaam, zwlekaam z dnia na dzie. Wreszcie nie byo odwrotu. Zasiadymy naprzeciwko siebie, Charlotte z notatnikiem i owkiem. Smtnie wpatrywaam si w gzyms kominka, niemiao rzuciam kilka zda. Brzmiay fatalnie. Po kadym sowie przerywaam, wahaam si. Wszystko wychodzio okropnie sztucznie. Cignymy ten koszmar przez godzin. W wiele miesicy pniej Carlo wyznaa, e sama umieraa ze strachu. Zaliczya stosowny kurs, ale zupenie nie miaa wprawy w stenografowaniu; chcc odwiey umiejtnoci, prbowaa nawet stenografowa kazania. Baa si, e narzuc tempo co najmniej karabinu maszynowego. Jak wida,

cakiem niepotrzebnie. Rwnie dobrze mogaby si przestawi na normalne pismo. Po tak katastrofalnym pocztku szo nam sprawniej, cho zazwyczaj wolaam pisa sama - czy to rcznie, czy na maszynie. Zadziwiajce, jak bardzo oniemiela wasny gos, jak utrudnia wyraenie myli. Dopiero kilka lat temu, kiedy zamaam praw rk w nadgarstku, zaczam uywa dyktafonu i stopniowo przywykam do brzmienia swojego gosu. Dyktafon czy te magnetofon grozi jednak czym innym wielosowiem. Wysiek konieczny przy najzupeniej fizycznej czynnoci pisania bez wtpienia pomaga mi trzyma si sedna. W powieciach kryminalnych szczeglnie istotna jest, myl, oszczdno wyrazu. Czytelnik nie przepada za nieustannymi powtrkami. Dyktafon wszake kusi, eby star spraw po wielekro przedstawia w nowej, z lekka urozmaiconej szacie. Rzecz jasna, pniej mona wyci, co trzeba, ale to irytuje, niszczy ca pynno. Naley wic korzysta z wrodzonego istotom ludzkim lenistwa i nie pisa wicej anieli to niezbdne, by przekaza znaczenie. Naturalnie, wszystko ma swoj waciw dugo. Moim zdaniem powie detektywistyczna powinna liczy nie wicej ni 200 stron. Wiem, wydawcy uwaaj, e to za mao. Moe czytelnik czuje si oszukany, jeeli za swoje pienidze dostaje tak cienki tomik, a zatem bardziej go zadowoli 240 do 280. Po przekroczeniu tej granicy zazwyczaj si okazuje, e ksice wyszoby na dobre, gdyby bya krtsza. Osiemdziesit stron - przecitna dugo noweli - znakomicie wystarcza na histori sensacyjn. Niestety, rynek na utwory tej objtoci stale si kurczy, autor za musi si zadowoli nader umiarkowanym honorarium. Rozbudowuje wic nowel, powiksza do rozmiarw powieci. Technika stosowana w pisaniu opowiada w zasadzie nie nadaje si do historii detektywistycznych. Jeli ju, to jedynie do sensacyjnych. Opowiadania H. C. Baileya z Reggiem Fortune w roli detektywa to udany przykad w swoim gatunku, s bowiem dusze anieli te zwykle drukowane w czasopismach. Od tej pory agencja Hughesa Massie zwizaa mnie z nowym wydawc, Williamem Collinsem, przy ktrym trwam i dzisiaj, piszc t ksik. Moja pierwsza powie dla Collinsa, Zabjstwo Rogera Ackroyda, odniosa zdecydowanie najwikszy sukces ze wszystkich dotychczasowych. W rzeczy samej pamita si j i przytacza po dzi dzie. Zastosowaam tutaj wcale dobr recept, za co czciowo winna jestem wdziczno swojemu szwagrowi. Kilka lat wczeniej, odkadajc jak ksik detektywistyczn, James zauway z niezadowoleniem: - W tych dzisiejszych powieciach prawie kady moe si okaza przestpc, nawet detektyw. Chciabym kiedy przeczyta tak histori, w ktrej przestpc jest doktor Watson. - Szalenie oryginalna myl, uznaam. Dugo mi nie dawaa spokoju. W jaki czas pniej ten sam schemat podsun mi w licie lord Louis Mountbatten: narracja w pierwszej osobie, a w kocu wychodzi na jaw, e to narrator popeni zbrodni. List trafi na nie najlepszy moment akurat byam ciko chora tote do dzisiaj nie wiem, czy odpisaam. Rozwayam spraw punkt po punkcie. Rzecz oczywista, musiaam napotka niebywae trudnoci. Nie miecio mi si w gowie, eby Hastings mg kogo zamordowa, a zreszt jak to wszystko uj nie szachrujc? Wielu czytelnikw twierdzi, e Zabjstwo Rogera Ackroyda to szachrajstwo, gdyby jednak wczytali si uwaniej, zmieniliby zdanie. Owe niewielkie luki w czasie - luki nie do uniknicia - wcale sprawnie maskuje wieloznaczno zda. Doktor Sheppard pisze z du luboci: pisze sam prawd, cho niekoniecznie ca prawd. Nawet pominwszy sukces powieci, ycie w tamtym okresie ukadao si bajecznie. Rosalind ubstwiaa swoj pierwsz szko j i miaa sympatyczne koleanki. Ja take miaam to, co chciaam - adne mieszkanie, ogrd, morrisa, Carlo Fisher, spokj w domu. Archie myla, mwi, marzy, spa i y w cieniu golfa. Poprawio mu si trawienie, rzadziej cierpia na nerwicow niestrawno. Jak to optymistycznie powiada doktor Pangloss, wszystko byo najlepsze na tym najlepszym z moliwych wiatw.

Jednego nam brakowao: psa. Drogi Joey zdech w czasie naszego pobytu za granic. Kupilimy teriera ostrowosego, szczeniaka, ktremu dalimy na imi Peter. Natychmiast sta si sercem i dusz caej rodziny. Sypia w ku Carlo; zanim si obejrzelimy, skonsumowa adne kilka par rannych pantofli oraz tak zwanych niezniszczalnych psich pieczek. Po chudych latach mio byo zapomnie o kopotach finansowych. Nie da si ukry, odrobin przewrcio nam si w gowach. Mylelimy o rzeczach wrcz nie do pomylenia. Pewnego dnia Arenie rzuci elektryzujcy pomys, eby kupi naprawd szybki wz. Pewnie natchn go bentley pastwa Strachan. - Przecie mamy samochd - powiedziaam wstrznita. - Och, chodzi o co specjalnego. - Wiesz, teraz moemy sobie pozwoli na drugie dziecko - zauwayam. Ju od pewnego czasu powracaa ta jake przyjemna myl. Archie zby drugie dziecko machniciem rki. - Nie chc nikogo oprcz naszej maej. Najzupeniej mi wystarcza. Rzeczywicie, wiata za ni nie widzia. Uwielbia si bawi z Rosalind, pozwala jej nawet czyci kije do golfa. Rozumiaa si z ojcem chyba lepiej ni ze mn. Ci dwoje mieli takie samo poczucie humoru, taki sam punkt widzenia. Archie lubi nieustpliwo i podejrzliwo naszej crki, bo te Rosalind nigdy i niczego nie braa na wiar. Przed faktem bardzo przeywa jej narodziny: ba si, e nikt na niego wicej nie zwrci uwagi. - Wolabym crk - mwi nieraz. - Crk jeszcze wytrzymam, z synem to ju strasznie cika sprawa. Teraz owiadczy: - Byoby fatalnie, gdyby si urodzi chopak. A zreszt - doda - mamy mnstwo czasu. Przyznaam mu racj, po czym do opornie zgodziam si na uywanego delage, ktrego Archie sobie upatrzy i zaklepa. Ten wz sprawi nam obojgu wiele radoci. Prowadziam go z prawdziw rozkosz, Archie naturalnie te, chocia golf zostawia niewiele czasu na t przyjemno. - Sunningdale to wymienite miejsce - powiedzia kiedy mj m. Niczego nam tu nie brak. Do Londynu niedaleko, a teraz jeszcze otwieraj w Wentworth nowe pole golfowe i buduj cae osiedle. Moglibymy sobie sprawi wasny dom. Bez namysu przyklasnam. Mieszkanie w Scotswood, jakkolwiek wygodne, miao kilka minusw. Waciciel posesji nie nalea do osb wybitnie godnych zaufania. Elektryczno rzadko dziaaa bez zarzutu; obiecany stay dopyw ciepej wody nie by stay ani woda nie bya ciepa. To jasne, e marzyo nam si co naprawd wasnego. Z pocztku rozwaalimy budow nowego domu w osiedlu Wentworth. Przedsibiorca zaplanowa dwa pola golfowe - pniej moe dojdzie trzecie - a reszt szedziesicioakrowej poaci przeznaczy na domy wszelkich typw i rozmiarw. Tamtego lata spdziam z Archiem niejeden rozkoszny wieczr, wdrujc po Wentworth i szukajc odpowiedniej dziaki. W kocu wybralimy jedn z trzech najbardziej atrakcyjnych i skontaktowalimy si z przedsibiorc. Chcemy okoo ptora akra ziemi, wyjanilimy, najchtniej w lesie sosnowym, eby zbytnio nie zawraca sobie gowy utrzymaniem ogrodu. Do tego may domek - doprawdy nie wiem, ile mia kosztowa wedle naszych wyobrae, pewnie jakie dwa tysice. Przedsibiorca by nad wyraz grzeczny i uczynny. Pokaza projekt zaiste wyjtkowego maego paskudztwa przeadowanego co brzydszymi nowoczesnymi ozdbkami, po czym zada kolosalnej sumy piciu tysicy trzystu funtw. Oniemielimy. adnych szans na co taszego - to bya dolna granica. Ze smutkiem musielimy si wycofa. Stano na tym, e kupi udzia w kolonii Wentworth - obligacj za sto funtw - uprawniajcy do korzystania z pola golfowego w soboty i niedziele. Wniesiemy w przyszo chocia taki kapita. Skoro powstaj dwa pola, przynajmniej na jednym da si od czasu do czasu zagra i nie czu przy tym jak skoczona przybda. Akurat wtedy moje ambicje w tej materii niespodziewanie wzrosy. Ni mniej, ni wicej, tylko wygraam turniej golfowy! Zreszt po raz pierwszy i ostatni w yciu. Nawet z handicapem trzydziestu piciu

punktw - maksymaln liczb - nie liczyam na zwycistwo. Jednake w finaach spotkaam si z niejak pani Burberry, sympatyczn niewiast troch starsz ode mnie, ktra dostaa identyczne fory, bya te rwnie nerwowa i niepewna. Stanymy w szranki bez szczeglnej zajadoci, po prostu szczliwe, e udao nam si dotrze tak wysoko. Przy pierwszym doku wypad remis. Potem za pani Burberry ku swojemu zaskoczeniu, a mojemu przygnbieniu zaliczya nie tylko drugi, lecz take kilka nastpnych dokw z rzdu, a wreszcie przy dziewitym prowadzia omioma punktami. Wyzbyta wszelkich nadziei, cznie z nadziej na jakie takie zachowanie twarzy, wpadam w wymienity humor. Teraz mogam si nie przejmowa i spokojnie oczekiwa chwili, zapewne niedalekiej, kiedy moja przeciwniczka wygra mecz. Alici pani Burberry nie wytrzymaa napicia i na moich oczach zacza si sypa. Wziy gr nerwy. Tracia doek za dokiem. Ja tymczasem nonszalancko zdobywaam punkt po punkcie. Zdarzyo si niemoliwe. Zaliczyam dziewi kolejnych dokw i wygraam rnic jednego punktu. Gdzie mam jeszcze srebrny puchar. Mniej wicej po roku, obejrzawszy niezliczone domy - co zawsze naleao do moich ulubionych rozrywek - ograniczylimy wybr do dwch. Pierwszy, nie za duy, z adnym ogrodem, sta na uboczu; drugi nieopodal stacji. Ten przypomina raczej rezydencj milionera: istne apartamenty ywcem przeniesione z hotelu Savoy na wie, urzdzone bez wzgldu na koszty. Boazerie, mnstwo azienek, umywalki w sypialniach. Jednym sowem, luksus. W ostatnich latach dom kilkakrotnie przechodzi z rk do rk i mia opini pechowego. Wszystkich mieszkacw spotkao takie czy inne nieszczcie. Pierwszy waciciel straci majtek; drugi on. Nie pamitam, co si przytrafio trzeciej parze - bodaje separacja. W kadym razie ci take si wynieli. Cena spada, bo od duszego czasu posiado nie znajdowaa nabywcy. Kusi mnie tam zwaszcza ogrd, dugi i wski: najpierw by trawnik, za trawnikiem strumie z mas rolin wodnych, potem gszcz azalii i rododendronw, i tak dalej, a do porzdnego warzywnika i pltaniny krzeww janowca. Czy moglimy sobie na takie cudo pozwoli? To ju zupenie inna sprawa. Pomimo niezgorszych dochodw - moich cokolwiek wtpliwych i nieregularnych, Archieego staych, solidnych - kapita nie wiedzie czemu nie chcia narasta. Zaatwilimy jednak hipotek i w kocu si wprowadzilimy. Zakupiwszy niezbdne zasony i dywany, rozpoczlimy ycie niewtpliwie ponad stan, chocia na papierze obliczenia wypaday bez zarzutu. Mielimy do utrzymania dwa samochody. Mielimy rwnie liczniejsz sub: pokojwk i pewn do kopotliw par. ona bya przedtem podkuchenn w ksicym domu, m - tak nam przynajmniej dano do zrozumienia - kamerdynerem tame. Ona rzeczywicie gotowaa wybornie, on natomiast na pracy kamerdynera zna si tyle co nic. Jak si pniej okazao, by zwykym tragarzem. Lenistwo tego czowieka przekraczao wszelkie wyobraenie. Caymi dniami wylegiwa si w ku i na tym w zasadzie koczy dziaalno, chyba e akurat podawa do stou, zreszt nadzwyczaj niezdarnie. Z wasnej woli wstawa z ka, jedynie po to, by wywdrowa do pubu. Musielimy zdecydowa, czy zatrzyma, czy zwolni t par. Ostatecznie przewaya dobra kuchnia i oboje zostali. Dalej wic ylimy w wielkim stylu - z atwym do przewidzenia skutkiem. Przed upywem roku zaczlimy z lekka si niepokoi. Konto bankowe topniao w zaiste niesychany sposb. No c, powiedzielimy sobie, troch obetniemy wydatki i wszystko si uoy. Archie zaproponowa, eby nazwa dom Styles, na cze Tajemniczej historii w Styles, pierwszej jaskki powodzenia. Na cianie zawiesilimy projekt graficzny okadki - obraz podarowany mi przez Bodley Head. Nie udao si przebaga duchw przeszoci. Dom istotnie przynosi pecha. Czuam to, w chwili gdy przestpiam prg. Lecz ca win obarczaam wystrj, krzykliwy, nie pasujcy do wsi. Kiedy bdzie nas sta na urzdzenie Styles w wiejskim stylu, bez tych okropnych boazerii, bez farby i pozoty. Wwczas, wierzyam, wszystko si zmieni.

IV Nastpny rok ycia wspominam z najwysz niechci. Jak to zwykle bywa, nieszczcia chodz parami. W miesic po moim powrocie z krtkich wakacji na Korsyce matka zapada na ostry bronchit. Niezwocznie pojechaam do Ashfield, potem zmienia mnie Punkie. Wkrtce przysaa telegram, e zabiera matk do Abney, bo tam ma lepsze warunki. Matka pozornie wrcia do zdrowia, ale nigdy ju w peni nie odzyskaa si. Prawie nie wychodzia z pokoju. Bronchit pewno zaatakowa puca - miaa wtedy siedemdziesit dwa lata. Nie przypuszczaam, e stan jest tak powany, Funkie chyba te nie. W jakie dwa tygodnie pniej - Archie akurat wyjecha w interesach do Hiszpanii - siostra nagle wezwaa mnie telegramem. Jechaam pocigiem do Manchesteru; w pewnej chwili, ni std, ni zowd, poczuam lodowaty zib, jak gdyby od stp do gw przenikn mnie miertelny dreszcz. Matka nie yje - pomylaam. Nie pomyliam si. Leaa na ku i kiedy tak na ni patrzyam, byam gotowa uwierzy, e po mierci naprawd zostaje z nas jedynie skorupa. Caa arliwo, ciepo, porywczo matki odleciay gdzie daleko. Nieraz w cigu ostatnich lat mawiaa: - Czasem tak by si chciao wydosta z ciaa, takie jest zuyte, stare, bezuyteczne. Czowiek tskni, eby si wyrwa z tego wizienia. - To prawda, ona wyrwaa si ze swojego wizienia, ale przy nas pozosta smutek mierci. Archie nie mg przyjecha na pogrzeb. Wrci z Hiszpanii w tydzie pniej, kiedy ju byam w Styles. Wiedziaam, e mj m nienawidzi choroby, mierci, zmartwie. Lecz wiedzie to jedno, a w peni sobie uzmysowi i odczu na wasnej skrze to ju zupenie co innego. Pamitam, wszed do pokoju przeraliwie zmieszany i z tego zmieszania sztucznie wesoy - w duchu hej, kochanie, uszy do gry. Doprawdy trudno co takiego znie, kiedy si stracio jedn z trzech najbliszych osb na wiecie. - Mam znakomity pomys - powiedzia. - Jak mylisz... bo wiesz, za tydzie musz znw jecha do Hiszpanii... wic jak mylisz, moe bym ci zabra? Zabawimy si, na pewno zapomnisz o zmartwieniach... Nie chciaam zapomnie. Chciaam y ze swoim alem, jako si z nim upora. Podzikowaam wic i owiadczyam, e wol zosta w domu. Popeniam bd. Jeszcze mielimy przed sob cae ycie, wsplne ycie. Bylimy razem szczliwi, ufalimy sobie nawzajem, przez myl by nam nie przeszo, e moemy si rozsta. Archie po prostu nie umia wytrzyma tego wszechobecnego smutku, std te sta si wraliwy na inne wpywy. Na dodatek wynika sprawa uporzdkowania Ashfield. W ostatnich latach narosa caa gra rupieci: rzeczy Cioci-babci, rzeczy, z ktrymi matka nie dawaa sobie rady i ktre po prostu wzia pod klucz. Brakowao pienidzy na remont, dach si wali, w kilku miejscach przecieka jak sito. Matka na koniec uywaa tylko dwch pokoi. Kto musia to wszystko doprowadzi do adu i tym ktosiem byam ja. Punkie miaa zatrzsienie wasnych zaj, chocia obiecaa przyjecha na dwa, trzy tygodnie w sierpniu. Archie radzi, eby wynaj Styles na lato, bo to nam przyniesie adny grosz i podreperuje finanse. On sam zamieszka w Londynie, w swoim klubie, ja tymczasem bd uprzta Ashfield. Doczy do mnie w sierpniu, a kiedy zjawi si Punkie, zostawimy Rosalind pod jej opiek i pojedziemy za granic. Zdecydowalimy si na Wochy - na Alassio, gdzie jeszczemy nie byli. A zatem ruszylimy w przeciwne strony. Archie do Londynu, ja do Torquay. Chyba ju wtedy zdrowie i nerwy jy mi z lekka odmawia posuszestwa, ale dopiero tamten dom, wspomnienia, cika praca, bezsenne noce dokonay reszty. Chwilami nie wiedziaam, co si ze mn dzieje. Harowaam po dziesi, jedenacie godzin dziennie, otwierajc kady pokj, dwigajc tumoki z miejsca na miejsce. Co upiornego: ubrania zarte przez mole, stare kufry babki pene zetlaych sukien wszystko czekao akurat na mnie, bo wczeniej nikt nie chcia si tego pozby. Musiaam dopaci mieciarzowi, eby co tydzie wywiz now parti. Trafiay si mocno kopotliwe drobiazgi, chociaby ogromny wieniec z woskowych kwiatw, pamitka po dziadku. Spoczywa

pod gigantycznym szklanym kloszem. Nie miaam zamiaru przez reszt ycia houbi owego trofeum, ale co z nim pocz? Takich rzeczy si nie wyrzuca. Wreszcie znalazo si wyjcie. Ofiarowaam wieniec pani Potter, kucharce matki. Zawsze go podziwiaa i z radoci przyja podarunek. Ashfield by pierwszym domem, w ktrym rodzice zamieszkali po lubie. Wprowadzili si p roku po narodzinach Madge i ju tam zostali, dodajc wci nowe szafy. Z biegiem lat kady pokj przeobrazi si w magazyn. Pokj szkolny, wiadek tylu sonecznych dni dziecistwa, sta si jednym wielkim skadem. Trafiy tutaj wszystkie kufry i puda, ktrych Ciocia- babcia nie zdoaa pomieci w sypialni. Los wymierzy mi kolejny cios: straciam Carlo. Jej ojciec z macoch podrowali po Afryce. Niespodziewanie nadeszy wieci z Kenii ojciec ciko zachorowa, prawdopodobnie ma raka. Jeszcze o tym nie wiedzia, wiedziaa tylko macocha. Zdaniem lekarza zostao mu nie wicej ni p roku. Carlo musiaa natychmiast wraca do Edynburga, eby te ostatnie miesice spdzi u boku ojca. egnaymy si ze zami w oczach. Nie chciaa mnie opuszcza w ni szczciu, pewne sprawy jednak maj bezwzgldne pierwszestwo Zreszt za miesic, najwyej sze tygodni i tak dobrn do koca! Wtedy znw zaczn y po ludzku. Pracowaam jak szalona, byle prdzej zrzuci ten ciar. Ka skrzyni, kady kufer naleao starannie przepatrzy. Nigdy nie wiaadomo, co si znajdzie wrd rzeczy Cioci- babci. Wyprowadzajc si z Ealing, wikszo dobytku pakowaa sama; my, stwierdzia, pewno zaprzepacimy najcenniejsze skarby. Tonam w stertach starych listw. Ju chciaam wszystkie wyrzuci, gdy naraz w pomitej kopercie odkryam tuzin piciofuntwek. Babcia niczym wiewirka wtykaa orzeszki tu i tam liczc, e si uchowaj w wojennej zawierusze. Stara poczocha, na przykad, skrywaa brylantow broszk. Mcio mi si w gowie. Zupenie nie czuam godu, jadam coraz mniej. Chwilami siadaam, chwytaam si za czoo i prbowaam sobie przypomnie, co waciwie robi. Gdyby na miejscu bya Carlo, czasem bym si wyrwaa do Londynu, spotkaa z Archiem. Nie mogam jednak zostawi Rosalind samej. Tkwiam w Ashfield jak uwizana. Prosiam Archieego, eby od czasu do czasu wpad na weekend. Od razu byoby mi raniej. Niezbyt to rozsdne, odpisa. Podr drogo kosztuje, poza tym mgby przyjeda dopiero w sobot i zostawa tylko do niedzieli wieczorem - jednym sowem, nie warto. Podejrzewaam, e chodzi raczej o niedzieln parti golfa, ale odrzuciam t myl jako niegodn. Cierpliwoci, ju niedugo, pociesza Archie. Straszliwie doskwieraa mi samotno. Po raz pierwszy w yciu co mnie zmogo, cho nie zdawaam sobie sprawy, e to naprawd powana choroba. Zawsze byam okazem zdrowia; skd mogam wiedzie, jak bardzo kopoty, zgryzota i przepracowanie podkopuj siy. W kocu przyszed taki dzie, kiedy nie potrafiam sobie przypomnie, jakim nazwiskiem podpisa czek. Dopiero wtedy si zaniepokoiam. Czuam si niczym Alicja w Krainie Czarw dotykajca drzewa. - Spokojnie - mamrotaam. - Przecie doskonale wiem, jak si nazywam. Wiem. Tylko... no wanie, jak? - Siedziaam z pirem w rce, kompletnie rozbita. Od czego zacz? Jakie to inicjay? Blanche Amory? Brzmiao znajomo. Po chwili sobie uprzytomniam, e to jedna z drugorzdnych postaci w Pendennisie Thackeraya, ksice, ktrej nie czytaam od lat. W par dni pniej otrzymaam kolejne ostrzeenie. Wyszam uruchomi samochd. W owych czasach bodaje zawsze uywao si korby. Zakrciam raz, drugi, dziesity - nic. Wybuchnam paczem, wbiegam do domu i kajc padam na sof. Co tu byo nie w porzdku. Zalewa si zami, tylko dlatego e samochd nie zapali? Chyba zwariowaam. Po wielu latach usyszaam od znajomej, ktra akurat przechodzia cikie chwile: - Sowo daj, nie pojmuj, co si ze mn dzieje. Pacz cakiem bez powodu. Niedawno pakaam jak bbr, bo mi nie odnieli rzeczy z pralni. A potem samochd nie chcia zapali... Co drgno w zakamarkach pamici.

- Uwaaj - ostrzegam. - Prawdopodobnie jeste na skraju zaamania nerwowego. Dobrze ci radz, id do lekarza. Wwczas brakowao mi takiego rozeznania. Byam potwornie zmczona; gdzie gboko wci tkwi jak zadra bl po stracie matki, chocia staraam si - moe nazbyt gorliwie - nie dopuszcza go do wiadomoci. Tylko tyle wiedziaam. Gdyby tak przyjecha Archie albo Punkie, ktokolwiek, wszystko jedno kto... Naturalnie, miaam Rosalind, ale przecie nie mogam straszy dziecka, nie mogam rozmawia z ma o rozpaczy, kopotach, chorobie. Rosalind zreszt cieszya si kadym dniem, jak zwykle radonie buszowaa po Ashfield. Ogromnie mi pomoga w pracy. Uwielbiaa dwiga toboy po schodach i pakowa do kosza na mieci, a przy okazji to i owo uszczkn na wasny uytek: - Co takiego na pewno nikomu si nie przyda... ale mnie tak. Mijay dni, porzdki dobiegay koca. Nareszcie widziaam wiato w tunelu. Nadszed sierpie - urodziny Rosalind wypaday pitego. Par dni wczeniej zjechaa Punkie, trzeciego zjawi si Arenie. Rosalind promieniaa, uszczliwiona perspektyw tych dwch tygodni, ktre spdzi z ukochan cioci Punkie, kiedy my dwoje wyprawimy si do Woch. V Co mam uczyni, jak odpdzi Wspomnienia sprzed mych oczu? - pisze Keats. Czy jednak naley odpdza? Jeeli czowiek postanawia spojrze wstecz na t podr, ktr jest ycie, czy wolno mu unika wspomnie niemiych, bolesnych? Czy to aby nie tchrzostwo? Moe wic powinien choby rzuci okiem i powiedzie: - Tak oto rozdzia mojego ycia, ale rozdzia zamknity. Jedna nitka w splocie materii bytu. Musz j uzna, bo mnie wsptworzy, lecz nie ma potrzeby si nad tym rozwodzi. Kiedy do Ashfield zawitaa Funkie, nie posiadaam si z radoci. A potem przyjecha Archie. Moje uczucia w tamtej chwili bodaj najlepiej wyraziby w koszmarny sen z dziecistwa - siedz przy stole, patrz na najmilszego przyjaciela i nagle spostrzegam ze zgroz, e to kto zupenie obcy. Wanie co takiego stao si z Archiem. Wita si zwyczajnie, jak zawsze, tyle e to nie by Archie, kropka. Nie wierzyam wasnym oczom. Funkie take co zauwaya, bo szepna: - Jest okropnie dziwny... moe chory? - Moliwe, odparam. Zapewni jednak, e czuje si wietnie. Niewiele mwi, najwyraniej nas unika. Zagadnam o bilety do Alassio. - Ach, to - bkn. - Wszystko zaatwione. Pniej porozmawiamy. I wci to samo wraenie obcoci. amaam sobie gow, co te i mogo zaj. Kopoty w firmie? - przeraziam si. Czyby Archie zdefraudowa pienidze? Nie, absolutnie niemoliwe. Przeprowadzi jak transakcj bez upowanienia? Jest w doku finansowym? Do czego tam nie chce si przyzna? W kocu nie wytrzymaam. - Archie, o co chodzi? - Och, waciwie o nic. - Ale co si musiao sta. - Jedno ci powiem od razu. My... Ja... ja nie kupiem biletw do Alassio. Nie mam ochoty jecha za granic. - Nie jedziemy do Woch? - Nie. Mwiem ci, nie mam ochoty. - Aha, wolisz zosta tutaj i bawi si z Rosalind, tak? O to chodzi? Wiesz, nawet si ciesz. Te bdzie pysznie. - Nic nie rozumiesz - burkn poirytowany. Miny jeszcze dwadziecia cztery godziny, zanim si dowiedziaam. - Strasznie mi przykro - powiedzia wprost. - Naprawd auj, wierz mi. Pamitasz t dziewczyn, sekretark Belchera? T brunetk? Rok temu wpadli do nas na weekend, potem spotkaa j raz czy dwa w Londynie. Nie pamitaam imienia, kojarzyam jednak, o kogo idzie. - I co? - Posuchaj, byem cakiem sam w Londynie... Zaczlimy si widywa,

umawia... - No to co? - Dalej nic nie rozumiesz - rzuci niecierpliwie. - Kocham t dziewczyn. Chc rozwodu, i to jak najprdzej. Z tymi sowami skoczya si cz mojego ycia - mojego sonecznego, pomylnego, ustatkowanego ycia. Nie od razu, rzecz jasna, bo najzwyczajniej w wiecie nie potrafiam uwierzy. Sdziam, e to przejciowa historia. Nigdy dotd nie miaam ani cienia podejrze. ylimy szczliwie i w harmonii. Archie nie nalea do mczyzn biegajcych za spdniczkami. Po prostu w ostatnich miesicach zabrako tej wesoej towarzyszki, do ktrej przywyk, i pewnie to wywoao reakcj acuchow. - Ju ci uprzedzaem, dawno temu. Nie znosz, kiedy kto jest chory albo nieszczliwy. Smutek wszystko psuje. Tak, mylaam, powinnam bya wiedzie. Gdybym umiaa lepiej przewidywa, gdybym lepiej znaa wasnego ma - gdybym zadaa sobie trud, eby go pozna, zamiast go idealizowa i uwaa za wzr wszelkich cnt - wwczas moe by do niczego nie doszo. Jeliby mi dano drug szans, czybym unikna nieszczcia? Gdybym nie wyjechaa do Ashfield, nie zostawia Archieego w Londynie, pewno nigdy by si nie zainteresowa tamt dziewczyn. Akurat tamt dziewczyn. Ale inn? Najwyraniej nie potrafiam mu wypeni ycia. Mj m dojrza do nowej mioci, cho pewnie sam o tym nie wiedzia. A moe to musiaa by wanie tamta dziewczyna? Moe samo przeznaczenie kazao mu nagle, w jednej chwili si zakocha? Bo wczeniej z ca pewnoci nic do niej nie czu. Mia nawet za ze, kiedy j zaprosiam na weekend - chodzio jak zwykle o golfa. Lecz skoro ju si zakocha, to rwnie niespodzianie jak kiedy we mnie. Moe wic tak wanie byo pisane. W takich chwilach przyjaciele i rodzina nie na wiele si zdaj. Zewszd syszaam zgodny chr: - Ale to absurd! Zawsze bylicie cudown par. Archieemu szybko przejdzie. Zobaczysz, z wielkiej chmury may deszcz. Sama w to wierzyam. Wierzyam, e Archieemu przejdzie. Myliam si. Wyprowadzi si z Sunningdale. Do tej pory wrcia Carlo - angielscy specjalici orzekli, e ojciec jednakowo nie ma raka - co znacznie mnie podnioso na duchu. Ona jedna nie ywia wielkich zudze. Wcale mu nie przejdzie, powtarzaa. Kiedy wreszcie si spakowa i wynis, niemale odetchnam z ulg - Archie w podj decyzj. Po dwch tygodniach by z powrotem. Moe popeni bd, powiedzia. Moe le zrobi. Na pewno, odparam, przynajmniej ze wzgldu na Rosalind. Przecie j kocha, prawda? Tak, przyzna, ogromnie. - A ona kocha ciebie. Znacznie bardziej ni mnie. Mnie potrzebuje, kiedy jest chora, ale to ciebie naprawd kocha i na tobie polega. Macie takie samo poczucie humoru, atwiej si dogadujecie, musisz sprbowa. A jeli rzeczywicie ci przejdzie? To si zdarza. Jednake powrt okaza si jedn wielk pomyk, uwiadomi bowiem Archieemu ca moc jego uczucia. Bez przerwy syszaam: - Jeli czego chc, to musz to mie. Musz by szczliwy. Szczcie nie jest dla wszystkich... kto musi cierpie. Ugryzam si w jzyk, nie zapytaam: - Ale czemu to ja mam cierpie, a nie ty? - Takie sowa rzadko pomagaj. Jednego nie potrafiam zrozumie - dlaczego zachowuje si wobec mnie a tak podle. Prawie si nie odzywa, nie odpowiada pytania. Dzi lepiej to pojmuj, bo napatrzyam si na inne pary, nieco poznaam ycie. Archie si mczy, poniewa w gbi serca, myl, wci mnie kocha i naprawd nie chcia krzywdzi, tote prbowa sobie udowodni, e istotnie nie krzywdzi, e w kocu wszystko to wyjdzie mi na dobre, e czeka mnie cudowna przyszo, dalekie podre, e ostatecznie mam na pociech swoje ksiki. Caa ta bezwzgldno braa si z najzwyklejszych wyrzutw sumienia. Moja matka od pocztku dostrzega w Archiem czowieka bezwzgldnego. Ja widziaam gwnie jego dobro, jego serdeczno, jego powicenie, kiedy Monty wrci z Kenii, jego gotowo niesienia pomocy innym. C, by bezwzgldny, bo walczy o wasne szczcie. Przedtem to nawet podziwiaam. Teraz zobaczyam drug stron medalu.

A zatem po chorobie los zesa mi smutek, rozpacz i zamane serce. Nie ma potrzeby si nad tym rozwodzi. Wytrwaam przez rok liczc, e Archieemu si odmieni. Na prno. Tak si zakoczyo moje pierwsze maestwo. VI W lutym nastpnego roku razem z Carlo i Rosalind wybraam si na Wyspy Kanaryjskie. Z niejakim trudem przeprowadziam swoj wol, wiedziaam jednak, e chcc zacz od nowa, musz natychmiast uciec od wszystkiego, co mi zrujnowao ycie. W Anglii nigdy bym nie zaznaa spokoju. Jedynym jasnym punktem bya Rosalind. Jeeli chwil pomieszkam tylko z ni i z kochan Carlo, wygoj si rany, a ja zdoam stawi czoo przyszoci. I niech to bdzie gdziekolwiek, byle nie w Anglii. Chyba wanie od tamtej pory datuje si mj wstrt do prasy, moja niech do dziennikarzy i tumu. Zachowali si obrzydliwie, bez dwch zda, chocia czego tu wymaga w takich okolicznociach? Czuam si jak lis wyposzony z rozkopanej nory, cigany przez sfor wyjcych psw. Zawsze nienawidziam wszelkiego rozgosu, a wwczas dostaam tak dawk, e chwilami odechciewao mi si y. - Przecie mogaby mieszka w Ashfield, cicho i spokojnie podsuna siostra. - Za nic na wiecie. Cicho, spokojnie i samotnie w Ashfield? Tylko bym wspominaa... wspominaa kady szczliwy dzie, kade szczliwe wydarzenie. Po bolesnych przejciach rzecz najwaniejsza to nie wspomina szczliwych chwil. Te smutne mona - smutne si nie licz natomiast wszystko, co przywodzi na myl dawne szczcie, dawn rado, dopiero to wszystko rozdziera czowieka na dwoje. Archie chwilowo mieszka w Styles, ale ju szuka kupca - z moj zgod, oczywicie, gdy poowa domu naleaa do mnie. Srodze potrzebowaam gotwki, bo znowu wpadam w tarapaty finansowe. Od mierci matki nie napisaam ani sowa. Cay skromny kapita poszed na zakup Styles, tak e zostaam praktycznie bez grosza. Nie miaam co liczy na adne wpywy, chyba e sama co zarobi. Moga mnie uratowa tylko kolejna ksika, a tymczasem zaliczka. W tej sytuacji wielk pomoc okaza brat Archieego, Campbell Christie, zacny, przemiy czowiek i mj serdeczny przyjaciel. On to podda myl, eby zebra ostatnich dwanacie opowiada z The Sketch, tak by powstao chocia co na ksztat ksiki. Krtko mwic, zapchajdziura. Pomaga mi przy pracy - w tym stanie nigdy bym jej nie sprostaa. Ostatecznie skadanka ukazaa si pod tytuem Wielka czwrka i nawet cieszya sporym powodzeniem. Teraz ju naprawd musiaam wyjecha, postara si wrci do rwnowagi, a wwczas z Carlo u boku moe zdoam napisa nastpn ksik. Jedyn osob, ktra cakowicie staa po mojej stronie i bez zastrzee popieraa wszelkie moje poczynania, by szwagier James. - Masz absolutn racj, Agatho - powiedzia cicho, jak to Sama wiesz co dla ciebie najlepsze, zreszt ja na twoim miejscu zrobi tak samo. Musisz si std wyrwa. Moliwe, e Archie zmieni zdanie i wrci. Oby tak si stao... chocia osobicie wtpi. To nie jest czowiek tego pokroju. Jeeli ju raz si zdecyduje, to klamka zali pada. Raczej nie licz na zbyt wiele. Nie, przyznaam, nie licz; chodzi mi jedynie o dobro Rosalind i dlatego wol odczeka co najmniej rok, eby Archie mg z rk na j sercu potwierdzi swoj decyzj. Wychowana zgodnie z duchem moich czasw, od samego sowa rozwd dostawaam gsiej skrki. Nawet dzi rozwody napawaj mnie groz. Po tylu latach wci mam poczucie winy, poniewa ustpiam przed uporem Archieego i zgodziam si na rozstanie. Ilekro spojrz na crk, niezmiennie czuj, e powinnam bya wytrwa, moe powinnam bya odmwi. Jeeli samemu czego si nie chce, wszdzie wyrastaj przeszkody. Nie chciaam rozchodzi si z Archiem, wszystko si we mnie buntowao. Rozbijanie maestwa jest zem, kropka. Ogldaam ju tyle rozbitych maestw, wysuchaam ju tylu pokrewnych historii, e jedno wiem z ca pewnoci: maa krzywda, jeeli nie ma dzieci; ogromna, jeeli s.

Wrciam do Anglii znowu we wasnej skrze - bardziej zahartowana, mniej ufna wobec wiata, lecz dziki temu zdolna lepiej z nim si zmierzy. Wynajam skromne mieszkanko w Chelsea, po czym razem z Eileen Morris, ktrej brat tymczasem zosta dyrektorem szkoy Horris Hill, wybraam si na ogldziny rozmaitych szk przygotowawczych dla dziewczt. Skoro moja creczka stracia korzenie - dom, koleanki z Sunningdale - a w Torquay znaam teraz ledwie garstk dzieci w jej wieku, doszam do wniosku, e najlepszym rozwizaniem bdzie szkoa z internatem. Zreszt sama Rosalind tego chciaa. Odwiedziymy z Eileen chyba z dziesi rnych pensji. Par z owych przybytkw mocno nas ubawio; pod koniec jednak miaam kompletny mtlik w gowie. Rzecz prosta, nikt na wiecie nie zna si na szkoach gorzej ni ja, bo przecie w adnej nie postawiam stopy. Wyksztacenie jako takie byo mi najzupeniej obojtne. Osobicie nigdy nie odczuwaam jego braku. Lecz kto wie, powiedziaam sobie, moe istotnie co mnie omino. Nigdy nic nie wiadomo. Przynajmniej crce dam szans. Naradziam si z Rosalind, wcieleniem zdrowego rozsdku. Zgodzia si bez namysu. Lubi swoj londysk szko, ale od jesieni chtnie pjdzie do przygotowawczej. A potem do naprawd duego gimnazjum - do najwikszego gimnazjum w Anglii. Ustaliymy, e poszukam jakiej miej szkoy przygotowawczej, na przyszo za wybierzemy Cheltenham: nic wikszego nie przyszo mi do gowy. Od pocztku spodobay mi si dwie. Pierwsz, Caledoni w Bexhill, prowadzia niejaka panna Wynne do spki z pann Barker. Szkoa bya konwencjonalna, najwyraniej doskonale zorganizowana, a sama panna Wynne sprawiaa nader korzystne wraenie. Prawdziwa indywidualno i silny autorytet. Reguy obowizyway surowe, acz w granicach rozsdku, poza tym Eileen syszaa od znajomych, e jedzenie jest wrcz wyborne. Dzieci take wyglday sympatycznie. Druga szkoa stanowia cakowite przeciwiestwo pierwszej. Dziewcztom pozwalano trzyma wasne kucyki tudzie wszelkie domowe zwierztka, w zasadzie te same wybieray zajcia i przedmioty, w tym artystyczne. Krlowaa swoboda; jeeli panienki nie miay na co chci, nikt ich nie zmusza, poniewa - twierdzia przeoona wwczas prdzej si zdecyduj z wasnej woli. Rwnie ta przeoona przypada mi do gustu - nietuzinkowa osoba, ciepa, pena zapau i oryginalnych pomysw. Wrciam do domu, przemylaam spraw i w kocu postanowiam jeszcze raz odwiedzi obie szkoy, ale ju z Rosalind. Co te zrobiymy. Daam maej par dni do namysu, wreszcie zapytaam: - No to ktr wolisz? Dziki Bogu, Rosalind zawsze wiedziaa, czego chce. - Och, Caledoni. Bezwarunkowo. W tej drugiej bym si czua jak na balu. A przecie szkoa to nie zabawa, prawda? Decyzja wic zapada. Jak si okazao, nie mogymy trafi lepiej. Nauczanie stao na wysokim poziomie, dziewczynki rzeczywicie chony wiedz. W Caledonii panowaa cisa dyscyplina, Rosalind jednak naleaa do tych dzieci, ktrym cisa dyscyplina sprawia przyjemno. Podczas ferii moja crka oznajmia z luboci: - Tam nikt nie ma ani jednej wolnej chwili. - C, nieco si rniymy w upodobaniach. Nieraz na swoje pytania otrzymywaam zaiste niezwyk odpowied. - Rosalind, o ktrej wstajesz rano? - Szczerze mwic, nie wiem. Dzwoni dzwonek. - Jak to, nie chcesz wiedzie, o ktrej dzwoni? - Niby po co? Dzwoni, ebymy wstay, i ju. Potem jemy niadanie, jako tak po pgodzinie. Panna Wynne take rodzicw trzymaa w karbach. Pewnego razu spytaam, czy Rosalind mogaby w niedziel ubra si tak jak na co dzie, nie w swoj wyjciow jedwabn sukienk, poniewa wybieramy si na piknik i daleki spacer po wydmach. Pani przeoona odparowaa: - Wszystkie moje uczennice w niedziel wychodz ubrane po niedzielnemu. - Koniec, kropka. Musiaymy z Carlo spakowa do torby wiejski strj maej i w stosownym momencie, pod oson lasu czy innego zagajnika, Rosalind z jedwabnej sukienki, somkowego kapelusika i eleganckich pantofelkw przebraa si w rzeczy bardziej odpowiednie na piknikow wczg. Sprawa nigdy si

nie wydaa. Osobowo tej kobiety doprawdy budzia dreszcz. Kiedy zagadnam, co bdzie, jeli w Dzie Sportu zacznie pada. - Deszcz? - zdziwia si panna Wynne. - Odkd sigam pamici, w Dzie Sportu nigdy nie padao. Najwidoczniej potrafia narzuci swoj wol nawet ywioom. Czy raczej, jak to uja koleanka Rosalind: Chyba sam Pan Bg stanby po stronie panny Wynne. Na Wyspach Kanaryjskich udao mi si napisa znaczn cz nowej ksiki, Bkitnego ekspresu. Nie szo to atwo, a ju na pewno nie uatwiaa zadania obecno Rosalind. W przeciwiestwie do swojej matki ten dzieciak nie umia si zabawi gr wyobrani: wymaga konkretw. Da mu rower - wietnie, znika na p godziny. Da mu w deszczowy dzie trudn ukadank - znakomicie, zajmowa si ukadank. Jednake w hotelowym ogrodzie w Oratava na Teneryfie Rosalind moga najwyej spacerowa wok klombw albo toczy kko, przy czym kko niespecjalnie j podniecao, znowu w odrnieniu od matki. Widziaa w nim tylko i wycznie kko. - Prosz ci, Rosalind, nie przeszkadzaj. Mam robot. Musz napisa ksik. Bdziemy z Carlo zajte ca godzin. Nie wolno nam przeszkadza. - Dobrze, dobrze. - Naburmuszya si, odesza. Patrzyam na Carlo wyczekujc z owkiem w rce, mylaam i mylaam, i mylaam, a mi gowa pucha z wysiku. W kocu niepewnie zaczam. Po kilku minutach spostrzegam Rosalind: staa po drugiej stronie cieki, wbijaa w nas wzrok. - O co chodzi, Rosalind? - rzuciam. - Chcesz czego? - Ju mino p godziny? - spytaa. - Nie. Dokadnie dziewi minut. Zmykaj. - Och, ju id. - I rzeczywicie posza. Wydukaam dalszych par zda. Za chwil bya z powrotem. - Zawoam ci, jak skocz. Jeszcze nie skoczyam. - A nie mog zosta? Ja tu tylko postoj. Nie bd przeszkadza. - Dobrze, zosta - mruknam niechtnie. Znowu wrciam do dyktowania. Alici spojrzenie mojej creczki dawao efekt oczu Meduzy. Jeszcze dotkliwiej ni zwykle czuam, e kade zdanie brzmi po prostu idiotycznie. (Niewiele si myliam.) Wahaam si, jkaam, krztusiam, po kilka razy powtarzaam to samo. Doprawdy nie pojmuj, jakim cudem udao mi si skoczy t nieszczsn ksik! Po pierwsze, pisaam bez radoci, bez natchnienia. Wymyliam fabu - stereotypow fabu, po czci zaczerpnit z ktrego opowiadania. Wiedziaam, mona by rzec, dokd zmierzam, ale nie umiaam sobie wyobrazi kolejnych scen, a postaci nie chciay oy. Popychao mnie naprzd rozpaczliwe pragnienie - a waciwie konieczno - napisania kolejnej ksiki i zarobienia pienidzy. Wanie wwczas z amatorki przeobraziam si w profesjonalistk. Wziam na siebie brzemi zawodu, ktry wymaga, eby pisa, nawet kiedy si nie ma ochoty, kiedy wasny tekst nieszczeglnie si podoba, kiedy nie pisze si najlepiej. Nienawidziam Bkitnego ekspresu, lecz ksik skoczyam i oddaam wydawcy. Sprzedaa si rwnie dobrze jak poprzednia. Musiaam tym si zadowoli, cho nie powiem, ebym pkaa z dumy. W Oratava byo przelicznie. Potna gra nad miastem, na terenach hotelu cudowne kwiaty. Jednake cay urok psuy dwie rzeczy. Po rozkosznym poranku okoo poudnia znad gry nadcigaa mga, tak e do koca dnia wszystko tono w szarych oparach. Niekiedy nawet padao. Na dodatek mionicy kpieli morskich przeywali zaiste straszne chwile. Leao si na pochyej wulkanicznej play, twarz w d, wbijajc palce w piach i czekajc, a przypynie fala i czowieka zaleje. Byleby nie zalaa za bardzo. W Oratava utopio si mnstwo ludzi. Nie dao si zwyczajnie wej do morza i popywa; na to porywao si ledwie paru najsilniejszych pywakw, a i jeden z nich rok wczeniej uton. A zatem po tygodniu przeniosymy si do Las Palmas na Gran Canarii.

Las Palmas niezmiennie uwaam za idealne miejsce na zim. Dzisiaj, jak mniemam, to ju znana miejscowo turystyczna, wyzuta z dawnego uroku. Wtedy panowaa tam cisza i spokj. Ludzi przyjedao niewielu, jeli nie liczy tych, ktrzy spdzali tu miesic, dwa w zimie, bo woleli Wyspy Kanaryjskie od Madery. Miao si do dyspozycji dwie wspaniae plae. Temperatura take bya idealna: przecitnie dwadziecia jeden stopni - w sam raz na lato, moim zdaniem. Niemal cay dzie wiaa przyjemna bryza, wieczory byy ciepe, tote po kolacji mogam siedzie z Carlo na powietrzu. Wanie dziki owym wieczorom zyskaam dwoje bliskich przyjaci, doktora Lucasa i jego siostr, pani Meek. Ona znacznie starsza od brata, matka trzech synw. On specjalista od grulicy, oeniony z Australijk, waciciel sanatorium na Wschodnim Wybrzeu. Sam ciko chorowa w dziecistwie - na grulic czy na polio, nie wiem - do, e by uomny, lekko garbaty, o delikatnej konstytucji. Pomimo kalectwa mia naturalny dar uzdrawiania ludzi, o czym mogli zawiadczy jego pacjenci. Powiedzia kiedy: - Mj wsplnik jest lekarzem lepszym ode mnie, to znaczy, ma lepsze kwalifikacje, wicej wie, ale nie potrafi da pacjentom tego, co ja im daj. Ilekro wyjedam, opadaj z si, marniej w oczach. Ja zmuszam chorego, eby wyzdrowia. Wszyscy w rodzinie nazywali go Ojcem. Wkrtce Carlo i ja rwnie zaczymy tak si do niego zwraca. Akurat dostaam ostrego zapalenia garda. Ojciec przyszed do mnie i zapyta: - Co ci drczy, prawda? Co to jest? Kopoty z mem? Przytaknam, opowiedziaam co nieco o swoich przejciach. Pociesza mnie, dodawa ducha. - Wrci, jeli go zechcesz - mwi. - Tylko daj mu czas. Daj mu duo czasu. A kiedy wrci, nie rb wyrzutw. Nie sdz, powiedziaam, to nie w jego stylu. Rzeczywicie, zgodzi si Ojciec, niektrzy nie wracaj. Potem doda z umiechem: - Ale wikszo owszem, zapewniam ci. Choby ja sam. W kadym razie cokolwiek si zdarzy, musisz si z tym pogodzi i y dalej. Masz mnstwo siy, mnstwo odwagi. Masz jeszcze przed sob szmat dobrego ycia. Kochany Ojciec. Tyle mu zawdziczam. By peen wspczucia wobec wszelkich ludzkich cierpie i saboci. Kiedy umar w pi czy sze lat pniej, straciam jednego z najlepszych przyjaci. Rosalind tymczasem ya w strachu przed t gron chwil, kiedy si do niej odezwie hiszpaska pokojwka! - Ale dlaczego? - dziwiam si. - Po prostu jej odpowiesz. - Nie mog... to Hiszpanka. Mwi se?orita, a potem mas rnych sw, ktrych nie rozumiem. - Nie bd niemdra, Rosalind. - Ojej, ju dobrze. Id sobie na kolacj. Niech tam, zostan sama... ale w ku. Jeli ona przyjdzie, zamkn oczy i bd udawa, e pi. Doprawdy, dzieci miewaj osobliwe upodobania. W drodze powrotnej wsiadaymy na statek przy fatalnej pogodzie, mocno kiwao; potny, odraajco brzydki hiszpaski marynarz chwyci wic Rosalind na rce i przenis po trapie. Spodziewaam si rykw protestu, a tymczasem maa umiechna si do niego z rozbrajajc sodycz. - To te cudzoziemiec, a jako ci nie przeszkadzao - zauwayam. - Nic nie mwi, wiesz. A poza tym podobaa mi si jego twarz... mia, brzydka twarz. W trakcie podry do Anglii wydarzya si tylko jedna historia godna uwagi. W Puerto de la Cruz miaymy wsi na statek linii Union Castle i wwczas si okazao, e Bkitek zosta w hotelu. Rosalind zblada jak papier. - Bez Bkitka nie jad - owiadczya. Zwrciam si do kierowcy autobusu, ktry nas tu przywiz. Wcisnam mu suty napiwek, cho si zarzeka, e to niepotrzebne. Naturalnie, odszuka bkitnego misia malutkiej; naturalnie, bdzie pdzi jak wiatr. Tymczasem marynarze z pewnoci nie dadz statkowi odpyn o nie, nie bez ulubionej zabawki dziecka. ywiam niejakie wtpliwoci. To by angielski statek, w drodze z Afryki Poudniowej. Statek hiszpaski niewtpliwie by zaczeka, w

razie koniecznoci choby i par godzin. Lecz wszystko skoczyo si dobrze. Akurat gdy zabrzmiay gwizdki, gdy odprowadzajcym kazano zej na ld, pojawi si autobus spowity chmur pyu. Wyskoczy kierowca; Bkitek powdrowa z rk do rk na trap; Rosalind przycisna go do serca. Szczliwy fina wakacji, VII Plan na dalsze ycie rysowa si mniej wicej jasno, musiaam jeszcze tylko podj ostatni decyzj. Spotkaam si z Archiem. Wyglda le, zna byo po nim zmczenie. Rozmawialimy o zwykych sprawach, o wsplnych znajomych. Pniej zapytaam, w jakim teraz jest stanie ducha, czy rzeczywicie nie moe znowu zamieszka ze mn i Rosalind. Przecie wie, jak maa go kocha i jak j dziwia nieobecno ojca. Kiedy mi powiedziaa z bolesn szczeroci dziecka: - Wiem, mnie tatu lubi, ze mn by chcia by. Jeli kogo nie lubi, to chyba ciebie. - Sam widzisz - mwiam. - Maa ci potrzebuje. Naprawd nie dasz rady? - Nie, przykro mi, ale nie. Chc tylko jednego... chc by szczliwy, a nie bd, dopki si nie oeni z Nancy. Rodzina wysaa j na dziesi miesicy w podr dookoa wiata, bo te liczyli, e jej si odmieni, ale si nie odmienio. Nie chc ani nie mog postpi inaczej. Klamka zapada. Napisaam do swojego prawnika, poszam si z nim zobaczy. Sprawa ruszya z miejsca. Nic wicej nie miaam do zrobienia, chyba tylko si zdecydowa, co zrobi ze sob. Rosalind bya w szkole, odwiedzay j Carlo i Punkie. Postanowiam si wic wyprawi na poszukiwanie soca. Pojad do Indii Zachodnich i na Jamajk. Wykupiam bilety u Cooka. Dopiam wszystko na ostatni guzik. I oto znowu wkroczyo przeznaczenie. Na dwa dni przed wyjazdem jadam w Londynie kolacj u znajomych, nawet nieszczeglnie bliskich, za to naprawd czarujcych. Poznaam tam mode maestwo, komandora Howea i jego on. Komandor siedzia obok mnie przy stole, opowiada o Bagdadzie. Akurat wrci z tamtej czci wiata, stacjonowa bowiem w Zatoce Perskiej. Po kolacji przysiada si do nas pani Howe, zaczymy rozmawia. Ludzie wci powtarzaj, mwia, jakie to okropne miasto ten Bagdad, ich dwoje jednak po prostu zauroczy. Opowiadali dalej; moje podniecenie roso. Tam mona si dosta drog morsk, czy nie tak? - wtrciam. - Pocigiem te. Orient Ekspresem. - Orient Ekspresem? Orient Ekspres: to byo marzenie mojego ycia. Kiedy jechaam do Francji, do Hiszpanii czy do Woch, czsto sta w Calais i ach, jak kusi. Simplon - Orient Ekspres - Mediolan, Belgrad, Stambu... Poknam haczyk. Komandor Howe wypisa na kartce miejsca, ktre powinnam zobaczy w Bagdadzie. - Tylko niech si pani nie da wcign tym damulkom z towarzystwa, tym wszystkim mem-sahib z biaego miasta... Prosz odwiedzi Mosul, Basr, no i koniecznie Ur. - Ur? - Niedawno w The Illustrated London News czytaam o rewelacyjnych odkryciach Woolleya, wanie w Ur. Zawsze mnie pocigaa archeologia, chocia nie miaam o niej zielonego pojcia. Nazajutrz z samego rana popdziam do Cooka, odwoaam rezerwacj do Indii Zachodnich, a w zamian nabyam bilety na podr Orient Ekspresem do Stambuu; ze Stambuu do Damaszku; z Damaszku przez pustyni do Bagdadu. Nie mogam usiedzie z podniecenia. Jeszcze cztery, pi dni czekania na wizy, a potem w drog. - Cakiem sama? - niepokoia si Carlo. - Cakiem sama na rodkowy Wschd? Przecie w ogle nie znasz tamtych stron. - Och, nic si nie martw. W kocu kiedy trzeba si usamodzielni, nie uwaasz? Nigdy dotd nie byam samodzielna, niezbyt si rwaam do samodzielnoci, pomylaam jednak: teraz albo nigdy. Albo bd kurczowo si trzyma wszystkiego co bezpieczne i znajome, albo zdobd si na wicej inicjatywy, dokonam czego bez niczyjej pomocy.

W pi dni pniej wyruszyam do Bagdadu. Chyba sama nazwa tego miasta tak bardzo fascynuje. Nie sdz, ebym stworzya sobie w wyobrani dokadny, jasny obraz. Na pewno nie oczekiwaam miasta Harun ar-Raszida. Nie przypuszczaam, e kiedykolwiek tam si wybior, Bagdad obiecywa wic wszelkie rozkosze nieznanego. Na wypraw dookoa wiata pojechaam z Archiem; na Wyspy Kanaryjskie z Carlo i Rosalind; teraz podrowaam sama. Dowiem si, kim jestem czy tak jak si obawiaam, cakowicie uzaleniam si od innych ludzi. Mog si odda pasji zwiedzania, mog zwiedzi, co dusza zapragnie. Mog w jednej chwili zmieni plany, podobnie jak zamieniam Indie Zachodnie na Bagdad. Nie musz si liczy z nikim oprcz samej siebie. Zobaczymy, jak to mi si spodoba. A nadto dobrze wiedziaam, e mam psi natur: pies nie pjdzie na spacer, chyba e go si wyprowadzi. Moe ju zawsze bd taka. Obym si mylia. CZ SMA DRUGA WIOSNA I Zawsze uwielbiaam pocigi. Jakie to smutne, e dzisiaj nie ma ju maszyn, ktre si uwaa za osobistych przyjaci. Wsiadam do swojego wagon lit w Calais, przecierpiawszy jazd do Dover i mczc przepraw morsk, po czym umociam si wygodnie w owym wymarzonym pocigu. Wwczas to zaznajomiam si z pierwszym niebezpieczestwem podry. Przedzia dzielia ze mn pani w rednim wieku, szykowna, dowiadczona podrniczka, z mas walizek tudzie pude na kapelusze - tak, w tamtych czasach jeszcze wozio si puda na kapelusze - ktra to pani niezwocznie nawizaa rozmow. Rzecz cakiem naturalna, w kocu adne par godzin spdzimy razem. Nasz przedzia, jak wszystkie drugiej klasy, mieci dwa ka. Drug klas czasem podrowao si przyjemniej ni pierwsz, bo przedziay byy znacznie wiksze i daway swobod ruchw. Dokd jad? - zagadna moja wsptowarzyszka. Do Woch? Nie, odparam, nieco dalej. Czyli dokd? Do Bagdadu. W mgnieniu oka nadzwyczajnie si oywia. Sama mieszka w Bagdadzie. C za zbieg okolicznoci. Zatrzymam si, jak przypuszcza, u przyjaci? Niemal na pewno ich zna. Nie, nie zatrzymam si u przyjaci. - Wobec tego gdzie? Przecie nie w hotelu! Dlaczego nie, spytaam. W kocu po co s hotele? Tak przynajmniej pomylaam, jakkolwiek nie odwayam si powiedzie na gos. Och! Wykluczone, hotele w Bagdadzie woaj o pomst do nieba. - Pod adnym pozorem nie wolno pani mieszka w hotelu. Ju wiem... musi pani zamieszka u nas! Cokolwiek si sposzyam. - Tak, tak. Nie przyjm odmowy. Jak dugo zamierza pani zosta? - Och, raczej krtko - bknam. - W kadym razie na pocztek zapraszam do nas, a pniej przekaemy pani komu innemu. Bardzo to byo mie, bardzo gocinne, niemniej odruchowo poczuam sprzeciw. Zaczam rozumie, co mia na myli komandor Howe, kiedy ostrzega, ebym si nie daa wcign w ycie towarzyskie angielskiej kolonii. Nie umiechao mi si chodzi na pasku. Co wyjkaam o swoich planach - co bym chciaa robi, co obejrze - lecz pani C., ktra tymczasem zdya si przedstawi, wyjani, e m ju jest w Bagdadzie, e ona sama naley do najdawniejszych mieszkacw kolonii, pani C. prdko zbya owe niewczesne pomysy. - Och, na miejscu zmieni pani zdanie. yjemy tam sobie jak w puchu. Mnstwo tenisa, mnstwo si dzieje. Na pewno si pani spodoba. Ludzie mwi, e Bagdad jest wstrtny, ale grubo si myl. Mamy takie cudowne ogrody... zobaczy pani. Uprzejmie potakiwaam. - Zapewne jedzie pani do Triestu, a stamtd statkiem do Bejrutu? - Nie - powiedziaam - do samego koca Orient Ekspresem. Potrzsna gow. - Niezbyt to rozwane, doprawdy. Nie wiem, jak pani wytrzyma. No c, teraz ju nic si nie poradzi. Tak czy owak wkrtce si spotkamy. Dam

pani swoj wizytwk. Prosz tylko przed wyjazdem zadepeszowa z Bejrutu, m pani odbierze i przywiezie prosto do nas. C mogam zrobi? Podzikowaam i dorzuciam, e waciwie nie mam sprecyzowanych planw. Jakie to szczcie, e jedynie cz podry odbywamy razem, westchnam w duchu; inaczej pani C. niechybnie zagadaaby mnie na mier. Dziki Bogu, w Triecie przesiadaa si na statek. Roztropnie nie wspomniaam o Damaszku i Stambule: niech myli, e po prostu zrezygnowaam ze zwiedzania Bagdadu. Rozstaymy si nazajutrz w najlepszej komitywie i od tej chwili mogam bez przeszkd rozkoszowa si podr. Spenia wszelkie moje oczekiwania. Po Triecie jechalimy przez Jugosawi i Bakany, przez fascynujcy, zupenie odmienny wiat: pokonywalimy grskie przecze, obserwujc malownicze wozy i wzki zaprzone w osy, grupki ludzi na peronach, niekiedy wysiadajc - w Niszu, w Belgradzie - przygldajc si, jak obsuga zmienia lokomotywy, jak w miejsce poprzedniej podczepia now maszkar z cakiem innymi napisami i oznaczeniami. Rzecz jasna, w drodze zawaram kilka znajomoci, nikt jednak szczliwie nie prbowa bra mnie pod skrzyda na wzr owej pierwszej wsppasaerki. Mio spdziam czas w towarzystwie amerykaskiej misjonarki, holenderskiego inyniera, paru Turczynek. Z tymi ostatnimi nie bardzo mogam si porozumie, wymieniymy ledwie par zda po francusku. Staam na nieporwnanie sabszych pozycjach, albowiem - o habo! miaam tylko jedno dziecko, co gorsza crk. Rozemiana Turczynka miaa, o ile dobrze zrozumiaam, trzynacioro, picioro zmaro, co najmniej trojga albo i czworga nie donosia. Oglna suma wprawiaa j w niekaman dum, a przy tym, wywnioskowaam, dama ta bynajmniej nie tracia nadziei na wzbogacenie owego wietnego rejestru podnoci. Proponowaa mi wszelkie moliwe rodki gwoli powikszenia rodziny: wywary z lici, zioowe mikstury, specjalny gatunek bodaje czosnku, wreszcie adres pewnego lekarza w Paryu, ktry to lekarz potrafi zdziaa cuda. Dopki czowiek nie podruje w pojedynk, dopty nie zdaje sobie sprawy, jak wiele pomocy i ochrony pragnie mu ofiarowa wiat zewntrzny - nie zawsze ku zadowoleniu osoby tak uhonorowanej. Amerykaska misjonarka wtykaa mi rozmaite specyfiki przeciwko dolegliwociom odkowym: wioza niebyway zapas soli przeczyszczajcych. Holenderski inynier surowo skrytykowa pomys zatrzymania si w byle hotelu, ostrzega przed rozlicznymi niebezpieczestwami czyhajcymi w Stambule. - Musi pani uwaa. Jest pani dam, osob z dobrego domu, mieszka w Anglii. Zawsze, jak przypuszczam, pod opiek ma albo krewnych. Nie wolno wierzy we wszystko, co mwi ludzie. Lepiej nie chodzi do lokali rozrywkowych, chyba e si wie co to za lokal. Innymi sowy, zostaam potraktowana jak niewinna siedemnastolatka. Podzikowaam, zapewniam wszake, e nie omieszkam mie si na bacznoci. Pragnc mnie uchroni od co gorszych niebezpieczestw, inynier wystpi z zaproszeniem na kolacj w dniu przyjazdu. - Tokatlian to doskonay hotel - mwi. - Tam nic pani nie grozi. Przyjd okoo dziewitej i zabior pani do bardzo przyjemnej restauracji, bardzo przyzwoitej. Prowadz t restauracj Rosjanki, biae Rosjanki, prawdziwe arystokratki. Wymienicie gotuj i zapewniam pani, nie pozwalaj na najmniejsze odstpstwa od dobrego tonu. - Bdzie mi mio - odparam, a inynier w rzeczy samej dotrzyma sowa. Uporawszy si ze swoimi sprawami zjawi si w hotelu, oprowadzi mnie co nieco po Stambule i zaatwi przewodnika. - Prosz nie bra nikogo od Cooka, wypadnie za drogo. Niech mi pani wierzy, ten tutaj jest absolutnie godny zaufania. Po kolejnym czarujcym wieczorze pod okiem rosyjskich dam, ktre egloway wok cae w arystokratycznych umiechach, protekcjonalnie matkujc mojemu inynierowi, dalej zwiedzalimy Stambu, by na koniec znw stan przed hotelem Tokatlian. - Tak si zastanawiam - rzek mj przyjaciel, kiedymy si zatrzymali

w progu. Obrzuci mnie pytajcym spojrzeniem. - Wanie sobie mylaem, czy... - Tu pytanie nabrao wyrazistoci, podczas gdy szacowa ewentualny odzew. Westchn. - Nie. Mdrzej bdzie nie pyta. - Jest pan nadzwyczaj mdry - odrzekam - i rwnie miy. Raz jeszcze westchn. - Bybym doprawdy szczliwy, gdyby zoyo si inaczej, ale nie, widz, e... tak, wanie tak trzeba. Serdecznie ucisn mi do, podnis do ust, po czym na zawsze znikn z mojego ycia. Ujmujcy czowiek, wcielenie yczliwoci: dziki niemu zwiedziam Konstantynopol w nader sympatycznej asycie. Nazajutrz ju w najzupeniej konwencjonalny sposb zgosi si przedstawiciel Cooka, eby mnie przetransportowa przez Bosfor do Haidar Pasza, skd Orient Ekspres rusza dalej. Cieszyam si, e mam kogo u boku, bo zaiste trudno sobie wyobrazi gorszy dom wariatw anieli dworzec w Haidar Pasza. Ludzie krzyczeli, wrzeszczeli, tupali, starali si cign uwag celnika. Wwczas to poznaam technik stosowan przez dragomanw Cooka. - Teraz pani da funta - zada mj przewodnik. Posusznie signam do portmonetki. Niezwocznie wskoczy na kontuar, j wymachiwa banknotem wysoko nad gow. - Tutaj, tutaj! - rycza. - Tutaj, tutaj! - Wrzaski odniosy skutek. Pobyskujc zotymi galonami spiesznie zbliy si celnik, z rozmachem mazn kred po moich bagaach, yczy szczliwej podry, po czym wrci drczy tych, ktrzy dotd nie przyswoili sobie procedury opartej na jednofuntowym banknocie. - A teraz wsadz pani do pocigu - poinformowa przewodnik. I po chwili: - A teraz? Wahaam si, ile. Przegldaam tureckie pienidze, cilej biorc, t garstk bilonu z reszty wydanej mi w wagon lit. - Pani to trzyma - rzuci stanowczo. - Moe si przyda. Pani da funta. Niezupenie przekonana, uznawszy jednak, e wiedz naley opiera na dowiadczeniu, wrczyam mu banknot. Przewodnik odszed pozdrawiajc mnie i bogosawic. Przy wjedzie z Europy do Azji wyczuwao si subteln zmian. Jak gdyby czas straci na znaczeniu. Pocig sun bez popiechu t niewiarygodnie pikn tras, okra Morze Marmara, wspina si w gry. W jaki nieuchwytny sposb zmienili si take pasaerowie. Czuam si wyizolowana, lecz i znacznie bardziej zaciekawiona tym, co si dzieje, dokd jad. Kiedymy si zatrzymywali na stacjach, z rozkosz obserwowaam wielobarwne stroje, cib wieniakw na peronie, osobliwe potrawy podawane przez okno. Jedzenie na szpikulcach, owinite w licie, jajka w pstrych skorupkach i Bg wie co jeszcze. Im gbiej zapuszczalimy si na wschd, tym bardziej niejadalne serwowano posiki, tym wicej si trafiao pieprznych, tustych, niesmacznych kskw. Nazajutrz wieczorem pocig stan, pasaerowie wysiedli, eby podziwia Wrota Cylicyjskie. Widok zapiera dech. Nigdy nie zapomn tamtej chwili. Potem nieraz jedziam t tras w obie strony i z racji zmian w rozkadzie postj wypada o rnych porach: czasami wczesnym rankiem - co cudownego; czasami tak jak za pierwszym razem, o szstej wieczr; czasami, niestety, w rodku nocy. Wwczas naprawd mi si poszczcio. Stojc razem z innymi chonam to pikno nie do opisania. Soce z wolna si zniao. Jake si cieszyam, e tu jestem: przepeniaa mnie rado i wdziczno. Wrciam do przedziau, zabrzmia gwizdek, pocig ruszy dug przecz, a wyoni si ponad rzek po drugiej stronie. I tak niespiesznie przebylimy Turcj, wjechalimy do Syrii w Aleppo. Jeszcze przed Aleppo szczcie chwilowo si odwrcio. Co mnie okropnie pogryzo - pogryzo cae rce, kark, kostki i kolana. Komary, orzekam. Jako nowicjuszka w dziedzinie podry zagranicznych nie odrniam komarw od pluskiew, a na ukszenia tych stworzonek, co pniej si okazao, byam szczeglnie uczulona. Pluskwy wyaziy ze starowieckiej stolarki i z apetytem posilay si na soczystych pasaerach. Dostaam wysokiej gorczki, rce mi spuchy. Wreszcie z pomoc pewnego uczynnego Francuza, komiwojaera, rozciam rkawy

bluzki i paszcza - przez t upiorn opuchlizn nic innego nie dao si zrobi. Miaam dreszcze, bl gowy, wpadam w czarn rozpacz. Caa ta wyprawa to jedna wielka pomyka, stwierdziam. Na szczcie mj Francuz pospieszy z pomoc: na ktrej stacji kupi winogrona drobne, sodkie winogrona uprawiane w tej czci wiata. - Nie chce si pani je - powiedzia. - Oczywicie, to ta gorczka. Prosz, winogrona bd w sam raz. Pomimo nauk matki i babek - za granic wszystko naley my przed spoyciem - teraz nie zawracaam sobie gowy higien. Co kwadrans zjadaam kilka gron; przynosiy niebywa ulg. Na nic innego nie miaam ochoty, to pewne. W Aleppo poegnaam si z owym miym Francuzem, a nastpnego dnia opuchlizna zesza, pomau wracaam do siebie. Kiedy nareszcie przybyam do Damaszku - po caodziennej mczarni w pocigu, ktry si wlk z osiem kilometrw na godzin, nie wicej, i bez przerwy zatrzymywa w miejscach niczym si nie rnicych od otoczenia, a nie wiedzie czemu zwanych stacj - kiedy wic przybyam do Damaszku, wpadam w jaki potworny haaliwy myn, tragarze wrzeszczc na cae gardo wyrywali mi baga, tylko po to, by da go sobie wyrwa innym tragarzom, silniejsi powalali sabszych, i tak bez koca. Wreszcie przed dworcem zauwayam gustowny autobus z napisem Hotel Orient Paace. Imponujca osobisto w liberii wnet wyratowaa z opresji zarwno mnie, jak i walizki; wraz z paroma rwnie oszoomionymi podrnymi zajam miejsce w autobusie i ruszyam do hotelu, gdzie miaam zarezerwowany pokj. Wspaniay to by hotel, przestronny, cay w lnicych marmurach - tyle e ogldanie owych przepychw skutecznie utrudniay sabiutekie arwki, wiato ledwie myo. Pokonawszy marmurowe schody i wkroczywszy do gigantycznego apartamentu, niezwocznie zadzwoniam na pokojwk, a gdy si pojawio sympatyczne dziewcz co nieco znajce francuski, zapytaam o kpiel. - Czowiek zaatwi - wyjania i dalej nawietlaa spraw: - Un homme... un type... Il va arranger. - Nastpnie uspokajajco pokiwaa gow i znikna. Niezupenie si domylaam, co naley rozumie przez un type, w kocu jednak typem okaza si pomocnik kpielowy, w hotelowej hierarchii najpodlejszy z podych, odziany w pasiast bawen. we powid moj doczesn, okutan szlafrokiem powok do pomieszczenia w suterenie, gdzie j obraca rozmaitymi kurkami i pokrtami. Kamienn podog wnet zala wrztek, buchny kby pary, tak e nic nie widziaam. Typ skin gow, umiechn si, gestem da do zrozumienia, e wszystko w porzdku, po czym si oddali. Najpierw wszake pozakrca kurki; caa woda tymczasem spyna do studzienki. Zastanawiaam si co dalej. Nie odwayam si znowu puci wrztku. Wzdu cian spostrzegam z dziesi niewielkich gaek i korbek, z ktrych kada, jak podejrzewaam, wywoa odmienne zjawisko, chociaby wrzcy prysznic wprost na gow. Na koniec zdjwszy kapcie i reszt przyodziewku spacerowaam w kko, myjc si w parze, wolc nie ryzykowa gronego kontaktu z biec wod. Przez chwil zatskniam za domem. Ile czasu minie, zanim znw stan w znajomej jasnej azience z solidn, bia porcelanow wann, z wyranie oznaczonymi kurkami, ktre si odkrca wedle woli tudzie upodobania? O ile dobrze pamitam, w Damaszku spdziam trzy dni, zwiedzajc miasto w asycie nieocenionego przewodnika od Cooka. Wybraam si do zamku z czasw wypraw krzyowych; towarzyszy mi w tej wycieczce amerykaski inynier - inynierowie wida pokrywali kad pid ziemi na Bliskim Wschodzie - oraz sdziwy kaznodzieja. Po raz pierwszy ujrzelimy si tamtego dnia o smej trzydzieci rano, zajmujc miejsca w autobusie. Nasz kaznodzieja, uosobienie dobrotliwoci, pomimo to uzna, e z amerykaskim inynierem cz mnie wizy maeskie, odpowiednio nas te tytuowa. - Mam nadziej, e to pani nie przeszkadza? - rzek inynier. - Ale skd - odparam. - Strasznie mi przykro, e on uwaa pana za mojego ma. Zabrzmiao to cokolwiek dwuznacznie i oboje parsknlimy miechem. Duchowny wygosi na nasz uytek wykad o zaletach stanu

maeskiego, o koniecznoci wzajemnych ustpstw, na koniec yczy nam wszelkiej pomylnoci. Ju po pierwszej prbie zaprzestalimy dalszych wyjanie - kiedy inynier wrzasn mu do ucha, e nie jestemy maestwem, staruszek okropnie si zmartwi, wolelimy wic nie wraca do tematu. - Powinnicie si pobra - mwi potrzsajc gow. - ycie w grzechu nie popaca, wierzcie mi, dzieci, naprawd nie popaca. Zwiedziam cudowny Baalbek, buszowaam po bazarach i po ulicy zwanej Prost, gdzie kupiam kilkanacie piknych mosinych talerzy, ktre tam si wyrabia. Kady talerz rcznej roboty, kady wzr waciwy dla jednej rodziny rzemielniczej. Na przykad ryba, wypuka, pokryta istn koronk z nitek srebra i mosidzu. To doprawdy fascynujce, tak przekazywa wzr z ojca na syna, z syna na wnuka, wzr, ktrego nikt nie kopiuje, nie wytwarza masowo. Teraz w Damaszku pewno si nie znajdzie dawnych rzemielnikw: ich miejsce zajy fabryki. Nawet w tamtych czasach drewniane inkrustowane szkatuki i stoliki powielano w stereotypowej wersji - nadal wykonane rcznie, lecz o konwencjonalnych wzorach i ksztacie. Kupiam rwnie komod - zwalist, inkrustowan srebrem i macic perow - icie bajkow komod. Mj dragoman odnis si do mebla z pogard. - Niedobra robota - prychn. - Stara... pidziesit, szedziesit lat, moe wicej. Starowiecka, pani rozumie. Bardzo starowiecka. To nie jest nowe. - Widz - powiedziaam. - Rzadki okaz, niewiele ich si trafia. Moe nikt ju nigdy nie zrobi podobnej komody. - Ano nie. Teraz takich si nie robi. Pani przyjdzie, patrzy na t tu skrzynk. I co? Bardzo dobra. Albo tutaj. Komoda, tak? Duo rnych drzew. Pani widzi, ile drzew? Osiemdziesit pi, kade inne. Rne drzewa daway w sumie wybitnie obrzydliwy efekt. Obstawaam przy swojej komodzie, z perowcem, koci soniow i srebrem. Martwio mnie jedno - jak zabra to cudo do Anglii. Okazao si wszake, e transport nie nastrcza adnych trudnoci. U Cooka skierowali mnie do pewnego hotelu, do firmy przewozowej, gdzie poczyniam stosowne ustalenia i kalkulacje; w rezultacie dziewi czy dziesi miesicy pniej niemal zapomniany nabytek zjawi si w poudniowym Devonshire. To nie koniec historii. Komoda owszem, rwaa oczy, cieszya swoj nadzwyczajn pakownoci, alici w rodku nocy wydawaa przedziwny odgos, jak gdyby gdzie pracoway potne szczki, co chrupay. Jakie stworzenie poerao mj pikny mebel. Wycignam szuflady, obejrzaam. Nie zauwayam adnych ladw po zbach ani dziur. Jednake noc w noc po pnocy, godzinie duchw i czarw, wci syszaam uparte chrup... chrup... chrup... W kocu zawiozam jedn szuflad do londyskiej firmy specjalizujcej si w tropikalnych szkodnikach drzew. Bez namysu potwierdzili, e w zakamarkach komody istotnie eruje co zowieszczego. Trzeba usun cae drewno, a potem uoy na nowo, orzekli; nie ma innego wyjcia. Nawiasem mwic, oznaczao to dodatkowe koszty, i to niemae: trzykrotnie wicej anieli cena samej komody, dwa razy tyle co transport do Anglii. Niemniej nie potrafiam duej znie tego upiornego podgryzania. Jakie trzy tygodnie pniej zadzwoni telefon, w suchawce odezwa si podniecony gos: - Mogaby pani przyj do warsztatu? Musi pani zobaczy, co znalazem. Akurat byam w Londynie, nie zwlekaam wic ani chwili. W warsztacie z dum pokazano mi to co: odraajce skrzyowanie glisty ze limakiem. Robal by ogromny, biay, wyjtkowo paskudny. Najwidoczniej chwali sobie drzewn diet, bo te spas si ponad wszelkie wyobraenie. Niemal doszcztnie zar dwie szuflady. Po dalszych paru tygodniach otrzymaam komod z powrotem i od tej chwili nocami syszao si jedynie cisz. Po intensywnym zwiedzaniu, ktre tylko utwierdzio mnie w postanowieniu, by kiedy wrci do Damaszku i zobaczy jeszcze wicej, nadszed dzie wyjazdu do Bagdadu. W owych czasach tras przez pustyni obsugiwa pokany tabor szeciokoowych autobusw

Linii Nairn. Zawiadywali ow lini dwaj bracia Nairn, Gerry i Norman, Australijczycy, przemili chopcy. Poznaam ich wieczorem przed podr; cokolwiek po dyletancku pakowali lunch do tekturowych pudeek i zwrcili si do mnie o pomoc. Autobus startowa o wicie. Kiedy si tam stawiam w lad za swoim bagaem, dwch muskularnych kierowcw akurat adowao do rodka strzelby. Na wierzch niedbale rzucili par kocw. - Chwali si nie bdziemy, ale bez tego za nic bym si nie zapuci na pustyni - wyjani pierwszy. - Podobno wieziemy Ksin Alwija - powiedzia drugi. - Boe Wszechmogcy! No to przygotuj si na kopoty. Jak mylisz, czego jej si zachce tym razem? - Przewrci wszystko do gry nogami i gow w d. W tym momencie na hotelowych schodach pojawia si caa procesja. Ku mojemu zdumieniu i, przyznaj, niezadowoleniu na czele kroczy nie kto inny, tylko pani C., z ktr rozstaam si w Triecie. Sdziam, e skoro zwiedzanie zajo mi tyle dni, dawno zdya dotrze do Bagdadu. - Tak wanie mylaam, e si pani zabierze tym kursem - oznajmia, przywitawszy mnie radonie. - Wszystko zaatwione, jedziemy razem do Alwija. Nie, nie, hotel absolutnie nie wchodzi w gr. C mogam powiedzie? Wpadam w potrzask. Nigdy nie byam w Bagdadzie, nie znaam tamtejszych hoteli. Rwnie dobrze mogy si roi od pche, pluskiew, wszy, wy czy te owych biaych karaluchw, ktrych wyjtkowo si brzydz. Wydukaam zatem podzikowania. Wsiedlimy do autobusu i po maej chwili przekonaam si, e Ksina Alwija to ni mniej, ni wicej, tylko moja pani C. Natychmiast odmwia zajcia przydzielonego miejsca, poniewa znajdowao si zbyt blisko tyu, a tam zawsze choruje. Musi siedzie tu za kierowc. Ten jednak fotel kilka tygodni wczeniej zarezerwowaa pewna Arabka. Ksina Alwija zbya kwesti machniciem rki. Najwyraniej nikt inny tutaj si nie liczy. Zupenie jakby bya pierwsz Europejk, ktra postawia stop w Bagdadzie, ktra wszystkich bez wyjtku rzuca na kolana. Tymczasem przybya rzeczona Arabka, ja broni miejsca. Popar j m. Nastpia fantastyczna oglna przepychanka. Swoje roszczenia wysuna pewna Francuzka, do boju ruszy tako niemiecki genera. Nie wiem, jakich uyto argumentw, do, e jak zwykle na tej ziemi czwrka cichych poniosa klsk, zostaa cinita na ty pojazdu. up przypad w udziale niemieckiemu generaowi, Francuzce, zakwefionej Arabce tudzie pani C. Ja osobicie nie miaam najmniejszych szans - saba ze mnie wojowniczka - chocia numer na bilecie uprawnia do zajcia jednego z owych upragnionych foteli. Ruszylimy w drog. Po pierwszych zachwytach nad tymi piaskami pustyni, nad falistymi wydmami i skaami, z upywem czasu daam si niemal zahipnotyzowa monotonii otoczenia, zobojtniaam, wreszcie otworzyam ksik. Nigdy w yciu nie chorowaam w samochodzie, lecz ruch szeciokoowca, jeeli si usiado z tyu, uderzajco przypomina koysanie statku. Zanim si spostrzegam, odek odmwi mi posuszestwa. Okrutnie si zawstydziam, na szczcie jednak spotkaam ze zrozumieniem. To czsto apie bez ostrzeenia, pocieszaa pani C. Nastpnym razem dopilnuje, ebym to ja siedziaa z przodu. Czterdziestoomiogodzinna podr przez pustyni zarazem fascynowaa i budzia dreszcz grozy. Miao si osobliwe wraenie, e pustka nie tyle czowieka otacza, ile pochania. W poudnie myliy si strony wiata, nie sposb byo odrni, dokd si jedzie. Wanie o tej porze autobusy najczciej zbaczay z trasy. Ja sama to przeyam w kilka lat pniej. Kierowca, zreszt jeden z najbardziej dowiadczonych, po paru godzinach nagle si zorientowa, e oto zda do Damaszku, majc Bagdad za plecami. Pogubi si na rozwidleniu drg, wrd pltaniny rozmaitych szlakw. W oddali akurat pokaza si samochd, kto tam zacz strzela, tote kierowca zatoczy ptl szersz ni zwykle. Zdawao mu si, e wrci na szlak, a tymczasem jecha dokadnie w przeciwnym kierunku. Pomidzy Damaszkiem a Bagdadem cignie si tylko szmat pustyni adnych znakw orientacyjnych i ledwie jeden przystanek: wielki fort

Ar-Rutba. Dotarlimy tam okoo pnocy. Naraz z ciemnoci wyonio si pegajce wiato. Bylimy na miejscu. Rozwarto masywne wrota fortecy. Po obu stronach czuwali onierze z oddziaw Stray Pustynnej, w penej gotowoci, z uniesionymi karabinami, wypatrujc bandytw przebranych za przyzwoitych podrnych. A ciarki biegay po grzbiecie na widok tych ciemnych, dzikich twarzy. Przyjrzano nam si badawczo i w kocu pozwolono wej, wrota si zatrzasny. Mieli tam niewiele pokoi z kami; stoczone po pi, sze w pokoju odpoczymy trzy godziny, potem trzeba byo rusza dalej. O wicie jedlimy niadanie na pustyni. Nigdzie na wiecie nie dostanie si nic smakowitszego anieli kiebaski z puszki podgrzane na prymusie wrd morza piaskw wczesnym rankiem. Kiebaski i mocna czarna herbata zaspokajay wszelkie potrzeby, dodaway wieych si. Bajeczne kolory pustyni - blady r, morelowy, bkitny - i rzekie powietrze tworzyy niepowtarzaln kompozycj. Siedziaam jak zaczarowana. Wanie do tego tskniam. Oto moja ucieczka. Czyste oywcze powietrze, cisza, nie ma nawet ptakw; piasek przesiewany midzy palcami, wschd soca, smak kiebasek i herbaty. Czego tu wicej pragn od ycia? Jechalimy dalej. Wreszcie dotarlimy do Al.-Falluda nad Eufratem, trasa wioda po mocie zbudowanym na odziach, potem obok bazy lotniczej w Habbanija, a na koniec ujrzelimy gaje palmowe i drog na nasypie. W oddali po lewej wyrastay zote kopuy Kadhimain. Pokonalimy nastpny pywajcy most, tym razem nad Tygrysem, i oto wita nas Bagdad - ulica z byle jak skleconymi domami, przeliczny meczet o turkusowych kopuach stojcy, jak si zdawao, porodku drogi. Nie miaam okazji choby zerkn na hotel. Pani C. wraz z mem, Erikiem, wsadzia mnie do komfortowego samochodu, po czym ruszylimy gwn - i praktycznie jedyn - ulic Bagdadu, obok pomnika generaa Maudea i dalej za miasto. Po obu stronach drogi cigny si imponujce rzdy palm, w sadzawkach taplay stada piknych czarnych bawow. Nigdy w yciu nie widziaam czego podobnego. A potem zobaczyam domy i ogrody tonce w kwiatach, cho nie w takiej masie kwiatw, jaka tu rozkwitnie nieco pniej... Oto wic byam na miejscu, w owym - jak czasem o nim myl - Mem-sahib-landzie. II W Bagdadzie podejmowano mnie nadzwyczaj serdecznie. Wszyscy wrcz przecigali si w uprzejmociach - a mi byo wstyd, bo czuam si jak w klatce. Dzisiaj Alwija ley w granicach miasta, ma si do dyspozycji autobusy i inne rodki komunikacji, wwczas jednak koloni dzielio od samego Bagdadu adnych par mil. Jedzio si tam samochodem i kada taka przejadka dostarczaa niezapomnianych wrae. Pewnego dnia wybralimy si do Miasta Bawow. Dzi wida je z pocigu, kiedy si przybywa do Bagdadu od pnocy. Dla nie wtajemniczonych przedstawia sob przeraliwy widok: upiorne slumsy, gigantyczna zagroda pena bawow drepczcych we wasnych odchodach. Smrd idzie pod samo niebo, rudery sklecone z beczek po benzynie wydaj si szczytem ubstwa i degradacji. Nic bardziej faszywego. Waciciele bawow to zamoni ludzie. Mieszkaj biednie, owszem, ale taki baw jest wart sto funtw albo i wicej - dzisiaj pewno o wiele wicej. Waciciel uwaa si za prawdziwego szczciarza; kobiety brodz po kostki w bocie, lecz na tyche kostkach lni pikne bransolety ze srebra wysadzane turkusami. Prdko zrozumiaam, e na Bliskim Wschodzie pozory myl. Reguy rzdzce yciem i normy postpowania, obserwacje i sposb bycia wszystko naley przewartociowa, wszystkiego nauczy si od nowa. Jeli na przykad kto gestem pokazuje, eby si wynosi jak najdalej, w rzeczywistoci nas przyzywa. I na odwrt - gest przyzywajcy oznacza, e mamy odej. Dwaj mczyni, kiedy co wciekle wrzeszcz z przeciwnych stron pola, wcale nie paaj dz mordu. To po prostu bracia wymieniaj uprzejmoci, zbyt leniwi, by podej bliej. Mj m Max kiedy opowiada, e podczas pierwszego pobytu na Bliskim Wschodzie wstrznity tym, jak kady krzyczy na Arabw, postanowi nigdy nie podnosi gosu. Ju wkrtce wszake

stwierdzi, i adnej uwagi wypowiedzianej normalnym tonem tutaj zwyczajnie si nie syszy - bynajmniej nie z guchoty, raczej z przewiadczenia, e czowiek przemawiajcy w ten sposb mwi do siebie, bo gdyby istotnie mia co do przekazania, zadaby sobie nieco wicej trudu, aby dotrze do suchacza. W Alwija wszystkie drzwi stay przede mn otworem. Graam w tenisa, jedziam na wycigi, na wycieczki, do sklepw... Rwnie dobrze mogam zosta w Londynie. Ciaem byam w Bagdadzie; duchem wci w Anglii. A przecie nie po to podrowaam taki szmat drogi. Pragnam zwiedzi obce kraje. Najwyszy czas co z tym zrobi, postanowiam. Chciaam zobaczy Ur. Zasignam informacji i ku swojej radoci spotkaam si z zacht, nie z krytyk. Poczyniono stosowne przygotowania do podry; jak pniej odkryam, z ca mas zbdnych ozdobnikw. - Naturalnie, wemie pani tragarza - owiadczya pani C. Zarezerwujemy miejsce w pocigu i wylemy depesz do Ur, trzeba powiadomi Woolleyw o pani przyjedzie. Moe si pani zatrzyma w zajedzie. A kiedy ju pani wrci, Eric wyjdzie po pani na dworzec. Gorco podzikowaam za tyle stara. Cae szczcie, mylaam nie bez poczucia winy, e pastwo C. nie maj pojcia, jak ja si postaram zaatwi spraw powrotu. Nadszed dzie wyjazdu. Na widok tragarza wpadam w lekki popoch. w wysoki chudzielec odziany w olniewajce szaty sprawia wraenie, jakby niejedn ju mem-sahib eskortowa po caym Bliskim Wschodzie i wiedzia, czego jej trzeba, znacznie lepiej anieli ona sama. Pomg mi zaj miejsce w goym, nieszczeglnie wygodnym przedziale, pokoni si i odszed wyjaniwszy, e we waciwej chwili zaprowadzi mnie do dworcowej restauracji. Pozostawiona wasnemu losowi, na wstpie zrobiam co wybitnie nierozwanego: otworzyam okno. W przedziale panowa nieznony zaduch, tskniam do wieego powietrza. To co, co wpado do rodka, trudno by nazwa wieym powietrzem. Stokro bardziej skwarne i przesycone kurzem, zawierao ponadto okoo dwudziestu szeciu wielkich szerszeni. Zamaram z przeraenia. Szerszenie zowieszczo brzczay wszdzie wok. Wahaam si, czy zostawi okno otwarte i mie nadziej, e wyfrun, czy te zamkn, co przynajmniej ograniczy inwazj do tych dwudziestu szeciu sztuk. Sytuacja doprawdy godna poaowania. Przez ptorej godziny siedziaam wbita w kt, dopki nie zjawi si na ratunek mj tragarz i nie zabra mnie do obiecanej restauracji. Posiek by tusty i niespecjalnie smaczny, na dodatek musiaam si spieszy. Po maej chwili zadwicza dzwonek, nadbieg mj wierny suga i powdrowalimy do pocigu. Okno zastaam zamknite, szerszenie znikny. Po tym dowiadczeniu bardziej uwaaam, za co si api. Miaam dla siebie cay przedzia - wida takie tu panoway zwyczaje - czas okrutnie si duy, bo w tak trzscym pocigu nie dao si czyta, a widok za oknem ogranicza si do nagiego stepu albo piaszczystej pustyni. To bya duga, nuca podr, przerywana jedynie posikami i niespokojn drzemk. W cigu tych wielu lat, gdy pokonywaam ow tras, przyjedao si do Ur o rozmaitych porach dnia, za to wszystkich rwnie niewygodnych. Wwczas bya bodaje pita rano. Wygramoliam si z pocigu i powlokam do zajazdu nieopodal stacji, gdzie w czystej, po spartasku urzdzonej izbie odczekaam do smej, kiedy to nasza mnie ochota na niadanie. Wkrtce potem zajecha samochd, ktrym miaam si uda na teren wykopalisk, okoo dwa i p kilometra dalej. Spotka mnie niebyway zaszczyt, chocia wtedy nie zdawaam sobie z tego sprawy. Dzi z wasnego wieloletniego dowiadczenia wiem, jak na wykopaliskach nienawidzio si goci: zawsze zjawiali si w najmniej odpowiednich chwilach, wszystko chcieli obejrze, ze wszystkimi rozmawia, kradli cenny czas - jednym sowem, plaga. Przy tak wielkim odkryciu jak to w Ur archeolodzy nie mieli ani minuty wolnej, kady pracowa pen par. Nic gorzej nie zocio ni gromada roztrzepotanych damulek wdrujcych to tu, to tam, Woolleyowie przyjli nader skuteczn metod: ludzi puszczao si samopas, pokazywao im konieczne minimum, a potem sio. Mnie wszake, drogiego

gocia, powitano nad wyraz ciepo i powinnam to bya bardziej doceni. Traktowanie godne najgrubszej ryby zawdziczaam wycznie jednemu: Katharine Woolley, ona Leonarda, akurat przeczytaa i nadzwyczaj entuzjastycznie ocenia Zabjstwo Rogera Ackroyda. Wypytywaa pozostaych czonkw wyprawy, czy ksik znaj; kto nie zna, ten musia si liczy z surow reprymend. Po wykopaliskach oprowadza mnie przesympatyczny Leonard Woolley, jak rwnie ojciec Burrows, jezuita i epigrafik, a do tego wielki orygina. Jego opisy rozkosznie kontrastoway z opisami Woolleya. Leonard Woolley widzia okiem wyobrani: kade miejsce byo dla rwnie rzeczywiste jak w roku tysic pisetnym przed Chrystusem czy nawet kilka tysicleci wczeniej. Kade potrafi oywi. Suchajc go ani przez chwil nie wtpiam, i ten oto dom na rogu nalea do Abrahama - Leonard wierzy we wasn rekonstrukcj przeszoci i wierzyli take suchacze. Ojciec Burrows stosowa zgoa odmienn technik. Pokornym tonem opowiada o rozlegym dziedzicu, temenos, czy te ulicy sklepw i akurat gdy czowiek si zainteresowa, padao sakramentalne: - Oczywicie nie wiemy, czy to faktycznie temenos. Nikt nie ma pewnoci. Nie, prawdopodobnie to zupenie co innego. Albo: - Tak, tak, tutaj byy sklepy, ale chyba zbudowane inaczej, ni nam si zdaje... cakiem inaczej. - Z pasj podwaa absolutnie wszystko. Ciekawy czowiek. Bystry, przyjazny, a zarazem wyniosy: mia w sobie co odrobin nieludzkiego. Kiedy przy obiedzie, ni std, ni zowd, streci histori detektywistyczn, ktr jego zdaniem wietnie bym napisaa, ktr koniecznie powinnam napisa. Do tej chwili nawet si nie domylaam, e lubi tak literatur. Historia, jakkolwiek mglista, istotnie zawieraa intrygujcy problem. Postanowiam pewnego dnia j wykorzysta. Min szmat czasu i oto w dwadziecia pi lat pniej rzeczywicie przypomniaam sobie pomys ojca Burrowsa. Wprawdzie nie w powieci, lecz w noweli przedstawiam w szczeglny splot okolicznoci. Ojciec Burrows od dawna nie y, miaam jednak nadziej, e wie. Jak to zwykle bywa u pisarzy, jego pomys sta si moim pomysem i niemal cakowicie zmieni si po drodze, ale pamitam, komu winna jestem wdziczno za inspiracj. Katharine Woolley, ktra w pniejszych latach zostanie moj blisk przyjacik, bya niezwyk kobiet. Budzia albo ywioow, mordercz nienawi, albo uwielbienie - pewno przez swoj nieprawdopodobn hutawk nastrojw. Z Katharine nigdy si nie wiedziao, na czym si stoi. Ludzie mwili, e jest niemoliwa, e nie chc jej wicej zna, e duej nie znios takiego traktowania, po czym w mgnieniu oka znowu dawali si zawojowa. Jedno nie ulega wtpliwoci: gdyby trzeba byo wybra wsptowarzyszk na bezludn wysp czy do kadej innej samotni, Katharine umiaaby zabawi czowieka jak pewnie nikt pod socem. Nigdy nie poruszaa banalnych tematw. Kierowaa myl rozmwcy na zgoa nowe cieki. Potrafia by grubiaska - przeraajco grubiaska, wprost nie do wiary - lecz jeli chciaa kogo oczarowa, zawsze jej si udawao. Pokochaam Ur, pikno tego miejsca wieczorami, wyniosy zikkurat z plam cienia, bezkresne morze piaskw o urokliwych pastelowych barwach, morelowej, rowej, bkitnej, fiokowej, zmieniajcych si z minuty na minut. Podziwiaam robotnikw, brygadzistw, kopaczy, modziutkich tragarzy, cay ten mechanizm, ten styl ycia. Porwa mnie urok przeszoci. Jake romantycznie wyglda lnicy zoty sztylet, kiedy pomau si wyania z piasku. Widzc ostrone donie unoszce garnek czy inne znalezisko, sama pragnam by archeologiem. Wielka szkoda, mylaam, e zawsze wiodam tak lekkomylne ycie. Gboko zawstydzona przypomniaam sobie, jak dawno temu w Egipcie matka prbowaa przekonywa, e powinnam pojecha do Luksoru i Asuanu, zobaczy minion chwa Egiptu, ja tymczasem wolaam towarzystwo chopcw i tace do biaego rana. No c, wszystko w swoim czasie. Woolleyowie zapraszali, ebym zostaa dzie duej i jeszcze si rozejrzaa po wykopaliskach. Zgodziam si z rozkosz. Tragarz, ktrym mnie uszczliwia pani C., okaza si cakowicie zbdny.

Katharine odesaa go do Bagdadu z wiadomoci, i na razie nie ustalilimy daty powrotu. W ten sposb, liczyam, przemkn si nie zauwaona i rozgoszcz w hotelu Tigris Paace (jeeli wwczas tak nosi nazw - tyle razy si zmieniaa, ju nie pamitam pierwszej). Plan si nie powid, poniewa nieszczsny pan C. na polecenie maonki codziennie chadza na dworzec, by oczekiwa pocigu z Ur. Pozbyam si go jednak w miar atwo. Serdecznie podzikowaam, wyraziam wdziczno dla ony za jej uprzejmo, ale, powiedziaam, doprawdy powinnam si przenie do hotelu, zreszt wszystko ju zaatwione. A zatem pan C. odwiz mnie do Tigris Paace. Tam jeszcze raz podzikowaam i przyjam zaproszenie na tenisa w najbliszych dniach. Tak oto zrzuciam jarzmo ycia towarzyskiego na angielsk mod. Koniec z mem-sahib: staam si turystk. Hotel wcale nie by taki zy. Na pocztek wkraczao si w gboki pmrok, do rozlegego holu i jadalni ze stale zasunitymi storami. Wzdu pokoi na parterze biego co na ksztat werandy, skd kady przechodzie mg zajrze do rodka i wymieni par ciepych sw z gomi lecymi w kach. Jedn stron hotel zwraca si ku rzece Tygrys, bajkowo piknej, z rozmaitymi odziami i barkami unoszcymi si na falach. Na posiki schodzio si do mrocznej sali jadalnej, owietlonej ledwie paroma sabymi arwkami. Posiek skada si z niezliczonych da, ktre czyo jakie osobliwe podobiestwo - serwowano pokane kawaki smaonego misa z ryem, mae twarde kartofle, ykowate omlety z pomidorami, ogromne blade kalafiory, i tak dalej, ad libitum. Pastwo Howe, owa sympatyczna para, dziki ktrej tu si znalazam, dali mi listy polecajce do paru osb - o tyle cennych, e nie z towarzystwa. Sami uznali tych ludzi za wartych poznania, dziki nim zwiedzili co ciekawsze dzielnice miasta. Bagdad, jeli pomin na wskro angielskie Alwija, by pierwszym prawdziwie orientalnym miastem, jakie widziaam w yciu, by kwintesencj Orientu. Z ulicy Rashid skrcao si w wziutkie alejki i docierao do rnych sukw: suku z wyrobami miedzianymi, gdzie bez przerwy huczay motki, suku z przyprawami wszelkich odmian i gatunkw. Jeden z przyjaci pastwa Howe, Maurice Vickers, Anglik urodzony w Indiach i z natury chyba samotnik, rwnie wobec mnie zachowa si jak serdeczny przyjaciel. Razem ogldalimy zote kopuy Kadhimain, zaprowadzi mnie w te czci suku, dokd rzadko zapuszczaj si turyci, zawiz do dzielnicy garncarzy i w jeszcze wiele innych miejsc. Spacerowalimy nad rzek, w gajach palmowych i daktylowych ogrodach. To, o czym mwi, zaciekawio mnie bodaj bardziej ni wszystko, co mi pokazywa. Wanie od niego nauczyam si myle o czasie - bo te nigdy przedtem nie mylaam, w kadym razie nie w taki sposb, bezosobowo. Dla Mauricea czas, relacje czasu miay szczeglne znaczenie. - Jeli si pomyli o czasie i nieskoczonoci, sprawy osobiste trac dawny wymiar. Smutek, cierpienie, przemijanie, cae ycie wida z zupenie nowej perspektywy. Zapyta, czy czytaam Eksperyment z czasem Dunnea. Nie czytaam. Poyczy mi i od tej chwili co si ze mn stao - nie to, e zmieni si mj sposb odczuwania czy te spojrzenie na wiat, po prostu ujrzaam wszystko bardziej proporcjonalnie: siebie nie a tak wielk, zaledwie jako czstk caoci w bezkresnym wiecie, z setkami wzajemnych powiza. Zdarzaj si takie chwile, kiedy czowiek wiadomie patrzy na wasne ycie z boku, jak gdyby z innej paszczyzny bytu. Rzecz jasna, to moje objawienie byo szalenie naiwne, szalenie dyletanckie, niemniej odtd zaznawaam prawdziwie kojcego spokoju i pogody ducha wikszej ni kiedykolwiek przedtem. Maurice Vickers niebywale poszerzy moje horyzonty i za to jestem mu wdziczna. Mia imponujc bibliotek, z dzieami filozoficznymi i nie tylko. Doprawdy niezwyky modzieniec. Czasem si zastanawiaam, czy jeszcze kiedy si spotkamy, ale w sumie uznaam, e lepiej nie. Bylimy jak statki mijajce si noc. Maurice zoy mi dar, a ja w dar przyjam. Pierwszy taki dar w moim yciu, dar intelektu umysu, nie tylko serca. Nie mogam zbyt dugo zosta w Bagdadzie, poniewa chciaam zdy do domu na wita Boego Narodzenia. Radzono mi zwiedzi Basr, a

zwaszcza Mosul. Na to drugie namawia wanie Maurice; jeeli znajdzie czas, obieca, pojedziemy razem. Ciekawa rzecz: w Bagdadzie, zreszt w caym Iraku, zawsze dostawao si kogo w charakterze eskorty. Jeli nie liczy sawnych podrniczek, kobiety rzadko chodziy samopas. Wystarczyo swko o planowanej podry, a ju niczym spod ziemi wyrasta czyj kuzyn, m albo wuj, ktry akurat ma chwil woln i moe towarzyszy damie. W hotelu poznaam niejakiego pukownika Dwyera z Krlewskich Strzelcw Afrykaskich. w starszy pan wiedzia niemal wszystko o rodkowym Wschodzie. Wiele podrowa po wiecie. Pewnego dnia rozmowa zesza na Keni i Ugand; wspomniaam, e mj brat dugie lata mieszka w tamtych stronach. Pukownik spyta o nazwisko. Miller, odrzekam. Wybauszy oczy, na twarzy pojawi si dobrze mi znany wyraz: bezbrzenego zdumienia i niedowierzania. - To znaczy, jest pani siostr Millera? Kozioka Millera? Pierwszy raz syszaam w epitet. - Tego pomyleca? - rzuci tytuem uzupenienia. - Zgadza si - przytaknam ochoczo. - Zawsze mia bzika. - Wic pani jest jego siostr! Mocny Boe, musia nieraz pani zale za skr! - W rzeczy samej - przyznaam. - Nieprzecitny chopak. Mao takich spotkaem. Nie dao si go do niczego zmusi. Nie dao si przekona, eby nie wiem co... uparty by jak osio... a mimo to czowiek musia go szanowa. Piekielnie odwany go. - Tak - odparam po namyle - wierz. - Ale na wojnie! Prawdziwy dopust Boy. Dowodziem pniej tamtym pukiem i, rozumie pani, od razu wpad mi w oko. Nieraz takich widywaem, krc si po caym wiecie. Oryginay, uparciuchy, prawie geniusze, ale niezupenie, wic na og nieudacznicy. A wygadani! Oczywicie, tylko jeli im si chce. Kiedy indziej nawet nie odpowiedz na pytanie... nawet nie otworz ust. wita prawda, co do sowa. - Pani jest od niego o wiele modsza, prawda? - Dziesi lat. - Wic bya pani dzieckiem, kiedy wyjecha za granic? - Tak. Waciwie to nie za dobrze go znaam. Ale wraca do domu na urlop. - I co si z nim w kocu stao? Syszaem, e by chory, lea w szpitalu. Opisaam dalsze koleje losu brata: jak zjecha do Anglii, eby tam umrze, i jak wbrew wszelkim przepowiedniom lekarzy y jeszcze adnych par lat. - No jasne - powiedzia pukownik. - Kozioek by nie umar inaczej jak tylko na wasne yczenie. Pamitam, raz mia jecha pocigiem do szpitala, ciko ranny, z rk na temblaku... Wbi sobie do ba, e szpital to nie dla niego. Co go wsadzili z jednej strony, to drug ucieka... o tak, da wszystkim w ko. Wreszcie jako go dowieli, ale trzeciego dnia si wymkn, nikt nie zauway. Jego imieniem nazwali tak jedn bitw, wiedziaa pani? - Co mi si obio o uszy - przytaknam. - Postawi si dowdcy. Jakeby inaczej! Trafi na subist, waniaka, cakiem nie w jego typie. Miller wtedy by przy muach... mia wietn rk do muw, ten nasz Kozioek. W kadym razie ni std, ni zowd powiada, e wanie tu jest doskonae miejsce na bitw z Niemcami i e muy tutaj zostaj, kropka. Dowdca na to, e go oskary o bunt. Niech sucha rozkazw, bo jak nie... Kozioek po prostu usiad i mwi: nie ruszam si std na krok i moje muy te nie. Faktycznie, bez niego nawet by nie drgny. Tak czy siak, grozi mu sd wojenny. I akurat wtedy pokazaa si chmara Niemcw... - I bya bitwa? - Bya, pewnie. A do tego wygrana. Najwiksze zwycistwo od pocztku kampanii. Oczywicie pukownik, stary... jak mu tam... Rush... jako tak... no wic pukownik szala, jeszcze troch, a chybaby pk. Stoczy bitw tylko i wycznie za spraw niesubordynowanego oficera, ktrego chcia odda pod sd! Jasne, w tej sytuacji o sdzie nie

mogo by mowy, ten i w musia ratowa twarz... W kadym razie std si wzia Bitwa Millera. W pewnym momencie pukownik rzuci znienacka: - Czy pani lubia brata? Trudne pytanie. - Chwilami tak - odparam. - Waciwie za krtko go znaam, eby kocha, tak jak si kocha kogo z rodziny. Czasami mnie doprowadza do rozpaczy, czasami do furii, czasami... bo ja wiem? Chyba fascynowa, urzeka. - O tak, urzeka kobiety to on umia - zgodzi si pukownik Dwyer. Jady mu z rki. Zwykle chciay si za niego wyda. Rozumie pani, wyda si, a potem go nawrci na dobr drog, oswoi, posa na jak ciep posadk. On ju pewno nie yje, co? - Tak, umar par lat temu. - Szkoda. Chocia czy ja wiem? - Sama si czsto zastanawiam. Gdzie dokadnie ley granica midzy sukcesem a porak? Wedle wszelkich oznak ycie mojego brata byo jedn wielk katastrof. Niewane, do czego si bra, zawsze ponosi klsk. Cho moe tylko finansow? Pienidze go si nie trzymay, owszem, lecz czy mimo to Monty nie cieszy si yciem? - Tak sobie myl - powiedzia kiedy wesoo - chyba yem jak skoczony ajdak. Wszdzie jestem ludziom winny pienidze. W tylu krajach amaem prawo. Trzymam w Afryce adn kupk nielegalnej koci soniowej. I oni o tym wiedz, ale nigdy nie znajd! Drczyem nasz biedn matk i Madge. Kady pastor pewno by mnie przewieci. Ale sowo daj, malutka, bawiem si jak krl. A iskry leciay. Braem tylko to co najlepsze. Do jednego Monty rzeczywicie mia szczcie: w czarnej godzinie zawsze si znalaza jaka kobieta, by roztoczy nad nim opiek. Na przykad pani Taylor. Spokojnie mieszkali w Dartmoor, dopki nie rozchorowaa si na bronchit. Dugo nie moga doj do siebie i lekarz uwaa, e ju nie powinna spdza zim w tych stronach. Doradza cieplejsz okolic - chociaby poudnie Francji. Monty nie posiada si ze szczcia. Zamwi wszelkie moliwe prospekty turystyczne. Zgodziam si z Madge, e istotnie nie wolno wymaga od pani Taylor, aby dalej tkwia w Dartmoor, chocia ona sama zapewniaa, e chtnie zostanie. - Nie mog teraz opuci kapitana Millera. A zatem w najlepszej- wierze zbiymy co bardziej szalone pomysy Montyego i zaatwiymy dla tych dwojga pokoje w maym pensjonacie na poudniu Francji. Sprzedaam granitowy dom i odprowadziam ich do Bkitnej Strzay. Byli tacy szczliwi, tacy promienni... Niestety, pani Taylor przezibia si w podry, wywizao si zapalenie puc i kilka dni potem umara w szpitalu. W Marsylii Monty take trafi do szpitala. Cakiem si zaama po mierci pani Taylor. Madge pospieszya do Francji wiedzc, e znowu trzeba jako go urzdzi, nie miaa jednak najmniejszego pojcia, jak. Tymczasem naszym bratem opiekowaa si pielgniarka, nadzwyczaj mia i uczynna. Obiecaa, e si rozejrzy. W tydzie pniej nadesza depesza od dyrektora banku, ktremu powierzyymy finansow stron przedsiwzicia. Chyba udao si znale zadowalajce rozwizanie, donosi. Madge bya zajta, na spotkanie wic udaam si ja. Dyrektor zaprosi mnie na lunch. Promieniowa yczliwoci i zrozumieniem, mwi jednak osobliwie wymijajco. amaam sobie gow, co te mogo si sta. Niebawem wysza na jaw przyczyna owego skrpowania. Mj rozmwca po prostu obawia si reakcji sistr. Ot pielgniarka, Charlotte, zaproponowaa, e wemie Montyego do wasnego mieszkania i sama nim si zajmie. Zaniepokojony dyrektor pewnie oczekiwa po nas wybuchu zgorszenia - ale jak mao wiedzia! Obie z wdzicznoci rzuciybymy si Charlotte na szyj. Madge poznaa t dziewczyn bliej i bardzo polubia. Charlotte umiaa postpowa z Montym, a on ogromnie si do niej przywiza. Mocno trzymaa sakiewk, zarazem taktownie wysuchujc opowieci, jak to wkrtce zamieszkaj na wspaniaym jachcie, i innych w tym duchu.

Umar cakiem niespodziewanie, na wylew krwi do mzgu, pewnego dnia w kawiarni na bulwarze. Charlotte i Madge razem pakay na pogrzebie. Pochowano go na cmentarzu wojskowym w Marsylii. Myl, e do ostatka cieszy si yciem. Od tamtej pory bardzo si przyjaniam z pukownikiem Dwyerem. Czasem zaprasza mnie na kolacj do siebie; czasem jedlimy w moim hotelu. Rozmowa nieuchronnie schodzia na Keni i Kilimandaro, na Ugand i Jezioro Wiktorii, na Montyego. Wadczo, icie po wojskowemu pukownik ustali nader bogaty program mojej nastpnej podry zagranicznej. - Zaliczysz ze trzy dobre safari - oznajmi. - Jako si umwimy co do terminu, ebym i ja mg si wyrwa. Spotkamy si w Egipcie, pniej pojedziemy karawan wielbdw przez Afryk Pnocn. To potrwa nie krcej ni dwa miesice, ale sama si przekonasz, takiego treku si nie zapomina. Zabior ci tam, gdzie nigdy nie dotrze aden z tych gupich smarkaczy, ktrzy si uwaaj za przewodnikw. Znam kad pid tej ziemi. A potem wyprawimy si w gb Afryki, do interioru... - Jak wynikao z dalszego opisu, mielimy podrowa gwnie wozami zaprzonymi w woy. ywiam niejakie wtpliwoci, czy kiedykolwiek dam rad wprowadzi owe plany w ycie. Chyba oboje wiedzielimy, e to czysta mrzonka. Pukownik Dwyer by samotnym czowiekiem. Wybi si, zrobi wietn wojskow karier, lecz z biegiem czasu odsun si od najbliszych. ona odmwia wyjazdu z Anglii - adny may domek na adnej maej ulicy, tylko na tym jej zaleao, opowiada - dzieci go lekcewayy, kiedy wraca do domu na urlop. Uwaay, e wszystkie te podre na koniec wiata to czysta gupota i brak poczucia rzeczywistoci. - Wysyaem jej pienidze, ile tam potrzebowaa, na wasne wydatki i na ksztacenie dzieciakw. Ale moje miejsce jest tutaj. Afryka, Egipt, Afryka Pnocna, Irak, Arabia Saudyjska... Tutaj chc y. Jakkolwiek samotny, by chyba szczliwy. Mia cierpkie poczucie humoru, uraczy mnie paroma przezabawnymi historyjkami o najnowszych intrygach. Rwnoczenie surowo przestrzega konwenansw. Pobony, prawy, bezkompromisowy, jasno widzia, co dobre, a co ze. Jednym sowem, typowy stary prezbiterianin. By ju listopad, pogoda si zmieniaa. Skoczyy si soneczne, rozpraone dni, niekiedy nawet padao. Kupiam bilety powrotne. Poegnam Bagdad z alem - cho nie a tak dotkliwym, bo tymczasem poczyniam pewne plany na przyszo. Woolleyowie napomknli, e chtnie mnie tu zobacz w przyszym roku, a potem moe odbdziemy razem cz podry do Anglii. Inni nowi znajomi take nie szczdzili zaprosze ani zachty. Wreszcie nadszed dzie, kiedy znw si usadowiam w szeciokoowcu, tym razem zarezerwowawszy miejsce na przedzie, aby oszczdzi sobie haby. Ruszylimy i ju wkrtce poznaam jedn z licznych igraszek pustyni. Spad deszcz; jak zwykle w tych okolicach, podoe twarde z rana niebawem zmienio si w upiorne grzzawisko. Przy kadym kroku do butw przykleja si potny placek bota wacy z dziesi kilo. Autobus si lizga, zarzuca, w kocu utkn na dobre. Kierowcy chwycili za opaty, wsunli deski pod koa. Zaczo si mozolne odkopywanie pojazdu. Mino czterdzieci minut, moe godzina. Podjto pierwsz prb. Autobus zadra, dwign si, po czym znowu osiad. Jako e ulewa przybieraa na sile, ostatecznie musielimy zawrci do Bagdadu. Nazajutrz lepiej nam si powiodo. Wprawdzie nie obyo si bez opat, nareszcie jednak minlimy Ar-Ramadi, a kiedymy dotarli do fortu Ar-Rutba, wok znw leaa nieskalana pustynia. Reszt drogi pokonalimy bez kopotw. III Jedn z najmilszych chwil w podry jest powrt do domu. Rosalind, Carlo, Punkie z rodzin - wszyscy wydali mi si jeszcze drosi. Boe Narodzenie spdziymy u Punkie w Cheshire. Zaraz po witach wrciymy do Londynu. Rosalind zaprosia na par dni koleank, Pam Druce, ktrej rodzicw poznaam na Wyspach Kanaryjskich. Wybieraymy si na pantomim, a nazajutrz do Devonshire, gdzie Pam miaa z nami zosta do koca ferii. Wieczr po jej przyjedzie wszystkim min wesoo, lecz guch noc

obudzi mnie czyj gos: - Przepraszam, pani Christie, ale czy mog dzisiaj spa u pani w ku? Mam takie okropne sny. - Ale oczywicie, Pam. - Zapaliam wiato, maa wskoczya pod kodr i uoya si z westchnieniem. Zdumiaam si, bo nie wygldaa mi na nerwowe dziecko. No c, wida potrzebowaa wanie takiej pociechy. Przespaymy razem do rana. Kiedy ju rozsunito zasony i podano mi porann herbat, zapaliam lampk i spojrzaam na Pam. Nigdy w yciu nie widziaam takiej twarzy: skadaa si wycznie z czerwonych kropek. Maa spostrzega moj niewyran min. - Pani si na mnie gapi! - No c... rzeczywicie - przyznaam. - Tak, ja te si dziwi. Skd si wziam w pani ku? - Przysza w nocy i powiedziaa, e masz ze sny. - Naprawd? Nic nie pamitam. Nic a nic. - Zamylia si. A po chwili: - Czy jeszcze co si stao? - Hmm, tak. Obawiam si, e tak. Wiesz, Pam, chyba masz odr. Przyniosam lusterko, maa obejrzaa sobie buzi. - Ojej! Ale dziwnie wygldam, prawda? Przyznaam jej racj. - I co teraz? Nie pjd dzisiaj do teatru? - Raczej nie. Przede wszystkim zadzwonimy do twojej mamy. Beda Druce nie zwlekaa ani chwili. Natychmiast przerwaa dalszy pobyt Pam, zabraa j do domu. Czym prdzej wpakowaam Rosalind do samochodu i ruszyam do Devonshire, eby tam odczeka dziesi dni, zobaczy, czy zapaa odr, czy nie. Na domiar zego ledwie tydzie wczeniej szczepiam si w nog, tote prowadzenie samochodu byo cokolwiek bolesne. Dziesi dni ju prawie upyno, a tu nagle chwyci mnie silny bl gowy i gorczka. - Moe to ty dostaniesz odry, nie ja - podsuna Rosalind. - Nonsens. Ju chorowaam na odr, i to ciko, miaam wtedy pitnacie lat. - Jednake z lekka si niepokoiam. Przecie niektrzy przechodz odr dwukrotnie. Bo inaczej, co mi jest? Zadzwoniam do siostry. Funkie, zawsze gotowa spieszy na ratunek, obiecaa, e przyjedzie natychmiast po otrzymaniu telegramu, zajmie si czy to mn, czy Rosalind, czy obiema i w ogle wszystkim, cokolwiek si napatoczy. Nazajutrz czuam si gorzej, a Rosalind najwyraniej si przezibia - oczy jej zawiy, kichaa. Funkie zjawia si tryskajc energi, jak zwykle w obliczu katastrofy. Wezwaa doktora Carvera. Rosalind ma odr, stwierdzi. - A co z pani? Nie najlepiej pani wyglda. Fatalnie si czuj, przyznaam, i chyba mam gorczk. Dry dalej. - Co? Szczepienie? I prowadzia pani samochd? Szczepienie w nog? Dlaczego nie w rk? - Bo te lady s obrzydliwe. Potem nawet nie mona woy sukni wieczorowej. - No c, szczepienie w nog nic nie szkodzi, ale eby po czym takim jecha ponad trzysta kilometrw, to ju naprawd gupota. Zaraz obejrzymy. Obejrza. - Noga caa spuchnita. Nic pani nie zauwaya? - Ale zauwayam... Mylaam, e to tylko podranienie. - Podranienie? O nie, moja droga, to co znacznie wicej. Zmierzymy temperatur. - Zmierzylimy. - Dobry Boe! Wczeniej pani nie mierzya? - Tak, wczoraj. Miaam trzydzieci osiem z kreskami, ale mylaam, e moe spadnie. Faktycznie, jako tak mi nieswojo. - Nieswojo! Wcale bym si nie zdziwi. W tej chwili jest grubo ponad trzydzieci dziewi. Prosz tu lee i czeka, musz zaatwi par rzeczy. Wrciwszy owiadczy, e jad do lecznicy, ju wezwa karetk. Po co karetka? - zdziwiam si. Przecie mog wzi samochd albo takswk. - Zrobi pani, co ka - powiedzia, co prawda z lekkim wahaniem w gosie. - Teraz musz porozmawia z pani Watts. Po chwili wesza Funkie. - Nic si nie martw, zajm si Rosalind. Doktor Carver twierdzi, e jeste ciko chora. Co si stao? Dali ci zatrut szczepionk? Spakowaa kilka niezbdnych drobiazgw. Zostaam w ku czekajc na

karetk, nie mogc zebra myli. Miaam okropne uczucie, e spoczywam na ladzie w sklepie rybnym, otoczona rybami dygoczcymi w pokruszonym lodzie, a jednoczenie tkwi w poncej, dymicej kodzie drewna upiorne poczenie. Chwilami z najwyszym trudem otrzsaam si z koszmaru, mwiam sobie: to ja, Agatha, le we wasnym ku, tutaj nie ma adnych ryb, adnego sklepu, z pewnoci adnej rozpalonej kody. Niestety, wkrtce znowu si lizgaam po gadkim pergaminie, zewszd napieray rybie by. Pamitam zwaszcza jeden, wybitnie niesympatyczny - eb bodaje turbota, gigantyczny, z wyupiastymi oczami i rozdziawionym pyskiem; ryba spogldaa na mnie nadzwyczaj wrogo. Pniej otworzyy si drzwi, wesza kobieta w fartuchu pielgniarki, towarzyszy jej sanitariusz oraz co na ksztat lektyki. Gorco protestowaam. Nie pozwol si nosi w lektyce, co to, to nie. Jeszcze dam rad samodzielnie zej po schodach i wsi do karetki. Z pielgniark nie byo dyskusji. - Polecenie lekarza - ucia. - No, kochaniutka, prosz siada, przywiemy pani. Wspomnienie tamtej chwili do dzi jey mi wos. Wayam swoje blisko siedemdziesit kilo - a sanitariusz by wyjtkowo wtym modziecem. We dwjk z pielgniark dwignli lektyk i ruszyli stromymi schodami do holu. Lektyka trzeszczaa, jakby za chwil miaa si rozlecie na kawaki, sanitariusz nieustannie si potyka i kurczowo chwyta porczy. W poowie drogi urzdzenie istotnie jo ulega rozpadowi. - O mj Boe - wysapa sanitariusz zaraz trzanie! - Wypucie mnie! - krzyknam. - Sama zejd. Musieli ustpi. Rozwizali pasy; trzymajc si porczy dzielnie pomaszerowaam w d, o wiele szczliwsza i hardziej bezpieczna. Ledwie si powstrzymywaam, eby nie nawymyla tej parze od skoczonych gupcw. Karetka przewioza mnie do lecznicy. Z pomoc adniutkiej, drobnej rudowosej staystki pooyam si do ka. Pociel bya zimna, lecz jeszcze nie do zimna. Znowu ujrzaam ryby, ld, wrzcy kocio. Ojej! - zawoaa staystka, z zaciekawieniem ogldajc moj nog. Jak tu ostatnio mielimy tak, to na trzeci dzie skoczyo si amputacj. Otpiaa od gorczki, na szczcie nie zarejestrowaam tych sw, a zreszt w tamtej chwili nie robio mi szczeglnej rnicy, czy mi utn jedn nog, czy obie, czy nawet gow. Kiedy maa staystka wygadzaa pociel i starannie otulaa mnie kodr, pomylaam jednak mimochodem, e dziewcz chyba rozmino si z powoaniem i e reszcie pacjentw niekoniecznie musi odpowiada takie podejcie do chorego. Szczliwie obyo si bez amputacji na trzeci dzie. Min czwarty i pity, wszystkie wypenione gorczk i majakami spowodowanymi ostrym zakaeniem krwi, a potem zaczam wraca do zdrowia. Byam przekonana, do dzi zreszt wierz, i dostaam szczepionk o podwjnej mocy. Z kolei zdaniem lekarzy cae nieszczcie wyniko std, e szczepiam si po raz pierwszy od dziecistwa, a prowadzc samochd nadweryam nog. Po tygodniu prawie doszam do siebie. Niezwocznie zadzwoniam do Madge, spytaam o Rosalind. Odra rozwina si tak samo jak u Pam - w fenomenaln wysypk. Maa nad wyraz chwalia sobie opiek cioci Punkie i niemal co noc woaa srebrzystym gosikiem: - Ciociu Punkie! Miaaby ochot jeszcze raz mnie obmy gbk? To bardzo pomaga. Niebawem wrciam do domu, nadal z grubym opatrunkiem na lewym udzie. Nastay wesoe dni wsplnej rekonwalescencji. Rosalind posza do szkoy dopiero w dwa tygodnie po rozpoczciu zaj, kiedy cakowicie odzyskaa siy i dobry humor. Ja odczekaam jeszcze tydzie, po czym take ruszyam w drog, najpierw do Woch, do Rzymu. Nie mogam tam zosta tak dugo, jak bym chciaa, musiaam bowiem zapa statek do Bejrutu. IV Tym razem podrowaam lini Lloyd Triestino. Zaplanowaam kilkudniowy pobyt w Bejrucie, a potem znowu skok przez pustyni autobusem braci Nairn. Rejs z Aleksandretty wzdu wybrzea odbywalimy przy do burzliwej pogodzie, nie najlepiej si czuam.

Od razu te wpada mi w oko jedna ze wsppasaerek. Pani ta, Sybil Burnett, wyznaa pniej, e rwnie jej koysanie bynajmniej nie poprawiao samopoczucia. Patrzc na mnie mylaa: C to za okropny babus. Ja mylaam o niej dokadnie tak samo. Powtarzaam sobie: Nie podoba mi si ta baba. Nie podoba mi si jej kapelusz, nie podobaj mi si te poczochy koloru grzyba. Na owej fali wzajemnej niechci wyruszyymy razem przez pustyni. Prawie natychmiast si zaprzyjaniymy, i to na wiele lat. Sybil, zwykle zwana Bauff, bya on sir Charlesa Burnetta, wwczas wicemarszaka lotnictwa. Jechaa na spotkanie z mem. Szalenie oryginalna kobieta: zawsze mwia sowo w sowo to, co jej przyszo do gowy, uwielbiaa podre i obce kraje, miaa przepikny dom w Algierze, cztery crki i dwch synw z poprzedniego maestwa tudzie niewyczerpan rado ycia. Tym samym kursem zabraa si grupa anglokatoliczek, ktre chciay odwiedzi w Iraku rozmaite miejsca znane z Biblii. Przewodzia owej grupie nadzwyczaj sroga przynajmniej z wygldu - niewiasta nazwiskiem Wilbraham. Jej ogromne stopy tkwiy w paskich czarnych pantoflach, na gowie siedzia kolosalnych rozmiarw hem tropikalny. Przypominaa wypisz-wymaluj chrabszcza, stwierdzia Sybil. I rzeczywicie. Kobiety pokroju panny Wilbraham budz instynktown ch, by im si sprzeciwia. Sybil Burnett nie kazaa jej dugo czeka. - Mam tutaj czterdzieci pa - oznajmia panna Wilbraham - i doprawdy, musz sobie pogratulowa. Wszystkie z jednym jedynym wyjtkiem to urodzone damy. A to szalenie istotne, chyba panie si zgodz. - Nie - powiedziaa Sybil. - Raczej szalenie nudne. Przydaoby si par tych z innego gatunku. Panna Wilbraham nie zwrcia uwagi. To bya jej mocna strona: nigdy nie zwracaa uwagi. - Tak - cigna doprawdy musz sobie pogratulowa. Wnet jymy zachodzi w gow, ktra z pa nie zdaa egzaminu na urodzon dam i odbywa podr jako czarna owca. Wraz z pann Wilbraham jechaa prawa rka i przyjacika, Amy Ferguson, szczerze oddana sprawom Kocioa anglokatolickie- go, a jeszcze bardziej pannie Wilbraham, ktr uwaaa za superkobiet. Martwia j jedynie wasna niezdolno dorwnania owemu ideaowi. - Szkopu w tym wyznaa - e Maude jest taka cudownie silna. Nie to, ebym sama miaa kopoty ze zdrowiem, ale nie przecz, czasami si mcz, chocia mam dopiero szedziesit pi lat, a Maude blisko siedemdziesit. - Poczciwa z niej dusza - podsumowaa panna Wilbraham przyjacik. Nadzwyczaj pomocna, nadzwyczaj oddana. Tylko e stale si mczy... irytujce, doprawdy irytujce. Pewno nic nie moe poradzi, biedactwo, ale fakt pozostaje faktem. Bo ja - dorzucia - ja tam nigdy si nie mcz. Akurat o tym byymy najzupeniej przekonane. Dotarlimy do Bagdadu. Spotkaam starych znajomych, mile spdziam kilka dni, a nastpnie po otrzymaniu telegramu od Woolleyw wyprawiam si do Ur. Z Woolleyami widziaam si w czerwcu w Londynie, uyczyam im nawet domu na Cresswell Place, swojego najwieszego nabytku. Sta na miejscu dawnych stajni. Uroczy to by dom - przynajmniej tak mi si zdawao - zbudowany na wzr starowieckich domw wiejskich. Kiedy go kupiam, na parterze zastaam jeszcze boksy i oby dla koni, obok miecia si przestronna siodlarnia, a take dodatkowy pokoik. Podobne do drabiny schody wiody na pitro, do dwch pokoi wikszych i jednego malutkiego oraz do skromnej azienki. Przy pomocy zgodnego przedsibiorcy budowlanego przerobiam wntrza. W stajni na parterze zostay boksy i caa stolarka, tyle e ustawione pasko pod cian, wyej bieg szeroki szlak tapety o modnym wwczas trawiastym wzorze, co w sumie dawao efekt wiejskiego ogrdka. Z siodami powsta gara, a z pokoiku sypialnia dla sucej. Na cianach azienki dokazyway teraz zielone delfiny, wstawiam te zielon porcelanow wann. Oprcz azienki miaam na pitrze jadalni z rozkadan na noc kanap, sypialni i ma kuchenk.

Wanie w tamtym domu Woolleyowie uoyli wspaniay plan podry. Przyjad do Ur na tydzie przed kocem sezonu, kiedy ju zaczn si pakowa, a pniej ruszymy razem przez Syri do Grecji, do Delf. Z utsknieniem wyczekiwaam tej chwili. W Ur zjawiam si akurat w rodku burzy piaskowej. Poprzednim razem rwnie przeyam burz piaskow, ta jednak bya znacznie gorsza i trwaa caych pi dni. Nigdy bym nie uwierzya, gdzie moe si wcisn taki piasek. Pomimo zamknitych okien, na dodatek osonitych siatk przeciwko moskitom, miao si go pene ko. Trzepao si pociel, kado spa, a rano zalega jeszcze grubsz warstw na twarzy, na szyi, wszdzie. Istna udrka. Na szczcie towarzystwo byo nader sympatyczne, rozmawiao nam si ciekawie, w sumie wic wietnie si bawiam. Znowu spotkaam ojca Burrowsa i pana Whitburna, architekta. A take nieobecnego w zeszym roku asystenta Leonarda Woolleya, z ktrym w wsppracowa od piciu lat. Nazywa si Max Mallowan. Chudy, ciemnowosy modzieniec, bardzo maomwny - rzadko si odzywa, w razie potrzeby jednak na wszystko zwraca baczn uwag. Spostrzegam rwnie co, co przedtem mi umkno: niezwyk cisz panujc przy stole. Jak gdyby wszyscy tutaj bali si otworzy usta. Po paru dniach odkryam przyczyn. W zalenoci od humoru Katharine Woolley potrafia albo omieli, albo przeciwnie - zmrozi cae towarzystwo. Usugiwano jej na wyprzdki: kto stale proponowa dolewk mleka do kawy lub maso do grzanek, podsuwa marmolad, i tak dalej. Nie mogam si nadziwi, czemu budzi a taki lk. Pewnego ranka, gdy bya w fatalnym nastroju, zrozumiaam nieco wicej. - Czy ju nikt mi nie poda soli? - wycedzia. Natychmiast cztery skwapliwe donie pchny solniczk po stole, o mao jej przy tym nie wywracajc. Zapada cisza, a po chwili pan Whitburn nerwowo pochyli si w przd i zaproponowa Katharine grzank. - Mam pene usta, czyby nie zauway? - usysza. Cofn si i zaczerwieni po uszy. Reszta biesiadnikw gorczkowo chrupaa grzanki, potem kto znowu prbowa poczstowa Katharine. Odmwia. Ale doprawdy - dodaa - czasem moglibycie zostawi chocia jedn Maxowi. Spojrzaam na Maxa. Prdko, bez protestw wzi ostatni grzank. A przecie zjad ju dwie; zastanawiaam si, czemu nic nie mwi. To take lepiej zrozumiem nieco pniej. Czciowo odsoni tajemnic pan Whitburn. - Widzi pani, ona zawsze ma ulubiecw. - Katharine? - Tak. I ci ulubiecy si zmieniaj. Raz ten, raz tamten. A wtedy albo wszystko si robi dobrze, albo wszystko le. Teraz ja popadem w nieask. Wedle wszelkich znakw na niebie i ziemi to Max Mallowan robi wszystko dobrze. Moe dziaa urok nowoci - odpoczli od siebie w zeszym sezonie - bardziej jednak prawdopodobne, e przez tych pi lat nauczy si waciwie obchodzi z obojgiem Woolleyw. Wiedzia, kiedy milcze; wiedzia, kiedy si odezwa. Ju niebawem si przekonaam, jak atwo sobie daje rad z ludmi. Umia postpowa z robotnikami i co znacznie trudniejsze, umia postpowa z Katharine. - Oczywicie - powiedziaa mi kiedy - Max jest idealnym asystentem. Nie wiem, jak bymy sobie bez niego poradzili przez te lata. Z pewnoci go polubisz. Wyl was razem do An-Nadafu i do Karbali. An-Nadaf to muzumaskie wite miasto zmarych, a w Karbali jest cudowny meczet. Kiedy my pojedziemy do Bagdadu, Max ci tam zabierze. Po drodze moesz obejrze Nippur. - Och - bknam - ale czy on by nie wola te wrci do Bagdadu? Pewno przed wyjazdem chciaby si zobaczy z przyjacimi. Cokolwiek peszya mnie myl o wykorzystywaniu modego czowieka, ktry po trzech cikich miesicach w Ur na pewno rwie si do wolnoci i rozrywek. - Skde - ucia Katharine. - Bdzie wniebowzity. Wniebowzity? Mocno wtpiam, cho z pewnoci niczym by si nie zdradzi. Czuam

si strasznie nieswojo. Zwrciam si po rad do Whitburna, bd co bd dobrego znajomego, jako e si poznalimy w ubiegym sezonie. - Dosy to bezwzgldne, nie sdzi pan? Nienawidz takich sytuacji. Moe powiem, e nie chc zwiedza An-Nadafu ani Karbali? - Ale powinna to pani zobaczy. Prosz si nie przejmowa. Max nie bdzie mia nic przeciwko. A poza tym jeli Katharine raz si zdecydowaa, to szkoda sw. Rozumie pani? Owszem, rozumiaam. Ogarn mnie bezbrzeny podziw. Jak to wspaniale by kobiet, ktra raz si zdecydowawszy sprawia, e wszyscy w zasigu wzroku niezwocznie poddaj si jej woli, bez krzty niechci, traktujc to jako rzecz najzupeniej naturaln. W wiele miesicy pniej, pamitam, przy jakiej okazji wychwalaam przed Katharine jej ma. - Len jest po prostu cudowny, taki uczynny. Wstaje w rodku nocy, eby ci przygotowa co do picia albo zagrza zup. Niewielu si trafia takich mw. - Naprawd? - zdziwia si. - Ale on to uwaa za przywilej. I tak te byo. W rzeczy samej, wszelkie usugi wiadczone tej kobiecie uwaao si - przynajmniej w danej chwili - za przywilej. Naturalnie, kiedy ju czowiek wrci do domu i uzmysowi sobie, e si rozsta z dwiema ksikami, ktre dopiero co wypoyczy z biblioteki i bardzo chcia przeczyta, a tymczasem z mi chci odda je Katharine, bo si skarya na brak lektury - dopiero wwczas mu witao, jaka to niezwyka osobowo. Jedynie wyjtkowi ludzie potrafili jej si oprze. Naleaa do nich, pamitam, Freya Stark. Pewnego dnia Katharine le si czua i nieustannie wymagaa rozmaitych drobnych posug. Freya rozegraa parti tyle pogodnie, ile stanowczo. - Kochanie, widz, e co ci dolega, ale ja po prostu nie radz sobie z chorob, wic najlepiej bdzie, jeli wyjd na cay dzie. Co te zrobia. O dziwo, Katharine nie miaa jej za ze. Uznaa to za dowd siy charakteru - i susznie. Wrmy jednak do Maxa. Wszyscy najwyraniej si zgadzali, e to cakiem naturalne, jeeli mody czowiek, ktry urobi sobie rce po okcie na wykopaliskach i akurat mia si wyrwa na swobod, z penym powiceniem wyruszy w sin da, eby pokazywa widoki obcej kobiecie znacznie od siebie starszej i znajcej si na archeologii tyle co nic. Max przyj ca rzecz ze stoickim spokojem. Patrzc na jego powan min, z lekka si niepokoiam. Waciwie powinnam przeprosi, mylaam. Na koniec wybekotaam co w tym sensie, e nie ja wymyliam nasz wycieczk. Ale nic nie szkodzi, powiedzia. Nigdzie mu si nie spieszy. Wraca do Anglii etapami, najpierw w towarzystwie Woolleyw, potem - jako e ju by w Delfach - wybiera si do wityni w Bassaj i w par innych miejsc. Z przyjemnoci pojedzie do Nippuru, zawsze chtnie zaglda na tamtejsze wykopaliska, nad wyraz interesujce. An-Nadaf i Karbal rwnie warto zobaczy. A zatem ruszylimy w drog. Ogromnie mi si podobao w Nippurze, jakkolwiek dzie by mczcy. Dugie godziny jazdy po wertepach, pniej wdrwka po niemal bezkresnych wykopaliskach. Chyba niezbyt by mnie zaciekawiy, gdyby nie obecno specjalisty, ktry wszystko objania. Dziki Maxowi tym bardziej si zakochaam w archeologii. Wreszcie okoo sidmej dotarlimy do Ad-Diwanija, gdzie mielimy zanocowa u Ditchburnw. Saniaam si na nogach, powieki mi si kleiy, zdoaam jednak wyczesa piasek z wosw, spuka z twarzy, cokolwiek poprawi urod pudrem i wbi si w sukni wieczorow. Pani Ditchburn uwielbiaa zabawia goci. Bya mistrzyni konwersacji - a cilej biorc, mwia i mwia, w dwiczny, radosny szczebiot nie milk ani na chwil. Przedstawiono mnie jej mowi, posadzono obok niego przy stole. Sprawia wraenie niezwykle maomwnego zreszt czemu tu si dziwi? - i z pocztku milcza jak grb. Rzuciam kilka do idiotycznych uwag o tym, co dzi widziaam. Nie zareagowa. Z drugiej mojej strony siedzia amerykaski misjonarz. On rwnie nie kwapi si do rozmowy. Zerknwszy spod oka zauwayam, e nieustannie porusza rkoma pod stoem, e te rozdygotane rce pomau dr na strzpy chustk do nosa. Zrobio mi si troch straszno. ona misjonarza, siedzca naprzeciwko, take wygldaa na kbek nerww.

Osobliwy to by wieczr. Pani Ditchburn, dusza towarzystwa, dziaaa na penych obrotach: gawdzia z ssiadami, zagadywaa do mnie i do Maxa. Max odpowiada w miar przytomnie. Para misjonarzy nadal nie otwieraa ust: ona z rozpacz przygldaa si mowi, w szarpa chusteczk na coraz to mniejsze kawaki. W pnie majaczyy mi pomysy na rewelacyjn powie kryminaln. Oto misjonarz nie wytrzymujc napicia z wolna popada w obd. Skd a takie napicie? Skd tam, to si okae. Gdziekolwiek si pojawi, zostawia wskazwki w postaci chusteczek potarganych na strzpy. Wskazwki, chusteczki, strzpy... Pokj zawirowa, o mao nie spadam z krzesa. Jednoczenie w lewe ucho wdar si czyj szorstki gos. - Wszyscy archeolodzy - wysycza zjadliwie pan Ditchburn - to kamcy. Obudziam si, skupiam uwag na swoim ssiedzie oraz na powyszym stwierdzeniu. Rzuci je nadzwyczaj wyzywajcym tonem. Nie czuam si upowaniona do obrony prawdomwnoci archeologw, spytaam wic agodnie: - Czemu pani tak sdzi? O czym kami? - O wszystkim. O wszystkim bez wyjtku. Znamy daty, mwi, wiemy, kiedy co si wydarzyo... To ma siedem tysicy lat, tamto trzy tysice, ten krl panowa wtedy i wtedy, tamten pniej... Kamcy! Kamcy co do jednego! - Oj nie, to chyba niemoliwe? - Czyby? - Zamia si sardonicznie, po czym znowu umilk. Prbowaam nawiza rozmow z misjonarzem. Bez skutku. Po chwili cisz raz jeszcze przerwa pan Ditchburn, przy okazji zdradzajc powody swego rozgoryczenia. - Oczywicie, znw musiaem odstpi garderob temu tam archeologowi. - Och - wyjkaam - strasznie mi przykro. Nie zdawaam sobie sprawy... - Zawsze to samo. Ona tak robi bez przerwy... to znaczy, moja ona. Wiecznie kogo zaprasza na nocleg. Nie, nie chodzi o pani, pani dostaa normalny pokj gocinny. Mamy a trzy, ale dla Elsie to za mao. O nie, ona musi zapeni wszystkie, a potem jeszcze mi zabra garderob. Sowo daj, nie rozumiem, dlaczego to znosz. - Przykro mi, powtrzyam. Siedziaam jak na rozpalonych wglach, wkrtce jednak znw przyszo wyty wszystkie siy, aby nie zasn. Ledwie mi si udao. Po kolacji przeprosiam towarzystwo: naprawd musz si pooy, powiedziaam. Pani domu nie krya rozczarowania - liczya na jednego roberka - ale teraz ju oczy praktycznie mi si nie otwieray. Z trudem powlokam si na gr, zrzuciam ubranie i padam na ko. Wyjechalimy nazajutrz o pitej rano. Podre po Iraku oznaczay cokolwiek mczcy tryb ycia. Zwiedziam An-Nadaf - rzeczywicie wspaniae miejsce: prawdziwa nekropolia pena lamentujcych muzumanek w czarnych kwefach. Miasto umarych byo jednoczenie gniazdem ekstremistw, nie zawsze wic wpuszczano tam zwiedzajcych. Naleao przedtem zawiadomi policj, aby miaa si na bacznoci i w razie czego zapobiega wybuchom fanatyzmu. Z An-Nadafu ruszylimy do Karbali, gdzie podziwiaam pikny meczet o zototurkusowej kopule. Pierwszy raz ogldaam meczet z tak bliska. Nocowalimy w komisariacie. Sporzdzono mi posanie na pododze ciasnej celi posuyy do tego materacyk i piwr, ktre poyczyam od Katharine. Max dosta inn cel; napomkn, ebym w razie potrzeby nie wahaa si go wezwa. Wiktoriaska dama cokolwiek si achna na myl, e ma guch noc budzi prawie obcego modzieca i prosi o eskort do toalety, wkrtce jednak rzecz wydaa mi si zupenie naturalna. Obudziam Maxa, Max przywoa policjanta, policjant wzi latarni i we trjk powdrowalimy dugimi korytarzami, by wreszcie stan przed drzwiami przeraliwie cuchncego pomieszczenia z dziur w pododze. Max z policjantem uprzejmie czekali na zewntrz, po czym odprowadzili mnie do celi. Kolacj podano w ogrodzie. Nad nami wisia pyzaty ksiyc, wok monotonnie, acz melodyjnie kumkay aby. Ilekro sysz kumkanie ab, przypomina mi si tamten wieczr w Karbali. Policjant usiad z nami do stou. Od czasu do czasu rzuca kilka ostronych sw po angielsku, lecz rozmowa na og toczya si po arabsku; Max tumaczy

te nieliczne zdania skierowane pod moim adresem. Po jednej z owych orzewiajcych pauz, tak znamiennych w kontaktach z ludmi Wschodu i tak harmonijnie wspgrajcych z uczuciami, nasz towarzysz nagle przerwa milczenie. - Bd pozdrowie, migy duchu! - zadeklamowa. - Ty, co nigdy nie by ptakiem. Spojrzaam zaskoczona. Wyrecytowa wiersz do koca. - Nauczyem si - rzek kiwajc gow. Bardzo adne. Po angielsku. - Bardzo adne - przytaknam. Na tym zakoczya si ta cz konwersacji. Nigdy bym nie przypuszczaa, e pokonam taki szmat wiata, aby wysucha Ody do skowronka Shelleya recytowanej przez irackiego policjanta we wschodnim ogrodzie o pnocy. Nazajutrz wczenie zjedlimy niadanie. W pewnej chwili zbliy si ogrodnik z bukietem r. Staam wyczekujco, gotowa obdarzy go czarujcym umiechem. Ku mojemu zmieszaniu szed dalej, nie zaszczyciwszy mnie jednym spojrzeniem, po czym z niskim ukonem ofiarowa bukiet Maxowi. Max parskn miechem. Jestemy na Wschodzie, zauway, tutaj dary wrcza si mczynie, nie kobiecie. Zaadowalimy torby, posania, zapas wieego chleba, re - i w drog. Wracajc do Bagdadu chcielimy nieco zboczy z trasy i zajrze do arabskiego miasta Ukhaidir. Leao daleko na pustyni. Krajobraz nuy monotoni, eby wic zabi czas, piewalimy piosenki ze znanego nam obojgu repertuaru, poczynajc od Panie Janie, przez rozmaite ballady i inne pieni. Zwiedzilimy Ukhaidir, cudowne w swoim odosobnieniu, a po godzinie czy dwch dalszej jazdy trafilimy na pustynne jezioro o przejrzystych, migotliwie bkitnych wodach. ar la si z nieba; marzyam o kpieli. - Czemu nie? - powiedzia Max. - Nie widz przeszkd. - Naprawd? - Z namysem spojrzaam na zrolowane posanie i ma walizk. - Ale nie mam kostiumu... - Moe jednak si znajdzie co... hmmm... odpowiedniego? - rzuci ogldnie. Po chwili zastanowienia wcignam row jedwabn koszulk i dwie pary reform. Byam gotowa. Nasz kierowca, wcielenie delikatnoci i uprzejmoci, jak zreszt wszyscy Arabowie, odszed na bok. Wkrtce zjawi si Max w spodenkach i podkoszulku. Zgodnie dalimy nurka w bkitn to. Czuam si jak w niebie, jak w raju na ziemi - przynajmniej do chwili, gdy trzeba byo rusza dalej. Wwczas si okazao, e samochd agodnie osiada w piasku, a zary si na dobre. C, z jazd po pustyni wie si pewne ryzyko. Max z kierowc wycignli stalowe siatki, opaty i inne narzdzia, prbowali uwolni maszyn, ale na prno. Mijay godziny. Skwar nie zela ani odrobin. Pooyam si w cieniu samochodu - nader skpym cieniu - i zasnam. Jak pniej opowiada Max, zgodnie z prawd czy nie, wanie wtedy uzna, e znakomicie si nadam na on. - adnego biadolenia. Nie narzekaa, nie mwia, e to moja wina albo e niepotrzebnie si zatrzymywalimy. Zupenie jakby ci nie obchodzio, czy si wygrzebiemy, czy nie. Sowo daj, w tamtym momencie mi zawitao, jaka jeste cudowna. Odkd to powiedzia, staraam si nie skala owej wietnej reputacji. Z reguy bior rzeczy takimi, jakie s, i nie wpadam w histeri. Mam take uyteczny dar zasypiania w dowolnej chwili, w dowolnym miejscu. Zboczylimy ze szlaku karawan, przez najbliszy tydzie moga si tam nie pokaza adna ciarwka ani w ogle nic. W tej sytuacji modzian ze Stray Pustynnej, ktry nam towarzyszy jako ochrona, owiadczy, e sam sprowadzi pomoc, prawdopodobnie w cigu dwudziestu czterech godzin, najwyej czterdziestu omiu. Odda nam ca wod. - My ze Stray Pustynnej - rzek wyniole - w razie koniecznoci obywamy si bez picia. Nastpnie pomaszerowa w dal. Patrzyam za nim z pewnym niepokojem. Przygoda przygod, ale niech to bdzie jedna z tych przyjemnych. Wody nie zostao zbyt duo i na sam myl, e nam zabraknie, natychmiast poczuam pragnienie. Mielimy jednak szczcie. Zdarzy si cud. W godzin pniej z morza piaskw wyoni si ford T z czternastoma pasaerami. Obok kierowcy siedzia nasz przyjaciel ze Stray

Pustynnej, radonie wymachujc strzelb. W drodze powrotnej zatrzymywalimy si przy rozmaitych tellach, zbieralimy skorupy antycznych naczy. Szczeglnie zachwycay mnie te emaliowane, jaskrawokolorowe: zielone, turkusowe, bkitne, zote z delikatnym wzorem. Pochodziy ze znacznie pniejszego okresu. Ni ten, ktry interesowa Maxa, niemniej zgromadzilimy pen torb. Po przyjedzie do Bagdadu, kiedy ju si ulokowaam w hotelu, rozpostaram paszcz przeciwdeszczowy, umyam skorupy i uoyam w lnicy, opalizujcy wzr. Max, z dobrego serca ulegajc moim kaprysom, doda wasny paszcz i jeszcze cztery skorupy do kompozycji. Spoglda na mnie tak, jak pobaliwy nauczyciel patrzy na gupiutkiego, acz do sympatycznego ucznia, i chyba rzeczywicie tak mnie wwczas traktowa. Zawsze uwielbiaam muszle, barwne kamyki - wszystkie te skarby, ktre si gromadzi w dziecistwie. Kolorowe ptasie piro, pstry li... Czasem mi si wydaje, e to wanie s prawdziwe skarby, e daj wicej radoci anieli topazy, szmaragdy czy kosztowne szkatuki z pracowni Faberge. Katharine i Len ju czekali, mocno niezadowoleni z naszego dwudziestoczterogodzinnego spnienia: spowodowa je wypad do Ukhaidir. Mnie oczyszczono z winy, byam bowiem tylko paczk, ktr si wozi z miejsca na miejsce, bogo niewiadom celu podry. - Max powinien si domyli, e bdziemy si niepokoi - powiedziaa Katharine. - Moglimy zarzdzi poszukiwania albo zrobi co rwnie gupiego. Max cierpliwie powtarza, e mu przykro, e akurat to mu nie przyszo do gowy. W par dni pniej poegnalimy Bagdad. Pierwszy etap drogi powrotnej prowadzi przez Kirkuk i Mosul. Na bagdadzki Dworzec Pnocny odprowadza nas mj przyjaciel, pukownik Dwyer. - Pamitaj, musisz si broni - szepn poufnie. - Broni? Przed kim? - Przed t tam Janie Pani. - Skin w kierunku Katharine Woolley, zajtej rozmow ze znajomym. - Ale ona jest dla mnie bardzo mia. - O tak, widz, ju ci oczarowaa. Zreszt tak jak nas wszystkich... przynajmniej na jaki czas. Sam wci jestem pod urokiem. Niech tylko kiwnie palcem, a ju pdz na zamanie karku. Ale dobrze ci radz, bro si. Ta kobieta potrafiaby oczarowa ptaki na drzewie i jeszcze im wmwi, e to nic wielkiego. W tym momencie rozleg si upiorny ni to gwizd, ni to jk - jak niebawem si przekonaam, charakterystyczny dla irackich pocigw. Przenikliwy, niesamowity odgos, pewno najbliszy zawodzeniu kobiety przyzywajcej kochanka-demona. Niestety, nie wyraa nic tak romantycznego: po prostu lokomotywa dawaa sygna do odjazdu. Wsiedlimy; dzieliam przedzia sypialny z Katharine, Max i Len jechali w drugim. Do Kirkuku dotarlimy nazajutrz rano, zjedlimy niadanie w zajedzie, a potem samochodem wyprawilimy si do Mosulu. Wwczas taka podr trwaa sze do omiu godzin, jechao si wyboistymi drogami, a rzek Zb pokonywao promem tak prymitywnym, e czowiek czu si niemal jak w czasach biblijnych. W Mosulu take zatrzymalimy si w zajedzie; mieli tam przepikny ogrd. To miasto stao si na wiele lat centrum mojego ycia, wtedy jednak nie wydao mi si szczeglnie porywajce, gwnie dlatego, e zwiedziam je bardzo pobienie. Tam te poznaam MacLeodw, par lekarzy z miejscowego szpitala, z ktrymi w przyszoci poczy mnie serdeczna przyja. Peter MacLeod zarzdza szpitalem, jego ona, Peggy, asystowaa przy niektrych zabiegach. Przeprowadzano je w nader osobliwy sposb, poniewa Peterowi nie wolno byo ani oglda, ani dotyka pacjentek. aden mczyzna, choby i lekarz, nie mg operowa muzumanki. Ustawiano zatem parawany; doktor MacLeod sta na zewntrz, ona w rodku. On wydawa stosowne polecenia, ona z kolei opisywaa stan organw i w ogle przebieg operacji. Po dwch, trzech dniach rozpocza si waciwa podr. Przenocowalimy w zajedzie w Tell Afar, jakie dwie godziny jazdy od

Mosulu, po czym o pitej rano wyruszylimy na trek. Odwiedziwszy kilka miejsc nad Eufratem, odbilimy na pnoc w poszukiwaniu starego przyjaciela Lena, Basrawiego, szejka jednego z tamtejszych plemion. Pokonawszy niezliczone wadi, gubic i znw odnajdujc drog, wreszcie pod wieczr dotarlimy na miejsce. Powitano nas nadzwyczaj serdecznie, ugoszczono smakowitym posikiem, a potem zaprowadzono na spoczynek. W przydzielonej nam glinianej chacie znajdoway si dwie izby, obie w mocno opakanym stanie; kada miecia dwa wskie elazne ka, ustawione w przeciwlegych rogach. Tutaj wynika pewna trudno. W pierwszej izbie jedno ko stao pod solidnym kawakiem sufitu - innymi sowy, akurat tam nie cieko, o czym moglimy si przekona naocznie, bo wanie lun deszcz - drugie natomiast w przecigu i zarazem pod istnym prysznicem. Obejrzelimy drug izb. Sufit wyglda rwnie wtpliwie, na dodatek bya mniejsza, z wszymi kami, brakowao tu wiata i powietrza. - Wiesz, Katharine - powiedzia Len - lepiej wecie z Agath te mniejsz izb z suchymi kami. - Wiecie - powiedziaa Katharine - ja naprawd musz spa w tej wikszej i na dobrym ku. Nie zmru oka, jeli mi si bdzie lao na twarz. - Pomaszerowaa w przytulny rg, zoya tam swoje rzeczy. - Chyba wystarczy odsun moje ko od ciany, wtedy unikn najgorszego - wtrciam. - Doprawdy nie widz powodu - owiadczya Katharine - dlaczego Agatha miaaby tak si mczy. Niech ktry z was pi tutaj, wszystko jedno, Len czy Max, a drugi razem z Agath w tamtej izbie. Rozwaylimy propozycj. Katharine oszacowaa obu panw pod ktem przydatnoci, po czym zdecydowawszy si na asyst kochajcego Lena, wysaa Maxa do mniejszej izby. Jedynie naszego wesoego gospodarza ubawi taki rozkad, czemu da wyraz zasypujc Lena uwagami do frywolnej natury. - Jak sobie chcesz - mwi. - Jak sobie chcecie! Dzielcie si, jak wam si podoba. Tak czy tak mczyzna bdzie w sidmym niebie! Jednake rano jako nikt nie by w sidmym niebie. Obudziam si o szstej zlewana strugami deszczu. W drugim rogu Max zmaga si z istnym potopem. Wycign moje ko spod najgorszej ulewy, swoje take wypchn z kta. Katharine skoczya nie lepiej ni pozostali: u niej te ju cieko. Po niadaniu wybralimy si z Basrawim na objazd jego posiadoci, pniej trzeba byo rusza dalej. Pogoda zrobia si paskudna. Niektre wadi wezbray, z trudem daway si pokona. Przemoknici i miertelnie zmczeni w kocu przybylimy do Aleppo, do wzgldnie luksusowego hotelu Baron, gdzie nas powita syn waciciela, Coco Baron. Mia du okrg gow, taw cer i smutne czarne oczy. Marzyam o gorcej kpieli. Odszukaam azienk - na poy w typie zachodnim, na poy we wschodnim - odkryam te, jak si puszcza gorc wod. Naturalnie, tym razem te buchny kby pary, a ja miertelnie si przeraziam. Prbowaam zakrci kurki, niestety bez skutku. W kocu zaczam wrzeszcze, wzywa na pomoc Maxa. Przyszed, opanowa sytuacj i wysa mnie z powrotem do pokoju. Da zna, kiedy ju ostatecznie poskromi ywioy. Wrciam wic do siebie i czekaam. Czekaam, czas pyn, nic si nie dziao. Wreszcie okutana szlafrokiem i z gbk pod pach udaam si na rekonesans. Drzwi do azienki zastaam zamknite. W tym momencie pojawi si Max. - Gdzie moja kpiel? - zapytaam z lekkim wyrzutem. - Och, teraz tam jest Katharine. - Katharine?! Wpucie j do mojej kpieli, do tej, ktr przygotowae dla mnie? - No tak. Chciaa si wykpa - wyjani. Patrzy mi prosto w oczy. Nawet mu powieka nie drgna. Najwyraniej stanam twarz w twarz z czym na ksztat praw Medw i Persw. - To niesprawiedliwe - powiedziaam. - Ja byam pierwsza. To bya moja kpiel. - Tak, wiem. Ale Katharine chciaa si wykpa - powtrzy. Wrciam do pokoju, rozmylajc nad sowami pukownika Dwyera. Niebawem znw je wspomniaam. Nastpnego dnia Katharine zostaa w

ku: nie czua si najlepiej, okropnie rozbolaa j gowa. Na dodatek zepsua jej si lampka nocna. Tym razem z wasnej woli zaproponowaam wymian. Przyniosam swoj lampk, podczyam. W hotelu nie mieli zapasowych, tego wieczora zatem musiaam czyta przy sabiutkim grnym wietle. Jako sobie radziam. Dopiero nazajutrz z lekka si zirytowaam. Katharine przeniosa si do innego pokoju, bo w dawnym przeszkadza jej uliczny haas. W tym nowym miaa zupenie dobr lampk nocn, niemniej nie zadaa sobie trudu, eby mi zwrci tamt, wobec czego teraz lampka bezpowrotnie wpada w rce osb trzecich. No c, caa Katharine: tylko si przyzwyczai i polubi. Postanowiam w przyszoci lepiej broni wasnych interesw. Nastpnego dnia twierdzia, e czuje si gorzej, chocia gorczka spada. Nie chciaa nikogo widzie, ludzie j dranili. - Bagam was, idcie sobie std - jczaa. - Zostawcie mnie sam. Ju nie wytrzymuj, cigle kto wchodzi, wychodzi, pyta, czy mi co poda, przeszkadza... Dajcie mi spokj, tylko spokj, przestacie si tu krci, to moe do wieczora wyzdrowiej. Doskonale j rozumiaam, poniewa sama tak si czuj, kiedy jestem chora. Podobnie chory pies ucieka od ludzi, wciska si w cichy kt i czeka, a zdarzy si cud i wszystko wrci do normy. - Nie wiem, co robi - powiedzia bezradnie Len. - Naprawd nie wiem, jak jej pomc. - Nie martw si tak - rzuciam pocieszajco, bo ogromnie go lubiam. - Katharine wie najlepiej, czego jej trzeba. Chyba rzeczywicie chce by sama. Na twoim miejscu poczekaabym do wieczora, potem si zobaczy. Na tym stano. We dwjk z Maxem wybralimy si do zamku krzyowcw w Kalaat Siman. Len wola zosta w hotelu, eby na wszelki wypadek by pod rk. Wycieczka zapowiadaa si pysznie. Wypogodzio si, trasa wioda przez liczn okolic. Jechao si po wzgrzach poronitych karowatymi krzewami i gstw czerwonych anemonw, mijao stada owiec, a pniej gdy droga si wznosia, gromadki czarnych kz z koltami. Wreszcie stanlimy w Kalaat Siman i urzdzilimy sobie piknik. Siedzc tam i paaszujc lunch, rozgldajc si wokoo, Max opowiedzia mi nieco wicej o sobie, o swoim yciu, o tym, jak mu si poszczcio, kiedy zaraz po studiach dosta prac u Leonarda Woolleya. Zebralimy jeszcze gar skorup, a o zachodzie soca wystartowalimy z powrotem. W hotelu czekao nas pieko. Katharine wrzaa ze zoci, nie moga darowa, e tak j porzucilimy. - Przecie mwia, e chcesz by sama - przypomniaam. - Czowiek mwi najrniejsze rzeczy, kiedy le si czuje. Wy chyba jestecie bez serca. eby tak mnie opuci! Och, do ciebie waciwie nie mam alu, ty a tak dobrze nie rozumiesz, ale Max... Max, ktry mnie doskonale zna, ktry wie, e mogam czego potrzebowa, czegokolwiek... I po prostu sobie wyjeda. - Zamkna oczy. - Teraz lepiej ju idcie. - Moe co ci poda, moe przy tobie posiedzie? - Nie, nic od was nie chc. Doprawdy, sprawilicie mi ogromn przykro. A Len postpi wrcz haniebnie. - Co takiego zrobi? - spytaam z niejakim zaciekawieniem. Zostawi mnie tu, ebym umara z pragnienia. Bez kropli wody, bez kropli lemoniady, w ogle bez niczego. Zupenie bezradn, wyschnit na wir... - A nie moga zadzwoni i poprosi o wod? Najwyraniej palnam gupstwo. Katharine zmiadya mnie wzrokiem. - No tak, ty nic nie rozumiesz. Nie przypuszczaam, e Len jest a taki nieczuy. Co innego, gdyby tu bya kobieta. Kobieta by pomylaa. Rano balimy si do niej podej, lecz Katharine zachowaa si w nader typowy sposb. Promienna, umiechnita, szczliwa, e nas widzi, wdziczna za nasze starania, askawie pucia przewiny w niepami i wszystko znw byo w najlepszym porzdku. Zaiste nieprzecitna kobieta. Z biegiem lat lepiej j rozumiaam, chocia nigdy nie potrafiam przewidzie kolejnych zmian nastroju.

Waciwie powinna by wielk artystk - piewaczk albo aktork wwczas humory i fochy uchodziyby za naturalne przy takim temperamencie. W rzeczy samej, miaa talent plastyczny: wyrzebia popiersie krlowej Szubad, ktre wystawiono ze synnym zotym naszyjnikiem i nakryciem gowy. Wyrzebia take gow Hamoudiego, gow Leonarda Woolleya i przepikn gwk chopca, nie wierzya jednak we wasne siy, stale prosia kogo o pomoc, kierowaa si cudzymi opiniami. Len suy jej jak wierny pies i nigdy w peni nie zadowala. Chyba troch nim pogardzaa. Waciwie trudno si dziwi. adna kobieta nie lubi podnka. Na wykopaliskach Leonard bywa bezwzgldnym autokrat, lecz w rkach ony topi si jak wosk. Pewnego niedzielnego ranka przed wyjazdem z Aleppo Max zafundowa mi przegld rnorakich religii. Mczce przedsiwzicie; ledwo dotrwaam do koca. Odwiedzilimy maronitw, katolikw syryjskich, prawosawnych, nestorianw, jakobitw - wicej nie pamitam. Niektrych w duchu nazwaam Cebulastymi, a to z racji pkatego, podobnego do cebuli nakrycia gowy kapanw. Przeyam te chwil grozy. W kolejnej wityni rozdzielono mnie z Maxem i w grupie innych kobiet odprowadzono na bok, nastpnie wepchnito do czego w rodzaju boksu z otwieran barierk jednym kocem przytwierdzon do ciany. Nadzwyczaj tajemnicze naboestwo przebiegao gwnie za kotar czy te kurtyn. Dochodziy stamtd dwiczne piewy, napyway chmury kadzidlanego dymu. Co jaki czas wszystkie zginaymy kolana i skaniaymy gowy. W stosownej chwili znw doczyam do Maxa. Patrzc wstecz na swoje ycie odnosz wraenie, e najywiej, najdokadniej pamitam miejsca, ktre odwiedziam. Nagle we wspomnieniach byska radosny ognik - drzewo, wzgrze, biay domek przycupnity nad kanaem, zarys odlegej gry. Czasami musz chwil si skupi, przypomnie sobie, gdzie, kiedy. Pniej obraz si rozjania i ju wiem. Nigdy nie miaam dobrej pamici do ludzi. Naturalnie, ceni sobie przyja, lecz przelotne, choby i mie znajomoci niemal natychmiast wylatuj mi z gowy. W adnym razie nie mog powiedzie: Nigdy nie zapominam twarzy. Ju raczej: Nigdy nie pamitam twarzy. Co innego miejsce. Czsto kiedy gdzie wracam po piciu, szeciu latach, z atwoci odnajduj drog, nawet jeli tam byam tylko raz. Nie wiem, skd to si bierze. Moe std, e od urodzenia jestem dalekowidzem. Ludzi widz jak przez mg, bo zawsze s blisko, natomiast miejsca z racji samej odlegoci rysuj si wyraniej. Potrafi si zrazi do miejsca, jedynie dlatego e tamtejsze wzgrza maj niewaciwy ksztat - ksztat wzgrz to rzecz bardzo, ale to bardzo wana. Wzgrza w Devonshire wygldaj dokadnie tak, jak powinny. Wzgrza na Sycylii wrcz przeciwnie, tote Sycylii nie lubi. Wzgrza Korsyki to sama rozkosz; pikne s rwnie wzgrza walijskie. W Szwajcarii wzgrza i gry stoj za blisko. Lodowce bywaj miertelnie nudne: efektowne, owszem, lecz jedynie dziki grze wiata. Widoki take mog znudzi. Czowiek wspina si ciek na szczyt - i prosz! Przed oczami rozpociera si taka czy inna panorama. Ale na tym koniec. Dalej nie ma ju nic. Wszystko ju si widziao. Wspaniae, mwimy. I kropka. Ten kawaek wiata ley pod nami. Zdobylimy go. V Z Aleppo popynlimy statkiem do Grecji, zatrzymujc si po drodze w rozmaitych portach. Pamitam, jak we dwoje z Maxem zeszlimy na ld w Mersinie, jak cay dzie wylegiwalimy si na play, pywalimy w cudownie ciepym morzu. Tamtego dnia nazbiera dla mnie mnstwo tych nagietkw. Uwiam gigantyczny wianek, ktry Max woy mi na szyj. Potem jedlimy lunch, otoczeni morzem tych kwiatw. Niecierpliwie wygldaam chwili, kiedy ujrz Delfy: liryczne zachwyty Woolleyw dziaay zaraliwie. Len i Katharine serdecznie zapraszali mnie w gocin, a ja zgodziam si z wdzicznoci. Rzadko kiedy w yciu byam rwnie szczliwa i pena oczekiwania, jak wwczas gdymy przybyli do Aten. Jednake los pata figle w najmniej spodziewanych momentach.

Pamitam, staam w hotelowej recepcji, wanie wrczono mi poczt; na wierzchu lea stos telegramw. Zmartwiaam z przeraenia. Siedem telegramw mogo oznacza jedynie ze wieci. Co najmniej przez dwa tygodnie bylimy nieuchwytni, lecz teraz ze mnie dopado. Otworzyam pierwszy telegram - jak si okazao, chronologicznie ostatni. Uoyam je po kolei. Rosalind ma cikie zapalenie puc, przeczytaam. Madge na wasn odpowiedzialno zabraa ma ze szkoy i przewioza do Cheshire. Stan jest powany, donosiy kolejne telegramy. Ostatni - ten, ktry czytaam jako pierwszy - informowa, e moja crka czuje si nieco lepiej. Rzecz prosta, dzisiaj byabym w domu w niecae dwanacie godzin, z Pireusu codziennie lataj samoloty, wwczas jednak, w roku tysic dziewiset trzydziestym, nie znao si takich uatwie. Nawet jeeli da si zarezerwowa miejsce, nastpny Orient Ekspres nie dowiezie mnie do Londynu wczeniej ni za cztery dni. Trjka moich przyjaci zachowaa si wspaniale. Len rzuci wszystko i pobieg szuka w biurach podry najbliszej rezerwacji. Katharine pocieszaa mnie, jak moga. Max niewiele mwi, ale wyszed do miasta razem z Lenem. Idc ulic, pprzytomna po tym wstrzsie, stpnam w jedn z owych kwadratowych dziur, w ktrych ateczycy z podziwu godnym uporem sadz drzewa. Paskudnie skrciam nog w kostce i nie mogam chodzi. Tkwiam wic w hotelu, suchajc wspczujcych sw Lena i Katharine, zastanawiajc si, gdzie si podzia Max. Wreszcie przyszed. Przynis dwie rolki solidnego gumowanego bandaa i plaster. A pniej spokojnie wyjani, e wracamy razem, e si zaopiekuje i mn, i moj kostk. - Przecie jedziesz do Bassaj - powiedziaam. - Chyba miae z kim si spotka? - Och, zmieniem plany. Waciwie powinienem wraca do domu, wic bd mg si tob zaj. Pomog ci przej do wagonu restauracyjnego albo przynios co do jedzenia i w ogle. Nie wierzyam wasnemu szczciu. Pomylaam wwczas, zreszt myl tak do dzisiaj, jaki wspaniay jest ten Max. Niewiele mwi, nie szafuje wyrazami wspczucia. Po prostu i zwyczajnie dziaa. Robi dokadnie to, co by si chciao, a nie ma lepszego pocieszenia. Nie uala si nade mn, nie uspokaja, e Rosalind na pewno wyzdrowieje i e niepotrzebnie si martwi. Przyj tylko do wiadomoci, e czekaj mnie cikie chwile. W tamtych czasach nie znano sulfamidw, tote zapalenie puc stwarzao powane zagroenie. Wyruszylimy nazajutrz wieczorem. Podczas podry Max wiele opowiada o swojej rodzinie, o braciach, o matce - Francuzce z artystyczn dusz, uwielbiajcej malarstwo, o ojcu, ktry nieco przypomina Montyego, na szczcie nie w kwestiach finansowych. W Mediolanie zdarzya nam si przygoda. Pocig si spni. Wysiedlimy - dziki bandaom i plastrowi jako tako kutykaam - i spytalimy konduktora, jak dugo potrwa postj. Dwadziecia minut, oznajmi. Max zaproponowa, eby kupi pomaracze, powdrowalimy wic do straganu, a pniej znw na peron. Mino najwyej pi minut, alici po pocigu nie byo ladu. Poinformowano nas, e odjecha. - Odjecha? Przecie mia czeka dwadziecia minut - wyjkaam. - O tak, signora, ale by wiele w spnieniu. Czeka krciutko. Spojrzelimy po sobie osupiali. Szczliwie przyszed nam z pomoc jaki wyszy urzdnik kolejowy. Radzi, abymy wynajli szybki samochd i pucili si w pogo. Prawdopodobnie dogonimy pocig w Domodossoli. Rozpocz si wycig ywcem wzity z kina. Najpierw wyprzedzilimy zbiega, potem dalimy si wyprzedzi. Ju to zrozpaczeni, ju to peni bogiego poczucia wyszoci migalimy grskimi drogami, pocig tymczasem wyania si z kolejnych tuneli, raz przed nami, raz za nami. W Domodossoli stanlimy jakie trzy minuty po nim. Chyba wszyscy pasaerowie - a ju na pewno pasaerowie z naszego wagonu nad wyraz zaciekawieni wychylali si z okien. - Ach, madame odezwa si starszawy Francuz, pomagajc mi si wspi po schodkach. - Que vous avez du eprouver des emotions! - Francuzi

potrafi zaiste cudownie ubra myl w sowa. Jako e wynajcie samochodu kosztowao majtek, a my nie mielimy czasu si targowa, zostalimy oboje praktycznie bez grosza. Na Maxa bdzie czeka w Paryu matka; peen optymizmu podsun, ebym poyczya pienidze od niej. Czsto si zastanawiaam, co moja przysza teciowa pomylaa o modej kobiecie, ktra wraz z jej synem wyskoczya z pocigu i po nader zdawkowym powitaniu oskubaa j do ostatniego sou. Na wyjanienia nie starczyo ju czasu, poniewa musiaam czym prdzej jecha dalej, tote wykrztusiwszy chaotyczne przeprosiny, zniknam z tak zdobytymi pienidzmi. Zapewne nie wywaram szczeglnie korzystnego pierwszego wraenia. Niewiele zapamitaam z tamtej podry z Maxem, wyjwszy jego niezwyk dobro, takt i zrozumienie. Opowiadajc o wasnych poczynaniach i przemyleniach, zdoa odwrci moj uwag, rozproszy czarne myli. Regularnie zmienia bandae, holowa mnie do wagonu restauracyjnego - sama pewno bym nie daa rady, zwaszcza przy koysaniu Orient Ekspresu, kiedy nabiera prdkoci i mocy. Poza tym utkwio mi w pamici tylko jedno. Jechalimy wzdu woskiej Riwiery. Drzemaam wbita w kt, Max przyszed do mojego przedziau i usiad naprzeciwko. Obudziwszy si spostrzegam, e spoglda na mnie z namysem. - Masz wyjtkowo szlachetn twarz - owiadczy. Ze zdumienia oprzytomniaam nieco bardziej. Sama nigdy bym akurat tak si nie opisaa, z pewnoci te nikt inny tego dotd nie zrobi. Szlachetna twarz? Ja mam szlachetn twarz? Cokolwiek wtpiam. Nagle co mi zawitao. - To pewnie przez ten rzymski nos - rzuciam. Tak, rzymski nos. Z rzymskim nosem profil rzeczywicie wyglda wcale szlachetnie. Nie powiem, ebym specjalnie si ucieszya. Czemu takiemu trudno sprosta. Mona by mnie okreli na wiele sposobw - jestem spokojna, pogodna, roztrzepana, zapominalska, niemiaa, czua, kompletnie pozbawiona pewnoci siebie, umiarkowanie niesamolubna. Ale szlachetna? Nie, raczej nie. Tak czy owak znowu zapadam w sen, starajc si prezentowa w rzymski nos od najlepszej strony enface, nie z profilu. VI Straszny to by moment, gdy po przyjedzie do Londynu chwyciam za telefon. Ju od piciu dni nie miaam adnych wiadomoci. Ach, c za ulga, kiedy gos siostry oznajmi: niebezpieczestwo mino, Rosalind czuje si znacznie lepiej, szybko wraca do zdrowia. W sze godzin dotaram do Cheshire. Chocia maej rzeczywicie si polepszyo, na jej widok przeyam nie lada wstrzs. Nie miaam wielkiego dowiadczenia z chorymi dziemi. Dotd pielgnowaam gwnie dorosych mczyzn; skd mogam wiedzie, jak prdko zmienia si dziecko w chorobie, jak jednego dnia wyglda na umierajce, a nastpnego na okaz zdrowia. Rosalind sprawiaa wraenie wyszej, szczuplejszej. Bezwadnie spoczywaa w fotelu zupenie nie ta sama. Zawsze bowiem tryskaa energi. Nie potrafia ani chwili usiedzie na miejscu. Wrciwszy z dugiego mczcego pikniku rzucaa wesolutko: Do kolacji jeszcze co najmniej p godziny. Carobimy? - Niespecjalnie te si dziwiam, jeli okrajc dom trafiaam za rogiem na swoj crk stojc na gowie. - Rosalind! Co ty wyprawiasz? - Ojej, nic takiego. Trzeba jako zabi czas. Czym si trzeba zaj. A teraz leaa taka krucha i delikatna, istna kupka nieszczcia. Madge powiedziaa tylko: - Szkoda, e jej nie widziaa tydzie temu. Wygldaa jak mier na chorgwi. Tak czy owak dochodzia do siebie. Ju po tygodniu przewiozam j do Ashfield. Odzyskaa dawny wigor, jakkolwiek dokadaam wszelkich stara, aby to moje mae perpetuum mobile nie dziaao na penych obrotach. Jak si dowiedziaam, Rosalind wrcia do szkoy w najlepszym zdrowiu i humorze. Wszystko szo dobrze, a do chwili gdy zapanowaa epidemia grypy. Rozchorowaa si poowa dzieci. Prawdopodobnie to grypa plus naturalne osabienie po odrze doprowadziy do zapalenia puc. Wszyscy

szalenie si martwili, acz mieli pewne wtpliwoci, czy moja siostra postpuje susznie, wywoc ma na pnoc. Funkie jednak trwaa przy swoim przekonana, e tak bdzie najlepiej - i rzeczywicie. Rosalind zdrowiaa w oczach. Wreszcie lekarz orzek, i cakowicie stana na nogi: po chorobie nie zostao ani ladu. - ywotne stworzonko - doda. Zawsze bya twarda, zapewniam. Nigdy si nie przyznawaa, jeli co jej dolegao. Na Wyspach Kanaryjskich dostaa zapalenia migdakw, ale nie zajkna si sowem, burczaa tylko: Jestem strasznie za. Z dowiadczenia wiedziaam, e haso jestem strasznie za oznacza dwie moliwoci: albo Rosalind jest chora, albo zwyczajnie stwierdza fakt - naprawd jest za i lojalnie woli nas ostrzec. Rzecz prosta, kada matka ma sabo do wasnego dziecka - jakeby inaczej? - niemniej wierz, e moja crka bya wrcz wyjtkowo zabawna. Celowaa w nieoczekiwanych odpowiedziach. Najczciej wiadomo z gry, co taki dzieciak powie, lecz Rosalind na og mnie zaskakiwaa. Moe przez t swoj irlandzk krew. Matka Archieego bya Irlandk i pewnie po niej maa odziedziczya w talent do sprawiania niespodzianek. - Naturalnie - przyznaa Carlo bezstronnie, jak to ona - Rosalind czasami potrafi doprowadzi do szau. Nieraz si na ni wciekam. Tyle e inne dzieci w porwnaniu z ni wypadaj strasznie nieciekawie. Rosalind bywa nieznona, ale nigdy nudna. - Pod tym wzgldem, myl, nic si nie zmienia do dzisiaj. Jestemy tymi samymi ludmi co w wieku trzech, szeciu, dziesiciu, dwudziestu lat. Cho moe raczej szeciu czy siedmiu anieli dwudziestu, wwczas bowiem jeszcze nie udajemy kogo innego, nie staramy si nady za mod. Pniej ju dajemy si wcign. Jeeli panuje moda na intelekt, stajemy si intelektualistami; jeeli dziewczta zachowuj si jak pustogowe flirciarki, my te flirtujemy i paplamy o niczym. Jednake ycie toczy si dalej: z biegiem lat coraz bardziej mczy owa gra pozorw, tote czowiek wraca do wasnego ,ja, stopniowo odzyskuje prawdziw tosamo. Znajomych czasem to zbija z tropu, lecz samemu zainteresowanemu sprawia ogromn ulg. Ciekawe, czy to samo odnosi si do pisania. Naturalnie, wybierajc ten fach zwykle podziwiamy jakiego autora i chcc nie chcc naladujemy jego styl. Czsto w styl nam nie ley, wic efekt wypada okropnie. Z upywem czasu wszake uwalniamy si spod obcych wpyww. Pewni twrcy nadal budz podziw, moe nawet pragnlibymy pisa jak oni, lecz doskonale wiemy, e nie damy rady. Moe po prostu nauczylimy si literackiej pokory. Gdybym umiaa pisa tak jak Elisabeth Bowen, Muriel Spark czy Graham Greene, pewno bym z radoci skakaa do samego nieba. Ale c, nie umiem, nigdy te nie bd prbowaa ich kopiowa. Zrozumiaam, e ja to ja, e potrafi jedynie tyle, ile potrafi owo ja, niewane, co ja by chciao. Jak powiada Biblia, kt sam myl sprawi, i uronie choby o okie? Nieraz mi si przypomina plakietka, ktra wisiaa na cianie pokoju dziecinnego. Prawdopodobnie wygraam j w jakim konkursie podczas regat. Nosia napis: Skoro nie moesz prowadzi pocigu, zosta smarowaczem k. Nie wyobraam sobie lepszego motta na ycie. Pozostaam mu wierna. Owszem, prbowaam tego i owego, nigdy jednak nie trzymaam si rzeczy, ktre robi le, do ktrych nie mam naturalnych zdolnoci. W jednej ze swoich ksiek Rumer Godden przedstawia w punktach, co lubi i czego nie lubi. Spodoba mi si w pomys, zaraz wic sporzdziam wasn list. Teraz dodam podobny wykaz - co umiem, a czego nie. Oczywicie, pierwsza lista jest znacznie dusza. Nigdy nie radziam sobie z grami; nie potrafi i ju si nie naucz przemawia; tak atwo poddaj si sugestiom, e dopiero w samotnoci sobie uzmysawiam, co naprawd myl albo co powinnam zrobi. Nie umiem rysowa; nie umiem malowa; nie umiem modelowa ani rzebi; nie umiem si spieszy bez wpadania w popoch; nie umiem jasno si wypowiada - o wiele lepiej wyo rzecz na pimie. Upieram si przy zasadach, ale przy niczym wicej. Wiem, e jutro jest wtorek, lecz jeli kto czterokrotnie powtrzy, e roda, po czwartym razie uznam

to za fakt, ze wszelkimi jego konsekwencjami. Co umiem? No c, umiem pisa. Jestem muzykalna, acz nie na poziomie profesjonalnym. Dobrze akompaniuj piewakom. Jeeli trzeba, potrafi improwizowa - bardzo przydatny talent: zdziwiby si, czytelniku, jakie cuda umiem zdziaa szpilkami do wosw bd agrafkami. To ja kiedy ugniotam lepk kulk z chleba, wbiam j na szpilk do wosw, szpilk przytwierdziam lakiem do kija i tym sposobem zdoaam podnie sztuczne zby matki, kiedy wypady na dach oranerii! Skutecznie upiam chloroformem jea, ktry si zaplta w siatk do tenisa, i dziki temu uwolniam zwierztko. Nie najgorzej umiem si zaj domem. I tak dalej, i temu podobne. A teraz co lubi, czego nie lubi. Nie lubi tumu, cisku, krzykliwych gosw, haasu, rozwlekych rozmw, wszelkich przyj, a zwaszcza koktajli, dymu z papierosw i palenia w ogle, alkoholu, chyba e w potrawach, marmolady, ostryg, wystygego jedzenia, pochmurnego nieba, ptasich ap, zreszt oglnie dotyku ptaka. I wreszcie rzecz najbardziej znienawidzona: smak i zapach gorcego mleka. Lubi soce, jabka, niemal kady rodzaj muzyki, pocigi, amigwki liczbowe i wszystko, co si wie z liczbami; lubi je i jedzi nad morze; lubi kpiele i pywanie, cisz, sen, marzenia, zapach kawy, konwalie, wikszo psw, teatr. Mogabym uoy o wiele lepsze listy, bardziej imponujce, bardziej doniose. Ale wwczas to nie byabym ja. Niech wic ju tak zostanie. Czowiek samego siebie nie przeskoczy. Teraz, kiedy zaczynaam ycie od nowa, naleao podliczy przyjaci. Ostatnie przejcia stay si czym w rodzaju probierza. Do spki z Carlo wymyliymy dwa ordery: Order Szczura i Order Wiernego Psa. Mwiymy: - O tak, temu damy Wiernego Psa pierwszej klasy. - Albo: Temu si naley Szczur trzeciej klasy. - Szczurw byo niewiele, trafiay si natomiast do nieoczekiwane: ludzie, ktrych si uwaao za prawdziwych przyjaci, ktrzy jednak pospiesznie si odcinali od osoby owianej nie t co trzeba saw. Takie odkrycie, rzecz jasna, ogromnie mnie wyczulio, nauczyo tym wikszej podejrzliwoci. Z drugiej strony, zyskaam wielu rwnie nieoczekiwanych sprzymierzecw, cakowicie lojalnych, okazujcych niebywa yczliwo i dobro. Lojalno ceni sobie bodaj wyej anieli wszelkie inne cnoty. Lojalno i jeszcze odwag. Nie znam nic wspanialszego, nic bardziej istotnego. Kady rodzaj odwagi, fizycznej czy te moralnej, budzi mj szczery podziw. Jeeli w ogle da si y, to tylko odwanie. Bez tego nie ma ycia. Na Order Wiernego Psa zasuyo wcale sporo panw. Chyba wikszo kobiet spotyka na swej drodze jakiego oddanego Dobbina; ten mj, zaiste wzruszajcy, przyby wrcz galopem. Przysya kolosalne bukiety kwiatw, pisa listy, a w kocu si owiadczy. By wdowcem, nieco starszym ode mnie. Wyzna, e przy pierwszym spotkaniu wydaam mu si stanowczo za moda, lecz teraz ju moe da mi szczcie i dobry dom. Jakkolwiek poruszona, bynajmniej nie marzyam o zampjciu, nigdy te nie darzyam tego pana a tak gorcym uczuciem. By dobrym, serdecznym przyjacielem, i tyle. Mio wiedzie, e komu zaley, ale to gupota wychodzi za m na pocieszenie, tylko po to by mie si komu wypaka na ramieniu. A zreszt nie szukaam pocieszenia. Maestwo mnie przeraao. Zdaam sobie spraw - jak prdzej czy pniej zdaje sobie spraw mnstwo kobiet - e jedyna osoba, ktra potrafi zrani naprawd do ywego, to m. Z nikim innym si nie jest rwnie blisko. Na nikim a tak si nie polega w codziennych sprawach, w uczuciach, w caej materii zwizku. Ju nigdy, postanowiam, nie wydam si na niczyj ask. Ktry z bagdadzkich przyjaci lotnikw powiedzia mi co niepokojcego. Opowiada o wasnych kopotach maeskich i zakoczy tymi sowami: - Mylisz, e sobie uoya ycie, e dasz rad y po swojemu, ale w kocu ci czeka jedno z dwojga. Albo sobie wemiesz kochanka, albo paru kochankw. Prosz bardzo, wybieraj. - Chwilami z dreniem dochodziam do wniosku, e ma suszno. Lecz zawsze to

lepsze od maestwa, uznaam. Paru kochankw nie moe zrani. Jeden owszem, cho jeszcze nie tak jak m. Mw raz na zawsze skreliam. Na razie zreszt skreliam wszystkich mczyzn - co jednak, twierdzi mj lotnik, wkrtce si zmieni. Dziwio mnie natomiast, ilu panw ruszyo w zaloty, ledwie si znalazam w cokolwiek dwuznacznej sytuacji kobiety samotnej czy zgoa rozwdki. Pewien modzian da do zrozumienia, i w tych sprawach zachowuj si nad wyraz nierozsdnie: - Przecie jeste w separacji z mem i pewnie si rozwiedziesz, wic czego si spodziewasz? Z pocztku nie mogam si zdecydowa, czy takie atencje mnie ciesz, czy irytuj. W sumie raczej cieszyy. Nigdy nie jestemy za starzy na to, by nas obraa. Inna rzecz, e czasem wynikay nieznone komplikacje - chociaby z pewnym Wochem. W tamtym wypadku cignam sobie kopoty na gow przez wasn nieznajomo stosownych konwencji. Ot Woch zapyta, czy mi w nocy nie przeszkadza haas spowodowany zaadunkiem wgla na statek. Nie, odparam, moja kajuta ley na sterburcie, z dala od nabrzea. - Och, a ja mylaem, e to numer trzydzieci trzy. - Nie. Parzysty: szedziesit osiem wyjaniam. Z mojego punktu widzenia rozmowa wydawaa si cakiem niewinna. Skd mogam wiedzie, e zgodnie z woskim obyczajem pytanie o numer kajuty to zarazem propozycja odwiedzin tame. Nie pado ju ani sowo wicej, lecz tu po pnocy mj Woch stan w drzwiach. Nastpia szalenie zabawna scenka. Nie mwiam po wosku, on po angielsku ledwo, ledwo, tote porozumiewalimy si wciekym szeptem po francusku, ja wyraajc oburzenie, mj go rwnie, aczkolwiek oburzenie nieco innego rodzaju. Konwersacja przebiegaa mniej wicej tak: - Jak pan mie przychodzi do mojej kajuty. - Sama pani mnie zaprosia. - Nic podobnego. - Ale tak. Podaa pani numer, szedziesit osiem. - Bo pan pyta. - Jasne, e pytaem. Dlatego e chciaem przyj. A pani mi pozwolia. - Nic podobnego. I tak to si cigno, coraz bardziej zaarcie, a na dodatek coraz goniej. Nie miaam wtpliwoci, e para z ssiedniej kajuty witoszkowaty lekarz z ambasady i jego maonka - snuje jak najgorsze domysy. Gniewnie kazaam Wochowi si wynosi. Upiera si, e zostanie. Rozjuszy si na dobre, a wreszcie jego oburzenie przeroso moje, co widzc jam przeprasza, i nie zrozumiaam propozycji. W kocu pozbyam si amanta, nadal uraonego, acz pogodzonego z myl, e nazbyt pochopnie wzi mnie za kobiet wiatow. Jestem Angielk, wyznaam gwoli dalszego zaagodzenia sprawy, a zatem osob z natury zimn. Wyrazi wspczucie i odszed uratowawszy honor. Swj honor, rzecz jasna. Nastpnego ranka ona lekarza zmierzya mnie lodowatym spojrzeniem. Dopiero znacznie pniej odkryam, e Rosalind od pocztku oceniaa moich wielbicieli z nader praktycznego punktu widzenia. - Mylaam sobie, e w kocu wyjdziesz drugi raz za m, wic sama rozumiesz, nie byo mi tak cakiem wszystko jedno, za kogo wyjania. Max tymczasem wrci od matki z Francji. Mia pracowa w British Museum; prosi, abym daa zna, jeli wybior si do Londynu. Na razie si nie wybieraam, zapuciam korzenie w Ashfield. Tak si jednak zoyo, e mj wydawca, Collins, urzdza wielkie przyjcie w Savoyu. Nalegali, ebym koniecznie przysza spotka si z wydawc amerykaskim i jeszcze paroma osobami. Zapowiada si dzie wypeniony co do minuty, w kocu wic przyjechaam nocnym pocigiem i zaprosiam Maxa na niadanie do domu na Cresswell Place. Ogromnie si cieszyam na myl o spotkaniu, lecz dziwna rzecz, kiedy ju si pojawi, byam straszliwie oniemielona. Zupenie nie rozumiaam, co mnie tak sparaliowao. Przecie zjedzilimy razem p wiata, zostalimy dobrymi przyjacimi. Max chyba te nie czu si swobodnie. Jednake pod koniec niadania, ktre sama

przygotowaam, wszystko znw byo jak dawniej. Spytaam, czy mgby nas odwiedzi w Devonie, umwilimy si na ktry weekend. Jak to dobrze, mylaam, e nie strac Maxa z oczu. Po Zabjstwie Rogera Ackroyda wydaam Tajemnic siedmiu zegarw, dalszy cig wczeniejszej ksiki, Tajemnicy rezydencji Chimneys. Ten gatunek nazywaam lekk powieci sensacyjn. Pisao si je atwo, nie wymagay skomplikowanej intrygi ani planu. Nabieraam coraz wikszej pewnoci siebie. Czuam, e bez trudu dam rad wyprodukowa jedn ksik rocznie, moe nawet kilka opowiada. A co najlepsze, w tamtych czasach literatur mogam bezporednio przeliczy na pienidze. Za gotowy tekst pacono, powiedzmy, szedziesit funtw. Po odliczeniu podatku dostawaam na czysto czterdzieci pi. Taka sytuacja wybitnie zwikszaa mj dorobek. Mwiam sobie: Chciaabym zburzy oraneri i przerobi na loggi. Ile to wyniesie? Liczyam, siadaam do maszyny, mylaam, planowaam: po tygodniu fabua bya gotowa. Wystarczyo j rzuci na papier i prosz, ju jest loggia. Jaka rnica w porwnaniu z ostatnimi dziesicioma, dwudziestoma latami! Nigdy nie wiem, ile mam. Nie wiem, ile zarobiam. Nie wiem, ile zarobi w przyszym roku. Ju nie wspomn o podatku dochodowym. Kady ksigowy wywleka jakie sprawy sprzed Bg wie ilu lat, twierdzi, e co nie zostao uzgodnione. I co tu robi w takich warunkach? Wwczas jeszcze krlowa rozsdek. Przeywaam swj - jak go nazywam - plutokratyczny okres. W Ameryce akurat zaczynano drukowa moje ksiki w odcinkach; nie do, e zarabiaam na tym znacznie wicej ni w Anglii, to jeszcze caa kwota bya w owych czasach zwolniona od podatku. Wprawdzie nie napyway takie sumy, jakie otrzymywaam pniej, ale ju majaczyy na horyzoncie. Jednym sowem, wystarczyo pilnie pracowa i zgarnia pienidze. Dzi czsto mi si wydaje, e waciwie nie powinnam pisa ani sowa wicej. Moe bym sobie oszczdzia dalszych komplikacji. Max przyjecha do Ashfield. Spotkalimy si na stacji Paddington, a pniej nocnym pocigiem ruszylimy do Devonu. Pod moj nieobecno zawsze co musiao si wydarzy. Rosalind przywitaa nas jak zwykle wesoa i pena animuszu, po czym rzucia bomb. - Peter ugryz Freddieego Pottera w twarz - obwiecia. Osobicie wolaabym po powrocie usysze inn wiadomo ni ta, e mj drogocenny pies ugryz w twarz drogocenne dziecko mojej drogocennej kucharki- zarzdzajcej domem. Waciwie to nie bya wina Petera, tumaczya Rosalind. Ostrzegaa Freddieego, eby nie przysuwa twarzy do psa i nie bzycza mu prosto w ucho. - A on si przysuwa i przysuwa, i bzycza, wic Peter w kocu go dziabn. - No tak - zgodziam si - ale pani Potter raczej tego nie zrozumie. - Wiesz, nawet nie bardzo krzyczaa. Chocia zadowolona te nie jest. - Spodziewam si. W kadym razie Freddie zachowa si superdzielnie. Zreszt, jak zawsze - dodaa, lojalnie bronic ulubionego towarzysza zabaw. Freddie Potter by modszy od Rosalind o jakie trzy lata. Uwielbiaa na zmian bra go pod skrzyda albo rozstawia po ktach, odgrywa rol askawej protektorki, jak rwnie bezlitonie tyranizowa malca podczas ustalania, w co si bd bawi. - Cae szczcie - cigna e Peter do koca nie odgryz mu nosa, prawda? Bo musiaabym taki nos znale i jako przymocowa z powrotem, naprawd nie wiem jak... Chyba najpierw trzeba by wysterylizowa albo co? Nie bardzo sobie wyobraam sterylizacj nosa. Przecie wygotowa to go si raczej nie da. Trafilimy na jeden z tych niepewnych dni, ktre niby to zapowiadaj soce, cho znawcy pogody w Devonshire od razu zgadn, e bdzie lao. Rosalind zaproponowaa piknik na wrzosowiskach. Radonie przyklasnam, a Max si zgodzi i nawet wyglda na uszczliwionego. Patrzc wstecz, dochodz do wniosku, e nie uatwiaam ycia przyjacioom. Z sympatii do mnie musieli znosi chociaby w optymizm

wzgldem pogody, tudzie nieuzasadnione przekonanie, e prdzej si przejani na wrzosowiskach ni w Torquay. Tymczasem rzecz si miaa akurat odwrotnie. Co wicej, mj wierny morris cowley, typowy otwarty wz spacerowy, by wprawdzie wyposaony w podnoszony dach, lecz dach mocno ju nadszarpnity zbem czasu, tote pasaerom siedzcym z tyu woda nieprzerwanym strumyczkiem ciekaa na kark. Oglnie biorc, pikniki z rodzin Christie stanowiy nader srogi test na przetrwanie. Ledwie zdylimy odjecha kawaek, luno jak z cebra. Nie daam si zniechci, opowiadaam Maxowi o licznych urokach wrzosowisk, ktre dostrzega z niejakim trudem, a to z racji mgy zmieszanej z potokami deszczu. Cika to bya prba dla mojego nowego przyjaciela ze rodkowego Wschodu. Musia mnie naprawd lubi, skoro wszystko przetrzyma, i to z umiechem na twarzy. Kiedymy wreszcie dotarli do domu, wysuszyli si, po czym znowu zamoczyli, tym razem w gorcej wodzie, dugo gralimy z Rosalind w przerne gry. Nazajutrz, jako e wci padao, okutani paszczami spacerowalimy w deszczu razem z niepoprawnym Peterem, ktry zreszt znw by w najlepszych stosunkach z Freddiem. Wspaniale byo znowu mie przy sobie Maxa. Widziaam, jak bardzo si zbliylimy, jak si rozumiemy prawie bez sw. Niemniej jednak nastpnego wieczora przeyam nie lada szok. Powiedzielimy sobie dobranoc, leaam ju w ku co tam czytajc, gdy naraz rozlego si pukanie i wszed Max. W rku trzyma ksik, ktr mu poyczyam. - Dzikuj, bardzo mi si podobaa - powiedzia. Odoy ksik, usiad w nogach ka, przyjrza mi si z namysem, a potem oznajmi, e chce si ze mn oeni. adna wiktoriaska panna wykrzykujca: Och, panie Simpkins, to doprawdy niespodziewane!, na pewno nie wygldaa na rwnie zaskoczon jak ja. Naturalnie, wikszo kobiet doskonale wyczuwa pismo nosem, a ju owiadczyny potrafi przewidzie na miesic naprzd i rozegra parti na dwa sposoby: albo zachowywa si tak podle i odpychajco, i zalotnik si zniechci, albo delikatnie doprowadzi go do wrzenia i tym samym przyspieszy fina. Niemniej: Och, panie Simpkins, to doprawdy niespodziewane!, czasami bywa najzupeniej szczere. Nigdy mi przez myl nie przeszo, e co takiego si zdarzy, czy w ogle moe zdarzy z Maxem. Bylimy przyjacimi i tylko przyjacimi. Bodaj z nikim dotd nie zaprzyjaniam si tak prdko i tak blisko. Odbylimy cakowicie absurdaln rozmow; nie ma co jej tutaj przytacza w szczegach. W kadym razie bez namysu odparam, e to niemoliwe. Dlaczego? - spyta. Z wielu powodw. Po pierwsze, ogromna rnica wieku. Owszem, przyzna, ale to nie problem, zawsze chcia si oeni z kim starszym od siebie. Nonsens, obruszyam si, nic dobrego z tego nie wyjdzie. Na dodatek jest katolikiem. To te wzi pod uwag, zreszt jak twierdzi, wzi pod uwag wszystko. Chyba jedyne, czego nie powiedziaam, to to, e nie chc za niego wyj, bo nagle sobie uwiadomiam, e maestwo z Maxem byoby najcudowniejsz rzecz na wiecie. Gdyby tylko by starszy albo ja modsza. Spieralimy si co najmniej dwie godziny. Stopniowo przeama mj opr - nie tyle protestami, ile agodn perswazj. Wyjecha nazajutrz z samego rana. Odprowadziam go na stacj. Na poegnanie powiedzia: - Wiesz co? W kocu za mnie wyjdziesz, tylko musisz mie duo czasu do namysu. O tak wczesnej porze nie miaam siy znowu wytacza argumentw. Powdrowaam do domu nieszczliwa i cakiem rozbita. Spytaam Rosalind, czy lubi Maxa. - O tak! Bardzo. Znacznie bardziej ni pukownika R. i pana B. Nie da si ukry, moja crka zawsze wiedziaa, co w trawie piszczy, cho dobre maniery nie pozwalay jej mwi wprost. Jak ja si mczyam przez te nastpne tygodnie! Byam taka zgnbiona, taka niepewna, taka zdezorientowana. Najpierw zdecydowaam, e maestwo absolutnie nie wchodzi w gr, e przede wszystkim musz si chroni - chroni przed blem, ju nigdy nie da si skrzywdzi;

e nie ma nic gupszego ni zwizek z mczyzn o cae lata modszym; e Max sam jeszcze nie wie, czego chce; e postpiabym nie fair przecie powinien si oeni z jak mi panienk w swoim wieku; e waciwie dobrze mi si yje samej. A pniej powoli, niedostrzegalnie caa argumentacja zacza si zmienia. Dzieliy nas lata, owszem, lecz take wiele czyo. Max nie lubi przyj, tacw, nie by typowym modym wesokiem - wesokowi raczej bym nie potrafia dotrzyma kroku. Za to po muzeach mogam chodzi rwnie dobrze jak kada inna, pewno nawet z wikszym zainteresowaniem i wyrobieniem anieli modsza kobieta. Mogam z przyjemnoci obej wszystkie kocioy w Aleppo. Mogam sucha wywodw Maxa o klasykach. Mogam si nauczy greki i czyta Eneid w oryginale - w rzeczy samej, praca i pomysy Maxa poryway mnie stokro bardziej ni wszelkie poczynania Archieego w City. - Tak czy owak nie wolno ci wychodzi za m - skarciam si. - Nie bd idiotk. Najzwyczajniej w wiecie zostaam wzita podstpem. Gdybym przy pierwszym spotkaniu braa pod uwag taki rozwj wypadkw, wwczas miaabym si na bacznoci. Nie dopuciabym do tego radosnego, beztroskiego poczucia koleestwa. Ale c, nic nie podejrzewaam, wic po prostu cieszylimy si sob, szczliwi i nieskrpowani, jakbymy ju byli po lubie. W desperacji zwrciam si do swej domowej wyroczni. - Rosalind, co by powiedziaa, gdybym znowu wysza za m? - Och, chyba wczeniej czy pniej na tym si skoczy - odpara z min kogo, kto nie wyklucza adnej moliwoci. - To cakiem naturalne, prawda? - W zasadzie tak. - Wolaabym, eby to nie by pukownik R. - cigna z namysem. Tu mnie zaskoczya, poniewa R. wrcz wyazi dla niej ze skry, wymyla coraz to nowe gry i zabawy, ktre przyjmowaa, jak si zdawao, z niekamanym zachwytem. Wspomniaam o Maxie. - O tak, ten byby najlepszy - stwierdzia. - Wiesz, to naprawd wietny pomys. Powinna za niego wyj. - Po czym dodaa: Moglibymy mie wasn d, nie uwaasz? I w ogle Max baidzo by nam si przyda. Niele gra w tenisa, prawda? Miaabym z kim gra. Rozwijaa temat z cakowit szczeroci, rozwaajc kolejne punkty z wasnego utylitarnego punktu widzenia. - No i Peter go lubi - brzmia ostateczny wyraz aprobaty. Niemniej jednak tamtego lata przeywaam istne mki. Wszyscy byli przeciwni naszemu maestwu. Prawd mwic, chyba wanie to mnie zachcio. Moja siostra bya zdecydowanie przeciwna. Taka rnica wieku! Nawet James wypowiada si nader ostronie. - Nie wydaje ci si - powiedzia - e po prostu jeste... hmm, pod wraeniem tego stylu ycia? Archeologia, wykopaliska, i tak dalej... Woolleyowie, Ur... Moe to raczej to, a nie prawdziwe uczucie? Wiedziaam, e tak nie jest. - Oczywicie, to wycznie twoja sprawa - dorzuci agodnie. Kochana Punkie, rzecz jasna, bya wrcz przeciwnego zdania. Uwaaa za swj najwitszy obowizek ratowa siostr przed gupi pomyk. Jedynie Carlo, moja najdrosza Carlo, i Mary Fisher trway niczym opoka. Popieray mnie, cho pewno z czystej lojalnoci. Prawdopodobnie te sdziy, e popeniam bd, nie zajkny si jednak sowem, poniewa nie leao w ich naturze wpywanie na cudze plany. Musiay aowa, i nie oddaam rki przystojnemu czterdziestodwuletniemu pukownikowi, lecz skoro postanowiam inaczej, c, stan po mojej stronie. Wreszcie przekazaam nowin Woolleyom. Wygldali na ucieszonych. Len z pewnoci si cieszy; Katharine nie dao si tak atwo rozszyfrowa. - Tylko pamitaj - rzucia twardo - nie wolno ci go polubi wczeniej ni za dwa lata. - Dwa lata? - zdziwiam si. - Dwa lata. Bo inaczej le si to skoczy. - Nie obra si, ale moim zdaniem to skrajna gupota. Ju i tak

jestem o tyle starsza. Po co czeka, a jeszcze bardziej si zestarzej? Niech Maxowi dostanie si chocia ta resztka mojej modoci. - Psujesz go - ostrzega. - W tym wieku nie powinno mu si wydawa, e moe mie wszystko, co zechce, i to od razu. Ka mu poczeka, przetrzymaj go w terminie... dobrym, dugim terminie. Taki punkt widzenia zupenie mi nie odpowiada. Nazbyt to surowe i purytaskie, jak na mj gust. Maxowi owiadczyam, e uwaam ten lub za jedno wielkie szalestwo i e musi starannie przemyle ca spraw. - A jak ci si zdaje, co robiem przez ostatnie trzy miesice? We Francji nic, tylko mylaem. Wymyliem, e wszystko si okae, kiedy ci znowu zobacz, w razie gdyby mnie ponosia wyobrania. Ale nie. Bya dokadnie taka, jak ci zapamitaem, dokadnie taka, jakiej pragn. - To okropne ryzyko. - Nie dla mnie. Pewnie uwaasz, e dla ciebie tak. Ale jeli nawet, to co? Czy cokolwiek da si osign bez ryzyka? wita racja. Jeszcze mi si nie zdarzyo z czego wycofa jedynie ze wzgldu na bezpieczestwo. Poczuam si zdecydowanie lepiej. Zgoda, ryzykuj - powiedziaam sobie - niemniej warto ryzykowa, jeli dziki temu znajdzie si kogo, kto nam da szczcie. Jeeli dla Maxa ten zwizek skoczy si katastrof, bdzie mi przykro, lecz to z kolei jego ryzyko, sam ocenia sytuacj, i to wcale rozsdnie. Podsunam, ebymy zaczekali p roku. Nie chcia si zgodzi. - Przecie musz znowu jecha za granic, do Ur. Najlepiej pobierzmy si we wrzeniu. Rozmwiam si z Carlo, po czym uoylimy ostateczny plan. Miaam ju tyle rozgosu i tyle si przez to nacierpiaam, e pragnam utrzyma ca rzecz w jak najwikszej tajemnicy. Carlo i Mary, ja i Rosalind wyjedziemy na trzy tygodnie do Skye. Tam damy na zapowiedzi, a pniej wemiemy cichy lub u witego Kolumby w Edynburgu. Nastpnie zabraam Maxa w odwiedziny do Punkie i Jamesa - Jamesa pogodzonego z sytuacj, acz zasmuconego, Punkie gorliwie starajcej si zapobiec maestwu. Sama zreszt o mao nie odwoaam wszystkiego niedugo przedtem, w pocigu, kiedy Max uwaniej ni dotd przysuchujc si opowieciom rodzinnym rzuci: - James Watts, mwisz? Studiowaem w New College z Jackiem Wattsem. To moe jego syn? Urodzony komik... kapitalny talent naladowczy. - Zaamaam si. Mam polubi rwienika mojego siostrzeca? Wykluczone. - Jeste za mody - jknam z rozpacz. - Jeste za mody. Tym razem naprawd si przestraszy. - Ale skd! Widzisz, poszedem na studia do wczenie, wszyscy moi koledzy byli strasznie powani. Nie naleaem do wesoej paczki Jacka Wattsa. Tak czy siak gnbiy mnie wyrzuty sumienia. Funkie zaarcie usiowaa wyperswadowa Maxowi niewczesne plany maeskie, a si baam, e j znienawidzi - lecz stao si wrcz odwrotnie. Jest taka naturalna, powiedzia, i tak rozpaczliwie przejta losem siostry, i jeszcze, doda, taka zabawna. Do tego zawsze si sprowadza ostateczny werdykt. - Moja ty Funkie - mawia do matki Jack - naprawd ci kocham. Jeste taka mieszna i taka sodka. w opis zreszt cakowicie odpowiada prawdzie. Na koniec wizyty Funkie wybiega z pokoju zalewajc si zami, a James by dla mnie bardzo dobry. Szczliwie w zebraniu rodzinnym nie uczestniczy Jack - dopiero by nawarzy piwa. - Od razu wiedziaem, e si zdecydowaa za niego wyj - powiedzia mj szwagier. - Ty nie zmieniasz zdania. - Och, Jimmy, co ty wiesz! Zmieniam zdanie po sto razy na dzie. - Przesadzasz. No c, niech ci si szczci. Nie to bym dla ciebie wybra, ale zawsze miaa duo zdrowego rozsdku, a ten mody czowiek chyba zajdzie daleko. Kochany, najmilszy James, niezmiennie cierpliwy, niezmiennie zgodny!

- Nie przejmuj si Funkie - dorzuci. - Znasz j. Po fakcie natychmiast zrobi zwrot o sto osiemdziesit stopni. Na razie trzymalimy spraw w sekrecie. Spytaam Funkie, czy przyjedzie do Edynburga na lub. Lepiej nie, odpara. - Bd tylko paka i wszystkim zepsuj humor. Przyznaj, nawet si ucieszyam. Para moich wyprbowanych, spokojnych Szkotek zapewni mi dostateczne oparcie. Tymczasem ruszyymy do Skye. W Skye byo przelicznie. Wprawdzie wolaabym, eby codziennie nie padao, jakkolwiek ta delikatna mawka waciwie si nie liczya. Caymi milami wdrowaymy po wrzosowiskach, wdychajc cudownie ciep wo ziemi zmieszan z zapachem torfu. W par dni po przyjedzie jedna z uwag Rosalind wzbudzia niejakie zaciekawienie w hotelowej jadalni. Zabraymy ze sob Petera, cho oczywicie nie towarzyszy nam przy posikach. W poowie obiadu Rosalind na cay gos powiedziaa do Carlo: - Ale naturalnie, Carlo, Peter powinien by twoim mem, moe nie? W kocu pi razem z tob w ku, prawda? - Klientela hotelu, zoona gwnie ze starszych pa, jednomylnie zasypaa moj crk gradem spojrze. Rwnie ja otrzymaam od Rosalind istotn porad w kwestiach maeskich. - Czy wiesz, e po lubie bdziesz musiaa spa z Maxem w jednym ku? - Wiem - przyznaam. - Rzeczywicie, niby powinna wiedzie, przecie bya on tatusia, ale tak sobie pomylaam, moe akurat to ci nie przyszo do gowy? Zapewniam, e wziam pod uwag wszystko, czego sytuacja wymaga. I tak mijay tygodnie. Spacerowaam po wrzosowiskach, od czasu do czasu wpadajc w czarne przygnbienie na myl, e le robi i na pewno zmarnuj Maxowi ycie. Max tymczasem tkwi po uszy w pracy w British Museum i gdzie indziej, koczy rysunki archeologicznych znalezisk z Ur. W ostatnim tygodniu siedzia dzie w dzie do pitej rano. Podejrzewaam tutaj rk Katharine. Pewnie namwia Lena, eby tym bardziej obarczy Maxa robot, bo nie moga mi darowa tego szybkiego lubu. Len odwiedzi mnie jeszcze w Londynie. Nie wiedzie czemu by niebotycznie zaenowany. - Rozumiesz - wykrztusi w kocu - to do... hmm, niezrczna sytuacja. Chodzi o Bagdad i Ur. Nie wyobraam sobie... to znaczy, niestety nie widz takiej moliwoci, eby pojechaa z nami. Nie mamy miejsca dla nikogo oprcz archeologw. - Ale oczywicie. Doskonale rozumiem. Ju to omwilimy. Na nic bym si nie przydaa, przecie w ogle si nie znam na archeologii. Oboje uznalimy, e tak bdzie najlepiej. Max nie chcia ci zostawi na lodzie na samym pocztku sezonu, miaby za mao czasu na znalezienie jakiego zastpstwa. - Ale pomylaem... - przerwa. - Pomylaem, e moe... Wiesz, ludziom to moe si wyda dziwne, jeli si nie pokaesz w Ur. - Niby dlaczego? Na koniec sezonu przyjad do Bagdadu. - Och, no tak. I wtedy by wpada na par dni do nas. - Czyli wszystko w porzdku, tak? - rzuciam uspokajajco. - Widzisz, mylaem... mylelimy... to znaczy, Katharine... to znaczy, oboje mylelimy... - Co mylelicie? ...eby lepiej nie przyjedaa do Bagdadu... teraz. No bo do Bagdadu jedziecie razem, potem Max jedzie do Ur, a ty do domu... Nie uwaasz, e to moe dziwnie wyglda? Rozumiesz, zarzdowi to si raczej nie spodoba. Nagle si rozzociam. Wcale si nie wybieraam do Ur. Nie zamierzaam nikomu si narzuca. Dlaczego jednak mam rezygnowa z Bagdadu, jelibym chciaa tam pojecha? Nawiasem mwic, nie chciaam. Doszlimy z Maxem do wniosku, e to bezsensowna podr. Po miodowym miesicu w Grecji Max wyruszy z Aten do Iraku, a ja wrc do Anglii. Wszystko ju zostao ustalone, niemniej nie musiaam si tym chwali. - Suchaj, Len - powiedziaam ostro - nie ty bdziesz decydowa,

dokd mog, a dokd nie mog jedzi na rodkowym Wschodzie. Jeeli mi si spodoba pojecha z mem do Bagdadu, to pojad i wykopaliska nie maj tu nic do rzeczy, ty sam zreszt te. - Och! Nie gniewaj sieja naprawd... Po prostu Katharine uwaaa, e... Oczywicie, pomys wyszed od Katharine. W to akurat nie wtpiam. Lubiam j, co jednak wcale nie znaczyo, e pozwol ustawia sobie ycie. Opowiedziaam o wszystkim Maxowi. Straszliwie si rozsierdzi, a musiaam go uspokaja. - Jeszcze troch, a zaczn nalega, eby mimo wszystko pojechaa do Bagdadu! Daj spokj. Pomyl o kosztach. No i jeli akurat tam si rozstaniemy, to bdzie mi jeszcze smutniej. Wanie wwczas opowiedzia, e jest po rozmowie z doktorem Campbellem-Thompsonem, e w przyszym roku zapewne wybior si razem na wykopaliska do Niniwy w pnocnym Iraku. Najprawdopodobniej tam ju bd moga mu towarzyszy. - Jeszcze nic nie wiadomo doda. - Trzeba wszystko ustali. Ale po tym sezonie nie mam zamiaru znowu ci zostawia na p roku. Lenowi z pewnoci starczy czasu, eby sobie znale kogo innego. W Skye mija dzie za dniem; odczytano moje zapowiedzi. Starowinki z hotelu umiechay si do mnie promiennie, rozanielone jak wszystkie starsze panie w zetkniciu z czym tak romantycznym jak maestwo. Max przyjecha do Edynburga, tam te do niego doczya nasza pitka - to znaczy, ja i Rosalind, Carlo, Mary i Peter. Wzilimy lub w maej kaplicy kocioa witego Kolumby. Uda si nad podziw: adnych reporterw, pena tajemnica. A potem znw si rozstalimy - jak w starej piosence, u drzwi kocioa. Max wrci do Londynu koczy prac, ja nazajutrz wrciam z Rosalind na Cresswell Place, gdzie nas powitaa wierna Bessie, rwnie dopuszczona do sekretu. Max si nie pokazywa, dopiero w dwa dni pniej zajecha pod dom wynajtym daimlerem. Ruszylimy do Dover, a stamtd przez Kana do pierwszego miasta na trasie naszej podry polubnej - do Wenecji. Max wszystko zaplanowa sam: to miaa by niespodzianka. Z ca pewnoci nikt na wiecie nie spdzi tak cudownego miodowego miesica jak my. Szczcie mci jedynie fakt, i jeszcze przed Wenecj Orient Ekspres znowu nawiedzia plaga pluskiew. CZ DZIEWITA YCIE Z MAXEM I Z Wenecji wyruszylimy dalej, do Dubrownika i Splitu. Split na zawsze zachowam w pamici. Pewnego wieczora, wdrujc uliczkami prowadzcymi z hotelu, za kolejnym rogiem trafilimy na plac i oto, wysoka pod samo niebo, wyrosa przed nami statua witego Grzegorza z Nin, zachwycajce dzieo rzebiarza Mestrovicia. Growaa, zdawao si, ponad caym miastem; do dzi trwa we wspomnieniach niczym niezniszczalny drogowskaz. W Jugosawii nadzwyczajnej rozrywki dostarczay nam jadospisy. Naturalnie, nie znalimy serbsko-chorwackiego, byy wic zupen zagadk. Pokazywao si co na chybi-trafi, a nastpnie z pewnym niepokojem czekao, co wjedzie na st. Czasami wjeda kurczak w potrawce, kiedy indziej jajka w koszulkach zalane pikantnym biaym sosem, to znw jaki supergulasz. Porcje wrcz nie mieciy si na talerzu, a ponadto w adnej restauracji nie chcieli od czowieka przyj pienidzy. Kelner niezmiennie mamrota w amanym francuskim, angielskim czy woskim: - Nie dzi, nie dzi. Przyjd jutro, to zapac. - Ciekawe, co si dziao, jeli kto przez tydzie posila si za darmo, po czym wsiada na statek i odpywa w sin dal. My wprawdzie nie snulimy takich planw, lecz gdy ostatniego ranka zjawilimy si w ulubionej restauracji, nie obeszo si bez powanych trudnoci. - Ach, zapacicie pniej - powiedzieli. - Pniej si nie da - tumaczylimy czy te staralimy si tumaczy. - Odpywamy w poudnie. Niziutki kelner westchn smtnie na myl, e nie uniknie arytmetyki. Zaszy si w kcie, drapa w gow, uywa kolejno kilku owkw,

jcza i stka, a wreszcie po jakich piciu minutach przedstawi rachunek, nader umiarkowany, zwaywszy owe gargantuiczne porcje, ktremy tu spoyli. Na poegnanie yczy nam wszelkiej pomylnoci. Nastpny etap podry wid wzdu wybrzea Dalmacji i wybrzea greckiego do Patras. Pyniemy takim maym stateczkiem handlowym, wyjani Max. Stanlimy na nabrzeu; czekalimy i czekalimy, a statku ani ladu. Ogarn nas lekki niepokj. I nagle statek si pojawi: maluka upina, tak niepozorna, e nie wierzylimy wasnym oczom. Nosi osobliw nazw zoon z samych spgosek - Srbn Bg jeden wie, jak to si wymawiao. Niemniej to wanie by nasz statek. Zabra czwrk pasaerw: nas i jeszcze jedn par. Tamci wysiedli w nastpnym porcie, wic od tej chwili cay nalea do nas. Nigdy w yciu nie karmiono mnie tak dobrze jak na tym malestwie. Pyszne, miciutkie kotlety jagnice, soczyste jarzyny, ry, zawiesiste sosy, rozmaite smakoyki z rona... Gawdzilimy z kapitanem w amanym woskim. - Dobre jedzenie, tak? - powiedzia. - Ja ciesz si. Angielskie jedzenie ja specjalnie zamwiem. Bardzo angielskie jedzenie dla was. Miaam szczer nadziej, e nigdy nie pojedzie do Anglii i nie zawrze bliszej znajomoci z prawdziwym angielskim jedzeniem. Proponowano mu awans, opowiada, przeniesienie na wielki statek pasaerski, lecz wola zosta tutaj, gdzie ma dobrego kucharza i wity spokj. - Statek z pasaerami to kopoty, cay czas kopoty. Na co mi taki awans? Spdzilimy na tym serbskim stateczku kilka uroczych dni. Zawijalimy do kolejnych portw - Santa Anna, Santa Maura, Santa Quaranta. Schodzilimy na ld, a kapitan uprzedza, e na p godziny przed odjazdem da sygna gwizdkiem. I tak spacerujc po gajach oliwnych albo siedzc wrd kwiatw nagle syszelimy wist pary, zrywalimy si i pdzilimy z powrotem do portu. Jak tam byo piknie, jacy bylimy spokojni, pogodni, szczliwi we dwoje. ylimy niczym w Edenie, w raju na ziemi. Wreszcie zawinlimy do Patras i serdecznie poegnawszy kapitana wsiedlimy do miesznej ciuchci, ktra miaa nas zawie do Olimpii. Oprcz nas ciuchci podroway zastpy pluskiew. Tym razem powaziy mi w nogawki spodni. Nastpnego dnia nogi tak spuchy, e musiaam rozci szwy. Grecja nie wymaga opisu. W Olimpii byo przepiknie, dokadnie tak, jak sobie wyobraaam. Nazajutrz wyprawilimy si na muach do Andritseny - co, musz wyzna, o mao nie podaro materii naszego zwizku na drobne strzpy. Jeeli nigdy przedtem si nie jechao wierzchem na mule, czternastogodzinna podr jest jedn wielk katorg. Na pewnym etapie ju nie wiedziaam, czy lepiej dosiada takiego zwierzaka, czy i piechot. Kiedymy nareszcie stanli u celu, spadam na ziemi tak ze- sztywniaa, e o chodzeniu nie byo mowy, a nastpnie zasypaam Maxa wyrzutami. - Jeli komu nie przychodzi do gowy, co taka jazda robi z czowiekiem, to w ogle nie powinien si eni! On sam ledwo si rusza. Wedle jego przewidywa, tumaczy, podr miaa trwa nie duej ni osiem godzin. Tumaczenie zostao przyjte nader chodno. Dopiero po szeciu, siedmiu latach ostatecznie sobie uwiadomiam, e przewidywania Maxa z reguy maj si nijak do rzeczywistego czasu podry. Do jego wylicze - zawsze zanionych naleao automatycznie doda minimum jedn trzeci. Po dwch dniach w Andritsenie odzyskalimy form. W kocu przyznaam, i mimo wszystko nie auj, e za niego wyszam. Moe jeszcze si nauczy waciwie traktowa on i zanim j wsadzi na mua, nieco staranniej obliczy odlegoci. Nastpna jazda - do Bassaj - trwaa ju tylko pi godzin; tym razem w rodek transportu nie pozostawi przykrych wspomnie. Odwiedzilimy Mykeny, pniej Epidauros. W Nauplionie zatrzymalimy si w hotelowych apartamentach najwyraniej przeznaczonych dla pary krlewskiej: byy tam czerwone aksamitne zasony i gigantyczne oe z baldachimem ze zotego brokatu. niadanie jedlimy na malowniczym, acz cokolwiek niebezpiecznym balkonie z widokiem na wysp, a potem

pywalimy w morzu wrd nieprzebranej masy meduz, co raczej nie uprzyjemniao kpieli. Szczeglnie zachwyciam si Epidauros, lecz wanie tam po raz pierwszy si zetknam z prawdziw natur archeologa. Dzie by przeliczny, wspiam si wic na sam szczyt amfiteatru i rozkoszowaam socem. Max zosta w muzeum, studiowa jak inskrypcj. Czas pyn, a on nie przychodzi. Wreszcie si zniecierpliwiam i pomaszerowaam na d, do muzeum. Wci lea plackiem na pododze, z luboci wpatrujc si w niezrozumiae znaczki. - Cigle czytasz to co? - zapytaam. - Tak. Niezwyka rzecz, bardzo wyjtkowa. Popatrz tutaj... Wytumacz ci, chcesz? - Raczej nie - uciam stanowczo. - Na dworze jest bosko, takie cudowne soce. - Na pewno - mrukn z roztargnieniem. - Nie pogniewasz si, jak tam wrc? - Nie, skd. - Wyglda na zdziwionego. - Tylko mylaem, e moe ci zainteresuje ten napis. - Chyba nie a tak. - Znw powdrowaem na szczyt amfiteatru. Max doczy do mnie po godzinie, promieniejc ze szczcia. Odcyfrowa jaki szczeglnie niejasny fragment: nic nie mogo mu sprawi wikszej przyjemnoci. Ukoronowaniem podry byy Delfy, miasto tak niewiarygodnie pikne, e obeszlimy je wszerz i wzdu szukajc miejsca, gdzie pewnego dnia postawimy sobie may domek. Wybralimy, pamitam, trzy. Urocze marzenie; nawet wwczas niezbyt wierzylimy w realno owych planw. Kiedy par lat temu znw odwiedziam Delfy i ujrzaam wszechobecne autokary, kawiarnie, pamitki, turystw, jake si cieszyam, e nic z tego nie wyszo. Wybieranie miejsca na dom stao si zreszt naszym staym zajciem. Gwnie ze wzgldu na mnie, bo te domy zawsze byy moj pasj - w pewnym momencie, niedugo przed wybuchem drugiej wojny wiatowej, szczyciam si posiadaniem a omiu. Wiecznie wynajdywaam w Londynie jakie aosne rudery, po czym je remontowaam, przerabiaam, urzdzaam. Gdy potem przyszo za wszystkie paci ubezpieczenie od zniszcze wojennych, caa zabawa cokolwiek stracia na atrakcyjnoci. W kocu jednak przyniosy po sprzeday niemay zysk. Mie to byo hobby, dopki trwao. Do dzi lubi si przej obok jednego z moich domw, sprawdzi, w jakim jest stanie, zgadywa, kto tam mieszka. Ostatniego dnia wybralimy si na piesz wycieczk nad morze, do Itei. Najlimy przewodnika, Greka; Max wnet go wcign do rozmowy. Jest z natury dociekliwy i kadego tubylca zaraz zasypuje setk pyta. Wtedy wypytywa o nazwy rozmaitych kwiatw. Nasz uroczy Grek nader gorliwie suy pomoc. Max wskazywa jak rolink, Grek podawa nazw. Max skrupulatnie zapisywa j w notesie. Mniej wicej przy dwudziestym pitym okazie zauway pewne powtrzenia. Ostatni kwiatek, bkitny i kolczasty, najwyraniej nazywa si tak samo jak jeden z pierwszych, duy ty nagietek. Wwczas doznalimy olnienia. Pragnc nas uszczliwi, przewodnik wymienia po prostu te nazwy, ktre zna, a e nie zna zbyt wielu, zacz si powtarza. Z niejakim rozgoryczeniem Max zda sobie spraw, e staranna lista greckich polnych kwiatw nadaje si do wyrzucenia. Podr zakoczya si w Atenach i tam, na tydzie przed rozstaniem, szczliwych mieszkacw Edenu spotka srogi cios. Rozchorowaam si na odek; z pocztku wygldao mi to na jedn z typowych dolegliwoci atakujcych podrnego na rodkowym Wschodzie, a okrelanych mianem Boleci Ammaskich, Boleci Bagdadzkich, Boleci Teheraskich, i tak dalej. Pewno kolej na Boleci Ateskie, uznaam, rzecz wszake okazaa si bardziej powana. Po paru dniach wstaam wprawdzie z ka, lecz podczas jakiej wycieczki poczuam si tak fatalnie, e musieli mnie natychmiast odwie z powrotem. Dostaam wysokiej gorczki. Kiedy zawiody wszelkie rodki, pomimo moich protestw Max wezwa lekarza greckiego lekarza, bo tylko takiego udao si znale. Mwi po

francusku, ale wkrtce odkryam, e cho w sytuacjach towarzyskich moja francuszczyzna najzupeniej wystarczaa, to jednak nie znam adnych terminw medycznych. Lekarz przypisywa chorob bom czerwonego cefala, ryby nadzwyczaj niebezpiecznej zwaszcza dla cudzoziemcw, poniewa nie umiej jej rozebra we waciwy sposb. Opowiedzia makabryczn histori o pewnym ministrze, ktry z tego powodu o mao si nie przenis na tamten wiat: wyzdrowia dosownie w ostatniej chwili. Ja z ca pewnoci czuam si tak le, jakby mier ju mi zagldaa w oczy! Wci miaam ponad czterdzieci stopni i potworne nudnoci. Jednake lekarz w kocu odnis zwycistwo. Wrciam z dalekiej podry. Na sam myl o jedzeniu skrcaam si ze wstrtu, wstanie z ka w ogle nie wchodzio w gr, lecz najgorsze ju mino. Zapewniam Maxa, e spokojnie moe wyjeda nazajutrz. - To straszne. Jak mgbym ci zostawi? Problem polega na tym, i musia dotrze do Ur na dwa tygodnie przed pozostaymi czonkami wyprawy i dokona kilku przerbek w ceglanym Domu Ekspedycji, tak by wszystko byo gotowe na przyjazd Woolleyw i reszty. Powierzono mu budow nowej jadalni oraz azienki dla Katharine. - Na pewno zrozumiej. - Mwi jednak z wahaniem, ja zreszt rwnie dobrze wiedziaam, e nie zrozumiej. Okropnie si zdenerwowaam. Caa wina za to zaniedbanie obowizkw spadnie na mnie, zauwayam. Przyjazd Maxa o czasie sta si dla nas obojga kwesti honoru. Nic mi nie bdzie, zapewniaam. Polez w spokoju przez tydzie, a potem wrc prosto do domu Orient Ekspresem. Biedny Max mczy si jak potpieniec. A nadto dobrze zna owo typowe dla Anglika poczucie obowizku. Leonard Woolley postawi spraw jasno: - Ufam ci, Max. Wszystkiego najlepszego, miej podry, i tak dalej, ale musisz mi da sowo, e tego a tego dnia stawisz si na miejscu i zrobisz, co trzeba. - Wiesz, co powie Len - dorzuciam. - Przecie jeste ciko chora. - Owszem, tyle e oni nie uwierz. Pomyl, e specjalnie ci zatrzymuj, a tego bym nie zniosa. Przesta si ze mn spiera, bo mi podskoczy temperatura i cakiem si rozklej. W kocu wic Max heroicznie wkroczy na drog obowizku, na ktr ja go rwnie heroicznie popchnam. Jedyn osob do gbi wstrznit tak decyzj by grecki lekarz. Wzywajc niebiosa na wiadka, wybuchn potokami arliwej francuszczyzny. - Ach, ci Anglicy, jeden wart drugiego! Wielu ich znaem, o, bardzo wielu... Wszyscy tacy sami. Powicaj si pracy, powicaj si obowizkom. Co tam praca, co tam obowizek w porwnaniu z drugim czowiekiem! ona te czowiek, prawda? ona jest chora, czowiek jest chory i tylko to si liczy. Nic innego, tylko to. Cierpicy czowiek! - Nie rozumie pan - broniam si. - To naprawd wana sprawa. M da sowo. Ciy na nim ogromna odpowiedzialno. - Co tam odpowiedzialno! Co tam praca, co tam obowizek! Obowizek? To nic w porwnaniu z uczuciem. Ale tacy ju s ci Anglicy. Ach, c to za chd, c za froideur. Jaka to potworno by on Anglika! Nie yczybym tego adnej kobiecie, o nie, nigdy! Nie miaam siy dalej si spiera. Wszystko idzie ku dobremu, owiadczyam. - Niech pani uwaa - ostrzeg. - Nie wolno tak mwi. Tamten minister, o ktrym opowiadaem... wie pani, ile trwao, zanim wrci do pracy? Calutki miesic. Nieszczeglnie si przejam. Wytumaczyam, e angielskie odki zachowuj si zgoa inaczej. Angielskim odkom wystarczy par dni. Lekarz znowu wznis oczy do nieba, chwil pokrzycza, a pniej si wynis, w zasadzie umywajc rce od caej sprawy. Jeeli zechc, rzek na poegnanie, mog zje troch zwykego gotowanego makaronu. Nie miaam ochoty na nic, a ju zwaszcza na gotowany makaron. Leaam jak koda w tym pokoiku z zielonymi tapetami, saba jak kot, z obolaym odkiem i brzuchem, niezdolna ruszy palcem. Posaam po

zwyky gotowany makaron. Zjadam najwyej trzy nitki, po czym odstawiam talerz. Nie wierzyam, e kiedykolwiek odzyskam apetyt. Mylaam o Maksie. Pewnie tymczasem dotar do Bejrutu. Ju niedugo wyprawi si przez pustyni autobusem braci Nairn. Biedak, na pewno si zamartwia. Na szczcie ja ju si nie martwiam. Powoli dojrzewaam do dziaania. Znowu jadam makaron z wody, pniej makaron z odrobin tartego sera. Kadego ranka trzykrotnie obchodziam pokj dookoa, eby wzmocni nogi. Kiedy si zjawi lekarz, poinformowaam, e czuj si o niebo lepiej. - Doskonale. O tak, widz, rzeczywicie lepiej pani wyglda. - Pojutrze mogabym wraca do kraju. - Ach nie, wykluczone. Mwiem pani, minister... Minister serdecznie mi obrzyd. Daam zna do recepcji, poprosiam o zarezerwowanie miejsca w Orient Ekspresie: od dzisiaj za dwa dni, zadaam. Lekarzowi zdradziam swoje zamiary dopiero w przeddzie wyjazdu. Znowu rwa wosy z gowy. Oskara mnie o niewdziczno, o brak rozsdku, przepowiada, e gdzie po drodze umr na peronie. Zachowaam spokj. Angielskim odkom, powtrzyam, nie tak atwo da rad. A zatem opuciam Ateny. Wsparta na ramieniu bagaowego jako dopezam do pocigu, w przedziale padam na ko i waciwie ju tam zostaam. Od czasu do czasu kazaam sobie przynosi z wagonu restauracyjnego talerz zupy, ale e na og ociekaa tuszczem, nie mogam przekn ani yki. Kilka lat pniej taki post wietnie by mi zrobi na figur, lecz wwczas jeszcze byam szczupa. Pod koniec podry wygldaam jak szkielet. C to za rozkosz wrci do domu i wycign si we wasnym ku! Min jednak blisko miesic, nim zupenie odzyskaam siy i humor. Max dotar do Ur bez wikszych kopotw, jakkolwiek straszliwie si gryz moj chorob, wysya po drodze telegramy i czeka na odpowied, ktra nigdy nie nadesza. Wzi si do pracy z dzik energi, tote efekt znacznie przers oczekiwania Woolleyw. Chcia im pokaza. azienk dla Katharine zbudowa wedle wasnego widzimisi - to znaczy, tak wsk i ciasn, jak tylko si dao jadalni take potraktowa nie ogldajc si na nic. Gdzie mg, tam doda rozmaite ulepszenia tudzie ozdbki. - Ale mymy ci o tyle nie prosili! - wykrzykna Katharine po przyjedzie. - Jak robi, to robi - mrukn ponuro. Wyjani, e wanie le w Atenach umierajca. - Trzeba byo z ni zosta. - Te tak sdz. Ale oboje mi wmawialicie, jaka to wana praca. Katharine odegraa si na Lenie mwic, e azienka wcale jej si nie podoba, e trzeba wszystko zburzy i wybudowa od nowa - co te wprowadzili w czyn, nie baczc na kolosalne niewygody. Pniej jednak pochwalia Maxa za pikny nowy wystrj salonu. Dzisiaj, po tylu latach, nie najgorzej umiem postpowa z kaprynikami wszelkiej maci - z aktorami, producentami, architektami, muzykami, z urodzonymi primadonnami w typie Katharine Wool- ley. Matka Maxa bya primadonn do szpiku koci. Moja w znacznej mierze rwnie: potrafia wej na najwysze obroty, lecz nazajutrz nic nie pamitaa. - Przecie bya zrozpaczona! - mwiam. - Ja? Zrozpaczona? - odpowiadaa z niebotycznym zdumieniem. Naprawd? Tak to wygldao? Nasi znajomi aktorzy te umiej da niezgorszy pokaz temperamentu. Charles Laughton, kiedy gra Poirota w Alibi i podczas przerw w prbach gawdzi ze mn nad szklank wody sodowej z lodem, ot Charles Laughton tak wyjani swoj metod: - Dobrze jest udawa raptusa, choby si miao anielski charakter. Mnie to bardzo pomaga. Ludzie mwi: uwaaj, nie denerwuj go, sam wiesz, jak potrafi si wciec. - Czasami to mczce - doda - zwaszcza jeli akurat nie masz ochoty. Ale si opaca. Zawsze si opaca. II

Swoj dziaalno literack z tamtego okresu pamitam jak przez mg. Chyba nadal nie uwaaam si za pisark z prawdziwego zdarzenia. Pisaam rne rzeczy, owszem - powieci, opowiadania. Ukazyway si drukiem i pomau przywykaam do myli, e mog na nie liczy jako na stae rdo dochodw. Kiedy jednak w formularzach dochodziam do rubryki zawd, nieodmiennie umieszczaam tam uwicone tradycj przy mu. Byam kobiet zamn, taki miaam status i taki zawd. A przy okazji pisywaam ksiki. Nigdy nie okrelaam wasnego pisarstwa dumnym mianem kariery zawodowej. Kariera - to to czysty absurd! Moja teciowa nie potrafia tego zrozumie. - Agatho, kochanie, tak dobrze piszesz. Doprawdy, powinna napisa co bardziej... hmm... powanego. Bardziej wartociowego, to miaa na myli. Nie umiaabym i zreszt nigdy nie prbowaam wytumaczy, e pisz dla rozrywki. Przyznaj, chciaam zosta dobr autork powieci kryminalnych i w swojej zarozumiaoci wierzyam, e istotnie jestem dobra. Niektre ksiki mnie cieszyy, zadowalay. Rzecz jasna, nigdy nie zadowalay cakowicie: tego chyba si nie da osign. Nic nie wychodzi tak, jak nam si wydawao, kiedymy sporzdzali notatki do pierwszego rozdziau albo spacerowali mruczc pod nosem, widzc, jak si rozwija historia. Moja droga teciowa pewno by pragna, abym napisaa biografi jakiej postaci o wiatowej sawie. Akurat do tego zupenie si nie nadaj. Przy takich okazjach skromno kazaa mi odpowiada bez namysu: - Niby tak, ale przecie nie jestem prawdziw pisark. Tu zazwyczaj wczaa si Rosalind. - Ale jeste, mamo. Teraz ju na pewno jeste prawdziw pisark. Pod jednym wzgldem maestwo srodze pokarao Maxa. Jak si dowiedziaam, nigdy w yciu nie przeczyta adnej powieci. Katharine Woolley wetkna mu Zabjstwo Rogera Ackroyda, ale si wywin. Kto zdradzi przy nim rozwizanie zagadki i Max powiedzia: - Co za sens czyta powie, jeli si wie, jak si koczy? - Teraz jednak po msku wzi byka za rogi. Do tej pory wydaam co najmniej dziesi ksiek; Max stopniowo j odrabia zalegoci. Poniewa w jego mniemaniu na literatur rozrywkow skaday si co bardziej uczone dziea z zakresu archeologii bd nauk humanistycznych, z duym rozbawieniem obserwowaam, jak mozolnie brnie przez beletrystyk. Nie poddawa si wszake i mog dumnie zawiadczy, i w kocu w ciki obowizek zmieni si w przyjemno. Zabawne, prawie nie pamitam, co napisaam tu po lubie. Pewno ze zwykego, codziennego ycia czerpaam tyle radoci, e tamten drugi nurt przebiega chaotycznie, zrywami. W gruncie rzeczy nie miaam wasnego pokoju ani specjalnego kta do pracy. Za kilka lat zaczo mi to sprawia niejakie kopoty, poniewa kady dziennikarz najpierw pragnie sfotografowa autora wanie tam. - Prosz pokaza, gdzie pani pisze. - Och, gdziekolwiek. - Przecie musi pani mie jakie stae miejsce. Ot nie. Wystarcza dobry mocny st i maszyna. Pisaam od razu na maszynie, z wyjtkiem pocztkowych rozdziaw i od czasu do czasu innych fragmentw. Umywalka z marmurowym blatem stojca w sypialni doskonale si nadawaa do tego celu. Podobnie st w jadalni w przerwach midzy posikami. Moja rodzina bezbdnie rozpoznawaa oznaki zwiastujce now powie. - Zobacz, Pacia znowu si zamyla. - Carlo i Mary zawsze tak mnie nazyway, najpewniej w psim jzyku Petera. Rwnie dla Rosalind czciej bywaam Paci anieli mam czy mamusi. Tak czy owak, wszyscy wychwytywali stosowne sygnay, patrzyli z nadziej, zachcali, ebym gdzie si zaszya i wzia do roboty. Nieraz syszaam od przyjaci: - Doprawdy nie wiem, kiedy piszesz te swoje ksiki. Nigdy ci nie widziaem przy pisaniu, nawet nie widziaem, jak sobie gdzie tam idziesz pisa. - Pewnie si zachowuj niczym pies, ktry dosta ko: znika taki na p godziny, a pniej wraca speszony, z nosem powalanym ziemi. Prawie jak ja. Na pocztku

zawsze czuj lekkie skrpowanie. Lecz kiedy ju si zamkn w pokoju, z dala od ludzi, z dala od zgieku, wwczas ruszam pen par naprzd, cakowicie pochonita swoim zajciem. Nawiasem mwic, mj dorobek od roku tysic dziewiset dwudziestego dziewitego do trzydziestego drugiego wyglda zupenie przyzwoicie: oprcz powieci ukazay si dwa zbiory opowiada, w tym historie z panem Quinem. Te lubi najbardziej. Pisywaam je niezbyt czsto jedn na trzy, cztery miesice, nawet rzadziej. W czasopismach si podobay, podobay si take mnie samej, odrzuciam jednak wszelkie propozycje stworzenia staej serii. Seria z panem Quinem nie wchodzia w gr. Chciaam po prostu wystuka C jedno, drugie opowiadanie, kiedy mi przyjdzie ochota. Stanowiy swego rodzaju kontynuacj cyklu wierszy o Arlekinie i Kolombinie. Pan Quin gra zaledwie rol katalizatora, sama jego obecno wpywaa na ludzkie losy. Tu drobny fakt, tam pozornie oderwane zdanie ukazyway go w prawdziwej postaci: przez chwil sta oblany pstrym wiatem zza witraa, nagle si pojawia, rwnie niespodzianie znika. Zawsze taki sam - przyjaciel kochankw, a zarazem zwiastun mierci. May pan Satterthwaite, poniekd emisariusz Quina, rwnie zosta moim ulubiecem. Wydaam te tom opowiada ledztwo na cztery rce. W kadym wystpowa jeden ze synnych wczesnych detektyww. Dzisiaj niektrych ju nie rozpoznaj. Pamitam niewidomego Thornleya Coltona - to Austin Freeman, rzecz jasna; pamitam bohaterw Freemana Willsa Crofta, t wspania onglerk czasem i alibi; naturalnie pamitam Sherlocka Holmesa. Ciekawe, ilu z owej dwunastki autorw nadal cieszy si popularnoci. Kilku na stae weszo do kanonu; inni mniej lub bardziej popadli w zapomnienie. W tamtych czasach wszystkich uwaaam za godnych uwagi i zajmujcych, kadego na swj sposb. W ledztwie na cztery rce znowu si pojawia para moich modych detektyww. Tommy i Tuppence, gwni bohaterowie Tajemniczego przeciwnika. Z przyjemnoci do nich wrciam, choby dla odmiany. W tysic dziewiset trzydziestym ukazao si Morderstwo na plebanii. Zupenie nie pamitam, gdzie, kiedy i jak to napisaam, nie pamitam, skd si wzi pomys i dlaczego zdecydowaam si powierzy rol detektywa nowej postaci - pannie Marple. Z ca pewnoci nie zamierzaam si do niej przywizywa na reszt ycia. Nie przypuszczaam, e zostanie rywalk Hercule Poirota. Dzisiaj w listach od czytelnikw wci si powtarza jedna i ta sama sugestia - spotkania panny Marple z Poirotem. Tylko po co mieliby si spotka? Na pewno nie byliby zachwyceni. Poirot, stuprocentowy egoista, nigdy by nie znis poucze ze strony starej panny w podeszym wieku. Jako zawodowy detektyw nie pasowaby do jej wiata. Nie, oboje s gwiazdorami, gwiazdorami do szpiku koci. Nie dopuszcz do takiego spotkania, chyba e nagle co mnie podkusi. Niewykluczone, i panna Marple pochodzi w prostej linii od siostry doktora Shepparda z Zabjstwa Rogera Ackroyda. Uwielbiaam t posta. Kliwa stara panna, ciekawska, taka co to wszystko wie, wszystko syszy - jednym sowem, pena domowa obsuga detektywistyczna. Gdy ksik zaadaptowano na scen, chyba najdotkliwiej mnie zasmucio wykrelenie Caroline. Doktor otrzyma w zamian inn siostr - znacznie modsz - adn panienk, ktra mogaby wzbudzi w Poirocie uczucia bardziej romantycznej natury. Kiedy mi pierwszy raz zaproponowano adaptacj, nie miaam pojcia jaki to bolesny zabieg, a to z racji przerbek. Napisaam ju wasn sztuk kryminaln, nie za dobrze pamitam, kiedy. Agencja Hughesa Massie sztuk odrzucia; radzili w ogle j sobie wybi z gowy, tote nie naciskaam. Nosia tytu Czarna kawa. Konwencjonalna historia szpiegowska, pena stereotypw, lecz jak mi si zdawao, nie najgorsza. W swoim czasie doczekaa si wystawienia, gwnie za spraw pana Burmana, znajomego z czasw Sunningda le, ktry wsppracowa z teatrem Royalty. Nie mog si nadziwi, czemu Poirota zawsze gra zwalisty mczyzna. Charles Laughton by mocno przy koci. Francis Sullivan te nie uomek - szerokie bary, brzuszek, plus metr osiemdziesit pi wzrostu. Wanie on dosta t rol w Czarnej kawie. Sztuk najpierw

wystawiono w teatrze Everyman w Hampstead, Lucie graa Joyce Bland, doprawdy znakomita aktorka. Na West Endzie, gdy tam w kocu trafia, Czarna kawa sza krtko, zaledwie cztery, pi miesicy. Jednake wznowiono j w dwadziecia par lat pniej i wwczas, po drobnych przerbkach, wypada duo lepiej. Sztuki sensacyjne niewiele si rni pod wzgldem fabuy, zmienia si jedynie Wrg. Mamy wic midzynarodowy gang ? la Moriarty najpierw tworz go Niemcy, Hunowie z czasw pierwszej wojny, pniej komunici, wreszcie faszyci. Mamy Rosjan, mamy Chiczykw, znowu wracamy do gangu, lecz na zawsze pozostaje z nami Zbrodniarz Wszechczasw pragncy wadzy nad wiatem. Alibi, pierwsz sztuk powsta na kanwie mojej powieci Zabjstwa Rogera Ackroyda - adaptowa na scen Michael Morton. Cieszy si saw specjalisty od adaptacji. Wstpny pomys wrcz mnie przerazi: polega na tym, eby odmodzi Poirota o dwadziecia lat, nazwa go Beau Poirot i otoczy rojem zakochanych dziewczt. May Belg tymczasem zrs si ze mn na dobre; wiedziaam, e si nie uwolni do koca ycia. adn miar nie mogam pozwoli na tak drastyczn zmian jego osobowoci. W kocu zyskawszy poparcie Geralda Du Maurier, reysera, ocaliam t posta, a w zamian zgodziam si na zastpienie wspaniaej Caroline kim modym i atrakcyjnym. Jak wspominaam, rozstanie byo bolesne. Podobaa mi si rola, ktr Caroline graa w yciu miasteczka. Podoba mi si sam pomys, aby ycie miasteczka znalazo odzwierciedlenie w yciu doktora i jego apodyktycznej siostry. Bodaj to wwczas w Saint Mary Mead, jakkolwiek nic jeszcze nie wiedziaam, narodzia si panna Marple, a razem z ni panna Hartnell, panna Wetherby, pukownik i pani Bantry - wszyscy ju stali rzdkiem tu pod krawdzi wiadomoci, gotowi oy i wkroczy na scen. Kiedy dzisiaj czytam Morderstwo na plebanii, sprawia mi o wiele mniejsz satysfakcj anieli wtedy. Za duo tu postaci, za duo wtkw pobocznych. Jednake gwny wtek przebiega wcale sprawnie. Miasteczko wci wyglda jak z ycia wzite - w rzeczy samej, znamy mnstwo podobnych miasteczek, nawet dzi. Wprawdzie znikny modziutkie pokojwki- wychowanki sierocicw oraz wykwalifikowana suba o wyszych ambicjach, lecz ich nastpczynie, owe kobiety na przychodne, s rwnie ywe i prawdziwe - aczkolwiek, pozwol sobie zaznaczy, nieco gorzej przygotowane do zawodu. Panna Marple tak zwinnie si wkradaa w moje ycie, e prawie nie zauwayam jej przybycia. Napisaam dla pewnego czasopisma seri szeciu opowiada, wybraam sze osb z maego miasteczka, ktre miay si spotyka raz w tygodniu i opisywa jak nie rozwizan zagadk kryminaln. Zaczam od panny Jane Marple, staruszki w typie przyjaciek mojej babki z Ealing, w typie owych pa, ktre jako dziecko widywaam w rozmaitych miecinach. Panna Marple nie miaa absolutnie nic wsplnego z moj babk. Bya stokro bardziej drobiazgowa i pena staropanieskich nawykw. Jeeli co je czyo, to tylko jedno: mimo pogodnego usposobienia obie spodzieway si najgorszego po wszystkim i wszystkich, a co wicej, ich przewidywania zazwyczaj si sprawdzay z niemal przeraajc dokadnoci. - Wcale bym si nie zdziwia, gdyby si dziao to i to - mawiaa babka, ponuro kiwajc gow. Chocia nie miaa adnych podstaw, by tak twierdzi, wanie to i to si dziao. - Chytry chopak... nic a nic mu nie ufam - mawiaa. Kiedy potem przyapywano uprzejmego modego urzdnika z banku na defraudacji, nie bya zaskoczona. - Tak, znaam paru takich jak on. Nikomu by si nie udao wyudzi od niej oszczdnoci ani zoy propozycji, ktr by gadko przekna. Spojrzaaby tylko przenikliwie, a pniej zauwaya: - Znam ten typ. Od razu wiedziaam, co knuje. C, zaprosz par osb na herbat, uprzedz, e kto taki tu si krci. Wszyscy balimy si tych przepowiedni. Mj brat i siostra przez rok trzymali w domu oswojon wiewirk. Kiedy babka znalaza j ze zaman apk w ogrodzie: - Wspomnicie moje sowa! - obwiecia. - To zwierz dugo nie poyje. - Wiewirka zdecha w pi dni pniej.

A sprawa dzbanka, ktry sta na pce nad drzwiami do bawialni? - Na twoim miejscu, Claro, przeniosabym go gdzie indziej. Ktrego dnia kto trzanie drzwiami albo je zatrzanie wiatr i dzbanek spadnie. - Ale kochana Ciociu-babciu, stoi tutaj od dziesiciu miesicy! - Nie szkodzi. Niedugo potem wybucha burza z piorunami, drzwi si zatrzasny i dzbanek spad. Moe babka istotnie miaa dar jasnowidzenia. Tak czy owak nadaam t cech pannie Marple. Jane Marple nie jest nieyczliwa ludziom, po prostu im nie ufa. Chocia si spodziewa najgorszego, potrafi si zdoby na wyrozumiao wobec blinich pomimo ich przywar. Przysza na wiat w wieku szedziesiciu piciu, siedemdziesiciu lat, co - vide Poirot - okazao si nader niefortunne, zwaywszy, na jak dugo zagoci w moim yciu. Gdybym to ja miaa dar jasnowidzenia, w roli pierwszego detektywa wystpiby jaki sodki uczniak. Wwczas moglibymy si starze razem. W tamtych szeciu opowiadaniach pann Marple wspieraa pitka wsplnikw. Po pierwsze, jej siostrzeniec, nowoczesny powieciopisarz, autor tak zwanych mocnych kawakw - o kazirodztwie, seksie, z paskudnymi opisami sypialni oraz urzdze sanitarnych: Raymond West widzia gwnie ciemn stron ycia. Prostoduszn, kochan star ciotk Jane traktowa nader pobaliwie, jako osob cakiem nie znajc wiata. Nastpnie powoaam do ycia mod malark- abstrakcjonistk, ktr czyo z Raymondem co wicej ni przyja. Pniej pana Pettigrew, miejscowego adwokata, oschego, przebiegego, leciwego. Dalej lekarza - przydatna posta: zna tyle ciekawych, a niejasnych przypadkw. Wreszcie kaznodziej. Zagadka opisana przez pann Marple nosia absurdalny tytu Odcisk kciuka witego Piotra i traktowaa o upaczu. W jaki czas potem powstao dalszych sze opowiada z pann Marple w roli gwnej. Dorzuciam jeszcze jedno i cao ukazaa si w Anglii pod tytuem Trzynacie problemw, w Stanach natomiast jako Zbrodnie z Klubu Czwartkowego. Samotny dom to kolejna powie, ktra niemal cakiem wyleciaa mi z pamici. Niewykluczone, e fabu obmyliam znacznie wczeniej. Zazwyczaj tak si dziao, tote czsto mi si myli, kiedy co napisaam, kiedy ksika wysza. Pomysy zjawiaj si w najmniej oczekiwanych momentach: id ulic, ogldam wystaw sklepu z kapeluszami, a tu nagle byska myl: o, w ten sposb mona by znakomicie zamaskowa zbrodni, nikt si nie domyli. Naturalnie, trzeba jeszcze dopracowa praktyczne szczegy, pomalutku urodzi postacie, lecz pomys tymczasem trafia do zeszytu. Wszystko to bardzo piknie, tyle e zeszyt wiecznie gdzie si zawierusza. Zwykle mam pod rk z p tuzina, notuj tam co ciekawsze koncepty, informacje o truciznach i lekach, wyczytane w gazecie doniesienia o szczeglnie chytrych oszustwach. Rzecz jasna, gdybym trzymaa notatki w idealnym porzdku, starannie posegregowane i oznaczone, uniknabym wielu kopotw. Lecz take pozbawia si przyjemnoci. Czasem kiedy przerzucam stos starych zeszytw, nagle si natykam na tych par sw: Moliwa fabua - zrb to sam dziewczyna, ale nie siostra - sierpie. Obok widnieje z grubsza wypunktowany plan akcji. Nie pamitam, czego dotyczy, czsto jednak daje si wykorzysta, jeli nie w tym, to w innym ksztacie. Zdarzaj si rwnie pomysy z gatunku natrtnych, kuszcych; te lubi obraca w mylach, lubi si nimi bawi wiedzc, e kiedy znajd si na papierze. Wanie tak mnie kusi Roger Ackroyd, cho dugo trwao, zanim opracowaam rzecz do ostatniego szczegu. W innym wypadku inspiracji dostarczyo przedstawienie z Ruth Draper. Jaka to zdolna aktorka, mylaam, jak wspaniale si wciela w kolejne postacie; jak genialnie z jazgotliwej ony przeobraa si w wieniaczk klczc w katedrze. Te myli na koniec doprowadziy do mierci lorda Edgwarea. Kiedy zaczynaam pisa powieci kryminalne, nie zajmowaam si ich ocen, nie zagbiaam w sam problematyk zbrodni. Kada historia detektywistyczna traktowaa o pocigu, bya jednoczenie histori z

moraem, w gruncie rzeczy odwiecznym moralitetem o pokonaniu Za i zwycistwie Dobra. W owych latach, w latach pierwszej wojny wiatowej, zoczycy nie uwaao si za bohatera. Podzia przebiega prosto i jasno: wrg jest zy, bohater dobry, kropka. Wwczas jeszczemy si nie pawili w psychologii. Ja sama, na wzr innych autorw bd czytelnikw, byam przeciwko zbrodniarzowi, a za niewinn ofiar. Jedyny wyjtek to popularny bohater Raffles, krykiecista i zrczny wamywacz, oraz jego nieodczny kompan, Bunny. Przyznaj, Raffles z lekka mnie szokowa, dzi zreszt szokuje znacznie bardziej anieli wtedy, cho niewtpliwie naley do starej tradycji - to kto w typie Robin Hooda. Niegrony wyjtek, mona by rzec. W tamtych czasach nikomu by nie przyszo do gowy, i pewnego dnia zacznie si czytywa kryminay z powodu umiowania przemocy czy sadystycznej rozkoszy czerpanej z brutalnoci. Teoretycznie spoeczestwo powinno ze zgroz wystpi przeciwko czemu takiemu; niestety, dzi najwyraniej yjemy z okruciestwem za pan brat. Doprawdy nie rozumiem, jak to moliwe, skoro otaczajcy nas ludzie, czy to modzi, czy starsi, s w znakomitej wikszoci dobrzy, yczliwi. Chtnie spiesz z pomoc, przejmuj si losem bliniego. Nienawistnicy tworz mniejszo, nieliczn mniejszo - lecz jak to si zwykle dzieje z mniejszociami, o wiele dotkliwiej zaznaczaj swoj obecno. Piszc kryminay czowiek zaczyna si interesowa kryminologi. Mnie szczeglnie ciekawi ksiki autorw, ktrzy stykali si z przestpcami, a zwaszcza tych, ktrzy usiowali nawrci zbrodniarza - tak przynajmniej si mawiao w moich czasach, dzisiaj zapewne krluj inne, znacznie bardziej wyszukane terminy. Niewtpliwie spotyka si osobnikw podobnych Ryszardowi III, tak jak go portretuje Szekspir. Ci istotnie mwi: - Niechaj Zo stanie si moim Dobrem. - Wybrali Zo, myl, wzorem Miltonowskiego Szatana. On pragn wielkoci, pragn wadzy, pragn dorwna Bogu. Nie kocha, a zatem nie zna pokory. Z wasnych codziennych obserwacji wiem, i tam gdzie brak pokory, tam gin ludzie. Historie kryminalne to nader wdziczny typ literatury, choby dlatego e ma si do wyboru tyle rozmaitych odmian: lekk powie sensacyjn, szczeglnie przyjemn w pisaniu; skomplikowan powie detektywistyczn o zawiej fabule - ta jest ciekawa z technicznego punktu widzenia, wymaga mnstwa pracy, lecz zawsze daje satysfakcj; i wreszcie powie detektywistyczn, ktra wyraa swego rodzaju pasj - pasj ocalenia niewinnoci. To bowiem niewinno si liczy, a nie wina. Mog si wstrzyma z wydaniem sdu o mordercy, uwaam jednak, e kto taki zagraa caej spoecznoci: wnosi wycznie nienawi, odbiera za wszystko, co tylko zdoa. Chtnie uwierz, e ju taki si urodzi, e to swoiste kalectwo, moe nawet zasugujce na lito. Niemniej mordercy nie wolno oszczdza, podobnie jak by si nie oszczdzao czowieka, ktry w redniowieczu wymyka si z wioski dotknitej zaraz i wkracza pomidzy niewinne zdrowe dzieci w wiosce ssiedniej. Niewinnych trzeba chroni; trzeba im zapewni spokj i bezpieczestwo, niech yj bez lku w ludzkiej gromadzie. Przeraajce, ale niewinni waciwie nikogo nie obchodz. Kiedy si czyta o morderstwie, nikogo nie napawa groz obraz, powiedzmy, wtej staruszki w sklepiku tytoniowym, ktra si odwraca po paczk papierosw dla modego bandyty, a ten j napada, bije, dopki nie zatucze na mier. Nikt si nie przejmuje jej przeraeniem, jej blem ani t ostatni litociw chwil utraty wiadomoci. Nikt nie odczuwa mki ofiary - kady wspczuje jedynie mordercy, bo przecie jest taki mody... Dlaczego miaby unikn egzekucji? W tym kraju zabijao si wilki. Nie prbowalimy uczy wilka mieszka z jagniciem - skutek, sdz, byby wtpliwy. Wybilimy w grach dziki, nim zeszy w dolin i zaatakoway dzieci bawice si nad strumieniem. To byli nasi wrogowie, wic ich unicestwilimy. Co zrobi z osobnikami zaraonymi bakcylem okruciestwa i nienawici, z tymi, dla ktrych ludzkie ycie nie przedstawia adnej wartoci?

Czsto pochodz z dobrych rodzin, otrzymali dobre wyksztacenie, mieli dobre widoki na przyszo, a jednak s, mwic najprociej, nikczemni. Czy istnieje lekarstwo na nikczemno? Jak naley ukara zabjc? Z pewnoci nie doywotnim wizieniem - to bardziej okrutne nieli kubek cykuty w staroytnej Grecji. Bodaj najlepszym rozwizaniem, jakiemy w ogle znaleli, bya deportacja. Bezkresna gusza zaludniona tylko najprymitywniejszymi istotami, gdzie da si y w prostszych warunkach. Co tu kry, cechy uwaane dzisiaj za wady niegdy uchodziy za zalety. Bez okruciestwa, bezwzgldnoci, bez absolutnego braku miosierdzia czowiek pewno by nie przetrwa, prdko zniknby z powierzchni ziemi. Moe dzisiejszy nikczemnik to wczorajszy zwycizca. Wwczas by niezbdny, owszem, lecz teraz wycznie stwarza zagroenie. Jedyn nadziej upatruj w wyroku skazujcym takie indywiduum na przymusow sub dla dobra caego spoeczestwa. Przestpca mgby, na przykad, wybiera midzy kubkiem cykuty a poddaniem si eksperymentom medycznym. Wiele dziedzin wiedzy, a ju zwaszcza medycyna, potrzebuje do bada materiau ludzkiego: zwierzta nie wystarcz. Na razie to sam naukowiec, oddany badacz, ryzykuje wasne ycie, lecz przecie mogyby istnie ludzkie krliki dowiadczalne skazacy, ktrzy dobrowolnie zamieniliby mier na okrelonej dugoci eksperyment, a gdyby przeyli, odkupiliby tym sposobem swoje winy i wrcili na wolno, ju bez pitna Kaina na czole. Niewykluczone, e nic by si w ich yciu nie zmienio. Powiedzieliby tylko: - No, miaem szczcie, tak czy siak mi si upieko. - Z drugiej strony fakt, i spoeczestwo co im zawdzicza, wcale nie musiaby przej bez echa. Nie naley si spodziewa zbyt wiele, ale troszk zawsze mona. Przynajmniej daoby si przestpcy szans dokonania czego wartociowego i uniknicia zasuonej kary. Reszta ju by zaleaa od niego. Czyby nie zaczai y inaczej? Czy wrcz nie czuby pewnej dumy? Jeeli nie, c, niech Bg si nad nim zlituje. Jeli nie w tym yciu, to moe w nastpnym taki kto obierze lepsz drog. Niemniej podkrelam, licz si tylko niewinni: ci, ktrzy yj tutaj i teraz, uczciwie i nieustraszenie stawiajc czoo wiatu, ci, ktrych trzeba chroni i strzec przed krzywd. Jedynie oni s wani. Moe kiedy znajdzie si lek na nikczemno - potrafimy ju zoperowa serce, zamrozi ciao - moe pewnego dnia da si zmieni geny, przeobrazi komrki. Wystarczy pomyle, jakim przeomem w leczeniu kretynizmu stao si odkrycie zjawiska niedoczynnoci i nadczynnoci tarczycy. Wyglda na to, e daleko odeszam od tematu - to znaczy, od powieci kryminalnych - niemniej owa dygresja chyba wyjania, czemu bardziej si interesuj ofiar anieli zabjc. Kady zamach na ycie napawa mnie bezgranicznym oburzeniem, tym wikszy zatem odczuwam triumf, jeli zdoam wyprowadzi niedosz ofiar z ciemnej doliny mierci. Ale do ju o ciemnej dolinie mierci. Postanowiam zanadto nie wygadza tej ksiki. Po pierwsze, mam ju swoje lata. Strasznie to mczce, tak porzdkowa wasny tekst, ustawia sprawy we waciwej kolejnoci czy zgoa odwraca gow do ogona. Moe po prostu mwi do siebie - nawyk typowy dla pisarza. Id ulic mijajc sklepy, do ktrych koniecznie chciaam zajrze, urzdy, ktre koniecznie powinnam bya odwiedzi, id i mwi, mwi niezbyt gono, daj Boe - wymownie przewracam oczami, a tu nagle widz, jak ludzie mi si przygldaj, z lekka odsuwaj na bok: wariatka, ani chybi! C, pewno niewiele si zmienio od czasw, kiedy miaam cztery lata i rozmawiaam z Kocitami. Wci rozmawiam z Kocitami. III Nastpnego roku w marcu, zgodnie z ustaleniami, pojechaam do Ur. Max czeka na stacji. Zastanawiaam si, czy nie bd oniemielona - w kocu pobralimy si na krtko przed rozstaniem. O dziwo, czuam si tak, jakbymy si widzieli wczoraj. Pisywa do mnie szczegowe listy, doskonale wic si orientowaam w postpie prac archeologicznych. To znaczy, doskonale jak na kompletn nowicjuszk.

Zanim ruszylimy w podr powrotn, spdziam kilka dni w Domu Ekspedycji. Len i Katharine powitali mnie bardzo ciepo, a Max zawzicie oprowadza po terenie wykopalisk. Pogoda nie sprzyjaa - akurat rozptaa si burza piaskowa. Wwczas to spostrzegam, e Max ma oczy zupenie niewraliwe na piasek. Ja ledwo si wlokam, olepiona tym wirujcym paskudztwem, on za najspokojniej w wiecie wskazywa to, tamto, owo, nawet nie mruc powiek. Najchtniej popdziabym gdzie pod dach, schronia si w czterech cianach, lecz mimo wszelkich niewygd dzielnie trwaam na posterunku. Naprawd chciaam obejrze to wszystko, o czym pisa w listach. Sezon dobieg koca. Postanowilimy wraca przez Persj. Niedawno uruchomiono ma lini lotnicz z Bagdadu - niemieck lini polecielimy wic samolotem: niedu jednosilnikow maszyn, obsugiwan przez jednego pilota. Czulimy si jak prawdziwi miakowie. W rzeczy samej, przedsiwzicie byo ryzykowne. Tylko czekaam, a si roztrzaskamy o jaki grski szczyt. Pierwszy przystanek wypada w Hamadanie, drugi w Teheranie. Z Teheranu lecielimy do Szirazu. Jake piknie wyglda z lotu ptaka niczym ciemny szmaragd cinity na szarobrunatn pustyni. Kiedy samolot si znia, soczysta ziele jeszcze nabieraa intensywnoci, a wreszcie wyldowalimy w cudownej oazie palm i ogrodw. Nie zdawaam sobie sprawy z ogromu perskiej pustyni. Teraz rozumiem, dlaczego w tamtych stronach tak wysoko si ceni ogrody - trzeba o nie walczy z morzem piasku. Wdrujc po miecie, natknlimy si na pewien dom, wyjtkowo urodziwy. W wiele lat pniej, podczas drugiej wizyty w Szirazie, staraam si go odnale, niestety na prno. Udao nam si dopiero za trzecim razem. Rozpoznaam w dom po pokoju, gdzie na cianach i suficie pyszniy si rozmaite malowida w medalionach. Jedno przedstawiao Holborn Viaduct. Jak si okazao, szach yjcy w czasach krlowej Wiktorii, odwiedziwszy Londyn, wysa tam potem nadwornego malarza z poleceniem, aby uwieczni wybrane widoki - i oto, po tylu latach, nadal widnia pord nich Holborn Viaduct, wprawdzie nieco poobijany i wytarty. Dom by ju opuszczony, niemal w ruinie, lecz wci pikny, cho cokolwiek niebezpieczny dla zwiedzajcego. Sta si miejscem akcji mojego opowiadania Dom w Szirazie. Z Szirazu wyruszylimy samochodem do Isfahanu. Jechao si dugo, podymi drogami, cay czas przez pustyni, z rzadka mijajc malutk wiosk. Nocowalimy w niewiarygodnie prymitywnym zajedzie. Do spania musia wystarczy koc zabrany z samochodu oraz goe deski. Personel zajazdu skada si z podejrzanego typa o wygldzie bandyty, tudzie paru wieniakw o wygldzie zbjcw. Noc mina nader bolenie. Nie do wiary, jaka twarda bywa zwyka drewniana deska, jeeli si prbuje na niej spa, jak prdko czowiek siniaczy sobie biodra, okcie, plecy. Ktrego razu w bagdadzkim hotelu zachciao mi si sprawdzi, co takiego si dzieje z moim kiem, e skutecznie uniemoliwia sen. Pod materacem odkryam grub desk. W pokoju mieszkaa przedtem pewna dama z Iraku, wyjani boy; desk woono na jej prob, poniewa nieznona mikko ka i koysanie spryn nie daway owej pani zmruy oka. Nazajutrz zmczeni i obolali dotarlimy do Isfahanu. Nie ma na wiecie pikniejszego miasta. Nigdzie indziej nie ujrzy si tak zachwycajcych kolorw - ru, bkitu, zota - takich kwiatw, ptakw, arabesek, domw jak z bajki, takich cudnych stubarwnych mozaik. Zaiste bajkowe miasto. Po raz drugi odwiedziam Isfahan blisko dwadziecia lat potem. Jechaam tam z lkiem, obawiaam si zmian. Na szczcie nie zaszo ich wiele. Rzecz jasna, zastaam nieco bardziej nowoczesne ulice, kilka nieco bardziej nowoczesnych sklepw, lecz szlachetne islamskie budowle, dziedzice, mozaiki, fontanny wszystko wygldao jak dawniej. Ludzie byli mniej fanatyczni, tote zwiedziam wiele meczetw, do ktrych kiedy nie miao si wstpu. Postanowilimy jecha dalej przez Rosj, jeeli ta trasa nie okae si nazbyt kopotliwa z racji paszportw, wiz, pienidzy i wszelkich innych komplikacji. W tym celu udalimy si do Banku Iranu.

Imponujcy budynek: przypomina raczej paac anieli zwyk instytucj finansow i w samej rzeczy, nieatwo byo si przedrze do kasy. Kiedy pokonawszy krte korytarze przyozdobione fontannami nareszcie si wkraczao do przepastnego holu, w oddali majaczy kontuar, za ktrym szykowni modziecy w europejskich garniturach skrztnie wypeniali rejestry. Alici na rodkowym Wschodzie nigdy si nie zaatwiao interesw przy okienku. Prdzej czy pniej czowiek trafi przed oblicze dyrektora, wicedyrektora albo przynajmniej kogo, kto wyglda jak dyrektor. Urzdnik kiwa na jednego z gocw stojcych tu i tam w malowniczych pozach oraz uniformach, goniec drugim kiwniciem odsya interesanta na gigantyczn skrzan kanap, a sam znika. Niebawem wraca, dawa znak i wwczas wstpowao si w lad za nim po okazaych marmurowych schodach, by wreszcie dotrze pod drzwi sanktuarium. Nasz przewodnik puka, wchodzi zostawiajc goci na zewntrz, po chwili znw si pojawia rozpromieniony, szczerze uradowany pomylnym wynikiem indagacji. Przekraczao si prg z uczuciem, i jest si co najmniej ksiciem Etiopii. W pokoju wstawa zza biurka czarujcy pan, zazwyczaj susznej tuszy, wita si w bezbdnej angielszczynie bd francuszczynie, zaprasza, eby usi, proponowa kaw albo herbat; pyta, kiedy si przyjechao, skd, jak si podoba Teheran i w kocu - omale na marginesie - co te gocia sprowadza do banku. Aha, czeki podrne. Trca dzwoneczek na biurku, wchodzi inny goniec, otrzymywa polecenie: - Pan Ibrahim. - Wnoszono kaw, dalej trwaa pogawdka o podrach, o polityce, o dobrych czy zych zbiorach. Wkrtce zjawia si pan Ibrahim: wiek mniej wicej trzydzieci lat, ciemnobrzowy garnitur. Dyrektor wyjani, czego go sobie yczy, ustalao si, w jakiej walucie ma by dokonana wypata, pniej podpisywao minimum sze rnych formularzy. Pan Ibrahim opuszcza pokj. Nastpowaa kolejna duga przerwa. Na tym etapie Max wspomnia o naszych planach podry przez Rosj. Dyrektor westchn i unis rce. - Bd trudnoci - stwierdzi. - Wiem - odpar Max. Spodziewa si trudnoci, ale rzecz chyba da si zaatwi? Granica jest otwarta, prawda? - Nie macie tam swoich przedstawicielstw dyplomatycznych. Nie macie konsulatw. Rzeczywicie, przyzna Max, nie mamy konsulatw. Niemniej obywatelom brytyjskim wolno jedzi do Rosji, czy nie tak? Nie wydano formalnego zakazu? - Och, adnego zakazu nie ma. Oczywicie, trzeba zabra pienidze. Z tego rwnie Max zdawa sobie spraw. - A adna operacja finansowa dokonana u nas nie bdzie legalna dorzuci ze smutkiem dyrektor. Cokolwiek si sposzyam. Max, naturalnie, zna si na wschodnim sposobie zaatwiania interesw, mnie jednak wydao si to nieco dziwne. Gdzie jak gdzie, ale eby w banku przeprowadza nielegalne operacje finansowe? - Widzi pan - tumaczy dyrektor - przepisy si zmieniaj, zmieniaj bez przerwy. A zreszt nawzajem sobie przecz. Jeden przepis mwi, nie wolno wywozi takiej a takiej waluty, drugi mwi, tylko tak wolno... i co tu robi? Robi si to, co si uwaa za najlepsze w danym dniu miesica. Jeszcze raz uprzedzam - doda - ebymy dobrze si zrozumieli. Mog zaatwi transakcj, mog pchn czowieka na bazar, mog dla pana zdoby t najwaciwsz walut, ale wszystko bdzie nielegalne. Max powiedzia, e doskonale rozumie. Dyrektor natychmiast si rozchmurzy i j zachwala uroki podry. - Chc pastwo jecha samochodem nad Morze Kaspijskie, tak? Pikna trasa. Najpierw do Resztu, a z Resztu statkiem do Baku. To rosyjski statek. Nic o nim nie wiem, zupenie nic, chocia ludzie tym pywaj, no tak. Z tonu wynikao, i owi ludzie wyparowali w powietrze i wszelki such o nich zagin.

- Trzeba zabra nie tylko pienidze - ostrzeg. - Trzeba koniecznie zabra jedzenie. Nie wiadomo, czy da si co kupi w Rosji. Bo w pocigu z Baku do Batumi to na pewno nie. Musicie wszystko wzi ze sob. Omwilimy spraw hoteli i inne kwestie. Wszdzie pitrzyy si trudnoci. Po maej chwili przyby jeszcze jeden dentelmen w ciemnobrzowym garniturze. Pan Mahomet - bo tak si nazywa - by modszy od pana Ibrahima. Przynis Maxowi nowy stos formularzy do podpisu, zada take niewielkiej sumy na kupno odpowiednich znaczkw. Wezwano goca i pchnito na bazar po pienidze. Wrci pan Ibrahim. Wrczy nam stosown kwot - plik banknotw o duym nominale, jakkolwiek zamawialimy te o maym. - Ach, z tym zawsze jest kopot! - wyjani zasmucony. - Ogromny kopot. Czasami kr due, czasami mae. Raz si trafi jedno, innym razem drugie. Albo ma si szczcie, albo pecha. Wida mielimy pecha. C, trudno. Dyrektor na pocieszenie znowu posa po kaw. - Do Rosji najlepiej wzi wszystkie pienidze w tomanach. Tomany doda - s w Persji nielegalne, ale tylko tym moemy obraca, bo na bazarze nic innego nie przyjmuj. Kolejny Myrmidon powdrowa wic na bazar, by wymieni kupk dopiero co przyniesionych banknotw na tomany. Jak si okazao, byy to talary Marii Teresy - ze szczerego srebra, przeraliwie cikie. - Paszporty maj pastwo w porzdku? - spyta dyrektor. - Naturalnie. - Wane na Zwizek Radziecki? Tak, potwierdzilimy, na cay wiat, cznie ze Zwizkiem Radzieckim. - Doskonale. Z wiz nie bdzie kopotw. Czyli wszystko jasne? Musz pastwo wynaj samochd, w hotelu to zaatwi, i zabra prowiant na trzy, cztery dni. Z Baku do Batumi jedzie si bardzo dugo. - Chcielibymy si zatrzyma w Tyflisie - wspomnia Max. - Ach, trzeba by zapyta po otrzymaniu wizy. Ale to raczej niemoliwe. Max bardzo si zmartwi, lecz c byo robi? Poegnalimy si, podzikowalimy dyrektorowi. Miny dwie i p godziny. Wrcilimy do hotelu. Menu mieli tam nieco monotonne. Cokolwiek zamawialimy, o cokolwiek prosilimy, kelner niezmiennie odpowiada: - Dzisiaj jest wietny kawior... doskonay, wieutki. - Z pocztku ochoczo bralimy kawior. Kosztowa niewiarygodnie tanio: niezalenie od tego, ilemy pochonli - a raczej sobie nie aowalimy - pacio si pi szylingw. Z czasem jednak dojrzelimy do buntu. Nie kady lubi kawior na niadanie. - Co macie na niadanie? - pytaam. - Kawior... tresfrais. - Nie, kawioru nie chcemy, Jajka? Bekon? - Nie ma. Tylko chleb. - Nie ma nic innego? Nie ma jajek? - Kawior, tresfrais - mwi twardo kelner. Zamawialimy wic odrobin kawioru z du porcj chleba. Na lunch oprcz kawioru serwowali wycznie co, co si nazywao la tourte wielki, sodki jak ulepek placek z marmolad, cikostrawny, ale smaczny. Zwrcilimy si do naszego kelnera z pytaniem, jaki prowiant najlepiej zabra do Rosji. W zasadzie poleca kawior. Posusznie zaopatrzylimy si w dwie ogromne puszki. Radzi take wzi sze gotowanych kaczek. Dorzucilimy jeszcze chleb, herbatniki, par soikw demu i p kilo herbaty - do lokomotywy, wyjani kelner. Nie bardzo rozumielimy, co tu ma do rzeczy lokomotywa. Moe herbata to zwyczajowy prezent dla maszynisty? W kadym razie spakowalimy herbat i kaw. Tego wieczora po kolacji gawdzilimy z pewnym modym Francuzem i jego on. Wypytywa o nasze plany, ze zgroz potrzsa gow. - Cest impossible! Cest impossible pour Madame. Ce bateau, le bateau de Resht ? Baku, ce bateau russe, cest infect! Infect, Madame!

Francuski to doprawdy cudowny jzyk. Sowo infect brzmiao tak plugawo, i na sam myl o statku dostawao si gsiej skrki. - Madame absolutnie nie wolno pyn czym takim! - upiera si Francuz. Madame wszake nie znaa lku. - Chyba nie jest a tak strasznie infect - powiedziaam pniej do Maxa. - Zreszt mamy mnstwo proszku na pluskwy i co tam jeszcze. A zatem wyprawilimy si do Rosji, zaopatrzeni w pokany zapas tomanw oraz listy uwierzytelniajce od konsula radzieckiego, ktry pod adnym pozorem nie pozwoli nam wysi w Tyflisie. Wynajlimy dobry samochd - i w drog. Urocza bya ta podr nad Morze Kaspijskie. Trasa wioda najpierw przez nagie skaliste gry, a kiedymy wreszcie pokonali przecz i zjechali w dolin, naszym oczom ukaza si zupenie nowy wiat. W Reszcie byo ciepo, pada deszcz. Cokolwiek nerwowo wstpilimy na pokad owego rosyjskiego statku zarazy. Wszystko tu wygldao cakiem inaczej ni w Persji czy Iraku. Po pierwsze, statek a lni czystoci, icie szpitaln. Wyposaenie malutkiej kajuty skadao si z wysokiej elaznej koi z siennikiem i szorstk bawenian pociel, a take zwykego cynowego dzbanka i miednicy. Zaoga przypominaa roboty: kady tam mia metr osiemdziesit wzrostu, jasne wosy i nieprzeniknion twarz. Traktowali nas uprzejmie, tyle e jak powietrze. Oboje z Maxem czulimy si niczym ta para samobjcw w Rejsie; tam te m i ona snuj si po statku na podobiestwo duchw. Nikt si do nas nie odzywa, nikt na nas nie patrzy, nikt nie zwraca najmniejszej uwagi. Niebawem spostrzeglimy, e w mesie serwuj posiek. Z nadziej podeszlimy do drzwi, zajrzelimy do rodka. adnej reakcji. W kocu Max zebra si na odwag i spyta, czy moemy dosta co do jedzenia. Najwyraniej nie zrozumiano pytania. Powtrzy to samo po francusku, po arabsku, w amanym perskim - bez skutku. Wreszcie odwiecznym i absolutnie jednoznacznym gestem wskaza otwarte usta. Niezwocznie przysunito do stou jeszcze dwa krzesa, dostawiono dwa talerze. Usiedlimy. Danie byo cakiem smaczne, acz proste, i kosztowao majtek. Zawinlimy do Baku, gdzie ju czeka przewodnik z Intouristu, przemiy, inteligentny pan, pynnie mwicy po francusku. Zaproponowa wieczr w operze, akurat wystawiali Fausta. Grzecznie odmwilimy. Nie po to jechaam taki szmat drogi, eby oglda Fausta. Nic nie szkodzi, odpar, zaatwi nam inn godziw rozrywk. I tak zamiast do opery, udalimy si na obchd rozmaitych placw budowy, aby podziwia nie dokoczone bloki. Procedura schodzenia na ld bya prosta. Szeciu przypominajcych roboty tragarzy ustawio si wedle starszestwa. Zwyczajowa opata, objani przewodnik, wynosi rubla od sztuki bagau. Podeszli, rozdzielili baga po sztuce na gow. Pechowcowi trafia si waliza Maxa pena ksiek; najwikszy szczciarz nis jedynie parasol obydwm jednak naleao zapaci tyle samo. Hotel rwnie wyglda osobliwie; relikt przeszoci ze ladami dawnego przepychu, umeblowany wytwornie, acz starowiecko. Biae sprzty ozdabia wzr z rzebionych ryczek i amorkw. Nie wiedzie czemu szafa, st i komoda toczyy si na rodku pokoju, jak gdyby porzucone tutaj po przeprowadzce. Nawet ka nie stay pod cian. Byy przeliczne i nadzwyczaj wygodne, lecz z szorstkimi bawenianymi przecieradami, na dodatek do kusymi, tak e nie starczao na przykrycie materaca. Nastpnego ranka Max poprosi o gorc wod do golenia, ale nie mia szczcia. Na gorcej wodzie koczy si jego zasb rosyjskich sw, zna jeszcze tylko prosz i dzikuj. Kobieta, ktr zagadn w tej sprawie, zawzicie potrzsaa gow, a po chwili przyniosa peny dzbanek wody, tyle e zimnej. Max nie traci nadziei. Kilkakrotnie powtrzy odpowiednie sowo; przykadajc sobie brzytw do podbrdka tumaczy na migi, do czego potrzebuje wrztku. Kobieta wci krcia gow. Wygldaa na wstrznit i zgorszon. - Co mi si zdaje - zauwayam - e w gorcej wodzie gol si tylko rozpieszczeni arystokraci. Lepiej daj spokj.

Wszystko w Baku przywodzio na myl szkock niedziel. Smutne ulice, wikszo sklepw pozamykana, przed paroma czynnymi wiy si dugie kolejki, ludzie cierpliwie czekali na mao atrakcyjne towary. Pan z Intouristu odprowadzi nas na dworzec. Kolejka po bilety cigna si bez koca. - Sprawdz rezerwacj - rzuci nasz przyjaciel i gdzie przepad. Z wolna posuwalimy si naprzd. Naraz kto mnie poklepa po ramieniu. To bya kobieta z przodu kolejki. Umiechaa si od ucha do ucha. Waciwie kady tutaj chtnie si umiecha, i to z najdrobniejszego powodu. Niezwykle serdeczni ludzie. Kobieta na migi pokazaa, ebymy szli prosto do okienka. Nie chcielimy, opieralimy si, ale wszyscy dookoa nalegali. Klepali nas po plecach, po ramionach, gestykulowali, kiwali gowami, wreszcie jaki mczyzna si zacign nas na sam pocztek kolejki. Stojca tam kobieta odstpia na bok, skonia si i umiechna. Kupilimy bilety. Wrci przewodnik. - Aha, pastwo ju gotowi. - Ci mili ludzie ustpili nam miejsca - powiedzia Max niepewnie. Naprawd nie chcielimy si wpycha, prosz im to wyjani. - Och, tu zawsze tak robi. Oni nawet lubi wraca na sam koniec. Widzi pan, stanie w kolejce to powane zajcie i wietna zabawa, wic j przecigaj, jak dugo mog. A dla cudzoziemcw zawsze s mili. To prawda. Kiedymy wychodzili, caa kolejka machaa na poegnanie. Na peronie by tok, lecz jak pniej si okazao, do pocigu wsiedlimy praktycznie tylko my dwoje. Reszta wybraa si tutaj dla rozrywki, mile spdzi popoudnie. W kocu znalelimy si w przedziale. Przewodnik si poegna i zapewni, e za trzy dni kto z Intouristu odbierze nas w Batumi, e wszystko bdzie dobrze. - Nie macie czajniczka do herbaty - zauway. - Nie szkodzi, kto na pewno wam poyczy. Znaczenie owej uwagi stao si jasne na pierwszym postoju, jakie dwie godziny pniej. Wtedy to staruszka z naszego przedziau gwatownie poklepaa mnie po rce, wskazaa swj czajniczek, a nastpnie przy pomocy chopca, ktry siedzia w kcie i zna niemiecki, wytumaczya, e trzeba woy do naczynia szczypt herbaty i wyprawi si do parowozu, gdzie maszynista wleje wrztek. Mielimy wasne kubki, staruszka obiecaa zaatwi reszt. Niebawem wrcia z parujc herbat. Rozpakowalimy wiktuay, poczstowalimy nowych znajomych i podr trwaa dalej. Prowiant trzyma si nie najgorzej. Zjedlimy kaczki, szczliwie nim si zepsuy, chrupalimy czerstwy chleb. Liczylimy, e gdzie po drodze uda si kupi wiey, ale na prno. Naturalnie, kawior poszed na pierwszy ogie. Ostatniego dnia gd zajrza nam w oczy, poniewa zostao jedynie skrzydeko kaczki i dwa soiki marmolady ananasowej. Nie polecam jedzenia samej marmolady, zwaszcza caego soika na raz, jakkolwiek wwczas nas uratowaa. Do Batumi przyjechalimy o pnocy, lao jak z cebra. Rzecz jasna, nie mielimy rezerwacji w hotelu. Dwigajc bagae, wyszlimy w noc. Czowieka z Intouristu ani ladu. Nieopodal czekaa obdrapana konna doroka, podobna do starowieckiej wiktorii. Uprzejmy dorokarz pomg nam wsi, nastpnie wok nas i na nas upchn walizki. Wytumaczylimy, e szukamy hotelu. Radonie pokiwa gow, strzeli z bata i ko cikim kusem ruszy przed siebie. Niebawem dotarlimy na miejsce. Dorokarz da znak, ebymy weszli pierwsi. Wkrtce si okazao dlaczego. Wolnych pokoi brak, usyszelimy niemal od progu. Na pytanie o inny hotel mczyzna tylko potrzsn gow, nic nie rozumia. Wrcilimy do doroki, pojechalimy dalej. A pniej byo jeszcze siedem hoteli, wszystkie zajte do ostatniego miejsca. W smym Max owiadczy, e trzeba zastosowa ostrzejsze rodki, przecie gdzie musimy spa. Rozsiedlimy si zatem na pluszowej kanapie w hotelu, a wszelkie tumaczenie, i miejsc brak, przyjmowalimy z min pgwkw. Cay personel wymachiwa rkami, patrzy na nas z rozpacz, my za, wci udajc kompletne niezrozumienie, raz na jaki czas dalimy pokoju na noc, prbujc

to tego jzyka, to owego. W kocu zostawiono nas samym sobie. Zjawi si dorokarz, postawi bagae, po czym si oddali, wesoo machajc na poegnanie. - Nie uwaasz, e teraz spalilimy wszystkie mosty? - spytaam paczliwie. - To nasza jedyna nadzieja - rzek Max. - Skoro nie mamy jak odjecha i cignlimy baga, musz co z nami zrobi. Upyno dwadziecia minut i oto nagle przyby anio wybawienia w osobie postawnego mczyzny, mierzcego ponad metr osiemdziesit wzrostu, z sumiastym czarnym wsem i w butach do konnej jazdy; wyglda wypisz-wymaluj jak posta z rosyjskiego baletu. Wlepiam we zachwycone spojrzenie. Umiechn si, przyjanie poklepa nas po ramieniu, da znak, eby i za nim. Wspilimy si na najwysze pitro, tam otworzy klap w dachu i spuci drabin. Osobliwe, ale c byo robi. Max wcign mnie na gr, wyszlimy na dach. Wci si umiechajc i gestykulujc, nasz przewodnik ruszy na ssiedni dach, a potem w d przez nastpn klap. Znalelimy si w pokoju na mansardzie, wcale przytulnym, z dwoma kami. Mczyzna najpierw poklepa ka, pniej wskaza na nas i znikn. Wkrtce wrci z bagaem. Szczliwie zostao tego bagau niewiele. Wikszo nadalimy wczeniej z Baku; mia bezpiecznie czeka w Batumi, tak przynajmniej twierdzi wysannik Intouristu. Postanowilimy odoy spraw do jutra liczc, i baga istotnie si odnajdzie. Tymczasem marzy nam si tylko sen. Rano chcielimy odszuka francuski statek, ktry tego dnia odpywa do Stambuu i na ktry wykupilimy bilety. Wszelkie prby wyjanienia sytuacji naszemu dobroczycy spezy na niczym. Nie rozumia ani sowa. Sami wic wyruszylimy do miasta. Nie zdawaam sobie sprawy, jak trudno znale morze, jeeli nie da si obejrze okolicy z adnego wzniesienia. Wdrowalimy to tu, to tam, to wdzie, nagabujc we wszystkich znanych nam jzykach o takie rzeczy jak statek, port, nabrzee - nic. Nikt tu nie mwi ani po francusku, ani po niemiecku, ani po angielsku. Wreszcie musielimy zawrci. Dobrze, e cho trafilimy do hotelu. W kocu Max chwyci kartk papieru i naszkicowa statek. Nasz gospodarz w mig poj, o co idzie. Sprowadzi nas do holu, posadzi na kanapie i da do zrozumienia, e mamy czeka. Po pgodzinie wrci ze staruszkiem w czapce z daszkiem. Staruszek mwi po francusku. Niegdy pracowa tutaj jako bagaowy i nadal zajmowa si gomi hotelowymi. Niezwocznie wyrazi gotowo zaprowadzenia nas do portu oraz zaniesienia tam walizek. Najpierw jednak naleao odzyska reszt bagau. W lad za staruszkiem udalimy si najwyraniej do wizienia, gdzie porodku srodze okratowanej celi skromnie przycupny nasze rzeczy. Nastpnie powdrowalimy do portu. Przez ca drog staruszek wyrzeka na nowe porzdki. Sytuacja stawaa si cokolwiek napita: niezbyt nam si umiechao krytykowa rzd kraju, w ktrym aden konsul nie wycignie nas z tarapatw. Staralimy si go uciszy, lecz bez wikszych skutkw. - Ach, teraz to nie to samo co kiedy - ali si. - No bo jak mylicie? Widzicie ten paszcz? Porzdny paszcz, pewnie, ale czy on naley do mnie? Nie! On naley do rzdu. W dawnych czasach miaem cztery paszcze. Moe dziebko gorsze ni ten, ale za to swoje wasne. Jeden na zim, jeden na lato, jeden od deszczu, jeden galowy. A cztery paszcze! W kocu troch zniy gos i oznajmi: - Dawanie napiwkw jest surowo wzbronione, wic jeli mielicie taki zamiar, to lepiej teraz, w tej tu cichej uliczce. Tak przejrzystej aluzji nie dao si puci mimo uszu, zreszt staruszek wywiadczy nam zaiste nieocenione usugi, tote pospiesznie rozstalimy si ze znaczn kwot. Wyrazi aprobat, jeszcze chwil ponarzeka na rzd, wreszcie dumnym gestem wskaza nabrzee, gdzie cumowa zgrabny francuski statek towarzystwa okrtowego Messageries Maritimes. Odbylimy urzekajcy rejs po Morzu Czarnym. Pamitam zwaszcza moment, kiedy w Inebolu zabrano na pokad osiem czy dziesi

rozkosznych brunatnych niedwiadkw. Pyny do zoo w Marsylii. Zrobio mi si al - byy takie wzruszajco misiowate, zupenie jak pluszowe zabawki. Inna rzecz, e moe unikny gorszego losu. Nie zostan zabite, wypchane ani potraktowane w rwnie obrzydliwy sposb. Przynajmniej zafundowano im pikn podr morsk. Do dzi chce mi si mia na wspomnienie gburowatego francuskiego marynarza, ktry z namaszczeniem karmi miki mlekiem z butelki ze smoczkiem. IV Nastpnym wanym wydarzeniem bya wizyta u doktora CampbellaThompsona i jego ony. Zaprosili mnie na weekend, a cilej biorc na ogldziny przed wypraw do Niniwy. Max ostatecznie wybiera si tam jesieni. Woolleyowie sarkali, lecz ju podj decyzj. C.T., jak zazwyczaj go nazywano, poddawa ludzi kilku prbom. Zaczynao si od marszu przeajowego z przeszkodami. Innymi sowy, w najgorsz pluch zabiera gocia na przechadzk po okolicy, sprawdza, jakie nieszcznik woy buty, czy nazbyt prdko nie opada z si, czy chtnie przedziera si przez ywopoty, jak sobie radzi w lesie. T prb przeszam pomylnie. Po wdrwkach w Dartmoor nie mogy mnie przerazi choby najsrosze wertepy. Cieszyam si wprawdzie, e marszruta nie prowadzi cay czas po zaoranych polach, bo to nad wyraz mczca rozrywka. Nastpna prba miaa wykaza, czy nie grymasz przy jedzeniu. Ju wkrtce C.T. si przekona, i jadam praktycznie wszystko. Na dodatek podobay mu si moje ksiki, by wic od pocztku nastawiony przychylnie. Ostatecznie uzna mnie za wystarczajco dobry materia na czonkini ekspedycji. Max jecha do Niniwy pod koniec wrzenia, ja docz pod koniec padziernika. Zamierzaam spdzi par tygodni na Rodos, troch popisa i odpocz, a pniej popyn do Aleksandretty, gdzie znaam brytyjskiego konsula. Stamtd wynajtym samochodem dotr do Aleppo, potem pocigiem do Nisibinu na granicy turecko-irackiej; znowu wskocz w samochd i po omiu godzinach stan w Mosulu. Max mia tam na mnie czeka. Dobry to by plan, lecz plany na rodkowym Wschodzie rzadko wspgraj z rzeczywistoci. Tym razem Morze rdziemne pokazao, co potrafi: z Mersinu wypywalimy przy wysokiej fali i niebawem jczc zalegam na koi. Woski steward szalenie mi wspczu, bola te, e nic nie chc je. Stale wtyka gow do kajuty i prbowa kusi coraz to nowym smakoykiem. - Przynios pyszne spaghetti. Znakomite, z gstym sosem pomidorowym, palce liza. Odpowiadaam aosnym jkiem. Sama myl o gorcym, tustym spaghetti moga zabi. Steward po maej chwili wraca. - O, to na pewno pani zasmakuje. Licie winoroli w oliwie z oliwek, nadziewane ryem. Pysznoci wiata! Dalej jczaam. Raz przynis talerz zupy, lecz wystarczy mi widok grubej na palec warstwy tuszczu. Natychmiast znowu zzieleniaam. Kiedymy si zbliali do Aleksandretty, zdoaam wsta i si spakowa, po czym powlokam si na pokad odetchn wieym powietrzem. Zimny wiatr rzeczywicie pomaga. W pewnej chwili mi doniesiono, e mam si stawi w kajucie kapitana. Parowiec nie zawinie do Aleksandretty, usyszaam. - Nie przy takim wzburzonym morzu - doda kapitan. - Rozumie pani, za due ryzyko. Sprawa bya powana. Nie mogam nawet si porozumie z konsulem. - I co ja mam robi? Wzruszy ramionami. - Pyn z nami do Bejrutu. Inaczej si nie da. Wpadam w lekki popoch. Bejrut lea akurat w przeciwnym kierunku. Lecz c, nie byo wyjcia. - Nic pani nie dopaci - pociesza kapitan. - Skoro nie moemy przybi tutaj, odstawiamy pani do nastpnego portu. Zanim dotarlimy do Bejrutu, morze nieco si uspokoio, cho nadal kiwao. Ze statku przesiadam si w przeraliwie lamazarny pocig. O ile dobrze pamitam, podr do Aleppo trwaa cay dzie z okadem minimum szesnacie godzin. W pocigu nie byo adnej toalety, nie miao si te pewnoci, czy tego rodzaju przybytek trafi si na

stacji. Musiaam wytrzyma rwno szesnacie godzin. Na szczcie pod tym wzgldem natura wyposaya mnie nader askawie. Nazajutrz ju Orient Ekspresem ruszyam do Tell Koczek, w owych czasach stacji kocowej na linii Berlin-Bagdad. Tam znowu mi si nie poszczcio. Deszcze w dwch miejscach podmyy tory na trasie do Mosulu, wody wezbray. Na dwa dni ugrzzam w zajedzie, okropnie prymitywnym, nie majc absolutnie nic do roboty. Bdziam wrd zasiekw z drutu kolczastego, wyprawiaam si kawaek na pustyni, wracaam t sam drog. Posiki niezmiennie skaday si z jajek sadzonych i ylastego kurczaka. Przeczytaam ostatni ksik; pniej mogam si zabawia jedynie wasnymi mylami. Nareszcie wyldowaam w Mosulu. O dziwo, wieci jakim cudem mnie wyprzedziy. Max czeka na stopniach zajazdu. - Pewno si zamartwiae, kiedy nie przyjechaam trzy dni temu? powiedziaam na powitanie. - Och, niespecjalnie - rzuci. - To si czsto zdarza. Pojechalimy do domu, ktry Campbell-Thompsonowie zajmowali nie opodal wielkiego kopca Niniwy, okoo dwch kilometrw za Mosulem. Zawsze bd go wspomina z mioci. Mia paski dach z wieyczk mieszczc kwadratowy pokj, mia take pikny marmurowy ganek. Dostalimy z Maxem pokj na pitrze, umeblowany po spartasku, gwnie skrzynkami po pomaraczach. Oprcz skrzynek stay tam dwa ka polowe. Wok domu rosa gstwina krzeww ranych okrytych mas rowych pczkw. Jutro rano, mylaam, wszystkie te pczki si rozwin: jakie bd cudne. Lecz nie, rankiem ujrzaam ten sam widok. Uznaam to za niewytumaczalny dziw natury - przecie ra to nie w kaktus cereus, ktry kwitnie jedynie kilka godzin noc. Prawda okazaa si bardziej prozaiczna. Re uprawiano tutaj na olejek, zbierano wic kwiaty o czwartej rano, zaledwie si otworzyy. Na krzakach zostaway same pczki. Praca Maxa wymagaa, aby jedzi konno. Chyba niewiele mia do czynienia z komi, twierdzi jednak, e potrafi si utrzyma w siodle, i przed wypraw czasem wpada w Londynie do maneu. Podchodziby do caej sprawy mniej beztrosko, gdyby zna yciow pasj Campbella-Thompsona - oszczdno. Jakkolwiek pod wieloma wzgldami nad wyraz hojny, C.T. swoim robotnikom paci godowe stawki. Gwoli teje oszczdnoci nie lubi wyrzuca pienidzy na konie. Jak atwo si domyli, kade nabyte przeze zwierz miao jak nieprzyjemn cech charakteru, ktra pozostawaa ukryta dopty, dopki waciciel nie dobi targu. Bydl zazwyczaj si poszyo, stawao dba, brykao i Bg wie co jeszcze. Ko Maxa nie odbiega od reguy. Codzienna jazda rozmok, lisk ciek na szczyt kopca bya doprawdy cik prb, zwaszcza e naleao stwarza pozory cakowitej nonszalancji. Na szczcie wszystko szo dobrze. Max ani razu nie spad - innymi sowy, ocali honor. - Pamitaj - uprzedza C.T. jeszcze w Anglii - jeeli zlecisz z konia, aden robotnik nie bdzie mia dla ciebie cienia szacunku. Rytua zaczyna si o pitej rano. C.T. wspina si na dach, Max do niego docza i po krtkiej naradzie dawa znak lamp nocnemu stranikowi na szczycie kopca. W ten sposb donosili, czy pogoda pozwala na kontynuacj prac. Jako e nastaa jesie, pora deszczw, wszyscy z pewnym niepokojem wypatrywali sygnau; wielu robotnikw miao do pokonania odlego paru kilometrw, musieli wic zawczasu si dowiedzie, czy w ogle wychodzi z domu. Niebawem Max z C.T. dosiadali konia, wyruszali na kopiec. Barbara Campbell-Thompson i ja wybieraymy si tam okoo smej, razem jedlimy niadanie: jajka na twardo z chlebem miejscowego wypieku i z herbat. Wwczas, w padzierniku, byy to rozkoszne chwile, cho ju w miesic pniej mocno si ochodzio i siedziaymy opatulone po uszy. Wokoo roztacza si urzekajcy widok: wzgrza i gry w oddali, Jebel Maqlub w czapie chmur, czasami onieone szczyty Kurdystanu. Po przeciwnej stronie Tygrys i minarety Mosulu. Wdrowaymy do domu, potem znw si wracao na lunch. Stoczyam z C.T. jedn powan bitw. W kocu szarmancko ustpi, lecz chyba nieco spadam w jego ocenie. A przecie chciaam tylko kupi sobie na bazarze st. Mogam trzyma ubrania w skrzynkach po

pomaraczach, mogam na tych skrzynkach siedzie, mogam uywa skrzynki zamiast stolika nocnego, ale do pracy koniecznie potrzebowaam solidnego stou, na ktrym postawi maszyn do pisania i pod ktrym zmieszcz mi si nogi. W ogle nie byo mowy, aby to C.T. finansowa zakup - paciam sama - po prostu nie miecio mu si w gowie, jak mona wyrzuca pienidze na co, co nie jest absolutnie niezbdne. Ale to jest absolutnie niezbdne, owiadczyam. Pisanie ksiek, dodaam, to moja praca, a do pracy potrzebuj stosownego narzdzia: maszyny do pisania, owka oraz stou, przy ktrym da si normalnie usi. C.T. zatem si podda, aczkolwiek ze smutkiem. Co wicej, uparam si przy naprawd solidnym meblu, nie jakim tam cienkim blaciku na czterech chwiejnych nogach, tote wydaam niesychan sum - dziesi funtw. Miny ze dwa tygodnie, zanim C.T. mi wybaczy t ekstrawagancj. Lecz kiedy ju dostaam swj st i nic mi nie brakowao do szczcia, uprzejmie wypytywa, jak si posuwa ksika. Pisaam wwczas mier lorda Edgwarea. Tak te - lord Edgware - niezwocznie ochrzcilimy ludzki szkielet, ktry pewnego dnia wyjrza na wiato dzienne z kurhanu. Max, wybierajc si do Niniwy, zamierza przekopa gboki szyb do najniszych warstw kopca. C.T. podchodzi do projektu z mniejszym entuzjazmem, wyrazi jednak zgod. W archeologii zapanowaa nagle moda na prehistori. Do tej pory znakomita wikszo wykopalisk bya natury historycznej, teraz natomiast wszyscy pasjonowali si cywilizacjami prehistorycznymi - wci tak niewiele o nich wiedziano. Kto yw, bada tajemnicze mae telle w caym kraju, na kadym kroku zbiera malowane skorupy, oznakowywa je, chowa do osobnych torebek, bez koca studiowa wzory. Takie to byo stare, a zarazem takie nowe! Skoro w czasach, kiedy powstaa owa ceramika, nie znano jeszcze pisma, okrelenie dat nastrczao ogromne trudnoci. Nie dawao si ustali, ktry rodzaj pojawi si wczeniej, ktry pniej. Woolley w Ur dokopa si do warstw sprzed potopu, zachwycajce znaleziska z Tell Ybaid budziy najfantastyczniejsze domysy. Max rwnie zapa bakcyla - i w rzeczy samej, szyb przynis znamienite odkrycia. Jak si okazao, potny niniwski kopiec wysokoci dwudziestu siedmiu metrw by w trzech czwartych prehistoryczny, czego nigdy dotd nie przypuszczano. Jedynie grne warstwy pochodziy z epoki asyryjskiej. Ju niebawem z szybu powiao groz: czarna dziura musiaa sign caych dwadziecia siedem metrw w gb. Dopiero pod sam koniec sezonu pokazaa si dziewicza gleba. C.T., odwany czowiek, raz dziennie schodzi wraz z robotnikami do jamy. Mczy si straszliwie, bo mia lk wysokoci. Na Maksie wysoko nie robia wraenia, beztrosko spacerowa w gr i w d. Robotnicy, jak zreszt wszyscy Arabowie, nigdy nie cierpieli na zawroty gowy. Biegali po wskiej spiralnej kadce, mokrej i liskiej rankiem; rzucali sobie kosze, wynosili ziemi, artobliwie popychali si i szturchali o krok od krawdzi. - Chryste Nazareski! - jcza C.T., apic si za gow, odwracajc wzrok. - Zaraz kto tu si zabije. Nikt jako si nie zabi. Stpali pewnie, niczym muy. Ktrego wolnego dnia postanowilimy wynaj samochd i odszuka wielki kopiec Nimrudu, gdzie blisko sto lat temu prowadzi wykopaliska Layard. Max dotar tam z niejakim trudem, poniewa jechao si w fatalnym terenie, gwnie na przeaj, drog czsto zagradzay wezbrane wadi i rowy irygacyjne. Wreszcie jednak stanlimy na miejscu. Jake tam byo piknie! Nieopodal pyn Tygrys, na wyniosym tellu Akropolis z ziemi wyglday ogromne, asyryjskie kamienne gowy. Obok sterczao gigantyczne skrzydo dina. Cudowna kraina - spokojna, romantyczna, nawiedzana przez duchy przeszoci. Pamitam sowa Maxa: - Wanie tu chciabym kopa, ju na wielk skal. Trzeba by zebra mnstwo pienidzy, ale gdyby mi si udao, z caego wiata wybrabym ten tutaj kopiec. - Westchn. - Och, nawet nie ma co marzy. Ley przede mn ksika Maxa: Nimrud i jego pozostaoci. Tak si ciesz, e si spenio marzenie jego ycia. Nimrud obudzi si ze stuletniego snu. To, co rozpocz Layard, dokoczy mj m. Odkry dalsze tajemnice: potny fort Salmanassara na obrzeach

miasta, kilka innych paacw. Po raz pierwszy odsonia si prawdziwa historia Kalah, wojskowej stolicy Asyrii. Do muzew wiata trafiy jedne z najwspanialszych dzie rzemielnikw - czy raczej, jak wol ich nazywa, artystw. Delikatne, cudnie rzebione figurki z koci soniowej, zjawiskowo pikne. Wiele z nich oczyciam wasnorcznie. Miaam swoje ulubione narzdzia, jak kady profesjonalista. Patyczek z drewna pomaraczowego, cienki drut do robtek, raz nawet specjalny metalowy szpikulec, ktry mi poyczy, a waciwie podarowa zaprzyjaniony dentysta. I jeszcze duy soik kosmetycznego kremu do twarzy. Krem najlepiej si nadawa do usuwania brudu z zaomkw kruchej, atwej do uszkodzenia koci. Prawd mwic, zuywaam go tyle, e po paru tygodniach moja biedna stara twarz musiaa zapomnie o pielgnacji! Doprawdy fascynujce zajcie: ile wymagao cierpliwoci, ile uwagi, jak subtelnego dotyku. A wreszcie nadszed tamten dzie, jeden z najbardziej podniecajcych dni w moim yciu, kiedy robotnicy porzuciwszy prace przy oczyszczaniu asyryjskiej studni, wpadli do domu z krzykiem: - Znalelimy w studni kobiet! W studni jest kobieta! - A pniej na kawaku szmaty wnieli ogromn bry bota. Miaam przyjemno ostronie spuka boto w duej miednicy. Po kawaeczku wyaniaa si gowa zachowana w mule przez ponad dwa i p tysica lat. Najwiksza gowa z koci soniowej, jak kiedykolwiek znaleziono: bladobrzowa, z czarnymi wosami, z rowymi ustami, oywionymi enigmatycznym umiechem akropolijskich panien. Dama ze Studni - Mona Liza, jak j uparcie nazywa dyrektor irackiego Departamentu Staroytnoci - stoi dzi w nowym muzeum w Bagdadzie. Niewiele si zdarza rwnie porywajcych znalezisk. Pamitam te inne, moe nawet pikniejsze, cho nie tak spektakularne. Pytki z krowami o bach odwrconych w bok, krowami karmicymi cielta; kociane damy w oknie - tak bez wtpienia wygldaa okrutna Jezabel; dwie przeliczne pytki przedstawiajce Murzyna, ktrego zabija lwica. Ley tam w zotej przepasce na biodrach, ze zotym pyem we wosach, z gow uniesion niczym w ekstazie, a zwierz si nad nim pochyla, gotuje do miertelnego ciosu. W tle ogrd - listowie, kwiaty z lapis- lazuli, krwawnika i zota. Jakie szczcie, e znaleziono te cuda. Jedna pytka jest dzi w British Museum, druga w Bagdadzie. Napotykajc tyle wspaniaych przedmiotw uksztatowanych rk czowieka, czuje si dum z przynalenoci do rodzaju ludzkiego. Czowiek, sam tworzc, po czci dzieli wito Stworzyciela, ktry uczyni wiat i wszystko co na wiecie, i widzia, e to byo dobre. Zostawi jednak wiele do zrobienia, zostawi to czowiekowi, zostawi czowieka, aby ksztatujc cudne przedmioty szed w Jego lady, poniewa go stworzy na swj obraz i podobiestwo; aby czowiek widzia wszystkie rzeczy, ktre uczyni, i widzia, e s dobre. Duma stworzenia to co zaiste niezwykego. Twrczy duch oywia nawet pewnego stolarza, autora szczeglnie ohydnego wieszaka na rczniki, ktrymy zamwili na kolejn kwater. Zapytany, czemu wbrew poleceniom wyposay wieszak w monstrualn podstawk, odrzek z wyrzutem: - Musiaem, bo tak jest piknie! - C, z naszego punktu widzenia byo obrzydliwe, stolarz wszake kierowa si wasnym twrczym nakazem, wicie przekonany, i ofiarowuje nam pikno. Ludzie bywaj li - tysickro gorsi od swych zwierzcych braci rwnoczenie jednak w twrczej ekstazie potrafi si wznie do nieba. Angielskie katedry niczym pomniki oddaj cze temu, co nas przerasta. Podoba mi si tudorowska kamienna rozeta - bodaje na kapitelu kaplicy Kings College w Cambridge - gdzie artysta wbrew poleceniom umieci w rodku twarz Madonny, uwaa bowiem, e zanadto si tutaj czci Tudorw, a za mao Boga- Stwrc, dla ktrego wybudowano t wityni. Doktor Campbell-Thompson przyjecha do Niniwy na swj ostatni sezon. By gwnie epigrafikiem; sowo pisane, zapis historyczny interesoway go znacznie bardziej anieli archeologiczna strona wykopaliska. Wzorem wszystkich epi- grafikw wiecznie polowa na stos tabliczek. W Niniwie tyle ju wykopano, e ludzie pomau tracili rozeznanie. Max niespecjalnie si entuzjazmowa paacami. Pasjonowaa go jedynie

prehistoria i w gboki szyb. Postanowi na wasn rk rozkopa jaki may tell w tej czci wiata. May, gdy na powaniejsze przedsiwzicie nie zdoaby zebra funduszy. Co skromnego natomiast da si przeprowadzi koniecznie trzeba przeprowadzi. Dlatego te z upywem czasu coraz zachanniej ledzi postp prac w szybie. Kiedy wreszcie dotarto do dziewiczej gleby, dno jamy mierzyo ledwie par metrw szerokoci. Na tym spachetku znalazo si kilka skorup - nie za wiele, z racji szczupej powierzchni. Naleay do innego okresu ni czerepy odkryte wyej. Wwczas to oznakowano kopiec na nowo, poczynajc od dou. Najnisza warstwa, ta na poziomie gleby, nazywaa si odtd Niniwska Pierwsza, potem sza Niniwska Druga, Trzecia, Czwarta i Pita. W Niniwskiej Pitej, pochodzcej z okresu, gdy uywano koa garncarskiego, trafiay si przeliczne dzbany o wzorach zarwno malowanych, jak i rytych, a take kielichy, szczeglnie charakterystyczne dla owej warstwy. Ornamentyka zachwycaa swoj wyrazistoci i wdzikiem. Jednake sama faktura ustpowaa subtelnoci ceramice wczeniejszej - co moliwe - o par tysicy lat: cudownie delikatnym naczyniom barwy morelowej, w dotyku przypominajcym naczynia greckie, o gadkiej glazurowanej powierzchni i geometrycznym wzorze, zwaszcza z kropek. W Syrii, w Tell Halaf mwi Max - odkryto podobne, lecz uznano za znacznie pniejsze, a zreszt te tutaj s o wiele doskonalsze. Robotnicy znosili mu rozmaite skorupy ze swoich wiosek, pooonych w promieniu od ptora do dwunastu kilometrw. Wikszo przypominaa znaleziska z Niniwskiej Pitej, oprcz ceramiki malowanej spotykao si te ryt, przepiknej roboty. Poza tym wyroby z czerwonej i z szarej glinki, wczeniejsze, surowe, bez adnych ornamentw. Najwyraniej kilka z owych maych osad rozsianych po caym kraju a do gr mieszkacy opucili jeszcze w czasach poprzedzajcych wynalazek koa garncarskiego: naczynia wykonano rcznie. Maxa zaciekawi zwaszcza jeden kopczyk, zwany Arpaczija, okoo szeciu kilometrw na wschd od wielkiego krgu Niniwy. Na tym malestwie nie znaleziono waciwie nic pniejszego anieli delikatne malowane czerepy z Niniwskiej Drugiej. Widocznie osada wwczas si wyludnia. Max bardzo si zapali, ja go zachcaam, bo pragnam si dowiedzie czego wicej o tych urzekajcych naczyniach. Zdajemy si na los szczcia, uprzedza. Wioska bya maleka, bez znaczenia, wtpliwe wic, czy cokolwiek si trafi. Niemniej kiedy mieszkali tutaj ludzie, lepili swoje garnki. Moe i yli prymitywnie, ale ich wyroby na pewno nie byy prymitywne. Nie mogy powstawa z myl o potnym ssiedzie, Niniwie, niczym w jakim Swansea albo Wedgwood, w tamtych bowiem czasach Niniwa jeszcze nie istniaa. Minie par tysicy lat, zanim stanie na tym miejscu. Dlaczego wic je robili? Z czystej przyjemnoci tworzenia pikna? Rzecz jasna, C.T. uwaa, e Max przykada nazbyt wielk wag do prehistorii, do nowomodnych ceregieli z ceramik. Zapis historyczny, twierdzi, liczy si tylko zapis historyczny. Czowiekprzekazujcy swoj histori nie sowem mwionym, lecz pisanym. Obaj poniekd mieli suszno. C.T. - poniewa zapisy historyczne istotnie dostarczaj jedynych w swoim rodzaju informacji; Max - poniewa chcc lepiej pozna dzieje ludzkoci, naley korzysta z tego, co ludzie sami mog opowiedzie, w tym wypadku za porednictwem dziea wasnych rk. Ja rwnie miaam suszno, poniewa dostrzegam pikno owych wyrobw i nie pozostaam obojtna. Susznie te zadawaam sobie pytanie: Dlaczego?, bo dla ludzi takich jak ja wanie ciekawo nadaje smak yciu. Nadzwyczaj mile wspominam tamte pierwsze dowiadczenia z ycia na wykopaliskach. Podobao mi si w Mosulu. Bardzo si przywizaam do Campbell-Thompsonw. Ostatecznie umierciam lorda Edgwarea, pomylnie wytropiam morderc. Przeczytaam gotowy tekst C.T. i Barbarze; spotka si z duym uznaniem. Oprcz nich bodaj nikomu nie czytaam swojego maszynopisu - naturalnie, jeli pomin rodzin. Prawie nie wierzyam, kiedy w lutym nastpnego roku znowu wyldowalimy z Maxem w Mosulu. Tym razem zamieszkalimy w gospodzie. Trway negocjacje dotyczce naszego malutkiego Arpaczija - tej

niepokanej krostki, o ktr nikt dotd nie dba, o ktrej nikt nie sysza, ktra jednak wkrtce stanie si sawna w caym wiecie archeologicznym. Max namwi do wsppracy Johna Rosea, architekta z Ur, wymienitego rysownika. By naszym wsplnym przyjacielem, czowiekiem cichym, agodnym, o nieodpartym uroku osobistym. Z pocztku nie mg si zdecydowa. Nie chcia wraca do Ur, to pewne, lecz jeszcze si waha, czy zosta przy archeologii, czy znw si powici architekturze. Wyprawa nie potrwa dugo, zauway Max, najwyej dwa miesice, nie bdzie te wiele do roboty. - Traktuj to jak wakacje - przekonywa. - liczna pora roku, liczne kwiaty, dobry klimat, adnych burz piaskowych, nie to co w Ur. Wzgrza, gry... Na pewno ci si spodoba, zobaczysz. Pierwszorzdny wypoczynek. Ostatecznie John si zgodzi. - Oczywicie, to czysta ruletka - powtarza Max. Z lekka si niepokoi, bo sta dopiero u progu kariery. Sam podj decyzj, sam poniesie wszelkie konsekwencje. Innymi sowy, wrci albo z tarcz, albo na tarczy. Zaczo si nie najlepiej. Po pierwsze, zawioda pogoda. Bez przerwy lao, drogi rozmoky, samochd waciwie by na nic. Na dodatek nie moglimy ustali, do kogo naley ziemia, tam gdzie chcemy kopa. Na rodkowym Wschodzie kwestia wasnoci gruntw zawsze przysparza niemoliwych kopotw. Tereny pooone z dala od miasta podlegaj jurysdykcji szejka i wszelkie sprawy czy to finansowe, czy innej natury, zaatwia si wanie z nim przy niewielkim poparciu rzdowym. Z kolei obszar sklasyfikowany jako tell - czyli miejsce wystpowania staroytnoci - pozostaje w gestii rzdu, nie osb prywatnych. Jednake Arpaczija, w drobny pryszczyk na powierzchni ziemi, prawdopodobnie nigdy nie trafia na list, naleao si wic skontaktowa z miejscowym gospodarzem. Rzecz wydawaa si prosta. Na wezwanie przyby umiechnity olbrzym. Zapewni, i to on jest wacicielem rzeczonego kawaka gruntu. Nic podobnego, usyszelimy nazajutrz. Prawowit wacicielk jest kuzynka jego ony. Dzie pniej nam doniesiono, e kuzynka ony nie ma tu nic do powiedzenia i e w gr wchodzi dalszych kilkanacie osb. Trzeciego dnia deszcz wci la strumieniami, a ludzie jakby si sprzysigli przeciwko nam. Max z rozdzierajcym jkiem pad na ko. - Wyobraasz sobie? Jest dziewitnastu wacicieli! - Dziewitnastu? - Nie wierzyam wasnym uszom. - Takiego skraweczka? - Na to wyglda. W kocu trafilimy po nitce do kbka. Prawowit wacicielk okazaa si kuzynka stryjenki brata ma czyjej ciotki, ktr - jako e osobicie nie moga prowadzi adnych interesw - reprezentowa maonek tudzie kilkunastu krewnych. Przy pomocy mutaszarifa Mosulu, Departamentu Staroytnoci w Bagdadzie, konsula brytyjskiego oraz paru innych asystentw wreszcie dobilimy targu i sporzdzilimy niesychanie surow umow. W razie niedotrzymania warunkw kadej ze stron groziy straszliwe kary. Ma wacicielki szczeglnie zachwyci punkt goszcy, e jeli cokolwiek zakci prace wykopaliskowe bd spowoduje zerwanie umowy, bdzie musia zapaci tysic funtw gotwk. Niezwocznie pobieg si pochwali znajomym. - To sprawa najwyszej wagi - obwieci dumnie. - Jeeli nie udziel wszelkiej moliwej pomocy, jeeli nie dotrzymam obietnic danych w imieniu ony, to strac tysic funtw. Informacja wywarta kolosalne wraenie. - Tysic funtw! Moe straci tysic funtw! Syszelicie? Jeli co pjdzie le, cign z niego tysic funtw! Naley zaznaczy, i gdyby istotnie przyszo do kar pieninych, w dobry czowiek mgby wyoy mniej wicej dziesi dinarw. Wynajlimy may domek, podobny do tamtego, ktrymy zajmowali z Campbell-Thompsonami. Nieco dalej od Mosulu, a bliej Niniwy, za to z takim samym paskim dachem i marmurowym gankiem, z marmurowymi framugami okien - co dawao poniekd kocielny efekt - i marmurowymi parapetami: ukadao si na nich znaleziska. Mielimy kucharza i sucego; mielimy wielkie grone psisko, zajadle

obszczekujce psy ssiadw oraz kadego, kto si zbliy do domu; w stosownym czasie przybyo jeszcze sze szczenit. Mielimy niewielk ciarwk i kierowc - Irlandczyka nazwiskiem Gallagher. Zosta tutaj po pierwszej wojnie, ju na stae. Niezwyky to by czowiek, w Gallagher. Opowiada fantastyczne historie. Pamitam ca sag o tym, jak na brzegach Morza Kaspijskiego upolowa jesiotra, oboy lodem, po czym razem z przyjacielem przenis ryb przez gry i sprzeda w Iranie za pokan sumk; po drodze przeyli setki najrozmaitszych przygd. Suchao si tego niczym Odysei albo Eneidy. Udziela nam rwnie licznych poytecznych informacji, midzy innymi o dokadnej cenie ludzkiego ycia. - W Iraku jest lepiej ni w Iranie - twierdzi. - W Iranie zabicie czowieka kosztuje siedem funtw gotwk. W Iraku tylko trzy. Jako e wci pamita sub w szeregach armii, szstka szczeniaczkw musiaa przywykn do icie wojskowego drylu. Kolejno wywoywa pieski po imieniu, a one w cisym porzdku dreptay do kuchni. Max najbardziej lubi Szwajcareczk, wic zawsze otwieraa pochd. Szczenita byy okropnie brzydkie, lecz pene wdziku, jak to szczenita. Po podwieczorku wdrapyway si na ganek, gdzie starannie je iskalimy z kleszczy. Nastpnego dnia znowu kleszcz siedzia na kleszczu, niemniej robilimy dla psiakw, co w naszej mocy. Gallagher okaza si take poeraczem ksiek. Punkie co tydzie wysyaa mi now paczk, a ja we waciwym czasie przekazywaam dalej. Nasz przyjaciel czyta szybko, widocznie te nie mia szczeglnych upodoba co do gatunku. Biografie, powieci, romanse, kryminay, dziea naukowe - pochania wszystko, cokolwiek mu wpado w rce. Przypomina czowieka konajcego z godu, dla ktrego kada strawa jest rwnie dobra: niewane co to, byle dao si zje. Gallagher potrzebowa strawy dla myli. Kiedy opowiada nam o wujku Fredzie. - Dopad go w Birmie krokodyl. Przykra sprawa, nie wiedziaem, co zrobi. W kocu stano na tym, e najlepiej krokodyla wypcha, no tomy wypchali, a potem odesali wdowie. Mwi spokojnie, rzeczowo. Najpierw sdziam, e zmyla, ostatecznie jednak doszam do wniosku, e te opowieci s najzupeniej autentyczne. Takim ludziom po prostu zdarzaj si nieprawdopodobne historie. Przeywalimy nerwowe dni. Dotychczas nic nie wskazywao, czy ruletka Maxa si opaci. Z ziemi wyjrzay jedynie ubogie, zniszczone budynki, nawet nie z prawdziwej cegy: mury z pizy, ledwo widoczne. Wszdzie natrafialimy na gliniane skorupy, znalelimy kilka czarnych noy z obsydianu, delikatnie obkowanych na brzegach - urodziwe, ale nic nadzwyczajnego. John i Max nawzajem podtrzymywali si na duchu. Jeszcze za wczenie na rezultaty, mamrotali; zanim tu zjedzie z Bagdadu doktor Jordan, niemiecki dyrektor Departamentu Staroytnoci, zdymy elegancko pomierzy i oznakowa kolejne warstwy, udowodni, i prace przebiegaj fachowo, zgodnie z naukowymi zasadami. A pniej, cakiem niespodziewanie, nasta nasz wielki dzie. Max przybieg po mnie do domu, gdzie akurat kleiam skorupy. - Co fantastycznego! Odkrylimy spalony warsztat garncarski. Chod, musisz to zobaczy. W yciu nie widziaa czego tak wspaniaego. Rzeczywicie, los nareszcie si umiechn. Calutki warsztat skry si pod ziemi, opuszczony po poarze, cho to wanie poar go zachowa. W socu lniy zachwycajce misy, wazy, kubki, talerze, caa ta polichromia - szkarat, czer, oran - niepowtarzalny widok. Od tej chwili nie wiedzielimy, w co rce woy. Wyaniao si jedno naczynie po drugim. Strzaskane, poniewa dach si zawali, niektre lekko osmalone, ale niemal wszystkie nadaway si do rekonstrukcji. Spoczyway tutaj pod oson cian, nie tknite od szeciu tysicy lat. Jeden ogromny polerowany pmisek, ciemnoczerwony, z patkow rozet w rodku i wymylnym geometrycznym szlakiem dookoa, by w siedemdziesiciu szeciu kawakach. Wszystkie udao si odnale i sklei. Dzisiaj to cudo mona podziwia w muzeum. Inne naczynie, przeliczn mis barwy ciemnej,

nasyconej mandarynki, pokrywa wzr uderzajco podobny do flagi brytyjskiej. Nie posiadaam si ze szczcia; Max rwnie. John take si cieszy, cho okazywa to mniej wylewnie. Ale Boe, c to bya za harwka! Ani chwili wytchnienia a do koca sezonu. Tej jesieni odrabiaam prac domow - prbowaam nauczy si rysowa w skali. Chodziam do miejscowego liceum, gdzie pobieraam nauki od pewnego uroczego czowieczka. Nie mg uwierzy w bezmiar mojej ignorancji. - Pani chyba nigdy nie syszaa o kcie prostym - rzek z wyrzutem. Przyznaam mu cakowit racj. Nie syszaam o kcie prostym. - Tak, to nieco utrudnia spraw - westchn. Niemniej jednak uczyam si mierzy i oblicza, szkicowa model w skali jeden do trzech, czy jakiej tam wymaga. Teraz nastaa pora sprawdzenia wiadomoci. Wobec takiego ogromu pracy wszyscy musielimy porzdnie si przyoy. Naturalnie, mnie to szo dwa albo i trzy razy wolniej ni obu panom, lecz John potrzebowa pomocy, a ja mogam jej udzieli. Max cay dzie krzta si po terenie wykopalisk, John tymczasem rysowa. Pojawia si na kolacji siny z wyczerpania, jczc: - Chyba lepn. Oczy mi wypywaj, w gowie si krci, ledwo chodz. Rysowaem non stop od smej rano. - A zaraz trzeba znw si bra do roboty - wtrca Max. - Kto mwi - rzuca John oskarycielsko - kto tu mwi o wakacjach! Chcc uczci koniec sezonu, postanowilimy urzdzi wielki wycig dla mczyzn. Nigdy dotd o czym takim tutaj nie syszano. Na zwycizcw czekay wspaniae nagrody, kady mg przystpi do wspzawodnictwa. Wiele si o tym rozprawiao. Powani starsi mczyni mieli wtpliwoci, czy aby stajc w szranki nie strac twarzy. Honor to rzecz nader wana. Wspzawodniczy z modzikami, z jakimi goowsami - nie, nie uchodzi: szanowany czowiek, czowiek godny tego nie robi. W kocu jednak wszyscy si zdecydowali. Dopracowalimy szczegy. Dystans wynosi okoo czterech i p kilometra, rzek Khosr przekrocz tu za kopcem Niniwy. Starannie ustalilimy reguy. Najwaniejsza gosia, e nie wolno faulowa: adnego popychania, przewracania, zabiegania drogi, podstawiania ng. Chocia nie mielimy specjalnych zudze, liczylimy, e w ten sposb da si unikn najgorszych ekscesw. Nagrody przedstawiay si nastpujco: pierwsza - krowa z cielakiem; druga - owca; trzecia - koza. Dorzucilimy kilka pomniejszych: kury, worki mki i od stu jajek do dziesiciu. Kady, kto ukoczy bieg, otrzyma take gar daktyli oraz tyle chawy, ile zmieci w zoonych doniach. Nawiasem mwic, wszystkie te nagrody kosztoway nas w sumie dziesi funtw. O tak, to byy czasy... Ca imprez nazwalimy AAAA - Arpaczijska Asocjacja Atletw Amatorw. Wezbrana rzeka zalaa most, tym samym odcinajc nas od wielu kibicw, ale zaprosilimy chopcw z RAF- u, niech obserwuj wycig z powietrza. C to by za widok! Oczywicie, zaraz po wystrzale startera wszyscy rzucili si hurm do przodu i wikszo zawodnikw wyldowaa na pask w rzece. Inni wypltali si z kbowiska i pobiegli dalej. Szczliwie obyo si bez powaniejszych fauli, to znaczy, nikt nikogo nie znokautowa. Przed wycigiem stawiano mnstwo zakadw, lecz aden z faworytw nie zaj punktowanego miejsca - nawet si nie zbliy do czowki. Przy kolosalnym aplauzie wygray trzy fuksy. Zwyciy postawny, muskularny mczyzna. Drugi, ku zachwytowi kibicw, by biedak o wygldzie godomora. Trzeci - modziutki chopak. Tej nocy bawilimy si a mio: taczyli brygadzici, taczyli robotnicy, a zdobywca drugiej nagrody, czyli owcy, niezwocznie zabi bydltko, po czym wyprawi uczt dla rodziny i przyjaci. AAAA witowaa swj wielki dzie. Zegnano nas nadzwyczaj serdecznie. - Niech was Bg bogosawi! woali ludzie. - Jeszcze tu wrcicie. Bg jest askaw. - Wyruszylimy do Bagdadu, gdzie w muzeum czekay nasze znaleziska. Max z Johnem wzili si do rozpakowywania i selekcji. Tymczasem zacz si maj, w

Bagdadzie byy czterdzieci dwa stopnie w cieniu. John le znosi upay, codziennie wyglda na ciko chorego. Na szczcie nie naleaam do ekipy pakowaczy. Mogam siedzie w domu. Sytuacja polityczna w Iraku stopniowo si pogarszaa. Chocia planowalimy wrci za rok, popracowa nad nowym tellem albo dalej kopa w Arpaczija, ju wwczas wtpilimy, czy nam si uda. Po naszym wyjedzie wynika awantura z wywozem staroytnoci, tak e z najwikszym trudem odzyskalimy skrzynie. W kocu spraw dao si zaagodzi, lecz cigna si miesicami, uznalimy wic, e lepiej zapomnie o powrocie. Na kilka lat waciwie ustay wykopaliska w Iraku. Wszyscy jedzili do Syrii. A zatem i my postanowilimy tam si przenie. Zapamitaam jeszcze co - ponury zwiastun przyszoci. W Bagdadzie bylimy na herbacie u doktora Jordana. By dobrym pianist, tamtego dnia gra Beethovena. C to za wspaniay mczyzna, mylaam obserwujc jego szlachetne rysy. Zawsze taki agodny, taki uprzejmy. Wtem kto mimochodem wspomnia o ydach. Twarz mu si zmienia, zmienia w jaki niesamowity sposb - nigdy w yciu nie widziaam takiej miny. - Nic nie rozumiecie - rzuci. - Moe nasi ydzi s inni ni ci u was. Nasi ydzi s niebezpieczni. Mamy tylko jedno wyjcie... eksterminacj. adne inne rodki nie wystarcz. Nie wierzyam wasnym uszom. Mwi cakiem serio. Wwczas po raz pierwszy otaram si o to, co za kilka lat przyjdzie z Niemiec. Ludzie, ktrzy tam jedzili, pewno mieli lepsze rozeznanie, lecz wtedy, w trzydziestym drugim i trzydziestym trzecim, szary czowiek nie przeczuwa absolutnie nic. Tamtego dnia, kiedymy siedzieli w salonie doktora Jordana, kiedy gra dla nas na fortepianie, tamtego dnia zobaczyam swojego pierwszego nazist. Pniej si dowiedziaam, e jego ona bya jeszcze wiksz fanatyczk. Przyjechali tu wypeni wane zadanie: nie tylko kierowa Departamentem Staroytnoci, pracowa dla wasnego kraju, lecz take szpiegowa ambasadora Niemiec. S w yciu takie sprawy, ktre napawaj najczarniejszym smutkiem, skoro ju zdoamy da im wiar. V Wrcilimy do Anglii jako triumfatorzy. Maxa czekao pracowite lato, musia opisa ca kampani. W British Museum odbya si wystawa niektrych znalezisk, w tym samym albo w nastpnym roku wysza ksika o Arpaczija. Nie ma co traci czasu, powiedzia Max. Archeolodzy zazwyczaj odwlekaj publikacj w nieskoczono, a przecie informacje powinno si jak najprdzej wypuszcza w wiat. Podczas drugiej wojny, kiedy pracowaam w Londynie, napisaam relacj z naszych wykopalisk w Syrii. Nosi tytu: Chod, opowiedz mi, jak yjesz. Lubi j od czasu do czasu przejrze, powspomina tamte dni. Jeden rok na wykopaliskach niewiele si rni od drugiego, zdarzaj si podobne rzeczy, tote powtrki nie maj wielkiego znaczenia. Bylimy wwczas bardzo szczliwi, zadowoleni z ycia, syci sukcesw. Lata pomidzy tysic dziewiset trzydziestym a trzydziestym smym wspominam szczeglnie mio, gdy nie mci ich waciwie aden cie. Im wicej ma si pracy, a zwaszcza im wicej powodzenia w pracy, tym bardziej si kurczy wolny czas - to oczywiste - jednake wtedy jeszcze ylimy beztrosko. Zajci, owszem, lecz nie ponad miar. Ja pisaam swoje powieci, Max ksiki o archeologii, raporty i artykuy. Wtedy jeszcze ylimy spokojnie, bez tylu koszmarnych napi. Poniewa Max nie mg jedzi do Devonshire tak czsto, jak by chcia, spdzao si tam ferie Rosalind, gwnie jednak mieszkalimy w Londynie, kursujc midzy moimi domami, starajc si zdecydowa, ktry najbardziej lubimy. Kiedy bylimy w Syrii, Carlo i Mary przygotoway ca list nowych adresw. Koniecznie musz obejrze numer czterdziesty smy przy Sheffield Tarrace, oznajmiy. Obejrzaam - i od razu mogabym si wprowadzi. Nigdy w yciu tak nie pragnam adnego innego domu. By po prostu idealny (jeli pomin piwnic). Akurat czego takiego szukalimy. Niewiele pokoi, za to wszystkie przestronne i ustawne. Na parterze z prawej strony imponujca

jadalnia, z lewej salon. Na ppitrze azienka i ubikacja, na pierwszym pitrze z prawej, nad jadalni, tej samej wielkoci pokj na gabinet Maxa - mnstwo miejsca na solidne stoy z papierzyskami i skorupami. Z lewej nad salonem, maeska sypialnia. Na drugim pitrze jeszcze dwa due pokoje, porodku jeden may. May pokj dostanie Rosalind. Ten nad gabinetem Maxa przeznaczylimy na gocinny. Natomiast w drugim duym pokoju, obwieciam, urzdz sobie wasn pracowni poczon z salonikiem. Wszyscy szalenie si zdumieli, bo nigdy dotd nie wyraaam takiego yczenia. Rzeczywicie, przyznali jednak, najwyszy czas, eby biedna stara Pacia miaa gdzie si przytuli. Potrzebowaam idealnego spokoju: nic ani nikt mi nie moe przeszkodzi. W pracowni nie bdzie telefonu. Wstawi tylko fortepian, porzdny st, wygodn sof albo otoman, twarde krzeso z oparciem, fotel-leniwiec - i na tym koniec. Tak te si stao. Kupiam sobie steinwaya i z luboci rozgociam si w swoim pokoju. Z chwil gdy zamykaam drzwi, nikomu nie wolno byo na tamtym pitrze uywa odkurzacza ani zaglda do mnie po cokolwiek, chyba eby wybuch poar. Nareszcie miaam wasny kt; rozkoszowaam si tak przez nastpnych kilka lat, dopki dom nie zosta zbombardowany podczas wojny. Doprawdy nie wiem, czemu ju nigdy si nie zdobyam na w luksus. Pewnie znowu przywykam do stou w jadalni albo do brzegu umywalki. Numer czterdziesty smy przy Sheffield Terrace dobrze wry; poczuam to, zaledwie przekroczyam prg. Jeeli czowiek si wychowa w przestronnych pokojach, takich jak w Ashfield, pniej brakuje mu tej swobody, tej przestrzeni. Mieszkaam w kilku uroczych maych domkach - dwch na Campden Street, w tamtym przerobionym ze stajni na Cresswell Place - ale aden mnie do koca nie zadowala. Nie chodzi o zadawanie szyku; mona sobie zafundowa wytworne tycie mieszkanko, mona te znacznie taniej wynaj ogromne, zaniedbane wiejskie probostwo bliskie ruiny. Chodzi tylko o wraenie przestrzeni, o szeroki oddech. W gruncie rzeczy o wiele atwiej sprztn duy pokj, anieli si wciska w kty i midzy meble w maym, gdzie czowiekowi wiecznie zawadza wasna pupa. Max osobicie i z wielkim upodobaniem nadzorowa budow nowego kominka w swoim gabinecie. Na Bliskim Wschodzie mia do czynienia z tyloma kominkami i paleniskami z cegy, e uwaa si za specjalist w tej materii. Zdun z powtpiewaniem obejrza plany. Z kominkami i przewodami kominowymi nigdy nic nie wiadomo, mrukn. Niby powinny cign jak ta lala, a nie cign. - A ten paski to ju na pewno nie bdzie cign, daj gow - dorzuci. - To si jeszcze okae. Tylko wszystko ma by dokadnie tak jak na planie - powiedzia Max. Ku niemaemu rozczarowaniu pana Withersa rzeczywicie si okazao. Kominek nigdy, przenigdy nie dymi. Nad gzymsem Max kaza wmurowa potn asyryjsk ceg pokryt pismem klinowym: niedwuznaczny symbol, i w pokj jest prywatnym leem archeologa. Na Sheffield Terrace przeszkadzaa mi jedna jedyna rzecz przenikliwy zapach w sypialni. Max nic nie czu, Bessie podejrzewaa mnie o urojenia, ale ja upieraam si przy swoim: czuam gaz. W tym domu nie ma gazu, zauway Max. Nie ma czynnej instalacji gazowej. - Nic nie poradz - odparam. - Tutaj mierdzi gazem. Wzywaam przedsibiorcw budowlanych, wzywaam gazownikw. Kadli si plackiem na pododze, wszyli pod kiem, po czym zgodnie stwierdzili, e mi si przywidziao. - Jeeli tu faktycznie co jest... jeeli, bo ja nic nie czuj zastrzeg si ktry - to najwyej zdecha mysz albo moe zdechy szczur. Chocia szczur raczej nie, szczura bym poczu. Mysz, paniusiu, bardzo maa zdecha mysz. - Moliwe. Ale jak na mj nos to bardzo zdecha maa mysz. - Zerwiemy podog. Zerwali. Nie znaleli adnej myszy, ani duej, ani maej. A w sypialni dalej czym zalatywao. Nie ustpowaam. Przychodzili wci nowi przedsibiorcy, gazownicy, hydraulicy i Bg wie kto jeszcze. Patrzyli na mnie z rosnc

nienawici. Wszyscy mieli dosy - Max, Rosalind, Carlo - wszyscy mwili, e to mamy wyobrania. Niemniej mama potrafia odrni zapach gazu od zapachu fiokw i uparcie to powtarzaa. A wreszcie, kiedy domownicy byli ju bliscy obdu, nasta dzie mojego triumfu. Pod podog sypialni tkwia stara rura gazowa i gaz rzeczywicie si ulatnia. Nie wiadomo, czyj licznik to obciao - my nie mielimy w domu licznika - lecz fakt pozostawa faktem: zapomniana rura wci speniaa swoje zadanie. Po tym odkryciu chodziam dumna jak paw, a nie dawao si ze mn y. No c, nie wtpiam, e na swoim nosie zawsze mog polega. Przed nabyciem numeru czterdziestego smego kupilimy z Maxem dom na wsi. Zaleao nam na czym maym, niedaleko Londynu, poniewa w aden sposb nie moglibymy jedzi co weekend do Ashfield. Z caej Anglii Max najbardziej lubi okolice Stockbridge, gdzie mieszka w dziecistwie, i okolice Oksfordu. Lata w Oksfordzie wspomina jako jedne z najszczliwszych w yciu. Zna tam kady zaktek, uwielbia Tamiz. A zatem wypucilimy si na poszukiwania z biegiem rzeki. Obejrzelimy Goring, Wallingford, Pangbourne. Z domami nad Tamiz by jeden kopot - miao si do wyboru albo pnowiktoriaskie potworki, albo chatynki, ktre w zimie stay praktycznie cae pod wod. Pewnego dnia, mniej wicej na tydzie przed kolejnym wyjazdem do Syrii, rzucio mi si w oczy ogoszenie w Timesie. - Popatrz, Max. Dom w Wallingford. Pamitasz, jak nam si podobao Wallingford? Ciekawe, czy to jeden z tych nad rzek. Wtedy nie byo nic do wynajcia. Natychmiast zadzwonilimy do porednika i pognalimy na ogldziny. Ujrzelimy prawdziwe cudo. Dom by niewielki, z czasw krlowej Anny, sta do blisko drogi, za to na tyach mia ogrd z oddzielonym murkiem warzywnikiem - nieco zbyt duym jak na nasze potrzeby - a dalej, ku radoci Maxa, ktry zawsze o czym takim marzy, dalej cigna si ka, opadajc a do rzeki. Do bardzo malowniczego odcinka rzeki, okoo ptora kilometra za Wallingford. W rodku pi sypialni, trzy pokoje dzienne i wyjtkowo adna kuchnia. Wygldajc z okna bawialni, spostrzeglimy przez zason deszczu przepikny cedr libaski. Rs ju na polu, za ogrodzeniem; postanowiam, e posiejemy tam traw, powikszymy k i wwczas cedr bdzie sta porodku trawnika: idealne miejsce na herbatk w upalny letni dzie. Nie mielimy czasu do stracenia. Dom by niebywale tani, do sprzedania w wieczyste uytkowanie, tote natychmiast podjlimy decyzj. Zawiadomilimy porednika, podpisalimy co trzeba, odbylimy rozmowy z prawnikami, z inspektorami budowlanymi - ci ostatni swoim zwyczajem nie zgaszali adnych zastrzee - i od tej chwili dom nalea do nas. Niestety, nie widzielimy go przez nastpnych dziewi miesicy. W Syrii cay czas zachodzilimy w gow, czymy aby nie popenili gupstwa. Szukalimy skromnego wiejskiego domku, a tymczasem skoczyo si na domu wcale wytwornym, o zgrabnych oknach i adnych proporcjach. Jednake Wallingford to wyjtkowo pikne miejsce. W owych czasach, z racji zego poczenia kolejowego, mao kto si zapuszcza w tamte strony czy to z Londynu, czy z Oksfordu. - Chyba bdziemy tu szczliwi - powiedzia Max. I rzeczywicie bylimy - jestemy, ju od blisko trzydziestu piciu lat. Gabinet Maxa po przerbkach dwukrotnie si powikszy, z okna wida rzek. Winterbrook House w Wallingford to dom mojego ma, teraz i zawsze. Ashfield byo moim domem i, myl, domem Rosalind. ycie biego dalej. Max z entuzjazmem powica si swojej archeologii, ja swoim powieciom - zajciu coraz bardziej profesjonalnemu, budzcemu wic cokolwiek mniejszy entuzjazm. Na pocztku ogromnie bawio mnie pisanie, po czci dlatego, i nie posiadaam si ze zdumienia, e kto w ogle chce wydawa tak autork z Boej aski. Teraz stao si chlebem powszednim. Mao, e drukowano moje ksiki: wydawcy wrcz zapdzali mnie do pracy! Nie byabym jednak sob, gdybym stale nie czua pokusy uprawiania nie tylko swojej dziaki. Tylko wtedy bowiem czowiek si nie nudzi. Marzyo mi si co innego ni historie detektywistyczne. A zatem z

niejakim poczuciem winy, lecz i z przyjemnoci napisaam zwyczajn powie pod tytuem Strawa olbrzyma. Traktowaa gwnie o muzyce; miejscami dao si wyczu, i niewiele wiem o temacie z technicznego punktu widzenia. Dostaa dobre recenzje, sprzedaa si nie najgorzej jak na debiut. Wydaam j pod pseudonimem Mary Westmacott: nikt si nie domyli, e to ja. Udao mi si utrzyma rzecz w sekrecie przez pitnacie lat. Za rok napisaam drug powie pod tym samym pseudonimem, nazywaa si Nie dokoczony portret. Tylko jedna osoba odgada moj tajemnic - Nan Watts, obecnie Nan Kon. Miaa znakomit pami i jaka uwaga o dzieciach, wiersz w pierwszej ksice zabrzmiay dziwnie znajomo. - Agatha to napisaa, daj gow - powiedziaa zaraz. Pewnego dnia trcia mnie w bok i odezwaa si z lekka afektowanym tonem: - Niedawno czytaam bardzo dobr ksik. Czekaj, czekaj, co to byo? Ju wiem! Sawa kara... tak, Sawa kara. - A potem do mnie mrugna z wybitnie zoliw min. Wyjaniymy sobie spraw do koca. - Jak zgada z t Straw olbrzyma? - dziwiam si. - Od razu si poapaam. Znam twj sposb mwienia. Od czasu do czasu ukadaam piosenki, zwaszcza ballady, lecz nie przypuszczaam, e wkrtce a tak mi si poszczci - e zmierz si z zupenie nowym gatunkiem literackim, i to w wieku, kiedy nieatwo nam si wypuci na nieznane wody. Zaczo si bodaj od niezadowolenia z adaptacji moich ksiek. Dotd nie miaam wiele wsplnego z teatrem. Napisaam Czarn kaw, owszem, napisaam Echnatona - waciwie nie liczc, e kiedykolwiek trafi na scen - ale nigdy nie mylaam serio o dramatopisarstwie. A tu nagle mi zawitao, e skoro nie podobaj mi si cudze adaptacje, powinnam sprbowa sama. Ludzie trzymaj si zbyt blisko oryginalnego tekstu, stwierdziam, a to najwikszy bd. Powie detektywistyczna jako gatunek zupenie nie przystaje do dramatu, wic bardzo trudno j zaadaptowa. Ma tak zawi fabu, zazwyczaj tyle postaci, tyle faszywych tropw - nic dziwnego, e na scenie robi si mtna i przeadowana. Uproszczenie: oto czego trzeba. Napisaam Dziesiciu Murzynkw, poniewa zafrapoway mnie niebywae trudnoci z przeprowadzeniem caego pomysu. Dziesicioro ludzi musiao zgin w taki sposb, aby historia nie wydaa si absurdalna ani morderca nazbyt oczywisty. Dopracowywaam t ksik miesicami, ale efekt wypad jak naley. Fabua jest prosta, klarowna, zagadka praktycznie nie do rozwikania, chocia da si sensownie wyjani; gwoli wyjanienia zreszt musiaam doda epilog. Ksika si podobaa, miaa dobre recenzje, i to wanie mnie zadowolio najbardziej, poniewa lepiej od wszystkich krytykw znaam stopie trudnoci. Teraz poszam krok dolej. Sprbuj przerobi Dziesiciu Murzynkw na sztuk, postanowiam. Zadanie na pierwszy rzut oka niewykonalne, bo przecie nie zostanie nikt, kto by zdemaskowa zabjc, trzeba wic to i owo zmieni. Uznaam, e wystarczy jedna drobna modyfikacja: oszczdz dwoje bohaterw, niewinn par, ktra na koniec sztuki si poczy. w zabieg bdzie najzupeniej w zgodzie z duchem wierszyka Dziesicioro Murzynitek, poniewa jedn z wersji kocz sowa: A ostatnie Murzynitko wzio sobie onk ma i w ten sposb z Murzynitek adne ju nie pozostao. Napisaam sztuk. Nie wzbudzia szczeglnego zachwytu. - Nie do wystawienia - brzmia werdykt. Tylko Charles Cochran odnis si do projektu z entuzjazmem. Stara si, jak mg, eby sztuka wesza na afisz; niestety, nie zdoa nikogo przekona. Wszyscy powtarzali jedno: nie da si tego wystawi, nie da zagra, nie da utrzyma napicia, publiczno nas wymieje. Cochran twierdzi co wrcz przeciwnego, ale trafi na mur. - Mam nadziej, e pewnego dnia ci si uda - powiedzia - bo naprawd bym chcia to obejrze. W swoim czasie istotnie mi si udao. Sztuk zainteresowa si Bertie Mayer, ktry niegdy wystawi Alibi z Charlesem Laughtonem. Reyserowaa Iren Henschell. Z ciekawoci obserwowaam jej metody,

gdy ogromnie si rniy od sposobu pracy Geralda Du Maurier. Na nie wtajemniczonych sprawiaa wraenie osoby zagubionej i niepewnej, lecz wkrtce zrozumiaam, na czym polega ta technika i jak doskonae przynosi rezultaty. Iren najpierw wyczuwaa scen, staraa si j zobaczy, nie usysze. Skupiaa uwag na ruchu, na owietleniu, na wizji. Dopiero pniej jak gdyby sobie przypominaa o tekcie. Efekt by kolosalny. W scenie, kiedy bohaterowie po awarii prdu siedz przy wiecach, zastosowaa trzy malutkie reflektorki, co wypado wrcz znakomicie. Dziki temu oraz wietnej obsadzie czuo si, jak ronie napicie, jak si wzmaga lk i wzajemna nieufno bohaterw. Na widowni nikt jako si nie mia, cao bynajmniej nie robia wraenia absurdalnej ani efekciarskiej z tanim dreszczykiem grozy. Nie twierdz, e t sztuk czy t powie lubi najbardziej albo uwaam za swoje najwiksze osignicie, w pewnym jednak sensie to istotnie lepszy kawaek rzemiosa ni wszystko, co dotychczas napisaam. Chyba to wanie dziki Dziesiciu Murzynkom zostaam dramatopisark. Postanowiam, e odtd sama i tylko sama bd adaptowa wasne ksiki; bd wybiera te, ktre zasuguj na adaptacj, i wycznie te, ktre si nadaj. Nastpnie wic, jakkolwiek w adnych par lat pniej, wziam na warsztat Otcha. Pewnego dnia nagle wpado mi do gowy, e to wymienity materia na sztuk. Powiedziaam tak do Rosalind. Moja crka odgrywaa w yciu wak rol osoby usiujcej mnie zniechca bezskutecznie. - Przerobi Otcha na sztuk? Ale mamo! - krzykna ze zgroz. To dobra ksika, lubi j, ale zupenie si nie nadaje do przerbek! - Wrcz przeciwnie - odparam zachcona sprzeciwem. - Prosz ci, nie! - jkna Rosalind. Mimo wszystko zanotowaam par pomysw. Naturalnie, Otcha pod pewnymi wzgldami ma wicej wsplnego ze zwyczajn powieci ni z kryminaem. Zawsze uwaaam, e tylko j zepsuam wprowadzajc Poirota. Przyzwyczaiam si do maego Belga, tutaj wic te wystpi, zupenie jednak nie pasowa. Robi swoje, owszem, lecz bez niego ksika byaby stokro lepsza. Planujc zatem sztuk, zaczam od wykrelenia Poirota. Pomimo protestw kilku innych osb poza Rosalind, skoczyam Otcha. Spodobaa si Peterowi Saundersowi, ktry potem wystawi wiele moich sztuk. Kiedy odniosam sukces, na dobre wziam wdzido w zby. Rzecz jasna, miaam swoje powieci - porzdny, stay zawd. Wiedziaam, e nie przestan wymyla kolejnych historii, pisa kolejnych ksiek, chyba e cakiem zdziecinniej ze staroci. Tym akurat nigdy si nie martwiam. Oczywicie, za kadym razem trzeba przej przez te upiorne trzy tygodnie czy miesic, kiedy czowiek prbuje si zabra do pracy. Nie znam gorszych mczarni. Siedzi si w pokoju ogryzajc owek, patrzc na maszyn, krcc si w t i z powrotem albo padajc na sof, umierajc z rozpaczy. Pniej idzie si poprzeszkadza komu, kto naprawd pracuje - zazwyczaj Maxowi, bo biedak ma dobre serce. - Max, posuchaj, to straszne. Zapomniaam, jak si pisze. To ju koniec, ju nigdy w yciu nie napisz ani jednego sowa! - Napiszesz, napiszesz. - Max zaraz odpowiada z pewnym niepokojem; dzi mnie pociesza, niemal nie odrywajc oczu od wasnej roboty. - Na pewno nie. Zupenie nie mam pomysu. Co tam wymyliam, ale to do niczego. - Po prostu musisz przej ten etap. Przecie to nie pierwszy raz. Mwia tak w ubiegym roku. Mwia dwa lata temu. - Teraz to co innego - twierdziam ze witym przekonaniem. Gdzie tam: byo dokadnie tak samo. Czowiek zapomina, jak si czu, dopki sytuacja si nie powtrzy. Zapomina si o cierpieniu, o rozpaczy, o kompletnej niemonoci twrczej. Lecz tej akurat fazy najwyraniej nie sposb unikn. Zupenie jakby si polowao z fretk na krliki. Trzeba wielu podziemnych wstrzsw, trzeba dugich godzin nudy, eby znowu funkcjonowa normalnie. Tymczasem jednak nic nie przychodzi do gowy. Jeeli si wemie

ksik, nie mona si skupi. Jeeli krzywk, myli si o wszystkim, tylko nie o hasach. Poczucie beznadziejnoci wrcz paraliuje. A pniej, z nieznanej przyczyny, wewntrzny starter daje sygna do biegu. Zaczyna si dziaa, to co jest tu, tu, rozwiewa si mga. Nagle si wie, wie z niezachwian pewnoci, co A chce powiedzie do B. Wychodzi si do miasta, wdruje ulic zawzicie mamroczc do siebie, powtarzajc chociaby rozmow, ktr przeprowadz Maud i Aywin, dokadnie sobie wyobraajc, gdzie wtedy bd sta, skd bdzie podglda tamten mczyzna, jak na widok maego zdechego baanta Maud pomyli o czym, co jej wypado z pamici, i tak dalej, i tak dalej. Wraca si do domu promieniejc z radoci. Jeszcze nic konkretnego si nie zrobio, lecz - nareszcie! stoi si na starcie. W tamtym momencie pocigao mnie dramatopisarstwo, poniewa to nie bya moja dziaka, poniewa nie czuam, e musz wymyli sztuk: wystarczyo zapisa co, o czym i tak ju mylaam. Sztuki pisze si atwiej anieli powieci, bo wszystko si widzi oczyma duszy, bo czowieka nie krpuje ta masa opisw, ktra w ksice spowalnia sam akcj. Ograniczenia sceniczne uatwiaj spraw. Nie trzeba wdrowa za bohaterk schodami w gr czy w d, na korty tenisowe ani z powrotem, nie trzeba opisywa myli. Naley si skupi wycznie na tym, co bohaterka widzi, syszy, robi - na patrzeniu, suchaniu, odczuwaniu. Niezalenie od wszystkiego napisz jedn powie rocznie, tego byam pewna. Dramatopisarstwo potraktuj jak przygod i tylko przygod. Zagram w t ruletk. Na scenie bowiem mona odnie kilka sukcesw z rzdu, a zaraz potem przey seri katastrof. Dlaczego? Nie wiadomo. Tego rodzaju poraka spotkaa ju tylu dramaturgw. Nieraz widziaam, jak pada sztuka na mj gust rwnie dobra albo i lepsza od poprzednich - bo nie spodobaa si publicznoci; bo powstaa w niewaciwym momencie; bo dostaa z obsad. Tak, nie mogam zbytnio liczy na teatr. Za kadym razem ryzykowaam - i to mi odpowiadao. Po Otchani ju wiedziaam, e niezadugo napisz kolejn sztuk. Tym razem - oczywicie, jeli zdoam - nie bdzie adaptacj ksiki. Bdzie sztuk z prawdziwego zdarzenia. Caledonia okazaa si strzaem w dziesitk. Nie znaam drugiej tak wyjtkowej szkoy. Nauczyciele sprawiali wraenie najlepszych z moliwych. Z ca pewnoci wyzwolili to co najlepsze w mojej crce. Rosalind skoczya szko z pierwsz lokat, cho jak mi wyznaa, niesprawiedliwie, poniewa owo wyrnienie naleao si pewnej Chince, o wiele zdolniejszej. - Wiem, co sobie myleli - podsumowaa. - Uwaali, e to Angielka powinna zosta prymusk. Prawdopodobnie tak wanie byo. Z Caledonii Rosalind posza do Benenden. Od pierwszej chwili miertelnie si tam nudzia. Nie pojmuj czemu - szkoa cieszya si ze wszech miar znakomit opini. Rosalind nie interesowaa si nauk dla samej nauki, nie zdradzaa szczeglnych cigot intelektualnych. Za nic miaa przedmioty, ktre mnie by frapoway, na przykad histori. Uwielbiaa za to matematyk. Wysyaa do Syrii dziesitki listw z prob, eby j zabra z Benenden. Nie wytrzymam ani roku duej, skarya si. Uwaaam jednak, e skoro ju rozpocza edukacj, niech j zakoczy w odpowiedni sposb. Zdaj egzaminy, odpisaam, a potem si przeniesiesz, dokd zechcesz. Niebawem dostaam list od panny Sheldon, wychowawczyni. Rosalind zamierza zdawa egzaminy kocowe w przyszym semestrze, donosia. Nie ma wielkich szans, ale niech prbuje, czemu nie. Tutaj panna Sheldon si omylia. Rosalind zdaa bez trudu. Musiaam zatem wymyli, co tu dalej pocz z t moj pitnastoletni panienk. Stano na wyjedzie za granic. Wybraam si z Maxem na ogldziny rozmaitych przybytkw wiedzy - nad wyraz bolesna misja. Odwiedzilimy pewn rodzin w Paryu, kilka wszechstronnie wyksztaconych dam w Evian, co najmniej trzy szacowne szkoy w Lozannie, wreszcie pensj w Gstaad, gdzie w programie mieli jazd na nartach i inne sporty zimowe. Zupenie si nie nadawaam do prowadzenia wywiadw. Ledwie

usiadam, traciam mow. Mylaam tylko o jednym: Czy wysa tutaj moj creczk, czy nie? Skd mam wiedzie, jacy naprawd jestecie? Skd mam wiedzie, czy jej si spodobacie? A w ogle o co tu chodzi? Ograniczaam si natomiast do jkania, dukania oraz wybitnie idiotycznych pyta. Po wielu naradach rodzinnych zdecydowalimy si na pensj Mademoiselle Tschumi w Gstaad. Klska na caej linii. Listy od Rosalind przychodziy dwa razy w tygodniu: Mamo, to koszmar, absolutny koszmar! Dziewczta - nawet sobie nie wyobraasz! Nosz siatki na wosy, masz pojcie? Ot nie, nie miaam pojcia, co takiego strasznego jest w siatkach na wosy. Chodzimy parami, PARAMI - co Ty na to? W naszym wieku! A do miasteczka, na zakupy, w ogle nas nie puszczaj. Groza! Najprawdziwsze wizienie! W dodatku niczego tutaj nie ucz. Ty narzekasz na wschodnie azienki? Nie rozmieszaj mnie! Tu z azienek wcale si nie korzysta. Ani razu si nie kpaymy. Nawet nie ma gorcej wody! Narty? Czekaj tatka latka! Moe w lutym, chocia pewno i to nie! Uwolnilimy Rosalind z okoww, wysalimy j najpierw na pensj do Chateau dOex, a pniej do uroczo starowieckiej rodziny w Paryu. Zajechalimy po ma, wracajc z Syrii. Wyrazilimy nadziej, e ju mwi po francusku. - Tyle o ile - bkna. Bardzo uwaaa, ebymy nie usyszeli ani swka. W pewnej chwili co j tkno, i takswkarz wiozcy nas z Gare de Lyon do madame Laurent wybra osobliwie krt tras. Spucia szyb, wytkna gow, po czym yw idiomatyczn francuszczyzn spytaa, czemu, u licha, jedzie akurat tymi ulicami, wyoya, ktrdy powinien jecha. Takswkarz natychmiast da si spacyfikowa, ja natomiast z radoci odkryam to, co w innych warunkach ustaliabym z niemaym trudem: Rosalind mwia po francusku! Odbyam przyjacielsk pogawdk z madame Laurent. Rosalind zachowuje si bez zarzutu, zapewniaa, zawsze tr?s comme il faut, lecz: Madame, elle est dune froideur, mais dune froideur excessive! Cest peut-?tre le phlegme britannique. Pospiesznie si zgodziam, e w niesychany chd wynika jedynie z brytyjskiej flegmy. Madame Laurent pragna by dla Rosalind drug matk. Niestety: - Mais cene froideur, cette froideur anglaise! Westchna, wspominajc, jak to angielska panna odrzucia wszelkie dowody uczu. Rosalind zostao jeszcze sze miesicy, najwyej rok edukacji. Czas ten spdzia u pewnej rodziny pod Monachium, uczc si niemieckiego. Pniej nadszed karnawa. Odniosa wwczas niekamany sukces, zaliczono j do grona najurodziwszych debiutantek, doskonale si bawia. Osobicie uwaam, e ogromnie skorzystaa, nabraa pewnoci siebie i ogady. Skutecznie te wyleczya si z wszelkich szalonych pragnie uczestniczenia w owej towarzyskiej szopce w nieskoczono. Mio byo, przyznaa, nie zamierza jednak traci czasu na podobne gupstwa. Wspomniaam o pracy; rozmawiaymy we trzy, z Rosalind i jej najlepsz przyjacik, Susan North. - Musisz na co si zdecydowa - rzuciam wadczo. - Mnie tam wszystko jedno. Moe kurs masau? Przyda ci si w yciu. Albo kurs ukadania kwiatw. - Och, co druga na to idzie - skrzywia si Susan. W kocu dziewczynki owiadczyy, e chyba si powic fotografice. Nie posiadaam si z radoci. Sama pragnam si ksztaci w tym kierunku, zreszt nie zaszkodzioby mi par lekcji. To ja na wykopaliskach robiam wikszo zdj. Mnstwo znalezisk musiaam fotografowa na otwartym powietrzu, zbyt sabo bowiem si znaam na fotografii studyjnej, a poniewa niektre zostawialimy w Syrii, dobre zdjcie byo na wag zota. Entuzjastycznie rozwinam temat, na co dziewczynki parskny miechem. - Nie o to chodzi - wyjaniy. - Nie mwimy o adnych tam lekcjach. - Wic o czym? - zdumiaam si. - To nas bd fotografowa w kostiumach kpielowych, do reklam i w

ogle. Niebotycznie si zgorszyam, czemu daam wyraz. - Po moim trupie. adnych kostiumw kpielowych, adnych reklam! Nawet nie chc o tym sysze. - Ale ta mama jest starowiecka - westchna Rosalind. - Mnstwo dziewczt trafia na fotki reklamowe. Okropnie sobie nawzajem zazdroszcz. - No i znamy paru fotografw - uzupenia Susan. - Moe ktrego namwimy, niech nas da do reklamy myda. Uparcie protestowaam. Wreszcie Rosalind si ugia. Zastanowi si nad kursem fotografii, obiecaa. Tak czy owak moe startowa w klasie modelek, daruje mi te kostiumy kpielowe. - Niech ci bdzie. Modelki nosz normalne stroje, zapite pod sam szyj! A zatem pewnego dnia wybraam si do Szkoy Fotografii Komercyjnej Reinhardta. Tak mnie zafrapowaa, i wrciwszy do domu musiaam przyzna, e sama si zapisaam na kurs. Dziewczynki rykny miechem. - To mama wpada, a nie my! - zamiewaa si Rosalind. - Och, biedactwo, strasznie si pani umczy - powiedziaa Susan. I susznie! Po pierwszym dniu biegania w gr i w d po kamiennych schodach, pstrykania i wywoywania zdj, padaam z ng. U Reinhardta mieli wiele rozmaitych wydziaw, w tym fotografii komercyjnej, tam te chodziam na zajcia. W owych czasach ludzie pasjonowali si takim przedstawianiem tematu, eby wyglda na co zupenie innego ni w rzeczywistoci. Kado si na stole sze yeczek, wspinao na drabin, zawieszao z wierzchoka i tym sposobem uzyskiwao skrcon perspektyw bd efekt braku ostroci. Fotografowany przedmiot wypada nie porodku kliszy, tylko gdzie w lewym grnym rogu albo z boku; w zdjciach portretowych ucinao si poow twarzy. Taki by ostatni krzyk mody. Zabraam do szkoy gow wyrzebion z brzozowego drewna i poddaam przernym eksperymentom, fotografowaam uywajc filtrw - czerwonego, zielonego, tego - i zachwycaam si niebywaymi rezultatami. Osob, ktra nie podzielaa mojego entuzjazmu, by nieszczsny Max. Zaleao mu akurat na czym przeciwnym. Zaleao mu na zdjciach idealnie wiernych, ze wszelkimi szczegami, dokadn perspektyw, i tak dalej. - Nie uwaasz, e w takim ujciu ten naszyjnik wyglda okropnie nudno? - pytaam. - Nie, nie uwaam. Na tym twoim zdjciu wyszed cay pokrzywiony i zamazany. - Ale jaki fascynujcy! - Nie chc, eby by fascynujcy. Niech bdzie taki, jaki jest naprawd. I nie daa podziaki. - Podziaka niszczy cay efekt artystyczny. Wyglda paskudnie. - Trzeba pokaza wielko - tumaczy Max. - To szalenie wane. - A nie moesz umieci podziaki pod spodem, w podpisie? - To nie to samo. Chodzi o dokadn skal. Westchnam. Cigoty artystyczne wida sprowadziy mnie na manowce. Poprosiam wic nauczyciela o dodatkowe zajcia z fotografii w cisej perspektywie. By wyranie znudzony i niezadowolony z wynikw. Mnie jednak wanie to miao si przyda. Przynajmniej jednego si nauczyam: jeeli zdjcie danego przedmiotu si nie uda, nie poprzestaje si na zrobieniu drugiego. U Reinhardta nikt nie schodzi poniej dziesiciu negatyww; niektrzy dobijali do dwudziestu. Wybitnie mczca praktyka. Wracaam ze szkoy umordowana do granic, a aowaam, e w ogle zaczam. Jednake nastpnego ranka znw byam pena zapau. Ktrego roku Rosalind przyjechaa do Syrii. Chyba spodobao jej si na wykopaliskach. Na prob Maxa sporzdzia kilka rysunkw malowanej ceramiki. Znakomicie rysuje, wtedy te stana na wysokoci zadania; kopot polega na tym, e w odrnieniu od swojej beztroskiej matki maa jest perfekcjonistk. Jeeli co nie wychodzi idealnie tak, jak by sobie yczya, natychmiast drze rysunek na strzpy. Wwczas take owiadczya: - S okropne. Podr wszystkie.

- Nie podrzesz - sprzeciwi si Max. - A wanie e podr. Wynika zaarta, ktnia. Rosalind a si trzsa ze zoci, Max rwnie si rozsierdzi. Ostatecznie ocali rysunki i zamieci w swojej ksice o Tell Brak, ale Rosalind nigdy si do nich nie przekonaa. Szejk przysa nam konie, jedzia wic na przejadki w towarzystwie Guilforda Bella, modego architekta, bratanka mojej przyjaciki z Australii, Aileen Bell. Czarujcy chopak; wykona przeliczne rysunki amuletw z Brak. Jego delikatna, cieniowana kreska doskonale oddaje te cudne drobiazgi - aby, lwy, byki, barany. Tego lata gocilimy Guilforda w Torquay. Pewnego dnia zauwayam, e wystawiono na sprzeda dom, ktry zapamitaam z dawnych lat Greenway House nad rzek Dart: zdaniem mojej matki, moim zreszt te, najpikniejsza posiado w tej okolicy. - Chodcie, obejrzymy - zaproponowaam. - Strasznie dawno tam nie byam. Ostatni raz z matk, w dziecistwie. Wybralimy si zatem na inspekcj. Dom wyglda rwnie urokliwie jak dawniej. Biay, w stylu georgiaskim, zbudowany okoo roku tysic siedemset osiemdziesitego czy dziewidziesitego, otoczony lasem sigajcym rzeki poniej, gstw cudownych drzew i krzeww - idealny, wymarzony dom. Dla porzdku zapytaam o cen, cho bez szczeglnej ciekawoci. Zdawao mi si, e si przesyszaam. - Szesnacie tysicy, tak? - Sze tysicy. - Sze? - Nie wierzyam wasnym uszom. W drodze powrotnej rozmawialimy tylko o tym. - Nieprawdopodobnie tanio - mwiam. - Trzydzieci trzy akry! Sam dom chyba w niezym stanie, wystarczy odmalowa, nic wicej. - No to moe kupisz? - odezwa si Max. Taka propozycja, i to ze strony Maxa, zapara mi dech. - Przecie zamartwiasz si Ashfield - doda. Wiedziaam, o co mu chodzi. Mj dom rodzinny zmieni si nie do poznania. Tam gdzie niegdy okalay go posesje ssiadw - wille w podobnym stylu - teraz sta zwalisty budynek liceum, zasaniajc widok w najwszej czci ogrodu, odcinajc nas od morza. Jak dzie dugi, syszao si krzyk dzieci. Naprzeciwko wyrs szpital dla nerwowo chorych. Niekiedy dobiegay stamtd dziwaczne odgosy, a pacjenci niespodzianie zjawiali si w ogrodzie. Nie mieli wariackich papierw, pewno wic mogli porusza si wedle woli, niemniej zdarzyy si do przykre zajcia. Kiedy przywdrowa krzepki pukownik w piamie i wymachujc kijem golfowym owiadczy, e zaraz pozabija wszystkie krety; innym razem zaatakowa psa, bo pies szczeka. Pielgniarki przeprosiy, zabray intruza, zapewniy, e waciwie nic mu nie dolega, cierpi na lekkie zaburzenia i tyle. Tak czy owak podobne historie nie naleay do przyjemnoci; dzieciaki, ktre akurat przyjechay w odwiedziny, nieraz srodze najady si strachu. Niegdy za Torquay cigna si prawdziwa wie: widziao si wszystkiego trzy wille na wzgrzu, dalej ju tylko drog niknc na horyzoncie. Teraz bujne zielone pola, dokd wiosn chodziam oglda baranki, ustpiy miejsca masie domkw. Na naszej ulicy nie mieszka ju nikt znajomy. Ashfield stao si omale wasn parodi. Jednake to jeszcze nie powd, eby kupowa Greenway. Z drugiej strony, taka niebywaa pokusa... Zawsze wiedziaam, e Max nie lubi Ashfield. Nigdy tego nie powiedzia, ale czuam wyranie. Pewno by zazdrosny, bo uosabiao t cz mojego ycia, ktrej z nim nie dzieliam, ktra naleaa wycznie do mnie. Chyba std to nage: No to moe kupisz? Zasignlimy jzyka. Pomaga nam Guilford. Obejrza dom okiem fachowca i stwierdzi: - Chcecie zna moje zdanie? Wyburzcie poow. - Chyba artujesz! - Mwi zupenie serio. Widzicie, cae tylne skrzydo jest wiktoriaskie. Zostawcie sobie cz osiemnastowieczn, dodatki lepiej zlikwidowa. Pokj bilardowy, pracowni, kancelari, te sypialnie i nowe azienki na pitrze... Cao bdzie o wiele

adniejsza, o wiele lejsza. Pierwotny projekt to istne cudo. - Jeli zburzymy wiktoriaskie azienki, to nie bdziemy mieli adnej - zauwayam. - Mona zrobi na grze, aden kopot. I jeszcze jedno... mniejszy dom, mniejszy podatek. A zatem kupilimy Greenway. Guilford nadzorowa prace, przywrci domowi pierwotn posta. Na pitrze dodalimy azienki, na dole niewielk toalet, reszta pozostaa nie tknita. Szkoda tylko, e mi zabrako daru przewidywania i nie kazaam wyburzy wikszego kawaka: przepastnej spiarni, chodni, drewutni, rzdu umywalni. Zamiast tego urzdziabym przyjemn kuchenk, skd miaabym par krokw do jadalni i gdzie bym nie potrzebowaa adnej pomocy. Przez myl mi jednak nie przeszo, e kiedy trzeba bdzie si obywa bez suby. Skrzydo kuchenne zachowao si wic w nie zmienionym ksztacie. Cay dom kazalimy pomalowa na biao. Ledwie zdylimy si wprowadzi i troch nacieszy nowym nabytkiem, wybucha druga wojna wiatowa. Nie zaskoczya nas a tak bardzo jak wojna tysic dziewiset czternastego roku - mielimy w pamici Monachium. Suchalimy jednak zapewnie Chamberlaina, wierzylimy, kiedy mwi o czasach pokoju. Czasy pokoju okazay si mrzonk. CZ DZIESITA DRUGA WOJNA I Znowu wic nasta czas wojny. Nie przypominaa tamtej ostatniej. Spodziewalimy si, e bdzie podobna, poniewa zawsze si spodziewamy powtrek. Pierwsza wojna uderzya jak grom z jasnego nieba - wydarzyo si co niepojtego, niesychanego, niemoliwego, co czego najstarsi ludzie nie pamitali, co nie miao prawa si zdarzy. Ta bya inna. Z pocztku, ku powszechnemu zdumieniu i niedowierzaniu, nic si nie stao. Oczekiwalimy doniesie o zbombardowaniu Londynu ju pierwszej nocy. Londyn nie zosta zbombardowany. Caa Anglia rzucia si do telefonw. Peggy MacLeod, moja przyjacika lekarka z Mosulu, zadzwonia ze wschodniego wybrzea, gdzie praktykowa jej m, i zapytaa, czy moe do nas przywie dzieci. - Okropnie si tutaj boimy. Tu si wszystko zacznie, tak mwi. Jeli si zgodzicie, zaraz wsiadam z dzieciakami w samochd i jad. Naturalnie, powiedziaam, niech przyjedaj; nawet z niani, jeeli Peggy chce. Dotara nazajutrz, po caym dniu i caej nocy jazdy z drugiego kraca Anglii, z Crystal, moj crk chrzestn, ktra miaa trzy lata, i z picioletnim Davidem. Leciaa z ng. - Nie wiem, co bym zrobia bez benzedryny - westchna. - Na wszelki wypadek zabraam wicej. Prosz, we. Przyda ci si, jak bdziesz kompletnie skonana. Do dzi zachowaam t pask puszeczk benzedryny. Jako nigdy mi si nie przydaa. Trzymaam j na t mityczn czarn godzin kracowego wyczerpania. Z grubsza si urzdzilimy, pniej zaczo si czekanie na rozwj wydarze. Jako e nic si nie dziao, kady po troszeczku wrci do wasnych zaj, a przy okazji uczestniczy w tych dodatkowych, narzucanych przez wojn. Max wstpi do Gwardii Krajowej, ktra wwczas przypominaa raczej oper komiczn. Prawie nie mieli broni - bodaje jeden karabin na omiu. Max wychodzi z nimi co noc. Niektrzy panowie niezmiernie sobie chwalili tak sub: niejedna ona ywia gbokie podejrzenia, czym te m si zajmuje pod paszczykiem obrony kraju. W rzeczy samej, z upywem miesicy, kiedy sytuacja nie ulegaa zmianie, gwardzici cokolwiek nam si rozhukali. Wreszcie Max wyprawi si do Londynu. Tak jak wszyscy, domaga si jakich powaniejszych zada, wysania za granic, lecz zewszd sysza: Tymczasem nic si nie da zrobi, Nikogo nie potrzebujemy. Wybraam si do szpitala w Torquay, spytaam, czy mi pozwol popracowa w aptece, odwiey wiadomoci, w razie gdybym pniej

miaa si przyda. W kadej chwili spodziewali si rannych, przyjli mnie wic z otwartymi ramionami. Zapoznaam si z najnowszymi lekami i specyfikami. Oglnie biorc, praca sprawiaa o wiele mniej kopotw ni dawniej, tyle byo piguek, tabletek, proszkw ju przygotowanych, we fiolkach. Kiedy wojna w kocu si zacza, pierwsze uderzenie nie spado na Londyn ani na wschodnie wybrzee, tylko wanie na Devon. David MacLeod, niezmiernie inteligentny chopczyk, pasjonowa si samolotami, uczy mnie rozpoznawa rne typy. Pokazywa obrazki messerschmittw, wskazywa na niebie hurricaney i spitfirey. - A teraz poznajesz? - pyta zatroskany. - Widzisz, co tam leci? Na horyzoncie majaczy maluki punkcik; z nadziej mwiam, e to hurricane. - Nie - krzywi si David. - Cigle si mylisz. To spitfire. Nazajutrz patrzc w niebo oznajmi: - O, leci messerschmitt. - Ale skd, kochanie. To jaki nasz. Na pewno hurricane. - To nie jest hurricane. - W takim razie spitfire. - adne spitfire. Messerschmitt. Naprawd nie umiesz odrni messerschmitta od hurricanea albo spitfirea? - To nie moe by messerschmitt - upieraam si. W tym momencie na zboczu pagrka wybuchy dwie bomby. David by bliski ez. - A nie mwiem, e to messerschmitt? - wyjcza. Tego samego popoudnia, kiedy dzieci z niani pyny promem przez Dart, nadlecia samolot i ostrzela z karabinw maszynowych wszystkie statki na rzece. Kule paday wszdzie naokoo, niania wrcia roztrzsiona. - Lepiej niech pani zadzwoni do pani MacLeod - powiedziaa. Zadzwoniam, omwiymy sytuacj. - Tutaj na razie cisza - donosia Peggy. - Chocia w kadej chwili moe si zacz. Dzieciaki chyba nie powinny wraca, jak mylisz? - Moe ju nic si nie stanie. David koniecznie chcia obejrze miejsce, gdzie spady bomby. Dwie trafiy w Dittisham nad rzek, kilka dalszych we wzgrze za nami. Przedarszy si przez morze pokrzyw i par ywopotw, ujrzelimy trzech farmerw: przygldali si lejowi na polu, a take drugiej bombie, ktra najwyraniej nie wybucha. - Jasna cholera! - warkn jeden, po czym poczstowa bomb solidnym kopniakiem. - To jest wistwo, wiecie? Normalne wistwo. eby spuszcza ludziom na gow co takiego! Kopn raz jeszcze. Moim skromnym zdaniem bomb nie powinno si kopa, widocznie jednak farmer pragn wyrazi pogard dla wszelkich wymysw Hitlera. - Nawet nie umie porzdnie wybuchn - doda lekcewaco. Naturalnie, to byy bardzo mae bomby w porwnaniu z tymi, ktre dopiero poznamy, niemniej dziaania wojenne ju si rozpoczy. Nastpnego dnia nadeszy wieci z Cornworthy, wioski pooonej kawaek dalej w gr rzeki: samolot ostrzela tam szkolne boisko pene dzieci. Jedna z nauczycielek zostaa ranna w rami. Zadzwonia Peggy z wiadomoci, e zabiera dzieciaki do Colwyn Bay, do babci. Tam na razie panowa spokj. Maluchy wyjechay; ogromnie mi ich brakowao. Wkrtce potem skontaktowaa si ze mn niejaka pani Arbuthnot, pytaa, czybym jej nie wynaja domu. Z powodu nalotw zacza si ewakuacja dzieci w rne czci kraju. Pani Arbuthnot chciaa umieci w Greenway malcw z St. Pancras. Wojna najwidoczniej przeniosa si w inne strony, bombardowania ustay. W stosownym czasie przybyli pastwo Arbuthnot, przejli mojego kamerdynera wraz z on, ulokowali w domu dwie pielgniarki ze szpitala oraz dziesicioro dzieci poniej piciu lat. Postanowiam doczy do Maxa w Londynie, gdzie pracowa w programie pomocy dla Turcji. Do Londynu przyjechaam tu po nalotach. Max odebra mnie na Paddington i zawiz do mieszkania na Half Moon Street. - Straszna nora - rzuci przepraszajco. - Poszukamy czego innego.

W owym domu gwnie odstrczao to, i sta samotny niczym pieniek zba. W ssiednie budynki dziesi dni wczeniej trafiy bomby, dlatego zreszt mieszkanie byo do wynajcia - waciciele wynieli si w popochu. Nie powiem, ebym si tam czua najlepiej. Wszdzie potwornie cuchno brudem, tuszczem i tanimi perfumami. Po tygodniu przenielimy si na Park Place, niedaleko St James Street, do niegdysiejszej subwki, wcale wytwornej. Mieszkalimy tam jaki czas, wysuchujc haaliwych monologw bomb. Najbardziej wspczuam londyskim kelnerom: musieli wieczorami obsugiwa goci, a pniej, podczas nalotu, jako si przemkn do domu. Niebawem nasi lokatorzy z Sheffield Terrace poprosili o wczeniejsze rozwizanie umowy najmu. Tym sposobem wrcilimy na wasne miecie. Rosalind zoya podanie o przyjcie do eskiej Suby Pomocniczej w Lotnictwie Krlewskim; wypeniaa formularze bez szczeglnego entuzjazmu. Wolaaby si trzyma bliej ziemi. Podczas wstpnej rozmowy w WAAF wykazaa godny ubolewania brak taktu. Zapytana, czemu chce si zacign, odpara: - Bo co trzeba robi, a to rwnie dobre zajcie jak kade inne. - Taka szczero, sdz, nie spotkaa si z uznaniem. Nieco pniej, popracowawszy przy wydawaniu posikw w szkole i jako sekretarka gdzie w wojskowym biurze, postanowia si zaczepi w ATS - Subie Ruchu Lotniczego. Ci tak nie rozstawiaj czowieka po ktach jak waafki, wyjania. Wypenia nowy zestaw formularzy. Ku swej radoci Max dosta si do Si Powietrznych; pomg mu nasz przyjaciel Stephen Glanville, profesor egiptologii. Pracowali odtd w Ministerstwie Lotnictwa, gdzie dzielili pokj. Jako e obaj palili bez ustanku - Max fajk - koledzy nazywali w pokj wdzarni. Wydarzenia nastpoway po sobie bez adu i skadu. Numer czterdziesty smy, pamitam, zosta zbombardowany w weekend, kiedy nas nie byo w Londynie. Naprzeciwko, po drugiej stronie ulicy, spada mina ldowa i kompletnie zburzya trzy domy. W efekcie u nas wyleciaa w powietrze piwnica - jakoby najbezpieczniejsze miejsce wybuch uszkodzi take dach i najwysze pitro. Pierwsze pitro i parter wyszy prawie bez szwanku. Mj steinway ju nigdy nie odzyska dawnej wietnoci. Poniewa zawsze spalimy z Maxem w sypialni i aden nalot by nas nie zapdzi do piwnicy, pewno nic by nam si nie stao, nawet gdybymy zostali w domu. Ja osobicie nigdy, przez ca wojn, nie schodziam do schronu. Okropnie si baam, e uwizn pod ziemi, tote spaam we wasnym ku, gdziekolwiek akurat si znalazam. W kocu przywykam do nalotw - przywykam tak gruntownie, e waciwie si nie budziam. W pnie syszaam syren, a potem niedaleki huk eksplozji. - O Jezu, znowu! - mamrotaam i przekrcaam si na drugi bok. Gwny problem polega na tym, i wwczas w Londynie miao si spore trudnoci z zaatwieniem przechowalni. Do domu nie dao si wej frontowymi drzwiami, musielimy uywa drabiny. Wreszcie udao mi si nakoni pewn firm, aby zorganizowaa przeprowadzk; wpadam na pomys, e przewieziemy meble do Wallingford i zoymy w sali do squasha, ktrmy postawili przed dwoma laty. Tak te zrobilimy. Trzymaam w pogotowiu murarzy, w razie gdyby trzeba byo wyj drzwi sali razem z framug, na czym zreszt si skoczyo, poniewa sofa i krzesa w aden sposb nie chciay si przecisn. Przenielimy si z Maxem do bloku w Hampstead - nazywa si Lawn Road Flats. Podjam prac w aptece Szpitala Uniwersyteckiego. Wkrtce Max obwieci mi co, o czym prawdopodobnie wiedzia ju od pewnego czasu, mianowicie e jedzie na Bliski Wschd, do Afryki Pnocnej albo do Egiptu. Ucieszyam si ze wzgldu na niego - tak bardzo si rwa do wyjazdu, zreszt ze swoj znajomoci wiata arabskiego naprawd mg si przyda. Rozstawalimy si po raz pierwszy od dziesiciu lat. W tej sytuacji Lawn Road Flats byo wymarzonym lokum. Mieszkali tam mili ludzie, miecia si te maa restauracja o przyjemnej, rodzinnej atmosferze. Okno mojej sypialni - na pierwszym pitrze wychodzio na wa obsadzony drzewami i krzewami. Dokadnie naprzeciwko rosa ogromna podwjna winia z koron w ksztacie

piramidy. w wa przywodzi na myl scen z drugiego aktu Drogi Brutusie Barrieego, kiedy to bohaterowie odwrciwszy si do okna nagle sobie uwiadamiaj, e las Loba przywdrowa pod sam dom. Najbardziej cieszyam si z tej wini. Wiosn co rano, po przebudzeniu, podnosia mnie na duchu. Przy kocu bloku mielimy niewielki ogrdek, gdzie si jadao albo po prostu odpoczywao latem. O dziesi minut drogi stamtd leao wrzosowisko Hampstead Heat. Wyprowadzaam tam na spacer Jamesa, sealyhama Carlo. Opiekowaam si psem, bo Carlo pracowaa w fabryce zbrojeniowej, dokd nie moga go zabra. W szpitalu mieli dobre serce: pozwolili mi przychodzi z Jamesem. Zachowywa si bez zarzutu. Ukada swoje biae kiebaskowate ciao pod pkami lekw i ani drgn, czasem tylko odwzajemnia pieszczoty sprztaczki. Rosalind nie rozpocza pracy ani w WAAF-ie, ani gdzie indziej, najwyraniej te nie zajmowaa si niczym konkretnym. Z myl o ATS wypenia stosy formularzy - daty, miejsca, nazwiska, wszystkie te zbdne informacje, bez ktrych nie moe si obej biurokracja. A tu nagle usyszaam: - Dzisiaj rano wszystko podaram. Nie wstpi do ATS. - Na lito bosk, Rosalind! - powiedziaam surowo. - Zdecyduj si wreszcie. Rb sobie, co chcesz, naprawd mi nie zaley co, ale jak ju zaczynasz, to kocz. Nie zmieniaj zdania co pi minut. - Po prostu mam ciekawsze plany. - Po czym z najwysz niechci, typow dla modych z jej pokolenia, kiedy ju musz si podzieli jak wiadomoci z rodzicami, dodaa: - Wiesz, w przyszy wtorek wychodz za m za Huberta Pricharda. Nie bya to stuprocentowa niespodzianka, moe z wyjtkiem daty lubu. Hubert Prichard, Walijczyk, suy w stopniu majora w regularnej armii. Przyjani si z moim siostrzecem, Rosalind poznaa go u Madge. Kiedy odwiedzi nas w Greenway. Bardzo lubiam tego chopca. Ciemnowosy, maomwny, wybitnie inteligentny, trzyma ca sfor chartw. Od jakiego czasu spotyka si z Rosalind, zdyam jednak zwtpi, czy co z tego wyniknie. - Pewnie chcesz by na lubie? - podja. - Oczywicie! - Tak mylaam... Ale suchaj, moim zdaniem to zupenie niepotrzebne zamieszanie. To znaczy, nie byoby dla ciebie prociej, wygodniej, gdyby nie przyjedaa? Pobieramy si w Denbigh, bo Hubert nie dostanie urlopu. - Nic nie szkodzi - zapewniaam. - Przyjad do Denbigh. - Na pewno chcesz? - spytaa w ostatnim przebysku nadziei. - Na pewno - potwierdziam tonem nie znoszcym sprzeciwu. Po czym dodaam: - Waciwie to si dziwi, e mnie informujesz o swoich planach teraz, a nie dopiero po fakcie. Zaczerwienia si. Wida trafiam w dziesitk. - To Hubert nalega, co? - Hmm, tak... w pewnym sensie. Powiedzia, e jeszcze nie mam dwudziestu jeden lat. - No c, biedactwo; musisz si pogodzi z moj obecnoci. Rosalind doprawdy przypominaa ostryg, co zawsze mnie rozmieszao. Teraz te mimo woli parsknam miechem. Pojechaymy do Denbigh pocigiem. Hubert rano zjawi si w hotelu wraz z koleg oficerem i we czwrk powdrowalimy do urzdu stanu cywilnego. Ceremonia odbya si przy minimum zamieszania. Z jednym wyjtkiem: sdziwy urzdnik za nic nie chcia uwierzy, i poprawnie tytuujemy ojca Rosalind: pukownik Archibald Christie, kawaler Orderu w. Michaa i w. Jerzego, Medalu Za Zaszczytn Sub, Krlewski Korpus Lotniczy. - Skoro suy w lotnictwie, to nie moe by pukownikiem owiadczy. - Ale jest - powiedziaa Rosalind. - Wanie taki ma stopie i tytu. - Musi by dowdc dywizjonu. - Nie jest dowdc dywizjonu. - Nastpnie uya caej siy przekonywania, aby wytumaczy, e Krlewski Korpus Lotniczy to niezupenie to samo co Krlewskie Siy Powietrzne, e dwadziecia lat temu RAF jeszcze nie istnia. Staruszek nadal obstawa przy swoim i

dopiero gdy ja zawiadczyam o prawdziwoci sw crki, zrobi stosowny zapis, acz nad wyraz niechtnie. II Czas pyn dalej, teraz nie tyle jak koszmar, ile jak co, co si cignie od wiekw, od zawsze. Czowiek spodziewa si rychej mierci, spodziewa si, e zgin najblisi, e si usyszy o mierci przyjaci. Okna bez szyb, bomby, miny ldowe, a wkrtce bomby latajce i rakiety - nic si nie zmieni, tak bdzie zawsze: wojna to nic nadzwyczajnego, to rzecz sama przez si zrozumiaa. Po trzech latach staa si chlebem powszednim. Nie potrafilimy sobie wyobrazi, e pewnego dnia si skoczy. Tymczasem miaam co robi. Dwa pene dni, trzy razy po p dnia i co drug sobot pracowaam w szpitalu. Reszt czasu wykorzystywaam na pisanie. Postanowiam pisa dwie ksiki naraz. Zawsze bowiem przychodzi taki moment, kiedy robota zwyczajnie zaczyna mierzi, trzeba j wtedy odoy, zajc si czym innym. Tyle e teraz nie miaam czym si zaj. Nie umiechao mi si siedzie bezczynnie i snu czarne myli. Takie za pisanie dwch rzeczy na zmian powinno dziaa odwieajco. W ten sposb powstay Noc w bibliotece - t planowaam od dawna - oraz N czy M?, historia szpiegowska, swego rodzaju cig dalszy mojej drugiej powieci, Tajemniczego przeciwnika, z Tommym i Tuppence w roli detektyww. Tommy i Tuppence tymczasem wkroczyli w wiek redni, dochowali si dorosego syna i crki. Znudzeni bezczynnoci, jako e nikt ju nie potrzebowa ich usug, triumfalnie powrcili na scen, by z dawnym entuzjazmem tropi szpiegw. Pisanie podczas wojny nigdy mi nie sprawiao trudnoci, inaczej ni wielu autorom. Pewno dlatego e cakiem si zamykaam w osobnej szufladce, yam w ksice pord swoich bohaterw, mamrotaam ich rozmowy, patrzyam, jak spaceruj po pokoju, ktry dla nich wymyliam. Par razy wybraam si w odwiedziny do aktora Francisa Sullivana i jego ony. Mieszkali w Haslemere, w domu otoczonym zewszd kasztanowym lasem. W czasie wojny towarzystwo aktorw dziaao uspokajajco, poniewa dla aktora jedynym prawdziwym wiatem jest teatr. wiat zewntrzny to co znacznie mniej realnego. Sullivanowie traktowali wojn jak przewleky koszmar, ktry im nie pozwala y normalnie, tote mwili wycznie o ludziach i sprawach teatru, co tam sycha, kto si przyczy do ENSA - programu kulturalnego dla onierzy na froncie. Od razu odywaam. Pniej znw powrt na Lawn Road, przykrywanie twarzy poduszk dla ochrony przed odamkami szka, na krzele przy ku dwa najcenniejsze skarby: futro i termofor - gumowy termofor, rzecz wwczas niezastpiona. W ten sposb byam przygotowana na wszystko. A potem zdarzyo si co nieoczekiwanego. Otrzymaam listowne zawiadomienie, e Admiralicja rekwiruje Greenway, praktycznie od zaraz. Natychmiast do nich pobiegam. Przyj mnie uprzejmy mody porucznik marynarki. Nie mog zwleka ani chwili, owiadczy. Nie przej si losem pani Arbuthnot, ktra po pierwszych protestach teraz prbowaa zyska na czasie, dopki si nie naradzi z Ministerstwem Zdrowia, dokd przenie dzieci. W starciu z Admiralicj Ministerstwo Zdrowia nie wskrao dokadnie nic. Ochronka musiaa si wyprowadzi, a ja zostaam z domem penym mebli, ktre naleao gdzie umieci. Szkopu w tym, e nie byo gdzie. Wszelkie przechowalnie, skady, magazyny pkay w szwach. Ostatecznie panowie z Admiralicji pozwolili mi skorzysta z salonu - tam si wstawi wszystkie meble - a take z pokoiku na pitrze. Przemeblowanie trwao w najlepsze. W pewnym momencie odwoa mnie na stron Hannaford, ogrodnik, stary szelma, szczerze oddany kademu, u kogo pracowa dostatecznie dugo. - Pani idzie ze mn, poka, co dla pani uratowaem przed Tamt. Nawet si nie domylaam kto to taki, posusznie jednak powdrowaam w lad za Hannafordem w stron stajni. Wprowadziwszy mnie jakowym

tajnym wejciem na wie z zegarem, dumnie odsoni swj sekret. Na pododze, przykryte som, leay stosy cebuli, a do tego masa jabek. - Przysza do mnie przed wyjazdem, a jake i pyta, czy mam jabka albo cebul, boby chciaa zabra. Jeszcze czego! Zbiory si nie uday, mwi. Daem babie tylko tyle, ile si naleao. No bo jak? Te jabka tutaj rosy, cebula te, nie bdzie mi ich wywozi Bg wie dokd, na wschodnie wybrzee, czy gdzie tam j zaniesie! Wzruszy mnie w duch feudalny, jakkolwiek oznacza same kopoty. Tysickro bardziej bym wolaa, eby cae to bogactwo dostao si pani Arbuthnot, bo teraz to mnie spado na gow - a tu jeszcze Hannaford merda ogonem niczym pies, kiedy aportuje z rzeki co, co wanie si wyrzucio. Zapakowaam jabka do skrzynek, rozesaam krewnym dla dzieci. Niezbyt mi si umiechao wraca na Lawn Road z blisko dwiema setkami gwek cebuli. Usiowaam obdarowa cebul rne szpitale, lecz nikt nie reflektowa na tak ilo. Chocia negocjacje prowadzia Admiralicja, Greenway przydzielono flocie Stanw Zjednoczonych. W naszym domu zamieszkaj oficerowie, proci marynarze natomiast w Maypool, sporej posiadoci na szczycie wzgrza. Brak mi sw podziwu i wdzicznoci dla Amerykanw. Opiekowali si Greenway jak wasnym domem. Naturalnie, cz kuchenna mocno ucierpiaa, tego nie dao si unikn - musieli gotowa dla czterdziestu osb, wstawili wic okropne, kopcce piece - za to ogromnie uwaali na nasze mahoniowe drzwi. Dowdca wrcz kaza je wyoy dykt. Umieli take doceni pikno posiadoci. Wielu chopcw z tej flotylli pochodzio z Luizjany, tote okazae magnolie, zwaszcza magnolia grandiflora, sprawiay, e czuli si jak u siebie. Od zakoczenia wojny odwiedzio nas mnstwo krewnych tamtych oficerw, przyjedali obejrze miejsce, gdzie stacjonowa syn, kuzyn czy kto tam jeszcze. Opowiadali, z jakim zachwytem opisywa Greenway w listach. Czasami spacerowalimy po ogrodzie, staralimy si odszuka zaktki, ktre szczeglnie sobie upodoba. Nieatwe zadanie - od tamtej pory wszystko tak uroso. W trzecim roku wojny nie miaam do dyspozycji waciwie adnego ze swoich licznych domw. Greenway zarekwirowaa Admiralicja. Wallingford zapeniali uchodcy; z chwil gdy wywdrowali z powrotem do Londynu, wynajam dom zaprzyjanionemu maestwu - on by inwalid - wkrtce doczya tam do nich crka z dzieckiem. Numer czterdziesty smy na Campden Street sprzedaam z duym zyskiem. Kupcw oprowadzaa Carlo. - daj trzy i p tysica, ani grosza mniej - poleciam. Wwczas nam si wydawao, e to mnstwo pienidzy. Wrcia bardzo zadowolona z siebie. - Kazaam im zapaci piset funtw ekstra - owiadczya. Zasuyli sobie. - Jak to, zasuyli? - Byli niegrzeczni. - Carlo, na wzr wszystkich Szkotw, nie znosia bezczelnoci, jak to nazywaa. - W mojej obecnoci krytykowali dom, a tego si nie robi. Jaki ohydny wystrj, mwili. Co za wstrtne tapety, trzeba to natychmiast zmieni. Ale dziwactwo, mwili, eby zburzy akurat t ciank dziaow! No wic pomylaam - cigna e im si naley drobna nauczka, dlatego podniosam cen o piset. Zapacili bez mrugnicia okiem. W Greenway mam prywatny pomnik upamitniajcy lata wojny. W bibliotece, ktra suya za mes, nieznany artysta ozdobi szczyty cian freskiem. Przedstawia w fresk rozmaite porty, dokd zawijaa flotylla, poczynajc od Key West przez Bermudy, Nassau, Maroko, i tak dalej, koczc za na cokolwiek zbyt pochlebnym obrazie lasw wok Greenway oraz biaego domu wyzierajcego spord drzew. Obok pyszni si cudnej urody nimfa, niezupenie dopracowana, za to cakiem goa owo pocztwkowe dziewcz symbolizuje, jak mniemam, rozkosze seraju oczekujce u kresu podry, kiedy wojna si skoczy. Dowdca przysa mi list z pytaniem, czy ycz sobie, aby zamalowano fresk,

przywrcono cianie pierwotny wygld. Spiesznie odpisaam, i traktuj to dzieo jak pamitk historyczn i jestem szczliwa z jego posiadania. Nad gzymsem kominka widniej z grubsza naszkicowane gowy Winstona Churchilla, Stalina i prezydenta Roosevelta. Szkoda, e nie znam nazwiska artysty. Opuszczajc Greenway byam pewna, e dom zostanie zbombardowany i e ju nigdy go nie zobacz, lecz na szczcie si myliam. Wyszed bez szwanku. W miejsce spiarni pojawio si wprawdzie czternacie klozetw i musiaam stoczy z Admiralicj srogi bj, zanim je usunli. III Mj wnuk, Mathew, urodzi si w Cheshire dwudziestego pierwszego wrzenia tysic dziewiset czterdziestego trzeciego roku, w klinice nieopodal domu mojej siostry. Funkie zawsze przepadaa za Rosalind, tote nie posiadaa si ze szczcia, e siostrzenica wrcia pod jej skrzyda. Nie znaam osoby bardziej niestrudzonej ni Madge; przypominaa ywe dynamo. Od mierci tecia mieszkali z Jamesem w Abney, w tej kolosalnej rezydencji z czternastoma sypialniami, z niezliczonymi salonami. Za moich modych lat, kiedy byam w Abney po raz pierwszy, pracowao tam szesnacioro suby. Teraz zostaa tylko dawna pomoc kuchenna, obecnie matka i kucharka na przychodne. Ilekro tam zjechaam w odwiedziny, codziennie rano okoo p do szstej syszaam, jak Madge krzta si po domu. Sprztaa wszystkie pokoje - odkurzaa, porzdkowaa, zamiataa, rozpalaa w kominkach, pucowaa klamki i polerowaa meble, po czym zwoywaa domownikw na porann herbat. Po niadaniu mya wanny, pniej doprowadzaa do porzdku sypialnie. O p do jedenastej cay dom ju lni, pdzia wic do warzywnika penego modych kartofli, grochu, fasoli, bobu, marchwi i Bg wie czego jeszcze. W warzywniku Punkie aden chwast nie omieli si podnie gowy. Podobnie na rabatach r i klombach wok domu. Przygarna psa chow-chow, poniewa jego pan, oficer, nie mg si nim opiekowa. Pies sypia w pokoju bilardowym. Pewnego ranka zajrzawszy tam zobaczya, e jak zwykle siedzi spokojnie w swoim koszyku, a tu obok, zajmujc wiksz cz podogi, spoczywa gigantyczna bomba lotnicza. W nocy na dach spado kilka pociskw zapalajcych i domownicy miotali si na grze, pomagajc gasi poar. W oguszajcym haasie nikt nie sysza, jak ta akurat bomba przebia si do pokoju bilardowego. Szczliwie nie wybucha. Punkie zadzwonia po saperw. Przybyli natychmiast. Obejrzawszy bomb kazali wszystkim w dwadziecia minut opuci dom. - Prosz zabra tylko to co niezbdne. - I jak mylisz, co wziam? - opowiadaa moja siostra. - Sowo daj, w takim popochu czowiek cakiem traci gow. - No wic co wzia? - Najpierw osobiste rzeczy Nigela i Ronnieego - (dwch oficerw, ktrzy podwczas kwaterowali w Abney) - eby bro Boe nie ucierpiay. Szczoteczk do zbw i przybory toaletowe, oczywicie. Ale potem zupenie otpiaam. Rozgldaam si po caym domu i nic, kompletna pustka w gowie. W kocu wyniosam ten ogromny bukiet woskowych kwiatw, ten z bawialni. - Nie wiedziaam, e a tak go lubisz - zdziwiam si. - W tym sk. Wcale go nie lubi. - Nie zabraa biuterii, futra? - Przez myl mi nie przeszo. Saperzy wywieli i wysadzili bomb. Na szczcie nic podobnego ju si nie powtrzyo. W stosownej chwili nadszed telegram od Punkie. Popdziam do Cheshire, gdzie w klinice Rosalind puszya si jak paw, wynosia pod niebiosa si i rozmiary dziecka. - To potwr! - mwia z zachwytem. - Niesamowicie duy dzieciak... istny potwr! Spojrzaam na potwora. Wyglda zdrowo i pogodnie, na pomarszczonej buzi malowa si lekki umiech - prawdopodobnie wiatry, lecz na oko wyraa grzeczne zadowolenie. - Widzisz? Zapomniaam, ile way, ale to potwr!

A zatem ku oglnej radoci potwr przyszed na wiat. Kiedy si zjawi Hubert z wiernym ordynansem, Barrym, szczcie signo zenitu. Hubert promienia, podobnie jak Rosalind. Miaa odtd mieszka w Walii. Ojciec Huberta umar w grudniu czterdziestego drugiego, matka przeprowadzi si do mniejszego domu w pobliu. Przez trzy tygodnie po porodzie Rosalind zostanie w Cheshire, pniej przeniesie si do Walii z pielgniark, ktra wedle wasnych sw akurat miaa przerw w niemowlakach. Pielgniarka zaopiekuje si i matk, i dzieckiem, ja rwnie bd suy pomoc. Naturalnie, podczas wojny nic nie szo atwo. Zjechay do Londynu; umieciam je pod numerem czterdziestym sidmym na Campden Street. Rosalind wci bya osabiona, co wieczr zatem przyjedaam z Hampstead, eby im poda kolacj. Z pocztku przygotowywaam take niadania, potem w obowizek przeja pielgniarka, lecz dopiero wtedy gdy si upewnia, i nikt tutaj nie podwaa jej oficjalnej pozycji pielgniarki-i-tylko-pielgniarki. Niestety, bombardowania znowu si nasiliy. Co noc z niepokojem wyczekiwaymy syren. Kiedy si odezway, wsuwaymy przenone eczko Mathew pod solidny stolik z papier-mch z grubym szklanym blatem - jedyny ciki sprzt nadajcy si do tego celu. Moda matka przeywaa cikie chwile. Jake aowaam, e nie mam ani Greenway, ani Winterbrook House. Max by w Afryce Pnocnej. Najpierw w Egipcie, teraz w Trypolisie. Pniej przenios go na pustyni Fezzan. Listy wdroway dugo, czasem i przez miesic nie dostawaam adnej wiadomoci. Mj siostrzeniec, Jack, take wyjecha za granic, do Iraku. Stephen Gilanville zosta w Londynie, z czego szalenie si cieszyam. Czasami wpada po mnie do szpitala i zabiera na kolacj do siebie, do Highgate. Najhuczniej witowalimy po otrzymaniu paczek ywnociowych. - Mam maso z Ameryki. Moesz przynie puszk zupy? - Przysali mi dwie puszki homara i cay tuzin jajek... brzowych! Pewnego dnia zapowiedzia naprawd wiee ledzie ze wschodniego wybrzea. Zasiedlimy w kuchni, Stephen otworzy paczk. Niestety! Ach, cudne ledzie, niespeniony nie! Trafiy tam, gdzie byo ich miejsce - do pieca centralnego ogrzewania. Smutny wieczr. Na tym etapie wojny przyjaciele i znajomi zaczli znika. Urywa si kontakt; nawet listy pisao si coraz rzadziej. Z bliskich przyjaci widywaam jeszcze Sidneya i Mary Smithw. On by kustoszem Dziau Staroytnoci Egipskich i Asyryjskich w British Museum: z usposobienia primadonna, acz o niezwykej umysowoci. Nie podziela niczyich pogldw na adn spraw; po pgodzinnej rozmowie wychodziam tak podniecona nowymi pomysami, ktre mi zaszczepi, e omale nie dotykaam stopami ziemi. Zawsze budzi we mnie gwatowny sprzeciw, spieralimy si dosownie o wszystko. Sidney nie mg, nie chcia si zgadza z ludmi. Jeeli kto mu si narazi, to ju do koca ycia. Z drugiej strony, jeeli z kim naprawd si przyjani, to te do grobowej deski. ona Sidneya, Mary, bya wspania malark i pikn kobiet o cudownych siwych wosach i abdziej szyi, a do tego istnym demonem zdrowego rozsdku, co dawao wybitnie pikantny efekt - niczym ostra przystawka do obiadu. Oboje okazali mi mnstwo serca. Mieszkali niedaleko, wracajc ze szpitala zawsze mogam wpa na godzink, pogawdzi z Sidneyem. Poycza mi ksiki, ktre powinny mnie zainteresowa, i tak siedzielimy - on niczym staroytny grecki filozof, ja, pokorny ucze, przycupnita u jego stp. Sidney lubi moje powieci, aczkolwiek ocenia je zupenie inaczej ni wszyscy. Fragmenty, ktre osobicie uwaaam za nieudane, czsto kwitowa sowami: - To jest najlepsze z caej ksiki. - Moje ulubione natomiast podsumowywa krtko: - Nie, tutaj zesza poniej poziomu. Pewnego dnia Stephen Glanville ruszy do szturmu. - Mam dla ciebie znakomity pomys. - Naprawd? Co takiego? - Napiszesz powie detektywistyczn o staroytnym Egipcie. - O staroytnym Egipcie? - Nie inaczej.

- Aleja nie mog. - Moesz, moesz. Co za rnica, czy rzecz si dzieje w staroytnym Egipcie, czy w Anglii w czterdziestym trzecim? Rozumiaam, o co mu idzie. Natura ludzka jest taka sama zawsze i wszdzie. - Ciekawa kombinacja - doda. - Pomyl, jaka by to bya frajda dla kogo, kto lubi kryminay, a jednoczenie pasjonuje si tamtymi czasami. Mgby poczy obie przyjemnoci. Niemoliwe, powtrzyam. Za mao wiem. Stephen jednak mia ogromny dar przekonywania, tak wic pod koniec wieczoru niemal uwierzyam, e dam rad. - Sporo czytaa z egiptologii - cign. - Interesujesz si nie tylko Mezopotami. Istotnie, kiedy przepadaam za Zaraniem sumienia Breasteda, a histori Egiptu przerobiam do gruntownie przy okazji sztuki o Echnatonie. - Po prostu wybierzesz sobie dany okres albo wydarzenie, jakie konkretne realia. Poczuam ze zgroz, e koci zostay rzucone. - Ale musisz mi pomc - wyjkaam - podpowiedzie czas, miejsce... - Moe tutaj co znajdziesz. - Zdj z pki ksik, wskaza jeden, drugi fragment. Nastpnie obdarowa mnie kilkoma innymi tomami i odwiz do Lawn Road Flats. - Jutro sobota - powiedzia. - Masz cae dwa dni, poczytaj sobie. Zobaczymy, co podziaa na twoj wyobrani. W kocu zaznaczyam trzy wydarzenia, niezbyt znane i dotyczce mao znanych postaci, pragnam bowiem unikn tej faszywej nuty, ktra nader czsto pobrzmiewa w powieciach historycznych. Tak naprawd niewiele wiadomo o krlu Pepi albo krlowej Hatszepsut; udawanie, e si wie, jest poniekd arogancj. Co innego, jeeli si umieci swojego wasnego bohatera w tamtej epoce, wiernie odda koloryt lokalny, ducha czasw. Wybraam jedn histori z okresu czwartej dynastii, drug znacznie pniejsz, bodaje z lat panowania ostatnich Ramzesw, trzeci - i na t ostatecznie si zdecydowaam zaczerpnit z niedawno opublikowanych listw kapana Ka z jedenastej dynastii. Listy te do perfekcji maluj obraz ywej rodziny: jest wic ojciec zrzdny, uparty, wymagajcy od dzieci lepego posuszestwa; s synowie - jeden ustpliwy, acz niezbyt bystry, drugi porywczy, rozrzutny, lekkomylny. Ojciec pisze do nich o pewnej kobiecie w rednim wieku, ktr musi si opiekowa - zapewne o ubogiej krewnej, jednej z tych, co od zarania dziejw mieszkaj przy rodzinie. Gowa rodziny zawsze traktuje tak osob dobrotliwie, dzieci natomiast zwykle jej nienawidz za lizusostwo i skonno do intryg. Starzec wydaje synom cise polecenia, co i jak robi z oliw, co i jak z jczmieniem. Przestrzega, aby nie dali si oszuka temu czy owemu przy zakupie ywnoci. Caa rodzina rysowaa mi si coraz wyraniej. Dorzuciam crk oraz par szczegw z innych tekstw przybycie nowej ony, zauroczenie ojca. Dodaam jeszcze rozpieszczonego chopczyka i zachann, sprytn babk. Podekscytowana wziam si do pracy. Akurat nic nie miaam na warsztacie. Dziesiciu Murzynkw z powodzeniem grano w St. James Theatre, dopki nie zosta zbombardowany, pniej w Cambridge. Wanie dojrzewaam do nowej ksiki, nadszed wic stosowny moment na egipsk histori detektywistyczn. Bez wtpienia daam si sterroryzowa Stephenowi. Bez wtpienia te nie miaam wyjcia - skoro Stephen postanowi, e napisz powie kryminaln osadzon w staroytnym Egipcie, klamka zapada. Taki ju by. W nastpnych tygodniach i miesicach na pewno gorzko aowa swojego pomysu. Nieustannie nkaam go telefonami, daam takiej czy innej informacji, co - jak susznie zauway - zajmowao mi trzy minuty, on natomiast musia potem si przekopa minimum przez osiem ksiek. - Stephen, co oni jedli? Jak przyrzdzali miso? Czy na specjalne uroczystoci podawali specjalne dania? Czy mczyni i kobiety jadali razem? Gdzie sypiali?

- O Jezu! - jcza, po czym bra si do szukania. Trzeba wiele wnioskowa z nielicznych dowodw, tumaczy. Tu i wdzie mamy wizerunki ptakw pieczonych na ronie, bochny chleba, kicie winogron, i tak dalej. Uzyskawszy do szczegw z codziennego ycia, niebawem zgaszaam si po nastpne. - Jadali przy stole czy na pododze? Czy kobiety zajmoway w domu osobne pomieszczenia? Czy bielizn trzymao si w skrzyniach, czy w szafach? W jakich mieszkali domach? Domy sprawiay znacznie wicej trudnoci anieli witynie albo paace, poniewa witynie i paace, budowane z kamienia, zachoway si do dzisiaj, na budynki mieszkalne za uywano mniej trwaego budulca. Stephen zaarcie si ze mn spiera o pewn kwesti w zakoczeniu, a wreszcie, wyznaj z przykroci, ustpiam. auj do dzisiaj. C, wywiera icie hipnotyczny wpyw. By tak przewiadczony o swojej susznoci, e czowiek mimo woli zaczyna si waha. Dotychczas ustpowaam ludziom we wszystkich sprawach pod socem z wyjtkiem tej jednej - wasnego pisarstwa. Jeeli uwaam, e co mi wyszo, jak naley, dokadnie tak jak powinno, nieatwo mnie od tego odwie. W tamtym wypadku chodzio o kwesti sporn i chocia si poddaam, to jednak ilekro czytam t ksik, chciaabym zmieni zakoczenie, co dowodzi, e trzeba obstawa przy wasnym zdaniu. Powstrzymywaa mnie wdziczno dla Stephena za cay jego trud, a take za sam pomys. Tak czy siak powie Zakoczeniem jest mier w stosownym czasie ujrzaa wiato dzienne. Wkrtce potem napisaam now Mary Westmacott - t jedn jedyn ksik, ktra cakowicie mnie zadowolia, ktr zawsze pragnam napisa, ktr widziaam jasno i wyranie. Opowiada o kobiecie z dokadnie uksztatowanym obrazem wasnego ja, lecz obrazem z gruntu faszywym. Postpowanie bohaterki, jej myli i doznania stopniowo odsaniaj w fasz. Pani ta jak gdyby wci spotyka sam siebie, nie rozpoznaje, odczuwa jednak coraz gbszy niepokj. A wszystko to dzieje si za spraw jednego faktu - po raz pierwszy w yciu jest przez kilka dni zupenie sama. Fabu obmyliam wczeniej, teraz precyzowaam to. Umiejscowiam akcj w typowym bliskowschodnim zajedzie, gdzie czowiek dosownie grznie, zamiera w bezruchu, gdzie otaczaj go wycznie tubylcy, ktrzy prawie nie mwi po angielsku - przynosz posiki, kiwaj gowami, zgadzaj si ze wszystkim, cokolwiek si powie. Nie ma dokd pj, nie ma z kim si spotka, pozostaje tylko czeka, a bdzie mona wyprawi si dalej. Przeczytawszy wic jedyne dwie ksiki, ktre si zabrao w podr, siedzi si w pokoju i myli. Myli o sobie. Zawsze wiedziaam, od czego zaczn. Moja bohaterka jedzie za granic, w odwiedziny do zamnej crki, i w chwili kiedy pocig rusza z Dworca Wiktorii, obejrzawszy si, dostrzega plecy swojego ma, gdy ten odchodzi peronem, z nagym ukuciem blu dostrzega jego lekki krok - krok czowieka, ktry dozna niebotycznej ulgi, ktry zerwa okowy, ktry nareszcie odetchnie. Kobieta nie wierzy wasnym oczom. Niemoliwe, musiaa si pomyli; Rodney z pewnoci bdzie strasznie tskni. A jednak owo drobne ziarenko ju nie przestanie doskwiera. Potem, w odosobnieniu, kobieta zacznie rozmyla i wwczas po troszeczku ujrzy, w jaki wzr si ukada jej ycie. Spodziewaam si niemaych trudnoci technicznych: chciaam to napisa lekko, potoczycie, a zarazem nasyci rosncym napiciem, niepokojem, niepewnoci. Chciaam odda wraenie znane chyba nam wszystkim, w stan umysu, kiedy pytamy: kim jestem? Jaki jestem naprawd? Co o mnie naprawd myl ci, ktrych kocham? Czy myl tak, jak mi si wydaje? Cay wiat odtd wyglda inaczej, nabiera zupenie nowego wymiaru. Pocieszamy si, ale nieustannie wracaj podejrzenia i lk. Pisanie zajo rwno trzy dni. Trzeciego, w poniedziaek, zawiadomiam szpital, e nie przyjd na dyur, nie odwayam si bowiem przerwa w tym momencie, musiaam doprowadzi rzecz do samego koca. Tekst nie by dugi - zaledwie dwiecie stron - lecz chodzi

za mn od dawna. To osobliwe uczucie, kiedy przez sze, siedem lat wiadomo, e pewnego dnia napisze si wanie t, a nie inn ksik, kiedy tak w czowieku ronie, nieustannie dojrzewa, a si stanie tym, czym ju jest. Tak, ju jest, musi tylko wynurzy si z mgy. Bohaterowie czekaj za kulisami, gotowi na dany znak wkroczy na scen - i wreszcie, cakiem niespodzianie, pada jednoznaczny rozkaz: teraz! Teraz mona zaczyna. Teraz wszystko jest jasne. Teraz - co za szczcie! - nareszcie przyszed waciwy moment: teraz to naprawd ju. Tak przeraliwie si baam wszelkich przerw, naruszenia cigoci, e skoczywszy w biaej gorczce pierwszy rozdzia, od razu si zabraam do ostatniego. Wyranie widziaam, dokd zmierzam, pragnam wic jak najprdzej przela to na papier. Reszt ksiki napisaam, e tak powiem, jednym tchem. Nigdy w yciu nie byam taka zmczona. Kiedy dobrnam do koca, kiedy si przekonaam, e nie trzeba zmienia ani sowa, padam na ko i zasnam, o ile dobrze pamitam, na ca dob. Obudziwszy si, spaaszowaam gigantyczn kolacj, a nazajutrz jak gdyby nigdy nic powdrowaam do szpitala. Musiaam wyglda dziwnie, bo wszyscy okrutnie si przejli. - Rzeczywicie ci zmogo - mwili. - Masz okropne sice pod oczami. Jednake warto byo a tak si zmczy, skoro chocia raz pisanie nie sprawiao najmniejszej trudnoci, adnej trudnoci poza, rzecz jasna, wysikiem fizycznym. Nadzwyczaj budujce dowiadczenie. Zatytuowaam powie Samotna wiosn - od sonetu Szekspira, ktry si zaczyna sowami: Nie byo mnie przy tobie wiosn. Naturalnie, sama nie umiem jej oceni. Moe jest gupia, le napisana, zupenie chybiona. Dla mnie jednak to ksika szczera i prawdziwa, dokadnie taka, jaka mi si marzya - a nie ma dla autora wikszej radoci ani wikszego powodu do dumy. W kilka lat pniej wydaam kolejn Mary Westmacott, Ra i cis. Do dzi czytam j z przyjemnoci, aczkolwiek nie bya takim imperatywem jak Samotna wiosn. Rwnie z tym pomysem nosiam si od dawna, bodaje od roku tysic dziewiset dwudziestego dziewitego. Wiedziaam, e mj wstpny szkic pewnego dnia oyje. Ciekawe, skd si bierze podobny imperatyw. Moe to wwczas czowiek najbardziej zblia si do Boga, zaznaje bowiem odrobiny radoci z czystego tworzenia. Tworzy co, co nie jest nim samym. Odczuwa swoiste pokrewiestwo z Wszechmogcym - niczym sidmego dnia - bo widzi, e zrobi co dobrego. Popeniam jeszcze jedno odstpstwo literackie. Napisaam ksik z tsknoty, poniewa Max by daleko, wieci docieray rzadko, za to wci powracay a nadto wyranie obrazy wsplnych dnie w Arpaczija i w Syrii. Pragnam raz jeszcze przey dawne chwile, troch powspomina - i tak powstaa Chod, opowiedz mi, jak yjesz, ksika lekka i bez szczeglnych ambicji. Mwi o tamtych czasach, o przernych gupstewkach, ktre zdyo si zapomnie. Wysza w maym nakadzie, gdy brakowao papieru. Rzecz jasna, Sidney Smith protestowa. - Agatho, nie moesz tego wyda. - Owszem, mog. - Dobrze ci radz, nie wydawaj. - Ale ja chc. Spojrza na mnie z dezaprobat. Nie pochwala takich fanaberii. Folgowanie wasnym zachciankom kcio si z cokolwiek kalwiskimi pogldami Sidneya. - Moesz urazi Maxa. Zastanowiam si chwil. - Nie sdz. On pewno te chtnie wrci do tamtych dni. Zrozum, nigdy w yciu bym si nie porwaa na powan ksik o archeologii, popeniabym za duo gupich bdw. Ale ta to zupenie co innego, ta jest bardzo osobista. Wydam j - cignam - bo musz czym si podeprze. Pami jest zawodna, tyle wspomnie umyka. Dlatego chc wszystko mie na papierze. - No tak. - Mwi z powtpiewaniem, lecz no tak w ustach Sidneya oznaczao przyzwolenie.

- Nonsens - wtrcia jego ona, Mary. - Oczywicie, wydawaj! Dlaczego nie? Bardzo zabawny tekst. Poza tym doskonale rozumiem, co czujesz. Kady lubi takie wspominki i chciaby ocali wspomnienia. Ksika nie spodobaa si take wydawcom. Byli nieufni, zgoa najeeni, bali si, e cakiem si wymkn spod kontroli. Nienawidzili Mary Westmacott. Krcili nosem na Chod, opowiedz mi, jak yjesz, zreszt na wszystko, co mnie sprowadzao z utartego szlaku. Niemniej ksika miaa powodzenie; pewno nawet aowali, e nie moga wyj w wikszym nakadzie. Opublikowaam j pod nazwiskiem Agatha Christie Mallowan, eby si nie mylia z moimi powieciami. IV S takie rzeczy, ktrych nie chce si pamita. Rzeczy, z ktrymi trzeba si pogodzi, poniewa si zdarzyy, o ktrych jednak woli si nie myle. Pewnego dnia zadzwonia Rosalind z wiadomoci, e Hubert, od jakiego czasu stacjonujcy we Francji, zosta uznany za zaginionego, prawdopodobnie poleg. Chyba nic gorszego nie moe spotka modej ony podczas wojny. Ta potworna niepewno. mier ma jest ju dostatecznie straszna, ale przynajmniej wiadomo, e jako trzeba z tym y, wiadomo, na czym si stoi. Najokrutniejsza bywa wanie nadzieja. I nikt wtedy nie potrafi pomc. Pojechaam do Rosalind do Pwllywrach. Miaymy nadziej - naturalnie, zawsze ma si nadziej - chocia nie sdz, eby moja crka w gbi serca ywia jakiekolwiek zudzenia. Zazwyczaj spodziewaa si najgorszego. Poza tym w Hubercie wyczuwao si co takiego - nie tyle melancholi, ile raczej aur zwykle otaczajc kogo, komu nie jest pisane dugie ycie. Taki dobry, taki kochany chopak; mia, myl, dusz poety. Zawsze by dla mnie miy. Szkoda, e nie zdyam lepiej go pozna, e poprzestalimy na paru krtkich wizytach i spotkaniach. Dalsze wieci nadeszy dopiero po kilku miesicach. Rosalind odczekaa cae dwadziecia cztery godziny, zanim mi cokolwiek powiedziaa. Zachowaa si tak jak zwykle; nigdy nie brakowao jej odwagi. Wreszcie z ogromn niechci, wiedzc jednak, e nie ma innej rady, rzucia: - Prosz, przeczytaj. - A potem wrczya mi telegram z ostatecznym potwierdzeniem, e Hubert poleg w walce. Najsmutniejsza w yciu, najtrudniejsza do zaakceptowania jest wiadomo, i nie zdoamy oszczdzi cierpienia ukochanej osobie. Potrafimy przynosi ulg w blu fizycznym, lecz niewiele poradzimy na zamane serce. Zdawao mi si, moe niesusznie, e najlepiej pomog Rosalind mwic jak najmniej, zachowujc si zwyczajnie. Sama bym tego oczekiwaa. W takich chwilach czowiek woli, aby nikt si nie odzywa, nie rozwodzi nad tragedi. Z drugiej strony, nie da si wiadczy za kogo. Niewykluczone, e Rosalind atwiej by zniosa cios, gdyby jej matka zdobya si na wicej zdecydowania, gdyby postaraa si skruszy skorup - przecie trzeba czasem da upust uczuciom. Instynkt nieraz zawodzi. Za adn cen nie chcemy zrani najbliszych, nie chcemy popeni bdu. Wydaje nam si, e postpujemy waciwie, ale nigdy nie wiemy na pewno. Rosalind dalej mieszkaa w Pwllywrach, w ogromnym pustym domu, sama z Mathew - uroczym chopczykiem i, odkd pamitam, niezwykle radosnym chopczykiem. Umia ze wszystkiego czerpa rado. Umie do dzisiaj. Jake si cieszyam, e Hubert zdy zobaczy synka, cho czasem to wanie wydawao si szczeglnie okrutne: ju nigdy nie wrci do domu, ktry kocha, nie wychowa syna, ktrego tak pragn. Na myl o wojnie czasami nie sposb powcign gniewu. W Anglii dostalimy zbyt du dawk w zbyt krtkim czasie. Pierwsza wojna bya czym niewiarygodnym, zdumiewajcym, czym zupenie bezsensownym. Wierzylimy, e na tym koniec, e w sercach Niemcw ju nigdy nie obudzi si pragnienie nastpnej. Zudne nadzieje. Jak wiadomo z dokumentw historycznych, planowali j na wiele lat wczeniej. Co najgorsze, wojna niczego nie zaatwia. Zwycistwo przynosi rwnie katastrofalne skutki jak klska. Wojny, myl, miay racj bytu, wtedy gdy brak instynktu walki grozi wyginiciem gatunku. Sabo, agodno, ustpliwo niosy zgub; wwczas wojna bya koniecznoci, gdy szo o przetrwanie. Podobnie jak ptak czy inne

zwierz czowiek musia bi si o terytorium. Wojna dawaa niewolnikw, ziemi, ywno, kobiety - niezbdne, aby przey. Lecz teraz trzeba si nauczy, jak unika wojen. Nie dlatego, e ludzie stali si lepsi, nie dlatego, e nie chc krzywdzi bliniego dlatego tylko, e wojna zwyczajnie si nie opaca, bo zniszczy zarwno naszych wrogw, jak i nas samych. Skoczyy si czasy tygrysw. Dzi niewtpliwie nasta czas obuzw i szarlatanw, czas zodziei, wamywaczy, kieszonkowcw. Ale ju lepiej tak, to ju pewien krok naprzd. Wida przynajmniej pierwsze promyki dobrej woli. Nie pozostajemy obojtni syszc o trzsieniu ziemi, o katastrofie, ktra gdzie tam dotkna blinich. Pragniemy pomc. Oto istotne osignicie: dokd musi prowadzi. Jeszcze nieprdko - nic si nie dzieje prdko - lecz ju co wita. Wydaje mi si, e powtarzajc wiara, nadzieja, mio nie do cenimy ow drug cnot. Wiary mielimy a nadto wiele; za spraw wiary czowiek nieraz si staje zgorzkniay, bezlitosny, zawzity. W gbi duszy wiemy, i to mio jest najwaniejsza. Jake czsto jednak zapominamy o nadziei, jak rzadko o niej mylimy. Nazbyt prdko poddajemy si rozpaczy, wybieramy bierno. A tymczasem dzi powinnimy kultywowa wanie nadziej. Stworzylimy sobie pastwo opiekucze, ktre nas uwolnio od lku, zapewnio poczucie bezpieczestwa, chleb powszedni, a nawet co na okras. A jednak w owym pastwie opiekuczym z roku na rok coraz trudniej wyglda jutra. Nic nie ma wartoci. Dlaczego? Czy dlatego e ju nie musimy walczy o byt? Czy samo ycie stracio smak? Nie potrafimy doceni faktu, e yjemy. Moe potrzebujemy nowego wyzwania, nowych wiatw otwierajcych si w kosmosie, innego rodzaju trudu i mki, choroby i blu, nieokieznanej woli przetrwania? No c, ja sama yj nadziej. Dla mnie nadzieja umrze ostatnia, jeli w ogle. Dlatego te tak uwielbiam towarzystwo kochanego Mathew. Ten chopak od urodzenia jest nieuleczalnym optymist. Pamitam, kiedy jeszcze chodzi do szkoy przygotowawczej, Max pewnego razu zapyta, czy ma szans si dosta do krykietowej pierwszej jedenastki. - Och, zawsze trzeba mie nadziej - odpar may z promiennym umiechem. To doprawdy znakomita dewiza yciowa. Szalaam ze zoci dowiedziawszy si o tamtych Francuzach - maestwie w rednim wieku - ktrzy po wybuchu wojny, na wie o zbliajcych si oddziaach niemieckich, popenili samobjstwo. Jaka szkoda! Jaka strata! I po co? Owszem, czekay ich trudne chwile, musieliby wiele znie, musieliby walczy o przetrwanie. Lecz pki ycia, poty nadziei. Przypomina mi si pewna historyjka, ktr wiele lat temu opowiadaa moja amerykaska matka chrzestna. Dwie aby wypady do skopka z mlekiem. Jedna mwi: - Ojej, ton, ton! - Druga na to: - A ja nie uton. - Co moesz poradzi? - pyta pierwsza. - Bd pywa i pywa, i pywa w kko jak szalona. Nastpnego ranka pierwsza aba ju nie ya, utopia si. Druga po caej nocy pywania siedziaa w skopku na bryle masa. W ostatnich latach wojny ludzie z wolna tracili cierpliwo. Od ldowania w Normandii zaczlimy wierzy, i wojna naprawd si skoczy. Ci, ktrzy twierdzili, e to niemoliwe, pomalutku zmieniali front. Ja take nie potrafiam usiedzie na miejscu. Wikszo pacjentw wyjechaa z Londynu, cho oczywicie zostali ci ambulatoryjni. Nawet pod tym wzgldem druga wojna rnia si od pierwszej - wtedy opatrywao si rannych przywiezionych wprost z okopw. Teraz zajmowalimy si gwnie wydawaniem masy piguek epileptykom czynno niezbdna, acz daleka od bezporedniego zaangaowania w wojn. Matki prowadzay dzieciarni do opieki spoecznej; lepiej by zrobiy trzymajc pociechy w domu, mylaam. Szefowa apteki cakowicie podzielaa ten pogld. Rozwaaam wwczas par projektw. Pewna moda osbka z WAAF-u umwia mnie ze swoim znajomym, pracownikiem wywiadu; akurat szukali kogo do sekcji fotografii. Zaopatrzona w imponujc przepustk,

pokonaam cae mile podziemnych korytarzy Ministerstwa Wojny, by wreszcie stan przed obliczem surowego modzieca w stopniu porucznika. miertelnie mnie przerazi. Miaam spore dowiadczenie w profesji fotografa, alici jedn rzecz, ktr nigdy si nie zajmowaam, na ktrej znaam si tyle co nic, byy wanie zdjcia lotnicze. W konsekwencji nie potrafiam niczego rozpozna. Na kolejnym zdjciu niewtpliwie widniao Oslo, ale tymczasem zdyam gruntownie zwtpi w siebie, bo te parnacie razy trafiam jak kul w pot; nie odwayam si wic odezwa. Modzian westchn, spojrza na mnie jak na kompletnego matoka - nie bez podstaw, przyznaj - po czym rzek agodnie: - Lepiej niech pani wraca do szpitala. Oklapam niczym przekuty balonik. Na pocztku wojny napisa do mnie Graham Greene, pyta, czybym nie zechciaa si powici propagandzie. Nie nadawaam si na pisark propagandow, z natury bowiem nie umiem dostrzega racji tylko jednej strony. Nie ma nic bardziej chybionego anieli propagandzista typu ciepe kluski. Mwic: X jest czarny jak noc, trzeba to rzeczywicie czu. Co takiego przekraczao moje moliwoci. Z dnia na dzie jednak zniecierpliwienie roso. Zaleao mi na czym cho troch zwizanym z wojn. Otrzymaam propozycj pracy w charakterze aptekarki przy pewnym lekarzu w Wendover. Niedaleko stamtd mieszkali moi przyjaciele. Ucieszyam si; posada mi odpowiadaa, lubiam wie. Lecz gdyby akurat wrci Max - co po trzech latach wydawao si cakiem prawdopodobne - musiaabym potraktowa pracodawc do podle. Dostaam rwnie ofert z teatru. Mogabym jako asystentka reysera pojecha z ENSA do Afryki Pnocnej. Fascynujca perspektywa. Oczyma duszy ju si widziaam w tamtych stronach. Projekt upad - i cae szczcie. Na dwa tygodnie przed planowan dat wyjazdu nadszed list od Maxa. Za dwa, trzy tygodnie wraca z Afryki Pnocnej do Ministerstwa Lotnictwa, pisa. Innymi sowy, akurat bymy si minli. Przeywaam istne mki. Czekaam, spita do granic. Za dwa tygodnie, za trzy... Nie, mwiam sobie, pewno duej - to zawsze trwa duej, ni si spodziewamy. Spdziam weekend z Rosalind w Walii. Wracaam pocigiem w niedziel pnym wieczorem. W przedziale panowa lodowaty zib, a kiedy wreszcie znalazam si na Paddington, o takswce ani nawet autobusie nie byo co marzy. Typowe wojenne warunki podry. Wsiadaam do innego pocigu; wlk si niemiosiernie krt tras, ale nareszcie wyldowaam w Hampstead, niedaleko Lawn Road Flats. Ze stacji pomaszerowaam piechot, niosc walizk i paczuszk ledzi. Zzibnita, umordowana, w kocu dotaram do domu. Zapaliam gaz, postawiam walizk, zrzuciam paszcz. Woyam ledzie na patelni. Wtem usyszaam na zewntrz przedziwny odgos, co jakby pobrzkiwanie. Zaciekawiona wyjrzaam na schody. Wspinaa si po nich posta obadowana niewyobraaln mas ekwipunku - niczym karykatura Dobrego onierza z czasw pierwszej wojny - obwieszona rozmaitym podzwaniajcym elastwem. Istny Biay Rycerz rodem z Lewisa Carrolla. A dziw, e na jednym czowieku mogo tyle si zmieci. Nie miaam jednak wtpliwoci kto to - to by mj m! W dwie minuty potem zapomniaam o wszelkich obawach: nic si nie zmienio, nie zmieni si ani troch. To Max! Jak gdyby wyjecha wczoraj. Znowu by ze mn, znowu bylimy razem. W nos uderzy straszliwy swd przypalonych ledzi, popdzilimy do mieszkania. - Boe wity, co tyjesz? - spyta Max. - ledzie. Poczstuj si. - Zmierzylimy si wzrokiem. - Max! Przytye ze dwanacie kilo! - Co koo tego. Ty te za bardzo nie schuda. - To przez kartofle. Jak nie ma misa ani nic takiego, to si dopycha kartoflami i chlebem. No tak. W sumie wzbogacilimy si o dwadziecia cztery kilo. Co tu si nie zgadzao. Powinno by na odwrt. - Pustynia Fezzan powinna dziaa odchudzajce - zauwayam. Wrcz przeciwnie, odpar Max, na pustyni nie ma nic do roboty, czowiek tylko siedzi i je co tustsze przysmaki, i pije piwo. Cudowny wieczr. Spaaszowalimy przypalone ledzie i bylimy bardzo

szczliwi. CZ JEDENASTA JESIE I Pisz to w roku tysic dziewiset szedziesitym pitym. Wtedy by czterdziesty pity. Dwadziecia lat, chocia zupenie si nie czuje, e to a tyle. Podobnie lata wojny straciy realny wymiar. Przypominay koszmar senny, wiat wwczas stan w miejscu. Jeszcze dugo potem mwiam: - To i to zdarzyo si pi lat temu - cho waciwie naleaoby doda jeszcze pi. Teraz mwic par lat mam na myli bardzo wiele. Czas biegnie dla mnie inaczej, jak to na staro. ycie zaczo si od nowa wraz z kapitulacj Niemiec. Wci trwaa wojna z Japoni, lecz ta nasza dobiega koca. Teraz musielimy jako si pozbiera, zebra wszystkie kawaki, czsteczki rozrzucone tu i tam - czsteczki ycia. Po krtkim urlopie Max wrci do Ministerstwa Lotnictwa. Admiralicja zdecydowaa si zwrci Greenway - swoim zwyczajem od zaraz wyznaczyli dat na pierwszy dzie wit Boego Narodzenia. Nie mogli wybra gorzej. Na dodatek umkn nam sprzed nosa smakowity ksek. Ot kiedy rekwirowali dom, generator prdu, dziki ktremu wytwarzalimy wasn elektryczno, sta na ostatnich nogach. Dowdca Amerykanw stale powtarza, e niedugo wysidzie na dobre. - Niech si pani nie martwi, jak ju go wymienimy, to na pikn now maszynk w najlepszym gatunku. Macie si na co cieszy. Niestety, zmiana warty nastpia na trzy tygodnie przed planowanym terminem wymiany. Greenway wygldao przelicznie, kiedymy tam pojechali w soneczny zimowy dzie, tyle e przypominao dungl, pyszn wybuja dungl. cieki znikny, w warzywniku zamiast marchwi i saaty kbio si zielsko, nikt nie przyci drzew owocowych. Smutny to by widok, cho na swj sposb pikny. Wntrze prezentowao si nie a tak le, jak si obawialimy. Nie zostao wprawdzie ani skrawka linoleum kopotliwa strata - nie moglimy te uzyska nowego przydziau, poniewa Admiralicja rekwirujc dom wszystko przeja i nam zapacia. Kuchni nie da si opisa - ciany od gry do dou pokrywaa tusta sadza, a w kamiennym korytarzu, jak wspominaam, przybyo czternacie klozetw. Pewien wspaniay czowiek stoczy w moim imieniu bj z Admiralicj, bo te Admiralicja niczego nie oddaje bez walki. Pan Adams niezomnie sta na stray moich interesw. Jak syszaam, on jeden na caym wiecie potrafi wycisn krew z kamienia albo pienidze z Admiralicji. Nie chcieli pokry kosztw malowania pod absurdalnym pretekstem, i na krtko przed rekwizycj odnowilimy cay dom; zwrc wic jedynie za cz kadego pomieszczenia. Jak mona odmalowa trzy czwarte pokoju? Okazao si jednak, e i przysta ulega powanym uszkodzeniom - wyrwane kamienie, poamane schodki, i tak dalej - a to ju podpadao pod zniszczenia konstrukcyjne, za ktre musieli sono zapaci. Tym sposobem udao mi si odnowi kuchni. Nastpn rozpaczliw batali stoczylimy w sprawie czternastu klozetw. Admiralicja zamierzaa ni mniej, ni wicej, tylko obciy kosztami mnie, gdy rzeczone klozety potraktowali jako ulepszenia. Co mianowicie ulepsza czternacie zbdnych klozetw? - zapytaam. Akurat tutaj potrzebuj tego co dawniej, czyli spiarni, drewutni i pokoju kredensowego. Dodatkowe instalacje sanitarne ogromnie si przydadz, owiadczyli, jeeli zao w Greenway szko dla dziewczt. Nie zakadam szkoy dla dziewczt, zauwayam. Ostatecznie mog mi zostawi jeden klozet, dodaam askawie. Nic z tego. Albo zdemontuj wszystkie, albo potrc ich koszt z odszkodowania za inne straty. A zatem niczym Czerwona Krlowa u Lewisa Carrolla zawoaam: Zabierajcie wszystkie! Przysporzyo to Admiralicji nie lada trudu i wydatkw, ale musieli rozebra klozety. Nastpnie pan Adams sprowadzi ekip z powrotem, kaza je rozebra porzdnie i do koca, bo tymczasem zewszd sterczay kawaki rur oraz inne elastwo; kaza te wyposay

spiarni i pokj kredensowy w stosowne instalacje, takie jak dawnej. To bya duga, zaarta, bitwa. Niebawem cae umeblowanie wrcio na swoje miejsce. A dziw, jak mao si zniszczyo, jeli nie liczy dywanw poartych przez mole. Prosilimy Amerykanw, eby je przesypali rodkiem antymolowym, czego naturalnie nie zrobili, kierujc si faszywym optymizmem: - Do Boego Narodzenia bdzie po wszystkim! - Kilka ksiek uszkodzia wilgo, na szczcie niewiele. Dach nad salonem nie ucierpia, meble zastalimy w doskonaym stanie. Jak czarownic wygldao Greenway pord spltanego gszczu; zastanawiaam si jednak, czy kiedykolwiek zdoamy opieli albo chocia znale cieki. Z dnia na dzie posesja coraz bardziej przypominaa dzik puszcz i tak te j traktowano w ssiedztwie. Wiecznie musielimy kogo wyprasza z podjazdu. Wiosn ludzie wybierali si tutaj na spacer, obamywali gazie rododendronw, bezmylnie niszczyli krzewy. Oczywicie, przez jaki czas dom sta pusty. Mieszkalimy w Londynie, Max nadal pracowa w Ministerstwie Lotnictwa. Greenway nikt nie pilnowa, tote ssiedzi obsugiwali si bez przeszkd, zrywali nie tylko kwiaty, lecz take cae gazie. Wreszcie moglimy wrci na stae. ycie zaczo si od pocztku, cho ju nie takie jak dawniej. Pokj przywitalimy z nieopisan ulg, lecz przyszo pokoju rysowaa si mglicie, wszystko zreszt byo niewiadom. Uwanie stawialimy kroki, wdziczni, e jestemy razem, ostronie smakowalimy ycie patrzc, co trzyma dla nas w zanadrzu. Sprawy zawodowe take nie szy gadko. Formularze do wypenienia, umowy do podpisania, komplikacje podatkowe - cay ten niepojty galimatias. Dopiero dzisiaj w peni zdaj sobie spraw, jak ogromny dorobek przyniosy mi lata wojny. Pewno dlatego e brakowao rozrywek; prawie si nie wychodzio wieczorem. Oprcz ksiek wspomnianych wczeniej napisaam jeszcze dwie, na wypadek gdybym zgina podczas nalotu: rzecz nader prawdopodobna, jako e pracowaam w Londynie. Najpierw powstaa ksika dla Rosalind - historia z Poirotem - potem dla Maxa, z pann Marple. Obie zoyam w sejfie bankowym, oficjalnie zapisawszy w formie darowizny crce i mowi. Byy, jak przypuszczam, wysoko ubezpieczone od zniszczenia. - Od razu poprawi wam si humor - wyjaniam obojgu. - Pomylcie, wracacie z pogrzebu, a tu na kade czeka ksika! - Wolelibymy ciebie - odparli. - Mam nadziej! - A potem wszyscy wybuchnlimy miechem. Nie pojmuj, dlaczego ludzie tak si pesz na kad wzmiank o mierci. Edmund Cork, mj agent, okropnie si denerwowa, ilekro poruszaam kwesti a co jeli umr? A przecie w dzisiejszych czasach nie sposb pomija milczeniem sprawy tak istotnej. O ile dobrze zrozumiaam prawnikw i panw z Urzdu Skarbowego - jakkolwiek wikszo wywodw na temat postpowania spadkowego to zaiste czarna magia - moja mier byaby dla krewnych wrcz kosmiczn katastrof, powinni zatem dooy wszelkich stara, abym ya jak najduej! Przy tak niebotycznym wzrocie podatkw waciwie nie opacao mi si pracowa szczeglnie ciko, co skonstatowaam z duym zadowoleniem. Najzupeniej wystarczya jedna ksika rocznie. Wydajc dwie, zarabiaabym niewiele wicej, a tylko obarczya si dodatkow robot. Dawny bodziec ju nie dziaa, to pewne. Co innego, gdybym znowu zapragna wzi si do czego nietypowego. Mniej wicej wtedy zadzwonili do mnie z BBC, pytali, czybym nie napisaa krtkiego suchowiska do programu, ktry przygotowuj z myl o krlowej Marii. Wyrazia takie yczenie, bo lubi moje powieci. Czy mogabym co dostarczy w miar prdko? Kuszca propozycja. Wytyam gow, pokrciam si w t i z powrotem po domu, a pniej oddzwoniam i powiedziaam tak. Wpadam na nie najgorszy pomys; w rezultacie powstao suchowisko Trzy lepe myszy. O ile wiem, krlowa Maria bya zadowolona. Mona by sdzi, e na tym si skoczy, lecz wkrtce potem kto podsun, abym rozbudowaa tekst, przerobia na opowiadanie. A czemu nie na sztuk? Adaptacja Otchani wystawiona przez Petera Saundersa odniosa sukces, mnie te nadzwyczaj si podobaa, zaczam wic

myle o dalszych wiczeniach z dramaturgii. To znacznie zabawniejsze ni powieci. Jedna ksika rocznie rozwie kwestie finansowe, a dla przyjemnoci zajm si zupenie innym gatunkiem. Im duej si zastanawiaam, tym bardziej dochodziam do przekonania, e Trzy lepe myszy da si rozwin z dwudziestominutowego suchowiska w trzyaktowy dramat sensacyjny. Potrzebowaam jeszcze dodatkowych postaci, rozbudowanego ta oraz fabuy, powolnego narastania akcji a do punktu kulminacyjnego. Puapka na myszy - bo taki tytu ostatecznie nadaam wersji scenicznej - ma o tyle przewag nad pozostaymi sztukami, e w gruncie rzeczy powstaa ze streszczenia, nagiego szkieletu, ktry obrasta ciaem. Wszystko od pocztku zachowao waciwe proporcje, dziki czemu konstrukcji nie mona nic zarzuci. Jeli idzie o tytu, wyrazy wdzicznoci nale si mojemu ziciowi, Anthonyemu Hicksowi. Nie pisaam dotd o Anthonym, bo gwnie skupiam si na wspomnieniach, a przecie on jest z nami na co dzie. W rzeczy samej, nie wiem, co bym bez niego zrobia. To najmilszy chopiec pod socem, a do tego niezwyka osobowo. Miewa najrniejsze pomysy. Potrafi oywi kad rozmow przy stole, nagle wyskakujc z problemem. Zanim czowiek si obejrzy, ju toczy zaarty spr. Kiedy studiowa sanskryt i jzyk tybetaski, zna si na motylach, rzadkich krzewach, na prawie, znaczkach pocztowych, chiskiej porcelanie, antykach, na atmosferze i klimacie. Jeeli ma jak wad, to jedynie skonno do nazbyt rozwlekych dyskusji o winie. Nie jestem tu obiektywna, przyznaj, poniewa sama nie przepadam za winem. Skoro nie dao si uy pierwotnego tytuu - by ju inny dramat zatytuowany Trzy lepe myszy - wszyscy amalimy sobie gow, jaki jeszcze by si nada. Wreszcie Anthony zaproponowa Puapk na myszy. Na tym stano. Waciwie powinien otrzyma udzia w tantiemach, lecz przez myl nam nie przeszo, i akurat ta sztuka wejdzie do historii teatru. Ludzie wci mnie pytaj, czemu przypisuj powodzenie Puapki na myszy. - utowi szczcia! - odpowiadam, bo co tu kry, decyduje szczcie, co najmniej w dziewidziesiciu procentach szczcie. Z innych powodw widz tylko jeden: w tej sztuce kady znajdzie co dla siebie, niezalenie od wieku i gustu. Podoba si modym, podoba si starym, podobaa si Mathew i jego kolegom z Eton, a potem z uniwersytetu, podoba si wykadowcom z Oksfordu. Bez zarozumiaoci z jednej, a faszywej skromnoci z drugiej strony mog te powiedzie, e w swoim gatunku - to znaczy, lekkich utworw scenicznych ze szczypt humoru i zarazem dreszczykiem grozy - wyrnia si sprawn konstrukcj. Akcja wciga, a jednoczenie zaskakuje, trudno przewidzie, dokd nas doprowadzi za par minut. Jakkolwiek w kadej sztuce, ktra dugo nie schodzi z afisza, bohaterowie prdzej czy pniej zaczynaj przypomina wasne karykatury, w Puapce na myszy pozostaj ywymi ludmi. Znam przypadek zncania si nad trjk dzieci umieszczon w rodzinie zastpczej na farmie. Jedno umaro; dopuszczano moliwo, e chopiec, trudne dziecko o przestpczych skonnociach, moe w przyszoci zapragn zemsty. Pamitam take spraw o morderstwo, ktre popeni kto, kto przez dugie lata nosi w sercu dziecic uraz i wreszcie postara si pomci krzywdy. Ta cz fabuy mieci si w granicach prawdopodobiestwa. A same postaci? Moda kobieta pena zoci i goryczy, zdecydowana y tylko myl o przyszoci; mody mczyzna niezdolny stawi czoo yciu, szukajcy oparcia; chopczyk, ktry chce si odpaci okrutnej kobiecie, bo skrzywdzia Jimmyego - wszyscy oni, kiedy patrz na scen, wydaj mi si tacy autentyczni, tacy naturalni. W pierwszej obsadzie gwne role grali Richard Attenborough i jego czarujca ona, Sheila Sim. Dali wprost rewelacyjny pokaz aktorstwa. Naprawd kochali t sztuk, wierzyli, e spotka si z uznaniem. Richard Attenborough nadzwyczaj starannie pracowa nad rol. Z przyjemnoci wspominam prby - wszystko wspominam z przyjemnoci. W kocu sztuk wystawiono. Doprawdy nie przeczuwaam, e odniesie a

taki sukces, nawet w jednej setnej. Pamitam - nie dam gowy, czy to byo na premierze, czy nie; moe na pocztku tournee w Oksfordzie? pamitam, jak ogldajc przedstawienie z przyjacimi pomylaam ze smutkiem, e waciwie to ni pies, ni wydra. Za duo humorystycznych sytuacji, za duo miechu, a tam gdzie miech, tam nie ma dreszczu grozy. Tak, cokolwiek si przygnbiam. Peter Saunders natomiast spokojnie pokiwa gow i owiadczy: - Nic si nie martw! Bdzie sza ponad rok... obstawiam czternacie miesicy. - Niemoliwe - odparam. - Najwyej osiem. Tak, moim zdaniem, osiem. Teraz kiedy to pisz, Puapka na myszy koczy swj trzynasty sezon. Miaa niezliczone obsady. W Ambassadors Theatre musieli sobie sprawi nowe fotele i now kurtyn. Jak syszaam, zamierzaj te zmieni dekoracje - stare ju ledwo zipi. A na widowni dalej komplet! Nie do wiary. Sympatyczna sztuka, owszem, ale eby j gra przez trzynacie lat? Wida cuda rzeczywicie si zdarzaj. A kto cignie zyski? Rzecz jasna, wikszo zabiera podatek, jak zreszt w kadej dziedzinie, komu jednak przypada reszta? Wiele ksiek rozdaam w prezencie. Prawa do opowiadania Azyl, na przykad, otrzymaa Fundacja Westminster Abbey, mnstwo opowiada podarowaam przyjacioom. Lepiej ofiarowa komu ywy tekst, ktry akurat si napisao, anieli wrcza czeki albo co w tym gucie. Tak jest znacznie przyjemniej i bardziej naturalnie. Niejeden powie, e w kocu na jedno wychodzi. Nieprawda. Jedna z powieci naley do krewnych Maxa; chocia ukazaa si wiele lat temu, nadal im przynosi niezgorszy dochd. Udzia w zyskach z filmu wiadek oskarenia daam Rosalind. Puapk na myszy podarowaam wnukowi. Oczywicie, Mathew zawsze by najwikszym szczciarzem w rodzinie, nic wic dziwnego, e wanie on dosta kur znoszc zote jajka. Ze szczegln radoci pisaam nowel, ktra miaa sfinansowa witra w naszym kociele w Churston Ferrers. To przeliczny may kociek; zwyke szklane okno od wschodu ziao niczym szczerba po zbie. Co niedziela patrzyam na nie mylc, jak piknie by wygldao w pastelowych kolorach. Na witraach znaam si tyle co nic; odwiedziam przerne pracownie, zamawiaam projekty u coraz to nowych artystw. Mczce przedsiwzicie. W kocu wybraam pana Pattersona z Bideford. Przysa urzekajcy projekt, podziwiaam zwaszcza kolorystyk: zamiast typowych czerwieni i bkitw stosowa gwnie fiokoworowy i bladozielony, moje ulubione barwy. Chciaam, aby centraln postaci witraa by Dobry Pasterz. W zwizku z tym wyniky drobne kopoty zarwno z diecezj exetersk, jak i z samym panem Pattersonem. Obie strony upieray si przy Ukrzyowaniu jako jedynym stosownym motywie. Jednake diecezja po gbszej analizie zgodzia si na Dobrego Pasterza, poniewa chodzio o wiejsk parafi. Zaleao mi na czym wesoym, pogodnym, co ucieszy kade dziecko. A zatem porodku widnieje Dobry Pasterz z barankiem, pozostae fragmenty przedstawiaj bek i Dziewic z Dziecitkiem, anioy ukazujce si pasterzom na polu, rybakw w odzi cigncych sieci, Posta idc po falach. Te nieskomplikowane sceny z Ewangelii wygldaj doprawdy uroczo i co niedziela spogldam na witra z ogromn przyjemnoci. Pan Patterson stworzy prawdziwe dzieo sztuki. Powinno wytrzyma prb czasu, poniewa jest proste. Z dum i pokor dzikuj losowi, e pozwoli mi zoy w dar z owocw mojej pracy. II Ze wszystkich wieczorw w teatrze pamitam zwaszcza jeden: premier wiadka oskarenia. Z ca pewnoci bya to jedyna premiera, na ktrej dobrze si czuam. Zazwyczaj bowiem to droga przez mk, wrcz nie do zniesienia. Na premiery chodzi si z dwch powodw. Po pierwsze - to powd szlachetny - nieszczni aktorzy chcc nie chcc musz docign rzecz do koca i jeeli co idzie le, zwyka przyzwoito wymaga, aby autor dzieli ich mczarnie. Ja osobicie przeszam pieko na premierze Alibi. Zgodnie ze scenariuszem kamerdyner i doktor powinni byli si dobija do drzwi gabinetu, po czym z rosncym

niepokojem wzi si do wywaania tyche. Tamtego wieczoru drzwi zdecydoway inaczej. Posusznie si otworzyy, zanim ktokolwiek tkn je palcem, i ukazay trupa, akurat gdy si ukada w ostatecznej pozie. Od tamtej pory boj si zamknitych drzwi, boj si wiate, ktre nie gasn albo si nie zapalaj wanie wtedy, kiedy powinny. Oto prawdziwa zmora teatru. Drugi powd to, rzecz prosta, ciekawo. Czowiek wie, e bdzie okropnie; e bdzie cierpia; e zauway wszystkie potknicia, wszystkie mtne kwestie, wszystkie fuszerki, luki, wpadki. Idzie jednak, poniewa nienasycona ciekawo, niczym ciekawo maego sonitka, kae mu si przekona na wasne oczy. Niczyja relacja nie wystarczy. I oto siedzi skulony, drc na caym ciele, raz mu zimno, raz gorco - i tylko si modli, eby nikt go nie zauway tam wysoko, w bezpiecznym ktku na galerii. Premiera wiadka oskarenia przebiegaa nadspodziewanie gadko, bezbolenie, mona by rzec. Przepadaam za t sztuk, sprawiaa mi niemal pen satysfakcj. Nie chciaam jej napisa; umieraam ze strachu. Zmusi mnie Peter Saunders, czowiek o niebywaym darze przekonywania. agodna presja, subtelne pochlebstwa. Oczywicie, e potrafisz. - Nie mam pojcia o procedurze prawnej. Tylko si zbani. - To akurat aden kopot. Przejrzysz literatur fachow, a my wemiemy konsultanta- prawnika, eby w razie czego skorygowa bdy. - Nie dam rady opisa rozprawy sdowej. - Przesada. Nieraz widziaa, jak to si gra w teatrze. Poczytasz sobie relacje z procesw. - Och, nie wiem... Nie, chyba nic z tego. Jednake Peter dalej powtarza swoje: oczywicie, e potrafisz, dalej namawia i popdza, chcia jak najprdzej dosta gotowy tekst. Zahipnotyzowana, jak zwykle posuszna sile sugestii, zabraam si do czytania stosw sprawozda z najgoniejszych procesw. Wypytywaam doradcw prawnych i adwokatw. Pomau si wcigaam, a wreszcie wpadam po uszy, praca sza jak po male - ten cudowny moment zazwyczaj nie trwa dugo, lecz niesie jak na skrzydach, jak gdyby si suno na potnej fali do brzegu. Wspaniale - udao si wychodzi - co dalej? Bezcenny moment, kiedy wszystko si widzi oczyma duszy. Widzi si prawdziwe sceny w prawdziwym sdzie - nie w Old Bailey, bo wwczas jeszcze tam nie byam - w sdzie wyrytym w wyobrani. Widziaam wystraszonego modzieca na awie oskaronych i zagadkow kobiet, ktra z miejsca dla wiadkw zeznaje nie dla kochanka, lecz dla Korony. Napisaam t sztuk w byskawicznym tempie. Po przygotowawczej lekturze zaja mi dwa, najwyej trzy tygodnie. Naturalnie, musiaam wprowadzi par zmian do procedury, jak rwnie stoczy zacieky bj o zakoczenie. Nikomu si nie podobao, kady si sprzeciwia, kady powtarza, e wszystko zepsuj. - To nie przejdzie - mwili i domagali si innego rozwizania, najlepiej takiego jak w pierwowzorze, czyli w opowiadaniu, ktre napisaam przed wieloma laty. Ale opowiadanie to nie sztuka. W opowiadaniu nie byo rozprawy sdowej, nie byo procesu o morderstwo. Zawierao jedynie naszkicowane sylwetki oskaronego i enigmatycznego wiadka. Uparam si. Rzadko przy czymkolwiek obstaj, na og brak mi dostatecznego przekonania, wtedy jednak nie zamierzaam ustpi. Chciaam tylko takiego zakoczenia. Chciaam tak bardzo, e w przeciwnym razie nie zgodziabym si na wystawienie sztuki. Postawiam na swoim. Niektrzy twierdzili, e to oszukacze rozwizanie, nacignite. Nic podobnego; jest logiczne. Wanie tak mogo si zdarzy i prawdopodobnie by si zdarzyo, moe z mniejsz gwatownoci, lecz z psychologicznego punktu widzenia rzecz bya bezsporna, wskazywa na to jeden drobny fakt w podtekcie caej sztuki. Adwokat wraz z szefem kancelarii udzielali fachowych rad, dwukrotnie przyszli na prb. Najsurowsza krytyka spotkaa mnie wanie ze strony szefa kancelarii. - Nie, to wszystko le - powiedzia. - Bo widzi pani, taki proces musiaby trwa co najmniej trzy, cztery dni. Nie daoby si tego wcisn w dwie godziny.

Oczywicie, mia zupen racj. Wyjanilimy, e w scenach z sali sdowej musi obowizywa zasada umownoci teatralnej, e tutaj dni liczy si miar godzin. Od czasu do czasu opadaa kurtyna, symbolizujc upyw czasu, w sumie jednak w wiadku oskarenia cigo bya spraw nader cenn. Tak czy owak premiera wypada znakomicie. Jak zwykle trzsam si ze strachu, ale z chwil gdy kurtyna posza w gr, zapomniaam o wszelkich obawach. Ze wszystkich moich sztuk wanie w tej obsada bya najblisza ideau, obrazu bohaterw, jaki sobie stworzyam w wyobrani. Derek Bloomfield jako mody oskarony; skad sdziowski postaci dotd niewyrane, schematyczne, poniewa zbyt sabo si znaam na prawie, teraz nagle ludzie z krwi i koci; wreszcie Patricia Jessel - najtrudniejsza rola, od ktrej niewtpliwie zaleao powodzenie sztuki. Nie mogabym znale odpowiedniejszej aktorki. Rola Romaine Helder jest cika, zwaszcza w pierwszym akcie, gdzie same kwestie niewiele pomagaj. S pene wahania, powcigliwe, caa sia wyrazu musi lee w spojrzeniu, w niedomwieniach, wyraeniu czego zowieszczego. Patricia Jessel odegraa rzecz wybornie, czuo si to napicie, t tajemniczo. Rzadko si widuje rwnie wymienity pokaz sztuki aktorskiej. Nie posiadaam si ze szczcia, zwaszcza syszc burz oklaskw. Po opadniciu kurtyny, kiedy wybrzmiaa ostatnia kwestia mojego zakoczenia, jak zwykle wymknam si z teatru. Ju po chwili, gdy tak staam czekajc na samochd, otoczy mnie tum przyjaznych ludzi, zwyczajnych widzw. Poznali mnie, klepali po ramieniu, chwalili: - Twj najlepszy kawaek, kochana! Pierwsza klasa! Sowo daj, dua rzecz! Pierwszorzdne, od pocztku do koca! - Zewszd wycigay si rce po autograf. Podpisywaam uszczliwiona, wesolutka jak szczygie. Chocia raz wyzbyam si niemiaoci i skrpowania. O tak, pamitny wieczr. Do dzi jestem z niego dumna. Od czasu do czasu szperam w kufrze pamici, wydobywam go, ogldam, mwi: - No, no, to ci dopiero byo! Jeszcze jedno wydarzenie wspominam z niekaman dum, cho przyznaj, przysporzyo mi take cierpie - dziesita rocznica Puapki na myszy. Odbyo si przyjcie; naturalnie, musiao si odby, a na dodatek musiaam w nim uczestniczy. Nie miaam nic przeciwko kameralnym imprezom w gronie aktorw. Wwczas byo si wrd przyjaci i chocia si denerwowaam, to w sumie potrafiam wytrwa. Tym razem jednak chodzio o wystawne superprzyjcie w Savoyu. Innymi sowy, wszystko co najgorsze: tumy ludzi, telewizja, fotoreporterzy, dziennikarze, przemwienia, to, tamto, owo - nikt na wiecie nie nadawa si gorzej ni ja na gwiazd wieczoru. Ale jak trzeba, to trzeba. Nie musiaam wygasza prawdziwej mowy, ot tylko par sw. Dotychczas udawao mi si tego unika. Nie umiem przemawia, nigdy nie przemawiam, nigdy nie bd przemawia: i tym lepiej, skoro taki ze mnie beznadziejny mwca. Wiedziaam, e cokolwiek powiem tego wieczoru, powiem le. Prbowaam co wymyli, ale prdko daam za wygran, bo mylenie tylko pogorszyo spraw. Lepiej si nie zastanawia w ogle; kiedy nadejdzie w straszny moment, bd musiaa co tam wyduka - niewane co, na pewno nie wypadnie gorzej. adna rnica, czy czowiek jka si z przygotowaniem, czy bez. Przyjcie rozpoczo si cokolwiek niepomylnie. Peter Saunders prosi, ebym si stawia w Savoyu p godziny wczeniej. (Jak si okazao, ze wzgldu na sesj fotograficzn - bolesne przeycie. Moe i dobrze, e chcieli to zaatwi od razu, niemniej nie oczekiwaam przedsiwzicia na tak wielk skal.) Wykonaam polecenie, przybyam na miejsce cakiem sama: dua odwaga. Kiedy jednak prbowaam si dosta do apartamentw zarezerwowanych na t okoliczno, napotkaam niespodziewan przeszkod. - Jeszcze nie wolno, prosz pani. Wpuszczamy dopiero za dwadziecia minut. - Wycofaam si. Doprawdy nie pojmuj, czemu nie powiedziaam wprost: Jestem Agatha Christie i ju tam na mnie czekaj. Pewno zawinia moja okropna, nieuleczalna, nieunikniona niemiao. To doprawdy mieszne, poniewa przy zwykych okazjach towarzyskich bynajmniej nie wpadam w popoch. Chocia tego nie lubi, chodz na

wielkie przyjcia i nie czuj specjalnego skrpowania. Czuj si raczej tak - nie wiem, czy to dotyczy, kadego pisarza, na pewno dotyczy wielu - tak jakbym udawaa kogo, kim nie jestem, bo nawet dzisiaj nie uwaam si za stuprocentow pisark. Ja tylko udaj. Pod tym wzgldem troch przypominam Mathew, kiedy mia dwa lata i schodzc po schodach dodawa sobie otuchy: To Mathew schodzi po schodach. Tak wic w Savoyu mwiam sobie: - To Agatha udaje wzit autork, idzie na wielkie przyjcie, musi wyglda tak, jakby naprawd bya wan figur, musi wygosi mow, chocia nie potrafi, musi robi co, do czego si nie nadaje. W kadym razie daam si odprawi, umknam z podkulonym ogonem, a pniej bkaam si po hotelowych korytarzach, usiowaam wzi si w gar i wrci, owiadczy zwile: - Ja jestem Ja! - Uratowaa mnie kochana Verity Hudson, prawa rka Petera Saundersa. Zamiewaa si, i nic dziwnego, Peter take pka ze miechu. Powdrowalimy do pokoju, gdzie posusznie przecinaam wstgi, caowaam aktorki, szczerzyam si od ucha do ucha, wdziczyam, tudzie wystawiaam swoj prno na cik prb, jak zawsze gdy przytulam policzek do policzka modej atrakcyjnej aktorki i wiem, e obie ukaemy si nazajutrz w wiadomociach - ona liczna i pewna siebie, ja absolutnie koszmarna. No c, co takiego skutecznie leczy z prnoci, jak sdz. Wszystko odbyo si pomylnie, cho nic by nie szkodzio, gdyby krlowa przyjcia miaa szczypt talentu aktorskiego i daa lepsze przedstawienie. Wygosiam mow i jako nie doszo do nieszczcia. Tych kilka sw przyjto nadzwyczaj ciepo, wszyscy twierdzili, e wypady znakomicie. Wierzy nie wierzyam, ale rzeczywicie wyszo nie najgorzej. Ludzie rozumieli, e nie mam dowiadczenia, e si staram, i yczliwie potraktowali owe wysiki. Moja crka natomiast bya innego zdania. - Wiesz, mamo - powiedziaa - szkoda, e si bardziej nie przyoya i czego nie przygotowaa wczeniej, czego przyzwoitego. Jednake ona to ona, a ja to ja. W moim przypadku wczeniejsze przygotowanie czego przyzwoitego czsto prowadzi do wikszej katastrofy anieli wiara w natchnienie chwili, kiedy przynajmniej budzi si w czowieku duch rycerski. - Dzisiaj wesza do historii teatru - oznajmi Peter Saunders, pragnc mi doda otuchy. W pewnym sensie mia racj. III Par lat temu odwiedzilimy sir Jamesa i lady Bowker w ambasadzie w Wiedniu. Zjawili si dziennikarze, aby przeprowadzi ze mn wywiad, i przy tej okazji Elsa Bowker srodze natara mi uszu. - Ale Agatho! - wykrzykna z tym swoim czarodziejskim akcentem naprawd ci nie rozumiem! Ja bym na twoim miejscu skakaa z radoci, pkaa z dumy. Tak, powiedziaabym, jasne, wejdcie, siadajcie! Tak, fantastycznie pisz, wiem. Jestem najlepsz autork powieci kryminalnych na wiecie. Tak, jestem z tego dumna. Tak, oczywicie, zaraz wam opowiem. Z rozkosz! O tak, jestem wybitnie zdolna. Agatho, na twoim miejscu rzeczywicie bym si czua wybitnie zdolna, taka zdolna, e musiaabym o tym mwi bez przerwy! Rozemiaam si na cae gardo. - Och, Elso, bardzo bym chciaa si z tob zamieni na te p godziny. Udzieliaby wspaniaego wywiadu, ci panowie byliby w sidmym niebie. Ja zwyczajnie si nie nadaj. Jeli musz co robi publicznie, to jest gorzej ni le. Kierujc si zdrowym rozsdkiem, unikaam publicznych wystpie, chyba e byy absolutnie konieczne, chyba e odmowa dotkliwie by zrania czyje uczucia. Jeeli czego si nie umie, to lepiej si do tego nie bra i doprawdy nie widz powodu, dlaczego pisarz miaby tu stanowi wyjtek: w kocu to nie jego warsztat. Owszem, w wielu zawodach kontakty z szersz widowni odgrywaj rol, trzeba si pokazywa osobicie - w zawodzie aktora, w zawodzie polityka. Pisarz po prostu pisze. Pisarz to niemiae stworzenie: potrzebuje zachty. W tym samym czasie wystawiono w Londynie moj trzeci sztuk, Pajczyna. Powstaa specjalnie dla Margaret Lockwood. Na prob Petera Saundersa spotkaymy si, eby omwi szczegy, Margaret

ogromnie spodobaa si koncepcja pisania tekstu pod aktora. Jakiego rodzaju sztuka najbardziej by jej odpowiadaa? - zapytaam. Bez namysu odpara, e ma ju dosy postaci melodramatycznych i zowieszczych, e ostatnio nakrcia a nadto wiele filmw, w ktrych gra z kobiet. Wolaa komedi. I susznie, bo cho znakomicie wypada w rolach tragicznych, ma rwnie ogromny talent komiczny. Jest wymienit aktork, obdarzon bezbdnym wyczuciem, dziki czemu kadej kwestii potrafi nada odpowiedni wag. Z przyjemnoci pisaam rol Clarissy w Pajczynie. Jeeli idzie o tytu, z pocztku wahaymy si midzy: Clarissa znajduje trupa a Pajczyn. Zwyciy ten drugi. Sztuka sza przez ponad dwa lata. Ogldaam j z duym zadowoleniem. C to by za uroczy widok, kiedy Margaret Lockwood prowadzia Pana Inspektora ciek do ogrodu... Pniej powsta Niespodziewany go, a nastpnie dramat, ktry widzowie przyjli dosy chodno, mnie jednak cakowicie usatysfakcjonowa. Wystawiono go pod tytuem Werdykt - fatalny tytu. Mj brzmia Nie kwitn pola amarantw, od sw z wiersza Williama Landora: Kwiat amarantu nie kwitnie po tej stronie grobu. To najlepszy z moich dramatw, jeli nie liczy wiadka oskarenia. Nie odnis sukcesu, chyba dlatego e nie nalea ani do gatunku detektywistycznego, ani sensacyjnego. Byo tam morderstwo, owszem, lecz w rzeczywistoci mwi o tym, e idealista zawsze jest niebezpieczny, e niejednokrotnie niszczy ludzi, ktrzy go kochaj. Stawia take pytanie, jak dalece mona powici kogo, kogo si kocha, w imi wasnych przekona, chocia ten kto ich nie podziela. Spord powieci bodaj najbardziej zadowoliy mnie Dom przestpcw i Prba niewinnoci. A take, o dziwo - przekonaam si pewnego dnia przy ponownej lekturze - Zatrute piro. To wietny sprawdzian, tak przeczyta swoj ksik po siedemnastu, osiemnastu latach. Zmienia si punkt widzenia. Jedna rzecz wytrzymuje prb czasu, inna nie. Kiedy, przy okazji wywiadu, pewna Hinduska wrd innych pyta (na og, musz powiedzie, do niemdrych) zadaa rwnie to: - Czy zdarzyo si pani opublikowa ksik, chocia pani zdaniem bya za? - Nigdy, odrzekam z oburzeniem. adna mi nie wysza dokadnie tak, jak bym sobie yczya, nie daa penej satysfakcji, ale gdybym uznaa, e jest naprawd do niczego, to bym jej nie wydaa, Jednake mam w dorobku powie, ktra chyba nie powinna bya ujrze wiata dziennego: Bkitny ekspres. Ilekro do niej wracam, wydaje mi si pospolita, banalna, nieciekawa. Wielu osobom si podoba, co stwierdzam z przykroci. C, jak to zwykle si mwi, autor nie jest dobrym sdzi wasnej ksiki. Kiedy zapewni przyjdzie taka chwila, gdy nie dam rady duej pisa - smutna chwila, cho z drugiej strony, nie powinnam by zachanna. I tak niebywale mi si poszczcio: mam siedemdziesit pi lat, a wci jako sobie radz z pirem. Naley tylko si cieszy i pomalutku myle o emeryturze. W rzeczy samej, mylaam, eby w tym roku zakoczy dziaalno, lecz ostatnia ksika sprzedaa si zdecydowanie najlepiej ze wszystkich, wic to chyba nie najwaciwszy moment. Moe by tak przesun termin do osiemdziesitki? Jake si rozkoszowaam ow drug wiosn, ktra nastaje, kiedy czowiek koczy z yciem uczuciowym, z budowaniem zwizkw, kiedy nagle - powiedzmy, po pidziesitce - odkrywa zupenie nowy wiat, wypeniony myleniem, studiami, lektur. Chodzi na wystawy, na koncerty i do opery z rwnym entuzjazmem jak w wieku dwudziestu, dwudziestu piciu lat. Przez duszy czas ycie osobiste pochaniao ca energi, teraz znw mona si rozejrze dookoa. Mona si cieszy swobod, wolnym czasem; mona si cieszy najrozmaitszymi rzeczami. Wci jest si dostatecznie modym na podre po wiecie, chocia cokolwiek trudniej si przystosowa do spartaskich warunkw na kwaterze. Zupenie jakby w ciele wzbieray wiee soki pomysw i przemyle. Naturalnie, nie sposb unikn pewnych kar wynikajcych z upywu lat. Na staro cigle co czowieka boli: ju to lumbago atakuje krzy, ju to zim doskwiera reumatyzm w szyi, tak e kady ruch gow staje si mczarni, ju to artretyzm w kolanach nie pozwala dugo sta ani wdrowa po

wzgrzach. Tak to jest i trzeba jako to przey. Zarazem jednak nieporwnanie silniej i dogbnej ni kiedykolwiek przedtem odczuwa si wdziczno za dar ycia. ycie nabiera realnoci i intensywnoci marze - a ja wci uwielbiam marzy. IV Okoo roku tysic dziewiset czterdziestego smego archeologia znowu podnosia uczon gow. Wszyscy rozprawiali o nowych wyprawach, planowali ekspedycje na rodkowy Wschd. Okolicznoci znw sprzyjay wykopaliskom w Iraku. Przed wojn to Syria dostarczaa lwiej czci znalezisk, teraz jednak wadze irackie oraz Departament Staroytnoci proponoway uczciwe warunki. Wszelkie unikatowe przedmioty musiay wprawdzie trafi do muzeum w Bagdadzie, lecz archeolog otrzymywa swj udzia przy podziale duplikatw, jak je nazywano. A zatem ten i w podejmowa ostrone prby, kopa tu i tam na ma skal, a wreszcie po roku prace wykopaliskowe ruszyy pen par. Przy Instytucie Archeologii Uniwersytetu Londyskiego po wojnie powstaa Katedra Archeologii Zachodnioazjatyckiej, w ktrej Max zosta profesorem. Bdzie mia co rok do czasu, aby kilka miesicy popracowa w terenie. Po dziesicioletniej przerwie z rozkosz wyprawilimy si znowu na rodkowy Wschd. Lecz nie Orient Ekspresem, niestety! To poczenie ju nie wypadao najtaniej, nie byo te poczeniem bezporednim. Tym razem lecielimy samolotem: poznalimy przedsmak nucej rutyny podry powietrznych. Inna rzecz, ile si oszczdzao czasu. Co jeszcze smutniejsze, skoczyy si kursy przez pustyni autobusem Linii Nairn. Leciao si z Londynu do Bagdadu, i ju. W tamtych dniach jeszcze si nocowao gdzie po drodze, lecz nikt nie wtpi, co przyniesie najblisza przyszo - ot nieznon nud i same wydatki bez krztyny przyjemnoci. Tak czy siak dotarlimy do Bagdadu, Max i ja, razem z Robertem Hamiltonem, ktry niegdy wsppracowa z Campbell-Thompsonami, a pniej zosta kustoszem muzeum w Jerozolimie. Ruszylimy w objazd pnocnego Iraku, obejrzelimy par miejsc pomidzy Wielkim a Maym Zabem, potem malowniczy kopiec oraz miasto Erbil. Stamtd pojechalimy do Mosulu, a po drodze zoylimy drug wizyt w Nimrudzie. Wyglda rwnie urzekajco jak przed laty, dokadnie tak, jak zapamitaam. Tym razem Max bada okolic ze szczeglnym zapaem. Dawniej nie mielimy adnej realnej szansy, ale teraz, cho mj m nie zajkn si ani sowem, rysoway si nowe moliwoci. Zjedlimy lunch na wieym powietrzu, tak samo jak wtedy, po czym odwiedziwszy jeszcze par kopcw, wreszcie stanlimy w Mosulu. W efekcie tego objazdu Max ostatecznie odkry karty, owiadczy, e chce kopa w Nimrudzie. - To ogromne stanowisko, szalenie wane z historycznego punktu widzenia. Naprawd trzeba tu kopa. Nikt tego nie rusza od stu lat, od czasw Layarda, a Layard ledwo dotkn obrzey. Znalaz cudowne figurki z koci soniowej, pewno jeszcze mnstwo zostao. Nimrud to jedno z trzech najwaniejszych miast Asyrii. Assur by stolic religijn, Niniwa polityczn, a Nimrud, czyli Kalah, jak wtedy si nazywa, stolic wojskow. Tutaj po prostu trzeba kopa. Oczywicie, musimy zatrudni dziesitki ludzi, zdoby mas pienidzy, powici kilka lat, ale jeli nam si poszczci, Nimrud stanie si jednym z najsynniejszych stanowisk, historycznym stanowiskiem, ktre niebywale wzbogaci wiedz wiatow. Spytaam, czy ju zaspokoi ciekawo, jeli idzie o ceramik prehistoryczn. Tak, odrzek, teraz zna odpowied na tyle pyta, e moe cakowicie si powici Nimrudowi. - To bdzie odkrycie na miar grobowca Tutenchamona - doda - na miar kreteskiego Knossos i Ur. Na co takiego mona da funduszy. Fundusze istotnie napyway; z pocztku skromne, lecz w miar jak przybywao znalezisk, dostawalimy coraz wicej. Znacznego wsparcia udzielio Metropolitan Museum z Nowego Jorku; pomoga te Szkoa Archeologii Gertrud Bell, jak rwnie wiele innych instytucji oraz fundacji: Ashmolean, Fitzwilliam, Birmingham. Tak si rozpoczy prace, ktre potrwaj przez nastpne dziesiciolecie.

W tym roku, dokadnie w tym miesicu ukae si ksika Maxa, Nimrud i jego pozostaoci. Pisa j dziesi lat. Wci si obawia, e nie zdoa dokoczy dziea, e nie doyje tej chwili. Los jest taki niepewny, wszdzie czyhaj najrniejsze zagroenia - choroba wiecowa, nadcinienie i caa reszta wspczesnych dolegliwoci czyhaj zwaszcza na mczyzn. Dziki Bogu, nic zego si nie stao. Max ukoczy dzieo swojego ycia, doszed tam, dokd zmierza wytrwale od tysic dziewiset dwudziestego pierwszego. Jestem z niego dumna i ciesz si jego szczciem. To istny cud, e obojgu nam si powiodo, kademu na wybranym polu. Moja praca i praca Maxa to jak niebo i ziemia. On jest intelektualist, ja prostaczkiem, a jednak si uzupeniamy, nawzajem sobie pomagamy. Nieraz pyta mnie o zdanie, bo cho na zawsze pozostan dyletantk, nie najgorzej si orientuj w tej konkretnej gazi archeologii. Jaka szkoda, powiedziaam kiedy ze smutkiem, jaka szkoda, e w modoci nie mogam odby studiw archeologicznych, nie zdobyam fachowej wiedzy w tej materii. - Czy nie widzisz - odpar na to Max - e ze wszystkich kobiet w Anglii ty chyba wiesz najwicej o prehistorycznej ceramice? Wwczas moe tak byo, ale dzisiaj? Ju si nie naucz profesjonalnego podejcia, nie zapamitam dat panowania krlw asyryjskich. Pasjonuj si natomiast stron ludzk odkry archeologicznych. Z luboci ogldam pieska pochowanego pod progiem, na ktrym widniej sowa: Nie namylaj si, ugry! Wyborne motto dla psa- obrocy; oczyma duszy widz, jak kto je wypisuje w glinie, kto inny si mieje. Rwnie ciekawe bywaj tabliczki: wyjaniaj chociaby, w jaki sposb i gdzie czowiek sprzedaje si w niewol, jakie obowizuj warunki przy adopcji syna. Widzimy, jak Salmanassar buduje swoje zoo, przysya egzotyczne zwierzta pochwycone w trakcie kolejnych kampanii, sadzi nowe roliny i drzewa. Z natury aroczna, nie mogam si oderwa od steli opisujcej uczt wydan przez krla, zawierajcej spis wszystkich potraw. Najbardziej mnie zdumiao, e do stu owiec, szeciuset krw oraz do innych produktw w podobnych ilociach podano jedynie dwadziecia bochenkw chleba. Czemu tak mao? W ogle po co chleb? Z powodu braku naukowego podejcia nigdy si nie fascynowaam warstwami, planami i ca reszt, wszystkim tym, co z niezrwnanym zapaem roztrzsa nowoczesna szkoa archeologii. Jestem caym sercem i dusz oddana dzieom rzemiosa i sztuki, ktre wyaniaj si spod ziemi. Tamto pierwsze zapewne ma wiksze znaczenie, mnie jednak nic bardziej nie pasjonuje anieli wytwory rk ludzkich: szkatuka z koci soniowej rzebiona w figurki muzykw z instrumentami; skrzydlaty chopiec; zachwycajca gowa kobiety, brzydkiej kobiety, lecz penej energii, z charakterem. Szejk odda nam do dyspozycji cz wasnego domu w wiosce pooonej midzy tellem a Tygrysem. Na dole mielimy pokj, ktry suy za jadalni i skad, a obok kuchni; na pitrze dwa pokoje - jeden dla mnie i Maxa, drugi, ten mniejszy nad kuchni, dla Roberta. Wieczorami musiaam w jadalni wywoywa zdjcia, tote Max z Robertem wdrowali na gr. Ilekro przechodzili przez pokj, z sufitu odryway si kawaeczki gliny i wpaday do kuwety. Przed nastpn rolk maszerowaam wic na pitro, mwiam z wciekoci: - Bdcie askawi pamita, e tam pod wami wywouj zdjcia. Co si ruszycie, to co mi leci na gow. Nie umiecie rozmawia bez ruchu? Na koniec zawsze ich ponosio, biegli do walizki po ksik, eby co sprawdzi, i wwczas wysuszona glina znw si sypaa na podog. Na podwrku byo bocianie gniazdo. Kiedy przychodzi czas czenia si w pary, ptaki straszliwie haasoway, trzepotay skrzydami, a klekoczce dzioby przywodziy na myl grzechot koci. Na rodkowym Wschodzie bociany ciesz si duym powaaniem, kady je traktuje z szacunkiem. Kiedymy wyjedali po pierwszym sezonie, wszystko byo gotowe do budowy nowego domu wprost na kopcu. Cegy uformowane z gliny suszyy si w socu, zamwilimy ekip do pooenia dachu. Wrciwszy za rok, z dum podziwialimy nasz dom. Mieci kuchni, obok dug jadalni poczon ze wietlic, dalej pracowni i zarazem

magazyny. Spalimy w namiotach. Po dwch latach wzilimy si do rozbudowy. Dodalimy niewielki pokj z dwoma biurkami: jedno stao pod oknem - tdy dokonywao si wypat robotnikom - drugie, po przeciwnej stronie, zajmowa epigrafik. Pokoik ssiadowa z pracowni, gdzie si reperowao znaleziska. Za pracowni leaa aosna klitka, w ktrej - jakeby inaczej? - pracowa nieszczsny fotograf. Od czasu do czasu nadcigaa sroga burza piaskowa, nie wiadomo skd nadlatywa wiatr. Na eb, na szyj pdzilimy do namiotw, trzymalimy je z caej siy, a tymczasem pokrywy z koszy na miecie fruny w sin dal. Namioty zazwyczaj si przewracay, grzebic tego lub owego pod zwaami ptna. W kolejnym sezonie wystpiam z prob o dodatkowy pokj, tylko dla siebie. Budow finansowaam z wasnych zasobw. I tak za pidziesit funtw weszam w posiadanie maego kwadratowego pokoiku z suszonej cegy: wanie tam zaczam pisa t ksik. W pokoiku miaam okno, st, drewniane krzeso z oparciem oraz ndzne resztki fotela, tak sfatygowane, e wrcz utrudniajce siedzenie, niemniej wci wygodne. Na cianie powiesiam dwa obrazy modych artystw irackich. Jeden przedstawia smutn krow pod drzewem; wielobarwny kalejdoskop na drugim z pocztku wyglda na bezadn mazanin, nagle jednak dostrzegao si sylwetki dwch mczyzn prowadzcych osy po suku. Doprawdy fascynujce dzieo. W kocu obraz tam zosta, bo wszyscy si do niego przywizali, trafi nawet do wietlicy. Lecz pewnego dnia chyba zadam zwrotu. Na drzwiach Donald Wiseman, jeden z epigrafikw, umieci tabliczk informujc pismem klinowym, e to Beit Agatha - Dom Agathy, i w Domu Agathy codziennie si zaszywaam, aby przez chwil zaj si wasn robot. Wiksza cz dnia upywaa mi jednak na fotografowaniu, na czyszczeniu i naprawach znalezisk z koci soniowej. Przez nasze gospodarstwo przewin si pyszny korowd kucharzy. Jeden z nich, Hindus z portugalskiej kolonii Goa, by obkany. Dobrze gotowa, lecz z upywem tygodni stawa si coraz bardziej milczcy. W kocu zwrcili si do nas pomywacze; martwi si o Josepha, powiedzieli. Zachowuje si dziwnie. Pewnego dnia przepad. Szukalimy wszdzie, dalimy zna na policj, ale to ludzie szejka wreszcie go sprowadzili z powrotem. Wyjani, e otrzyma polecenie od Pana i musia usucha, teraz natomiast Pan nakaza mu wrci po dalsze rozkazy. Najwyraniej Josephowi z lekka zatara si granica pomidzy Wszechmogcym a Maxem. Obszed cay dom; wypatrzywszy Maxa, ktry akurat co tumaczy robotnikom, pad przed nim na kolana i ucaowa mankiety jego spodni. Max okrutnie si zmiesza. - Wsta, Josephie - bkn. - Musz wypenia twoj wol, Panie. Powiedz, gdzie mam pj, a pjd. Ka mi jecha do Basry, a pojad do Basry. Wylij mnie do Bagdadu, a pojad do Bagdadu. Zechcesz, abym powdrowa w niegi Pnocy, powdruj w niegi Pnocy. - Nakazuj ci - rzek Max przyjmujc rol Wszechmocnego - nakazuj ci niezwocznie uda si do kuchni i warzy straw gwoli naszych potrzeb. - Sucham, Panie. - Joseph zoy jeszcze jeden pocaunek na mankietach spodni, po czym wrci do kuchni. Niestety, wida nastpio jakie sprzenie, poniewa odbiera z gry coraz to nowe polecenia i stale znika. Na koniec musielimy go odesa do Bagdadu. Zaszylimy mu pienidze w kieszeni i nadalimy depesz do krewnych. W tej sytuacji nasz sucy, Daniel, owiadczy, e co nieco si zna na gotowaniu, moe wic kucharzy przez te ostatnie trzy tygodnie sezonu. W rezultacie cierpielimy na chroniczn niestrawno. Daniel raczy nas wycznie jajkami - szczegln wersj jajek po szkocku, czyli szkotw, jak to nazywa - jajkami przyrzdzanymi na doprawdy osobliwym tuszczu i praktycznie niejadalnymi. Na koniec okry si hab. Pokci si z naszym kierowc, a wwczas w donis, i Daniel ukry w swoim bagau dwadziecia cztery puszki sardynek, a take rozmaite inne przysmaki. Zagrozilimy przestpcy stosownymi sankcjami, oznajmilimy, e skala dobre imi zarwno sucego, jak i chrzecijanina, e poniy chrzecijan w oczach Arabw, wobec czego ju nigdy go nie zatrudnimy. By najgorszym z naszych sucych.

Uda si do Harryego Saggsa, jednego z epigrafikw. - Ty jeste jedynym dobrym czowiekiem na tych wykopaliskach stwierdzi. - Czytasz Bibli, sam widziaem. Skoro jeste dobrym czowiekiem, to mi oddasz najlepsz par spodni. - Nic podobnego - odrzek Harry. - Jeli oddasz najlepsz par spodni, postpisz jak chrzecijanin. - Ani najlepsz, ani najgorsz. Tak si skada, e potrzebuj obu par - zakoczy dyskusj Harry Saggs. Daniel ruszy ebra gdzie indziej. By wyjtkowym leniem. Do czyszczenia butw zawsze bra si dopiero po zmroku, bo wtedy nikt nie widzia, e zostawiwszy buty wasnemu losowi siedzi i nuci pod nosem, i kurzy papierosy. Spord sucych najbardziej bylimy zadowoleni z Michaela. Przeszed do nas z konsulatu brytyjskiego w Mosulu. Z t swoj pocig melancholijn twarz i ogromnymi oczami wyglda niczym El Greco. Nieustannie mia kopoty z on. Raz na jaki czas prbowaa go zabi noem. W kocu da si namwi lekarzowi i odwiz on do Bagdadu. - Dostaem list od doktora - oznajmi, pojawiwszy si pewnego dnia. To tylko kwestia pienidzy. Za dwiecie funtw postara si j wyleczy. Niech lepiej odda on do gwnego szpitala miejskiego, przekonywa Max, przecie ma od nas bilecik polecajcy. Ten doktor to zwyczajny szarlatan. - Nie - odpar Michael - to wielki pan, mieszka we wspaniaym domu na wspaniaej ulicy. Z pewnoci jest najlepszy. Przez pierwsze trzy, cztery lata ycie w Nimrudzie byo stosunkowo proste. Za pogoda czsto nas odcinaa od tak zwanej drogi, tym samym odstraszajc wielu goci. Lecz oto ktrego roku, jako e znaczenie wykopalisk stale roso, powsta trakt czcy Nimrud z gwn drog, a drog do Mosulu na duszym odcinku wylano asfaltem. Wybitnie niefortunny pomys. W ostatnich trzech latach waciwie byby si przyda osobny pracownik wycznie do oprowadzania, prawienia uprzejmoci, czstowania kaw i herbat. Przyjeday niezliczone wycieczki szkolne. Tego balimy si jak ognia, bo wszdzie wok ziay gbokie wykopy, a szczyty ziemnych had nie naleay do najbezpieczniejszych, chyba e si wiedziao, gdzie dokadnie stawia kroki. Bagalimy nauczycieli, aby trzymali dzieciarni z dala, co spotykao si z tradycyjnym: - Inszallah, wszystko bdzie dobrze. - Niebawem na wykopaliskach zaroio si od niemowlt, ktre tu zjeday wraz z rodzicami. - To miejsce - owiadczy ze wstrtem Robert Hamilton rozgldajc si po pracowni, gdzie akurat stay trzy wzki z kwilcymi niemowlakami to miejsce zaczyna przypomina obek! - Westchn. - Id pomierzy warstwy. Zewszd buchn krzyk protestu. - Suchaj, Robert, sam masz pitk dzieciakw. To ty powiniene pilnowa obka. Chyba nie kaesz tym tu modym kawalerom zajmowa si dziemi! Obrzuci nas lodowatym spojrzeniem i wyszed. Dobre to byy czasy. Wesoe lata, chocia z roku na rok ycie stawao si coraz bardziej skomplikowane, bardziej wyrafinowane, bardziej wielkomiejskie. Sam kopiec utraci dawne pikno, cay zryty przepastnymi jamami. Znikna niewinna prostota, urok wyniosych kamiennych gw sterczcych pord zielonej trawy i czerwonawych jaskrw. Kadej wiosny zlatyway si stadami ony - przeliczne ptaszki: byskajc zotem, zieleni i oranem trzepotay, wierkay nad kopcem - a nieco pniej wiksze, niebiesko- pomaraczowe kraski, ktre w osobliwy sposb spaday z nieba, tyle niespodziewanie, ile niezdarnie. Jak gosi legenda, Isztar ukaraa krask przegryzajc jej skrzydo, poniewa ptak czym bogini obrazi. Teraz Nimrud pi. Poranilimy go buldoerami. Ziejce doy wypenia wiea ziemia. Pewnego dnia rany si zagoj, wczesn wiosn od nowa zakwitn tu kwiaty. Niegdy sta tutaj Kalah, potne miasto. Pniej Kalah spa... Oto

nadszed Layard, aby zakci jego spokj. I znw Kalah-Nimrud spa... Oto nadeszli Max Mallowan i jego ona. Teraz Kalah znowu pi... Kto nastpny zakci jego spokj? Nie wiadomo. Jeszcze nie wspomniaam o naszym domu w Bagdadzie. Mielimy taki stary turecki dom na zachodnim brzegu Tygrysu. Ludzie dziwili si naszym upodobaniom, nie mogli zrozumie, czemu tak za nim przepadamy, czemu nie sprawilimy sobie jakiego nowoczesnego pudeka. By rozkosznie chodny, na dziedzicu rosy palmy sigajce barierki balkonu. Z tyu cigny si nawadniane gaje palmowe, nieopodal staa chatynka dzikich lokatorw sklecona z tutti - beczek po benzynie. Wesoo bawiy si tam dzieci, kobiety wchodziy, wychodziy, wdroway nad rzek zmywa statki. W Bagdadzie biedni i bogaci mieszkaj drzwi w drzwi. Jake to miasto si rozroso, odkd je ujrzaam pierwszy raz. Nowoczesna architektura na og wyglda paskudnie, zupenie nie pasuje do klimatu. Za wzr su pisma ilustrowane - francuskie, niemieckie, woskie. W skwarne poudnie ju si nie schodzi do chodnego sirdabu, znikny mae okna umieszczone pod sufitem dla ochrony przed socem. Moliwe, e instalacje sanitarne si poprawiy - pogorszy by si nie mogy, to pewne - chocia wtpi. Wspczesne azienki prezentuj si, jak naley, mio spojrze na te umywalki, te sedesy barwy bzu albo orchidei, na eleganck armatur, niemniej kanalizacja nie bardzo ma dokd prowadzi. Jak dawniej oprnia si wprost do rzeki i po staremu, niestety, brakuje wody do spuszczania. Doprawdy, to szczeglnie irytujce, kiedy pikna nowoczesna azienka albo ubikacja nie dziaa, bo nie pomylano o waciwym odpywie ani poborze wody. W tym miejscu musz opowiedzie o naszej pierwszej po pitnastu latach wizycie w Arpaczija. Od razu nas poznano. Zbiega si caa wioska. Ludzie nawoywali, wznosili okrzyki, pozdrawiali, witali si: - Pamitasz mnie, Hawajah? Jak wyjedae, byem tragarzem, chopcem do noszenia koszw. Teraz mam dwadziecia cztery lata, mam on, syna, duego syna. Poka ci. Dziwili si, jak to moliwe, e Max nie pamita kadej twarzy, kadego imienia. Wspominali w synny wycig, ktry przeszed do historii. Wszdzie spotykalimy przyjaci sprzed pitnastu lat. Pewnego dnia, kiedy jechaam ciarwk przez Mosul, policjant kierujcy ruchem nagle wszystkich zatrzyma, po czym z wrzaskiem: Mama! Mama! - podbieg do ciarwki, chwyci moj do i j potrzsa z ferworem. - Mama, jak dobrze ci widzie! Ja jestem Ali! Ali, pomocnik szynkarza, pamitasz? Tak? Teraz jestem policjantem! Ilekro potem przejedalimy tamtdy, Ali na nasz widok wstrzymywa cay ruch, wymienialimy pozdrowienia, a pniej ciarwka ruszaa dalej, uhonorowana penym pierwszestwem. Jak wspaniale mie takich przyjaci. Serdecznych, prostych, penych radoci ycia, zawsze skonnych do miechu. Arabowie s niebywale pogodni, a do tego niebywale gocinni. Kiedy si idzie przez wiosk, znajomy robotnik natychmiast wybiega z domu, zaprasza na kubek zsiadego mleka. Miejscy effendi w fioletowych garniturach bywaj uciliwi, lecz ludzie ziemi to dobrzy kompani, wspaniali przyjaciele. Jake kochaam t cz wiata. Nadal j kocham, zawsze bd kocha. EPILOG Ch napisania autobiografii opada mnie niespodzianie w nimrudzkim domu, w Beit Agatha. Przegldam tekst i c, jestem zadowolona. Robiam to, co chciaam robi. Odbyam podr. Niezupenie podr wstecz: nie tyle bowiem cofnam si w przeszo, ile znw zaczam od samego pocztku, wrciam do tamtego ja, ktre wybierao si w podr naprzd przez czas. Nie ograniczay mnie ani czas, ani przestrze. Mogam przystan, gdzie dusza zapragnie, skaka w ty i w przd wedle woli. Zapamitaam, sdz, wszystko to, co pragnam pamita: mnstwo miesznych drobiazgw, ktre si przechowuje bez rozsdnej przyczyny.

Taka ju nasza ludzka natura. Teraz za mam siedemdziesit pi lat i to waciwy, jak sdz, moment, eby przesta. Dlatego e, jeli chodzi o ycie, to jest to ju wszystko, co da si o nim powiedzie. Dzi yj na kredyt, czekam w przedsionku na wezwanie, ktre nieuchronnie nadejdzie. A wwczas - wwczas ju nastpny etap, cokolwiek to jest. Na szczcie nie trzeba sobie tym zaprzta gowy. Jestem gotowa spotka si ze mierci. Nadzwyczajnie mi si poszczcio. Mam u boku ma, crk, wnuka, dobrego zicia - oni tworz mj wiat. Tymczasem jeszcze nie staam si dla nich kompletn zawad. Zawsze podziwiaam Eskimosw. Pewnego dnia przyrzdzaj dla kochanej starej matki smakowite danie, a pniej matka odchodzi w dal po lodzie - i ju nie wraca. Czowiek powinien odczuwa dum, kiedy w ten sposb egna si z yciem, tak godnie, tak stanowczo. Naturalnie, bardzo mio si pisze te wielkie sowa. W rzeczywistoci pewno docign do dziewidziesiciu trzech lat, bd wszystkich doprowadza do szau guchot, wyrzeka na nowomodne aparaty suchowe, zadawa niezliczone pytania, natychmiast zapomina odpowiedzi i znw pyta o to samo. Bd zaarcie si kci z jak cierpliw pielgniark, oskara biedaczk, e mnie prbuje otru, albo te uciekn z kolejnej szacownej instytucji, gdzie staruszki z dobrych domw w spokoju doywaj swych dni, i tym samym przysporz nie koczcych si kopotw nieszczsnej rodzinie. A gdy wreszcie umr na bronchit, zewszd rozlegn si szepty: - Co tu kry, waciwie to dua ulga, los si zlitowa... W rzeczy samej, to bdzie dua ulga (dla nich) i najlepsze rozwizanie. A tymczasem, dopki wygodnie czekam w przedsionku mierci, wci ciesz si yciem. Jakkolwiek z kadym mijajcym rokiem co trzeba skreli z listy przyjemnoci. Koniec z dugimi spacerami i, niestety, z kpielami morskimi; z befsztykami, jabkami, surowymi jeynami (zby ju nie te), z czytaniem drobnego druku. Mnstwo jednak zostao. Opera, koncerty, lektura; ten rozkoszny moment, kiedy si pada na ko i zasypia, i ni o tym czy owym; modzi, ktrzy wcale czsto przychodz w odwiedziny, ktrzy traktuj staruszk z zadziwiajc yczliwoci. I bodaj najlepsze - soce, agodna senno... Oczywicie, jeszcze wspomnienia: znowu wspomnienia. Pamitam, pamitam ten dom, gdzie si urodziam. . . Zawsze tam wracam w mylach. Ashfield. O ma ch?re maison, mon nid, mon gte Le passe lhabite... O! ma ch?re maison... Ile to znaczy. Kiedy co mi si ni, to prawie nigdy Greenway ani Winterbrook. Niezmiennie Ashfield: stare znajome kty, gdzie si przeyo pierwsze lata, cho ludzie w snach to dzisiejsi ludzie. Jak dobrze pamitam kady szczeg: wystrzpion czerwon kotar w drzwiach do kuchni, mosine soneczniki w kracie przed kominkiem w holu, turecki dywan na schodach, przestronny, zaniedbany pokj szkolny z granatowo-zot wytaczan tapet. Rok temu wybraam si obejrze - nie Ashfield: miejsce po Ashfield. Wiedziaam, e prdzej czy pniej musz si na to zdoby. Musz, nawet gdybym miaa cierpie. Przed trzema laty kto do mnie napisa, pytajc, czy syszaam o planach wyburzenia domu pod budow nowego osiedla. Ten kto si dowiedzia, e kiedy tam mieszkaam. Czy nie mogabym co poradzi? To taki pikny dom. Poszam do swojego prawnika. Zapytaam, czy nie daoby si kupi Ashfield i podarowa chociaby jakiemu domowi starcw. Rzecz okazaa si niemoliwa. Ju sprzedano en bloc kilka duych willi razem z ogrodami - wszystkie do rozbirki. A zatem mojego kochanego Ashfield nie udao si uratowa. Mino ptora roku, zanim si zebraam na odwag i pojechaam w gr Barton Road... Nie zostao nic, co by mogo obudzi wspomnienia. W yciu nie

widziaam rwnie ndznych, rwnie tandetnych domkw. Nie ocalao ani jedno z wielkich drzew. Znikny wyniose jesiony, buk, sekwoja, sosny, wizy okalajce warzywnik, wiecznie zielone dby - nawet nie potrafiam ustali, gdzie sta dom. Wtem ujrzaam jedyn wskazwk; buntownicze resztki niegdy okazaej araukarii, walczce o przetrwanie na zamieconym podwrku. Nigdzie nie byo choby skrawka ogrodu. Wszdzie asfalt. Nie przebio si ani jedno dbo trawy. Powiedziaam do araukarii: - Dzielne drzewko - i odwrciam si na picie. Zobaczywszy jednak, co tu zaszo, poczuam si lepiej. Ashfield niegdy istniao, lecz jego czas min. A poniewa cokolwiek istniao, istnieje nadal w wiecznoci, Ashfield to wci Ashfield. Ta myl koi bl. Moe pewnego dnia jakie dziecko, cmoktajc plastikow zabawk i walc w pokryw kuba na miecie, nagle spostrzee inne dziecko, dziewczynk o kiebaskowatych blond lokach i powanej buzi. Dziewczynka bdzie staa w krgu bujnej zielonej trawy pod araukari, trzymajc koo. Zapatrzy si w plastikowy statek kosmiczny, to pierwsze dziecko zapatrzy si w koo. Nie wie, co to takiego. I nigdy si nie dowie, e widziao ducha... egnaj, najdrosze Ashfield. Tyle jeszcze wspomnie: dywan kwiatw przed wityni jezydzk Szajcha Adi... pikno strzelistych meczetw Isfahanu - bajkowego miasta... czerwony zachd soca za domem w Nimrudzie... Wrota Cylicyjskie w ciszy wieczoru, kiedy si wysiadao z pocigu... drzewa New Forest jesieni... morskie kpiele w Torquay u boku Rosalind... Mathew gra w meczu Eton-Harrow...Max wraca z wojny, jemy razem ledzie... Tyle rozmaitych rzeczy - jedne gupiutkie, jedne mieszne, jedne cudowne. Dwa najwiksze osignicia gwoli zaspokojenia ambicji: kolacja u krlowej Anglii (Niania byaby w sidmym niebie. Gdziee ty bywa, kotku mj may?); oraz tponosy morris cowley - dziki niemu staam si dumn posiadaczk wasnego samochodu. Najbardziej dogbne przeycie: kanarek Zotko sfruwa z karnisza po caym dniu beznadziejnej rozpaczy. Dziecko mwi: Dziki Ci, Boe, za dobr kolacj. Co tu powiedzie, kiedy si ma siedemdziesit pi lat? Dziki Ci Boe, za moje dobre ycie, za tyle mioci, ktra si staa moim udziaem. Wallingford, 11 padziernika 1965