Karl Hess

Kapitalizm dla dzieci

Karl Hess (1923 - 1994) - jeden z wsptwrcw anarchokapitalizmu, dziennikarz, autor kilkunastu ksiek w tym Mostly on the Edge, Dear America, Community Technology i Capitalism for Kids oraz dziesitek przemwie dla wszystkich najwaniejszych Republikanw poowy XX wieku - Richarda Nixona, Dwighta Eisenhowera, Geralda Forda i Barryego Goldwatera, ktry okrela go mianem wspczesnego Szekspira. To wanie z przemwienia z napisanego dla tego ostatniego pochodzi synne zdanie Ekstremizm w obronie wolnoci nie jest wystpkiem. Umiarkowanie w deniu do sprawiedliwoci nie jest cnot. W 1964 porzuci Parti Republikask, wraz z Murrayem N. Rothbardem przystpi do Students for a Democratic Society i rozpocz aktywn dziaalno przeciwko wojnie

wietnamskiej, segregacji rasowej (by jednym z nielicznych Biaych przyjtych do Czarnych walczcego Panter o radykalnego ugrupowania Czarnych) i

murzyskiego

rwnouprawnienie

przymusowemu opodatkowaniu. Gdy IRS amerykaski urzd skarbowy skonfiskowa mu za niepacenie podatkw majtek i zaj mu na poczet zalegoci fiskalnych przysze zarobki, nauczy si spawa i zatrudni si w jednej z waszyngtoskich firm w zamian za ywno i miejsce do spania. Obok pracy zarobkowej wykonywa te artystyczne rzeby, z ktrych cz trafia w rce wytrawnych kolekcjonerw. W 1969 roku opublikowa w Playboyu artyku The Death of Politics uwaany za jeden z najwaniejszych manifestw libertariaskich, ktry jak aden inny przyczyni si do powstania wspczesnego ruchu wolnociowego. W poowie lat 70-tych przeprowadzi si wraz z on z Waszyngtonu do Zachodniej Wirginii, gdzie zbudowa samowystarczalny energetycznie dom i zaangaowa si w programy dobroczynne. Pomagajc biednym, pracujc z dziemi z murzyskich gett zyska sobie uznanie lokalnej spoecznoci, tym samym zrealizowa wszystkie swoje yciowe plany by dobrym przyjacielem, kochankiem, ssiadem. W 1992 roku,

mimo powanej choroby serca zgodzi si wystartowa z listy Partii Libertariaskiej na stanowisko gubernatora Zachodniej Wirginii. Spytany przez jednego z dziennikarzy, co zrobi jeli rzeczywicie zostanie wybrany na to stanowisko (co z powodu problemw z dopuszczeniem do wyborw, wydawao si niemoliwe)

odpowiedzia Zadam ponownego przeliczenia gosw!. Tu po kampanii przeszed kilka powanych operacji, po ktrych rozpocz prac nad autobiografi Mostly on the Edg. Historia jego ycia zostaa te uwieczniona w filmie dokumentalnym Karl Hess: Toward Liberty, ktry zdoby w 1981 roku dwa Oskary, w tym za najlepszy dokument.

Rozdzia 1

Pienidze i ty

Zapewne chciaby zarabia pienidze. Nie ma w tym nic zego, wrcz przeciwnie, to bardzo dobrze. Znaczy to, e gotw jeste robi co, za co inni bd paci. Pomoesz w ten sposb sobie, pomoesz take innym. Spodziewam si, e chcesz czego wicej ni zwykego robienia pienidzy, e chciaby robi co, co daje ci zadowolenie, co naprawd ci interesuje. Mam rwnie nadziej, e nigdy nie bdziesz musia robi tego, co ci nudzi, czy tego, czego nie cierpisz, tylko po to, eby mie pienidze. Wielu tak robi. Zadowolenie z zaoenia interesu, samodzielnie albo razem z przyjacimi, bierze si midzy innymi std, e moesz .wtedy wybra co, czego chcesz, a nie to, co jak ci si wydaje, musisz robi. By moe jest co, co pragniesz robi i co sprawia ci tak przyjemno, e nie przejmujesz si tym, czy daje ci to pienidze, czy nie. Doskonale, ale pamitaj, e wtedy kto inny musi wzi na siebie twoje utrzymanie - chyba, e tobie samemu udaoby si pogodzi ow dziaalno z zarabianiem pienidzy . Nawet jeli zarabianie pienidzy nie jest twoim gwnym celem, pamitaj o tym, e w dzisiejszych czasach rachunki prowadzi si wanie za pomoc pienidzy. Jeli nie masz ich wcale, bdzie ci ciej, ni gdyby mia ich troch. Niektrzy nie potrzebuj wiele, eby mc robi to, co chc. Inni potrzebuj duo. Wszystko to musi skd si bra. Moe od przyjaci, moe od rodzicw... Tak czy owak, kto musi te pienidze kiedy, w ten czy w inny sposb zarobi.

Pienidze moesz albo zarabia, albo kra. Nie moesz ich zdoby magicznym zaklciem czy yczeniem. Czasami syszysz, jak politycy mwi, e dadz ludziom pienidze. Nie zapominaj nigdy, e najpierw musz je zabra innym. Nieraz w sklepach wystawia si rne rzeczy do wzicia za darmo. Po prostu rozdaje si je. Wcale nie znaczy to, e one nic nie kosztuj. Kto musia za nie najpierw zapaci. Nie istnieje co takiego, jak darmowy obiad. I jeszcze jedna rzecz, o ktrej, mam nadziej, pomylisz czytajc t ksik. Niektrzy mwi, e zdobywaj pienidze okamujc lub oszukujc ludzi. Z pewnoci potrafi to robi. Prawda jest jednak taka, e kiedy kamiesz albo oszukujesz, to po prostu kradniesz. Nie zdobywasz wtedy pienidzy robic uczciwie co czego inni potrzebuj. Kamiesz i oszukujesz. Kradniesz. Nie bd nigdy kim takim. Nawet jeli nigdy me pjdziesz za to do wizienia, kamstwo i oszustwo zrobi z ciebie innego czowieka, kogo, kto pewnego dnia nie bdzie mg ze wstydu spojrze w lustro; kogo, o kim inni w kocu dowiedz si, e jest zwykym zodziejem ( niezalenie od tego, w jak wymylny sposb bdziesz stara si wytumaczy swoje kamstwa i oszustwa). Ludzie, ktrych podziwiasz najbardziej, na pewno nie posuguj si kamstwem i oszustwem. Przede wszystkim chcesz zdoby co, co jest jeszcze waniejsze ni pienidze. Szacunek dla samego siebie. Chcesz mie dobre samopoczucie. Chcesz mc spojrze kademu prosto w oczy i zdoby jego uznanie. Pienidze s jedn z miar tego, czy dobrze postpujesz. Jest to jednak tylko jeden ze sposobw oceny. Zasadnicza sprawa to twoje zadowolenie. Powiniene umie zdobywa pienidze i je traci, nigdy nie tracc przy tym poczucia wasnej wartoci i szacunku dla siebie samego. Pamitaj, e twoim celem jest zdobywanie pienidzy poprzez robienie rzeczy poytecznych - takich, za ktre inni ludzie zapac z ochot. To ty robisz pienidze, a nie one ciebie!

Rozdzia 2

Kim jeste?

Co mylisz o sobie? Gdzie widzisz swoje miejsce w wiecie? To najwaniejsze pytanie, jakie musisz obie postawi. Czy sdzisz, e potrafisz myle samodzielnie? A moe musisz czeka a wszystko ci si powie? Czy kiedy czytasz ksik, prbujesz zrozumie j sam? A moe czekasz a kto ci powie, o co tam chodzi? Czy uwaasz, e jeste wany jako jednostka? A moe mylisz, e liczysz si tylko jako cz jakiej grupy? Kiedy robisz co, to dlatego, e naprawd sprawia ci to przyjemno? A moe dlatego, e wanie tego oczekuj od ciebie inni? Czy sdzisz, e kiedy bdziesz starszy, bdziesz mg pracowa na wasny rachunek lub z innymi, ktrzy dobrowolnie cz si razem, eby co zrobi?

A moe mylisz, e po prostu musisz i pracowa dla kogo innego i robi wszystko, co ci ka? Czy ludzie, ktrzy produkuj i sprzedaj rne rzeczy s, twoim zdaniem, dobrzy i poyteczni? A moe sdzisz, e prowadzenie interesw jest czym niedobrym, przejawem chciwoci, a politycy powinni trzyma ich w ryzach? Czy sdzisz, e jeli pracujesz ciej lub skuteczniej, to cakiem naturalne jest, e otrzymujesz w rezultacie wicej? A moe, wedug ciebie, kady powinien dostawa wszystkiego tyle samo niezalenie od tego, co robi?

Czy uwaasz, e powiniene by oceniany w szkole w zalenoci od tego, jak sobie radzisz? A moe sdzisz, e wszyscy uczniowie w klasie powinni dostawa takie same stopnie bez wzgldu na to, jak si ucz ? Gdyby wikszo twoich kolegw powiedziaa, e kradzie to normalna rzecz, czy mimo to zaprzeczysz? A moe przyczysz si do wikszoci? Czy s takie sprawy, ktre uznae za suszne i nie odstpiby od nich nawet wtedy, gdy wikszo si z nimi nie zgadza? A moe zanim sam podejmiesz decyzj, czekasz co zrobi inni? Czy sprawia ci przyjemno rozwizywanie amigwek i zastanawianie si nad rnymi problemami? A moe wolisz rozrywki, ktrych inni dostarczaj tobie? Czy uwaasz, e kiedy ty i twoi koledzy bdziecie starsi, potraficie zadba o swoje sprawy? A moe, sdzisz, e tak naprawd zadba o ludzi moe tylko rzd? Czy zarabianie pienidzy jest, wedug ciebie, nagrod za robienie tego, czego potrzebuj inni ludzie? A moe mylisz, e czerpanie zysku to co niewaciwego, i jest przejawem chciwoci? Czy sdzisz, e poeci i naukowcy powinni zarabia pienidze za to, co robi, dajc innym ludziom rado lub im pomagajc? A moe sdzisz, e twrcy powinni "suy" spoeczestwu i nie trzeba ich za to wynagradza? Czy mylisz, e troska przede wszystkim o siebie to jedyny sposb, aby mie kiedy do czasu i bogactwa, eby zatroszczy si o innych? A moe uwaasz, e powiniene myle gwnie o powicaniu si dla innych? Czy twoim zdaniem ludzie powinni spenia dobre uczynki wwczas, gdy maj do tego przekonanie? A moe uwaasz, e ludzi trzeba zmusza do tego, bez wzgldu na to czy tego chc czy nie? Czy uwaasz, e ludzie powinni mie swobod robienia tego, na co maj ochot, jeli nie przeszkadza to innym? A moe uwaasz, e wszyscy powinni y wedug jednego systemu zasad? Czy wedug ciebie ludzie powinni mie swoje wasne zasady, ktre uzgadniaj z innymi ludmi ze swego otoczenia? A moe mylisz, e jaka specjalna grupa ludzi powinna stworzy reguy dla wszystkich?

Czy uwaasz, e sposobem na skoczenie z ndz jest tworzenie bogactwa? A moe sdzisz, e najlepiej zabra tym, co maj i da tym, ktrzy maj mniej? Czy sdzisz, e najlepsz drog do zdobycia pienidzy jest robienie czego, w czym jeste dobry i co sprawia ci przyjemno? A moe uwaasz, e aby mie prac i zarabia pienidze, musisz zawsze robi rzeczy , ktrych nie lubisz? Gdyby byo co, co chciaby robi, za czym by przepada, czy staraby si to robi na wasn rk nie oczekujc, e kto ci za to zapaci? A moe uwaasz, e tylko dlatego, e chcesz co robi, "spoeczestwo" powinno ci pomaga? Czy sdzisz, e za decyzje, jakie podejmujesz w yciu, odpowiedzialny jeste ty sam? A moe uwaasz, e zawsze robisz to, do czego, zmuszaj ci siy, na ktre nie masz adnego wpywu? Czy moesz pj wszdzie z dumnie podniesion gow, poniewa szanujesz samego siebie? A moe wstydzisz si siebie, chocia przez innych jeste lubiany? Gdyby cay wiat chcia pj na pnoc, podczas gdy ty miaby zamiar wybra si na poudnie, czy wci prbowaby podj wypraw? A moe zawsze starasz si poda szlakiem innych? Czy uwaasz, e s sprawy dla ktrych warto zaryzykowa? A moe sdzisz, e "spoeczestwo" powinno zagwarantowa, e wszystko w twoim yciu powinno by absolutnie bezpieczne? Czy uwaasz, e "spoeczestwo" to po prostu pewna nazwa wymylona na oznaczenie innych ludzi? A moe sdzisz, e "spoeczestwo" ma swoisty, tajemniczy ywot i jest czym waniejszym ni jednostki? Jeli odpowiedziae "tak" na pierwsze z kadych dwch pyta w powyszych punktach oraz "nie" na drugie z tych pyta, to ju opowiedziae si za wolnoci, jednostk i wolnym rynkiem. Jeli odpowiedziae odwrotnie, to jeste raczej socjalist i moe nie spodoba ci si to, o czym mowa w tej ksice. Zamy jednak, e jeste "za ". Celem tej ksiki jest zachcenie ci do tego, aby tak szybko jak potrafisz i w jak najmodszym wieku zabra si za wolnorynkowe przedsiwzicia. Chodzi rwnie o to, eby pokaza, i ludzie, ktrzy wytwarzaj i sprzedaj rne rzeczy, s absolutnie niezbdni do tego, aby wielkie wynalazki naukowe i rozwizania techniczne mogy

wkracza do naszego codziennego ycia, dziki czemu staje si ono zdrowsze i pomylniejsze. Wemy przykad z dawnych dziejw. Wielki matematyk Euklides dowid jak konstruowa i dokadnie mierzy figury geometryczne. By to wany krok w rozwoju nauki, dziki czemu moglimy obserwowa wiat i wyciga wnioski, z niego korzysta i chroni go dla naszych wasnych celw. Przypumy jednak, e nie znaleliby si ludzie interesu, ktrzy zrozumieli to, o czym mwi Euklides, i nie wykorzystaliby tej wiedzy do celw praktycznych? Geometria pozostaaby wwczas jedynie zbiorem pewnych regu w standardowym rkopisie. Ludzie praktyki, kupcy, podrnicy zorientowali si, e dzieo Euklidesa dostarczao umysowi wspaniaego narzdzia dla dokonania zmian i ulepsze w naszym codziennym yciu. Twrcy map poznali now metod mierzenia odlegoci. eglarze mogli w nowy sposb wytycza szlaki swych podry. Ssiadujcy ze sob ludzie zdobyli moliwo dokonania pomiaru swojej ziemi, aby kady mg dokadnie wiedzie, za jaki obszar odpowiada. Samo posiadanie nabrao nowego sensu, kiedy ludzie mogli zmierzy odlegoci wiksze ni te, ktre mona byo ustala dotychczas za pomoc kija czy sznura. Dla budowniczych byo to nowe narzdzie pomocne w projektowaniu budowli. Geometria znajdowaa i znajduje coraz szersze zastosowanie. Nadal jest jednym z naszych wspaniaych narzdzi, gwnie dziki swym praktycznym zastosowaniom dokonanym w yciu codziennym przez praktycznych ludzi. W dzisiejszych czasach ludzie ci wykorzystuj najnowsze pomysy naukowe i techniczne do pracy na rzecz czowieka we wszystkich dziedzinach. Komputery ju dawno przeniosy si z laboratoriw do fabryk, domw, firm, dostarczaj rozrywki, wkraczaj w kad sfer naszego ycia codziennego. Ludzi podejmujcych ryzyko zwizane z dostarczeniem czego nowego na rynek, gdzie kady z nas ma okazj to kupi i pniej wykorzysta, nazywa si przedsibiorcami. S to ludzie, ktrzy dostrzegaj istnienie pewnej potrzeby i zaspokajaj j. Widz moliwo tam, gdzie nie zauway jej nikt inny, a nastpnie robi interes. W dawnych czasach wiat odkrywany by przez i wielkich nawigatorw eglujcych na statkach dostarczonych przez przedsibiorcw, ktrzy gotowi byli wiele

zaryzykowa, eby stwierdzi, czy w innych stronach wiata znajduj si jakie bogactwa. Wielcy naukowcy wspierani byli przez przedsibiorcw , ktrzy moe do koca nie rozumieli tego, co robi naukowiec, ale wiedzieli, e kade przeomowe odkrycie naukowe otwiera nowe horyzonty dla moliwoci praktycznych. Wielcy artyci czsto korzystali ze wsparcia ludzi, ktrzy wzbogacili si na handlu i mogli dziki temu rozwija wasne umiowanie pikna przez wspieranie twrcw. Postp cywilizacyjny zawdziczamy szukaniu nowych drg wzbogacania si. Jest wprawdzie nadal wielu bardzo ubogich, ale stopniowe narastanie bogactwa na Ziemi oznacza, e jest ich stosunkowo coraz mniej i e nawet najbiedniejsi mog oczekiwa pomocy , ktra wczeniej nie bya moliwa. Decydujc rol w powikszaniu bogactwa odegrali wanie przedsibiorcy. Biblia mwi, e "mio do pienidzy jest rdem wszelkiego za". Kto, kto po prostu uwielbia pienidze, nie dbajc o to jak zostay zdobyte, moe by czowiekiem bardzo zym, nawet przestpc, dyktatorem politycznym czy faszywym prorokiem. Pienidze nie s jednak zem same w sobie. S elementem systemu, ktry wymylilimy po to, aby atwiej nam byo paci za rozmaite rzeczy, bez koniecznoci, jak niegdy, ich bezporedniej wymiany. Jeli pienidze lub bogactwo powstaje w wyniku tego, co ludzie uwaaj za potrzebne, albo dziki dostarczaniu tego, co ludzie chc posiada i wykorzystywa, to pienidze lub bogactwo jest wwczas po prostu miar stopnia, w jakim udao si wyj naprzeciw ludzkim potrzebom czy pragnieniom, w tym sensie mona by nawet powiedzie, e pienidze mog by rdem wielu rzeczy dobrych. Kiedy widzisz dzi ludzi bardzo zamonych, ktrzy cae swoje bogactwo zdobyli sami, chciaby pewnie dowiedzie si, jaka cecha ich wyrnia. Ot ich celem nie byo zwyke robienie pienidzy. Kochali nie pienidze, ale jak okrelon prac lub zajcie. A jeli wykonywali je bardzo dobrze i ludzie wynagradzali ich za to kupujc to co sprzedawali, bogacili si jednoczenie zadowalajc swoich klientw. Taka wspaniaa postawa powinna cechowa kadego modego czowieka, ktry staje si przedsibiorc. Przyjrzyjmy si teraz istniejcym dzi wiecie rozmaitym systemom, ktre wyznaczaj sposoby ludzkiego wsplnego ycia i produkcji.

10

Rozdzia 3

Kapitalizm i inne izmy

Wyobra sobie, e razem ze swoimi kolegami znalaze si wanie w jakim dziwnym, nowym wiecie, gdzie nie ma nikogo, kto powiedziaby wam, co macie robi. Peno tam wszelkich maszyn potrzebnych do produkcji rozmaitych rzeczy i nie brakuje paliwa. Jest wiosna, a wok wiele ziemi uprawnej. S te komputery, dziki ktrym moesz otrzyma wszystkie informacje potrzebne do dziaania. A w spiarni do jedzenia, bycie mogli wyywi si przez jaki czas. Co zrobiby najpierw? By moe nic nie chciaby robi; niczym by si nie przejmowa i troch si powczy. Niestety. Nic z tego. Musisz zacz planowa, co bdziesz jad, kiedy spiarnia opustoszeje. Bdziesz te zapewne potrzebowa jakiego dachu nad gow zanim przyjdzie zima. Stanie przed tob szereg wyborw. Ekonomia, polityka, ideologia - to, o czym czytasz w gazetach, w ksikach o historii i o spoeczestwie, to, co ogldasz w telewizji - wszystko jest zwizane ze sposobem, w jaki ludzie dokonuj wyborw. Kiedy zastanawiasz si nad tym, ju jeste w wiecie, gdzie jest wszystko, czego potrzeba ci do szczcia, wszystko, co pomoe tobie i innym robi to, czego pragniecie. Wanie teraz bdziesz mg dokona pewnych wyborw dotyczcych twojego przyszego miejsca w tym wiecie. O tym wanie mwi ta ksika: o wyborach. O wyborach, ktrych moesz dokona wanie teraz stajc si czci wiata twrczoci, pracy, pomysowoci i produkcji. Nigdy nie jest si za modym, eby zabra si do tego. Kady dzie twojego ycia peen jest rozmaitych wyborw. Nawet wtedy, kiedy nie mylisz, dokonujesz wyboru; kiedy robisz tylko to, co ci ka inni, w rzeczywistoci

11

dokonujesz wyboru, by robi to, co mwi ci kto inny. Mgby powiedzie "nie". Ale moesz te pomyle, e nie warto przysparza sobie kopotw. To take wybr. A zatem jeste w tym zupenie nowym wiecie, ktry sobie wyobrazilimy i musisz podejmowa decyzje. "Czy kady powinien nauczy si obsugiwa maszyny, a potem zaraz zabra si do siania jakich nasion? Czy jedni powinni pracowa przy komputerach, podczas gdy inni przy maszynach a jeszcze inni przy uprawie rolin? W jaki sposb zdecydowaby kto ma si czym zaj? Czy kady powinien czas robi to samo? Jak sobie poradzisz, kiedy kto bdzie chcia robi co innego? Jak dugo pracowa? Co powinnicie produkowa? Jak si dzielicie? Kto bdzie naprawia maszyny? Kto myla o zaopatrzeniu w nowe? " Decyzje, decyzje i jeszcze raz decyzje. Kapitalizm jest jednym ze sposobw, jaki ludzie wybrali by stworzy oglne ramy czy zbir wskazwek - co w rodzaju przewodnika - dla dokonywania wyborw. Jest to jeden z wielu moliwych przewodnikw dajcych odpowiedzi na pytania dotyczce waszego cakiem nowego wiata, jego maszyn, ziemi oraz sposobu, wedug ktrego macie uoy wasze wsplne ycie. Przewodnik ten mona porwna z rozmaitymi innymi systemami dokonywania wyborw wystpujcymi dzisiaj w wiecie - z takimi systemami, jak socjalizm demokratyczny, socjalizm, komunizm i totalitaryzm. Zacznijmy od tych innych systemw i przypatrzmy si, jakich wskazwek udzielaj one nowemu wiatu, z ktrym niespodziewanie zetknlicie si ty i twoi koledzy . Gdybycie chcieli urzdzi wasz nowy wiat wedug wskaza socjalizmu, kilku waszych kolegw zostaoby wybranych po to, aby podejmowa wszystkie decyzje za ca reszt w ich posiadaniu znalazyby si w rezultacie maszyny, wikszo paliw, a take ziemia. Powiedzieliby, e wszystko naley do ludu, ale kontrol nad tym sprawowaliby jego przywdcy. Mwiliby wam, co i kiedy moecie robi. Dozwolona byaby prywatna wasno, by moe nawet jakie prywatne domy, samochody, ale rzd socjalistyczny miaby bardzo istotny gos w sprawie sposobu ich posiadania i uytkowania. Byoby nieco miejsca na niezalen od rzdu prywatn

przedsibiorczo, ale w rzeczywistoci tylko po to, aby dostarczaa ona rodkw, z

12

ktrych bdzie si oy na cele rzdu. Ostatnie sowo, w kadej sprawie bd mieli przywdcy rzdzcej partii socjalistycznej. Wasz nowy wiat bdzie zatem wyglda tak: kilku waszych kolegw zostanie wybranych, aby sprawowa wadz. Bd mieli wadz nad najwaniejszymi maszynami i wikszoci paliwa do nich, a take nad wikszoci ziemi. Bd decydowa o tym, ilu ludzi ma pracowa przy maszynach, a ilu przy uprawie ziemi. Zadecyduj rwnie o tym, czy bdziecie mogli prowadzi samodzielne interesy, ktre spac rachunki za wszystko, co chciaby zrobi rzd socjalistyczny - na przykad za zapewnienie ludziom opieki zdrowotnej, urlopw wychowawczych lub za cokolwiek innego. Dobrym przykadem kraju, gdzie postpuje si wedug wskaza socjalistycznych jest Szwecja. Rzd nie posiada wprawdzie wszystkich przedsibiorstw i fabryk, ale moe nakaza ich faktycznym wacicielom, co maj robi. Rwnie podatki, jakie rzd ciga z tych przedsibiorstw , wykorzystywane s do pacenia za przedsiwzicia rzdu, ktre nie musz przynosi pienidzy. Wielka Brytania to przykad kraju, gdzie znaczna cz przedsibiorstw i przemysu staje si na przemian wasnoci rzdu lub osb prywatnych. W zalenoci od tego, jaka grupa przywdcw zostaje wybrana, przewaa tam socjalizm albo prywatna przedsibiorczo. Jest to gospodarka mieszana, znaczny nadzr nad wszystkim sprawuje rzd. To take kraj, gdzie w gospodarce dzieje si na mian bardzo dobrze lub bardzo le. S take kraje, ktre same nazywaj si socjalistycznymi, gdzie przywdcy pozwalaj ludziom na posiadanie jedynie bardzo maych firm. Wszystkie wielkie przedsibiorstwa i przemys maj by zgodnie z wol przywdcw wasnoci rzdu. Kady z tych krajw ma straszne kopoty gospodarcze. Tu i wdzie prbuje si rozwiza te kopoty zezwalajc na to, by wiksz iloci firm i przedsibiorstw przemysowych zarzdzay osoby prywatne zamiast rzdowych biurokratw. Gdyby kilku twoich kolegw wyrzucio socjalistw i przejo wszystko dla siebie, znaczyoby to, e postpujecie wedug wskazwek komunizmu. Koledzy ci powiedzieliby wam, co i kiedy naley robi. Stworzyliby te parti polityczn, do ktrej naleayby wszystkie maszyny i caa ziemia, ale obiecaliby, e bd dba o nie

13

tak, bycie wyszli na tym jak najlepiej. Mielibycie wwczas wybr, uwierzy im albo nie, ale jeli chodzi o to, co ka wam robi, nie byoby adnego wyboru. Od czasu do czasu przywdcy organizowaliby powszechne gosowanie, podczas ktrego moglibycie odda gos na wybranego przez nich kandydata. Zazwyczaj byby to tylko jeden kandydat na kade miejsce. W warunkach komunizmu wasz nowy wiat wygldaby nastpujco: wasi koledzy majcy wadz stworzyliby parti ludow i pozwolili ludziom do niej wstpowa, jeli przyrzekn oni przestrzega wszystkich z gry ustalonych regu. Jeli wstpisz do niej bdziesz w lepszej sytuacji ni ci ktrzy tego nie zrobili. Skoro partia byaby wacicielem wszystkich maszyn i caej ziemi, jej przywdcy bd decydowali rwnie o tym, kto dostaje ywno i ile jej dostaje, a take o tym, co ma by produkowane. Powiedz te wyranie komu przypada jaka robota i gdzie ma j wykonywa. Mog pozwoli wam na wybr przy kupnie towarw w swoich sklepach, ale nie pozwol wam otworzy wasnego. Poziom ycia w kadym kraju komunistycznym jest o wiele niszy ni w tych krajach, gdzie wikszo przedsibiorstw i przemysu kierowana jest przez osoby prywatne, ktre dziaaj na wasny rachunek i nie s rzdowymi biurokratami. Wzorzec totalitarny oznaczaby , e tylko jeden z waszych kolegw przyjby wadz nad nowym wiatem, stajc si silniejszym od wszystkich innych.

Mgby spra kadego i naprawd spierze kadego, kto nie bdzie posuszny. Wszystko bdzie naleao do niego. Ustali wszystkie zasady. Kady wasz ruch bdzie przez niego kontrolowany . Byaby to cakowita wadza dla jednego przywdcy. W warunkach totalitaryzmu wasz nowy wiat wygldaby tak: Wielki Wdz, dyktator, zatrudniby cz kolegw w swej armii albo w policji. Gdyby zrobi co, co by mu si nie spodobao, wysaby ich natychmiast, eby si z tob rozprawili. Jeli robiby wszystko, czego chce od ciebie dyktator, by moe pozwoliby ci on nawet na posiadanie wielu rzeczy, na ktre masz ochot. Tak naprawd nie obchodzi go to, czy obsugujesz maszyny czy zajmujesz si upraw roli. Dba jedynie o to, aby kto to robi i aby robi to dokadnie, dziki czemu on sam bdzie mg mie wszystko czego chce; Gdyby by bliskim przyjacielem dyktatora, mgby on ci

14

pozwoli na posiadanie wasnej firmy , a nawet na wzbogacenie si, ale wiksz cz bdziesz zawsze musia mu odda. W dzisiejszym wiecie; istniej wszystkie te system . Ich zwolennicy mwi, e w mniejszym lub wikszym stopniu, wasno prywatna powinna by albo ograniczona do kilku dbr osobistego uytku, albo zupenie zakazana. Socjalici uwaaj, e powiniene gosowa na ludzi, ktrzy bd szefami, ale nie bdziesz mg zmieni oglnych zasad. Komunici sprawujcy wadz wyznaczaj nowych przywdcw. Kontrola, jak komunici i totalitaryci roztaczaj nad wszystkimi swoimi obywatelami jest znacznie cilejsza. We wszystkich tych systemach istniej ograniczenia skierowane przeciw wasnoci prywatnej i prywatnemu zyskowi, przeciw swobodzie pozwalajcej ci produkowa i sprzedawa to, co chcesz, studiowa i mwi to, na co masz ochot, czy choby mie spokj, jeli nie czynisz nikomu krzywdy. W latach osiemdziesitych zaczo si jednak dzia co bardzo dziwnego. aden z socjalistycznych, komunistycznych i totalitarnych rzdw nie jest w stanie produkowa dostatecznie wiele, aby zaspokoi potrzeby swych obywateli. Nie ma adnego socjalistycznego lub komunistycznego kraju, ktry odnisby sukces, ktry mona mierzy swobod ludzi w dokonywaniu osobistych wyborw i posiadaniem obfitoci dbr materialnych i usug w krajach tych cigle czego brakuje i coraz wikszej liczbie ich mieszkacw nie podoba si to, e s pozbawieni samodzielnoci. I, rzecz dziwna, w niemal wszystkich socjalistycznych i komunistycznych krajach dzisiejszego wiata przywdcy zaczli zdawa sobie spraw, e wolno jest dla ludzi wana, e pracuj oni lepiej kiedy maj swobod, i e usiowanie planowania gospodarki narodowej w najdrobniejszych szczegach po prostu nie przynosi takich efektw jak pozwolenie ludziom, by sami planowali swoje poczynania. W celu poprawy poziomu ycia ludzie na caym wiecie zaczynaj zwraca si w stron tych zasad, ktre s istotnymi elementami kapitalizmu! O kapitalizmie niektrzy mwi, e jest wstrtny. Zdaje si, e ci, ktrzy najbardziej go nie lubi, rwnie w najwikszym stopniu go nie rozumiej.

Kapitalizm to jeden z systemw , ktry ludzie stworzyli po to, eby lepiej yo im si razem. Od wczeniej omawianych systemw rni go dwie bardzo wane rzeczy.

15

1 . Kapitalizm opiera si na posiadaniu wasnoci przez poszczeglnych ludzi i ich dobrowolne zrzeszenia. Jest to system, w ktrym prawo do wasnoci jest podstawowym prawem czowieka. Jest to prawo do wasnoci wszelkiego rodzaju, od ziemi po wiersze i piosenki, od maych sklepikw po wielkie przedsibiorstwa. 2. Kapitalizm opiera si na swobodnym dokonywaniu przez czowieka takich wyborw , na jakie ma ochot, pod warunkiem, e nie przeszkadza to jakiejkolwiek innej osobie w swobodzie dokonywania wyborw . Kiedy sprawa dotyczy wytwarzania i sprzedawania towarw , te dwa punkty cz si ze sob i tworz to, co nazywa si wolnym rynkiem. Kraj uwaa mona za kapitalistyczny , socjalistyczny lub komunistyczny w zalenoci od tego, na ile zwraca si w nim uwag na te dwa punkty, a nastpnie, czy pozwala si tam ludziom na swobod w produkcji i sprzeday bez mieszania si w te sprawy. Nie ma dzi w wiecie kraju cakowicie kapitalistycznego. Nie ma te kraju, gdzie dopuszczono by absolutnie wolny rynek, na ktrym ludzie maj swobod sprzeday czy wymiany bez jakichkolwiek ogranicze. Najbardziej kapitalistycznym ze wszystkich krajw s Stany Zjednoczone. Dziaania wolnorynkowe maj tu tak wielk swobod, jak w adnym innym wielkim kraju. Jeli rozejrze si po wiecie, jedno wydaje si pewne: im szerzej jaki kraj dopuszcza dziaania wolnorynkowe, tym wyszy jest tam poziom ycia. W Stanach Zjednoczonych, oglnie rzecz biorc, zachca si jednostki do posiadania wasnoci wszelkiego rodzaju, od ziemi po wiersze, muzyk i odkrycia naukowe. Rzd wymaga jednak, aby od rnych form wasnoci pacono podatki. Jeli ich si nie paci, rzd moe zabra wasno. Posiadanie wasnoci nie jest zatem cakowite, jak byoby to w kraju stuprocentowo kapitalistycznym Jest ono uzalenione od pacenia rzdowi pienidzy. Sam rzd, wadze federalne oraz wszystkie wadze stanowe i lokalne posiadaj w istocie niemal 40 procent caej ziemi w Stanach Zjednoczonych. A tam, gdzie rzd nie posiada wasnoci, moe ogranicza lub kontrolowa jej wykorzystanie. Stany Zjednoczone maj to, co nazywa si gospodark mieszan. Jest to mieszanina na og swobodnych dziaa

wolnorynkowych i wasnoci prywatnej oraz rzdowej kontroli i wasnoci, co przypomina sytuacj w niektrych krajach socjalistycznych.

16

Jednym z niezmiernie wanych wyborw, jakie stoj przed tob w yciu, jest to, czy chcesz, aby twj kraj by bardziej kapitalistyczny czy bardziej socjalistyczny . Ty i twoi koledzy znajdziecie si w nowym wiecie, w ktrym musicie dokonywa jednego wyboru za drugim, w sprawie waszej pracy, sposobu ycia oraz sposobu ustalania zasad, od ktrych bdzie zaleao, czy bdzie wam atwiej czy trudniej postpowa tak, ja chcecie. Kiedy syszysz, jak ludzie mwi o tych sprawach, moe ci si to wyda niezmiernie skomplikowane. Niestety, niektrzy mwi o bardzo zawiych szczegach, zamiast o podstawowych faktach. Podstawowy fakt dotyczcy zasad, jakie ustalamy po to, by umoliwi ludziom wsplne ycie jest taki, e, mwic najoglniej, wszystkie te zasady dotycz stosunku ludzi do wasnoci. Sprawa najwaniejsza. W absolutnie wolnym spoeczestwie ty i twoje ycie uwaane s za najwaniejsz wasno prywatn. Moesz wwczas powiedzie, e nie naleysz do nikogo. Ty jeste swoim panem. Nie ma dzi takiego spoeczestwa. Nawet w kraju o najwikszej swobodzie, w Ameryce, posiadanie wasnoci nie jest absolutne - w tym take wasnoci twego ycia i ciaa. W potrzebie rzd federalny moe zada twojego ycia i ciaa, i wzi ci do wojska. Wielu ludzi uwaa, e dobrze robi, bo nie wierz, e znajdzie si do takich, ktrzy broniliby kraju na ochotnika. Niezalenie jednak od tego, jak zdaniem niektrych, jest to poyteczne czy konieczne, pozostaje fakt, e ogranicza to twoj wolno i kontrol nad najbardziej osobist wasnoci. To samo odnosi si do dziaa, jakie podejmujesz, do twojej pracy , do tego, co tworzysz, do twoich pomysw, odkry, wierszy, piosenek - do wszystkiego co robisz. W zupenie wolnym spoeczestwie posiadaby te rzeczy i mgby robi z nimi co chcesz, o ile nie przeszkadzaby komu innemu w korzystaniu z takiej samej swobody. Najwaniejsza rnica pomidzy wszystkimi systemami istniejcymi w wiecie polega po prostu na tym, ile z tego, co wytworzysz, wolno ci zatrzyma. W Stanach Zjednoczonych, gdzie rzd zabiera cz wszystkiego co masz, nazywa si to opodatkowaniem. Wadze wszystkich szczebli, od federalnych do lokalnych, cigaj z ciebie podatki i wydaj te pienidze na cele, jakie uznaj za dobre dla spoeczestwa. Amerykanie gosuj po to, eby wybra ludzi, ktrzy zdecyduj ile

17

pienidzy moesz zatrzyma i na co wyda reszt. Nigdy nie gosuje si na podatki, czy na to, jak rzd ma je wydawa. W Stanach Zjednoczonych, gdzie kada forma opodatkowania jest sumowana, zatrzymasz ponad poow tego, co wytworzysz i zarobisz. Ze swoj powk moesz zrobi co chcesz. Moesz rwnie poszuka sposobw na obnienie swoich podatkw. Niektrzy zmniejszaj je do zera. Wymaga to jednak sporo zachodu i zazwyczaj oznacza, e musisz wynaj wielu fachowcw, eby znaleli na to sposb. Wikszo ludzi po prostu paci. Czasami ludzie korzystaj z "furtek podatkowych", eby zatrzyma wicej ze swego zarobku. Brzmi to tak, jakby byo w tym co zego. Niektrzy uwaaj, ze przez te furtki uciekaj pienidze, ktre w rzeczywistoci powinny pj dla rzdu. Inni powiadaj, e te furtki sporo "kosztuj " rzd. Mwi, e wszystko, co uszczknie si rzdowi, odbywa si "kosztem " nas wszystkich i jest nie w porzdku. S rwnie tacy , ktrzy sdz, e jest to co w rodzaju dawania przez rzd pienidzy nielicznym wybranym. Suchajc tych krytyk moesz odnie wraenie, e cokolwiek rzd w istocie decyduje o wszystkim i e cokolwiek zatrzymujesz jest twoim szczeglnym przywilejem. To nieprawda. Kiedy mylisz o rzdzie, musisz pamita o jednej wanej rzeczy . Niezalenie od tego, e mog ci si podoba jakie jego dziaania, musisz zrozumie, e nie tworzy on sam adnego majtku. Wszystko, co robi, pacone jest pienidzmi, ktre w gospodarce rynkowej zarobili inni ludzie. Wszystko, co rzd wydaje, musi by najpierw wzite od ludzi, ktrzy to zarobili. Mona powiedzie, e rzd tworzy jaki majtek tylko w jeden sposb, a mianowicie kiedy drukuje pienidze. Drukuje banknot dolarowy kosztem kilku centw za papier i obsug maszyny . Kiedy "sprzedaje" te nowe pienidze puszczajc je w obieg, mona by rzec, i wytwarza w ten sposb olbrzymi zysk. Tak naprawd, nawet i tutaj nie ma zysku. Wszystkie nowe pienidze s w rkach bankw tworzcych Federalny System Rezerw. Pienidzy rzdowych nie nazywa si ju nawet pienidzmi Stanw Zjednoczonych. O iloci nowych pienidzy drukowanych co roku decyduj same banki. Inny sposb "robienia " pienidzy przez rzd to sprzeda obligacji dla wyrwnania rnicy pomidzy wydatkami rzdu a tym, co otrzymuje on od obywateli w postaci podatkw. Rnica ta zwiksza si z kadym rokiem. Obligacje mona uwaa za

18

nowy majtek, poniewa rzd sprzedaje je ludziom, eby powikszy gotwk, jakiej potrzebuje w danej chwili. Pniej rzd musi paci odsetki od tych obligacji. Odsetki wpychaj rzd w wiksze dugi, co oznacza, e dla uregulowania rachunkw trzeba wydrukowa wicej nowych pienidzy. Skd pochodz pienidze na odsetki? Od ciebie i od wszystkich ludzi, ktrzy pac podatki. Odsetki dugu federalnego zabieraj dzi mniej wicej jedn pit wszystkich dolarw zebranych od podatnikw. Oznacza to, e miliony ludzi pac podatki po to, by spaci odsetki dugu federalnego i e stosunkowo bardzo niewielu kupujcych obligacje odsetki te otrzymuje. I, co jeszcze ciekawsze, nie musisz paci podatkw od pienidzy , ktre zarobisz na rzdowych obligacjach! Kupowanie wielu takich obligacji to jeden ze sposobw, w jaki ludzie mog zatrzyma wicej ni poow tego, co zarabiaj. W wielu innych krajach nie pozwol ci zatrzyma tak wiele z twojego zarobku, jak w Ameryce. W krajach komunistycznych wszystko, co zarobisz, nalee bdzie do ludzi, ktrzy planuj gospodark i ni kieruj. Kiedy przywdcy chc zmieni wysoko twojego zarobku, twoj prac lub sposb wydawania pienidzy, ogaszaj po prostu nowe zarzdzenie i musisz si do niego zastosowa. Polityka, jeli dobrze si jej przyjrze, jest w kadym kraju czym, co zastpuje wolny rynek. To polityka, a nie dobrowolna wymiana, ma decydowa o tym, komu si naley i ile, a take, co ma by produkowane. Kady ma chyba jakie zdanie o systemie politycznym, co, co odpowiada mu w nim najbardziej. Wielu uwaa, e s rzeczy, ktre moe zrobi tylko rzd. Partie polityczne mwi zazwyczaj, e rnice midzy nimi polegaj wanie na rnicach pogldw na temat zakresu kompetencji rzdu. Jedna partia mwi, e rzd powinien zajmowa si wikszoci spraw. Druga, e powinien bra na siebie nieco mniej. Obie gwne partie w Stanach Zjednoczonych zgodne s jednak co do tego, e w ten czy w inny sposb rzd powinien robi mnstwo rzeczy. Demokraci sdz, e rzd powinien mie kontrol nad biznesem. Uwaaj, e ludziom prowadzcym interesy nie mona w peni ufa; jeliby ich starannie nie pilnowa, zarobiliby za duo pienidzy. Demokraci nie sdz, aby na rynku sprzedawca dostawa dokadnie tyle, ile kupujcy gotw jest zapaci. Ich zdaniem biznesmeni zdobywaj nieraz nieuczciw przewag, zwaszcza dziki reklamie i

19

czsto mog wmwi ludziom kupno rzeczy niepotrzebnych. (Czy mylisz, e wydaby kup pienidzy na co czego nie chcesz?). Republikanie uwaaj, e rzd powinien okrela sposb, w jaki ludzie w naszym kraju i w innych maj postpowa. Nie sdz, aby wszyscy mogli postpowa samodzielnie; jeliby ludzi nie pilnowa, mog mwi lub czyta niewaciwe rzeczy, albo y w sposb niezgodny z przyjtymi zasadami. Republikanie uwaaj te, e onierze amerykascy powinni broni wolnego wiata. Ich zdaniem, w obronie naszego kraju przed komunizmem musimy posugiwa si karabinami, rakietami i kulami. (Inni twierdz, e nasze idee wolnoci s o tyle lepsze od idei komunistycznej, a nasz poziom ycia o tyle wyszy, e najlepszym sposobem rywalizacji i obrony jest jak najwiksza wzajemna wymiana handlowa. Kiedy tamci zobacz jak dobrze yje si innym w spoeczestwie rynkowym, by moe bd chcieli je naladowa, a nie zniszczy.) Gospodarka rynkowa dlatego jest tak wydajna i podoba si tak wielu ludziom, poniewa pozwala kademu dokonywa wyboru. Ludzie produkuj towary albo oferuj usugi, poniewa uwaaj, e inni potrzebuj tych towarw lub usug. Podejmuj ryzyko. Jeli klienci nie zechc tego, to ludzie ci nie bd mogli sprzeda swoich towarw i dostan po kieszeni. Ale pozostali nie s naraeni na straty. Ponosz je tylko ci, ktrzy podjli ryzyko. Z drugiej strony jednak, jeli wielu ludzi zdecyduje si kupi oferowane towary, to interes bdzie udany. Ci, ktrzy podjli ryzyko, zostan wynagrodzeni. A nabywcy otrzymaj to, czego chc. W systemie rynkowym moesz dokona dowolnego wyboru. Moesz postanowi co

produkowa. Moesz zdecydowa si na prac dla kogo, kto produkuje. Moesz postanowi co kupi. Moesz zdecydowa, e czego nie kupujesz. Moesz wynaj ludzi, eby dla ciebie co robili. Moesz robi to sam. Moesz odoy troch pienidzy i zaoy samodzielny interes. Moesz przekona innych, e to czego chcesz, jest dobre - i zaoy wsplny interes. Poniewa ludzie na wolnym rynku zawsze dokonuj swobodnych wyborw, prdko moesz zorientowa si, czego ludzie chc, a czego nie chc. Szybko bdziesz wiedzia, czy ceny s za wysokie, czy za niskie.

20

Kiedy rzd prbuje ustali te rzeczy odgrnie, nie pozwalajc ludziom na dokonywanie wyboru na rynku, musi po prostu zgadywa albo ustanowi sztywne reguy, nie wiedzc tak naprawd, czego ludzie potrzebuj, lub co bd chcieli robi. Rzd mwi niektrym ludziom, aby robili pewne rzeczy, niezalenie od tego, czy tego chc czy nie. Nastpnie oferuj te towary innym, rwnie nie patrzc, czy oni tego chc czy nie. Nigdzie na wiecie taki system nie dziaa naleycie. Jedn z najwaniejszych spraw w systemie, gdzie ludzie mog posiada rzeczy i wybiera, jest to, e ci, ktrzy naprawd chc co zrobi, i uwaaj, e bd za to wynagrodzeni, wykonuj swoj prac o wiele lepiej ni ci, ktrym mwi si co maj robi, nie zwaajc na ich wasne chci. Nawet jeli pod wieloma wzgldami ludzie maj w swoim yciu swobod, to kiedy nie mog wybiera tego jak, kiedy i gdzie maj pracowa, s niewolnikami w swojej pracy. Niewolnicy musz robi to, co kae im ich pan. Podobnie jest z ludmi, ktrzy nie mog dokonywa swobodnych wyborw na wolnym rynku.

Sednem systemu rynkowego, gdzie ludzie dokonuj swobodnych wyborw , jest proces zwany popytem i poda. Kiedy popyt na jak rzecz jest bardzo wielki, ludzie, ktrzy jej dostarczaj, prawdopodobnie zwiksz produkcj. Mog rwnie podnie ceny skoro jest tak wielu chtnych. Musz jednak by bardzo ostroni. Jeli cena bdzie za wysoka, ludzie przestan kupowa. Jeszcze waniejsze jest to, e kiedy wzronie cena, zachci to innych do wejcia na rynek. Kiedy cena zacznie by za wysoka, inni mog po prostu obniy swoje ceny. Jeli tak zrobi, bd zapewne mieli wicej klientw ni ci, ktrzy ustalili ceny wysze. To by przykad rywalizacji cen. Zapobiega ona zbytniej ich zwyce. Jest oczywicie i inna forma rywalizacji. Wystpuje ona wtedy , gdy kto dostarcza towar czy usug, ktre s po prostu lepsze od wszystkich innych. Mog ustali wysze ceny i wci mie wielu klientw, poniewa wiadomo, e to, co sprzedaj, jest dobre. W przypadku tej rywalizacji inni mog stara si produkowa lepsze rzeczy, aby przycign choby cz nabywcw. Wielu ludzi dowiaduje si o towarach na rynku dziki reklamie. Rne ogoszenia staraj si namwi ludzi do kupowania rozmaitych rzeczy tylko na podstawie wygldu reklamy. I niektrzy, patrzc jedynie na obrazek, lekkomylnie kupuj. Ale nie musz. W systemie

21

rynkowym nikt nikogo nie zmusza do kupowania czegokolwiek. Inni natomiast sprawdzaj towary, ktre maj zamiar kupi. Porwnuj jako. Porwnuj ceny. Czytaj relacje o towarach. Radz si innych, ktrzy ju uywali tych rzeczy. A zatem, jak wida, reklama jest tylko jednym ze sposobw zdobywania informacji w systemie rynkowym. Tak samo jak nikt nie moe ci zmusi do dokonania jakiego konkretnego wyboru w systemie rynkowym, nikt te nie moe ci zmusi do przyjcia w nim jakiej konkretnej roli. Moesz postanowi pracowa dla kogo innego. Moesz sprbowa zaoy wasny interes. Moesz kupowa mnstwo rzeczy. Moesz zdecydowa, ze nie kupujesz niczego (jeli masz na przykad zamiar powici czas uprawie wszystkiego, co potrzebne ci do jedzenia). System rynkowy jest pod kadym wzgldem spraw indywidualnego wyboru. Jeli postanowisz zaoy samodzielnie interes, nie ma znaczenia, jak jeste mody s na to sposoby. Ju teraz moesz sta si twrczym elementem systemu rynkowego. Moesz by kapitalist. Wszystko jest kwesti wyboru. A take dobrej pracy i decyzji wykonywania jej, podczas gdy twoi koledzy mog postanowi robi co, co ich zdaniem jest bardziej przyjemne. By moe uznasz, e praca dla siebie to najwiksza rado ze wszystkich. Kiedy postanowisz pracowa dla siebie, szybko zetkniesz si z kwesti prywatnej wasnoci i praw wasnoci. Niektrzy nie lubi, kiedy przywizuje si du wag do praw wasnoci. Mwi, e wasno nie moe by waniejsza ni ludzie. Wasno moe by o tyle nazywana wasnoci, o ile jest czyja. Wasno to co, co naley do osoby lub organizacji. Wasno nie moe mie adnych praw. To nie czowiek. Prawa maj ludzie. Ustanowili oni ide praw czowieka jako rzecz najwaniejsz. Maj prawa, poniewa zgodzili si na nie w ten czy w inny sposb, lub dlatego, e ludzie z potnych instytucji, takich jak rzd, ogaszaj, jakie s te prawa. Prawa tego rodzaju nie istniej w przyrodzie. S czym, co wymylili ludzie. Tak czy owak, wszystkie prawa czowieka to prawa podstawowe. Jednym z nich jest prawo do posiadania wasnoci. Niektrzy mwi, e jest ono wane, poniewa jeli ludzie nie posiadaj czego - jakiej wasnoci, pomysu, pienidzy , domu, narzdzi, ksiek czy czegokolwiek - nie mog planowa swojej przyszoci, nie mog

22

zawiera umw z innymi ludmi w sprawie wsplnych przedsiwzi. Kiedy tylko nielicznym wolno posiada wasno, bardzo atwo mog oni rozkazywa innym, co maj robi. W krajach socjalistycznych i komunistycznych rzdzcy posiadaj tak wiele, e mog kademu nakazywa co ma robi. W krajach komunistycznych uwaa si nawet, e ty sam nie jeste wacicielem siebie. Rzd uwaa, e naleysz do niego. Rzdy komunistyczne i socjalistyczne twierdz, e s przeciw prawom wasnoci, natomiast za prawami spoeczestwa. Tak naprawd jednak chodzi im o to, eby wasno naleaa raczej do politykw czy przywdcw ni do ludzi.

W spoeczestwie kapitalistycznym bardzo wane jest, aby kady mia prawo i moliwo posiadania wasnoci. W cakowicie kapitalistycznym spoeczestwie podstaw byoby to, aby rzd nie prbowa powstrzymywa ci przed posiadaniem wasnoci. W gospodarce mieszanej, takiej jak w Stanach Zjednoczonych, rzd wydaje zarzdzenia i przepisy mwice, ile wasnoci mog posiada ludzie i co mog z ni robi, ale na og rzd pozwala by korzystali ze swej wasnoci jak chc. Pamitaj, e przez cae ycie bdziesz musia podejmowa decyzje wyraajce twoje zdanie w tej sprawie. Czy bdziesz chcia, aby posiadanie wasnoci byo w jak najwikszym stopniu spraw wolnego wyboru, czy bdziesz wola, aby rzd wkracza tu coraz bardziej? Zawsze, gdy dochodzi bdzie do politycznych dyskusji nad prawami do wasnoci, usyszysz mnstwo sw o tym, e prawa czowieka s waniejsze ni prawo do wasnoci. Pamitaj wtedy, e sprawa w rzeczywistoci dotyczy tego, czy wszyscy ludzie powinni mie prawo do posiadania wasnoci, czy te powinien o tym decydowa rzd. Wszystkie rzeczy, ktre nazywamy wasnoci, s w czyim wadaniu. Wielkie debaty polityczne dotycz tego, czy powiniene posiada jak cz tych rzeczy, czy powinni posiada je politycy. Kiedy atakuje si prywatne firmy dlatego, e czyim zdaniem stawiaj one wyej prawa do wasnoci ni prawa czowieka, musisz pamita, e te firmy to zrzeszenia ludzi. Ludzi, ktrzy maj prawa. A jednym z tych praw, jak uwaa wielu z nas, powinno by prawo do posiadania wasnoci. Nie chodzi zatem w istocie o wasno, ale o prawa czowieka, o to, ktrzy ludzie powinni mie prawa do posiadania wasnoci. Jednostki, grupy

23

jednostek, stowarzyszenia i spki? A moe politycy? Tej kwestii zapewne nigdy nie rozstrzygnie si raz na zawsze. Powiniene jednak zastanowi si, co ci jest blisze. Nigdy nie jest za wczenie, eby zacz o tym myle. Moesz si spotka z jeszcze innym zdaniem na temat wasnoci. Mwi si czasem, e nikt nie powinien posiada jakiejkolwiek wasnoci - ani rzd, ani jednostka. Wasno, twierdzi si, powinna nalee do kadego. Zazwyczaj uywa si tego argumentu w przypadku ziemi. Powiada si, e nikt nie powinien jej posiada, e powinna by dostpna dla kadego. Zastanw si nad tym przez chwil. Jeli ziemia nie jest niczyj wasnoci, to nikt nie jest za ni odpowiedzialny. Jak ludzie troszcz si o wasno, ktra do nich nie naley? Dbaj o ni, czy tylko uytkuj? Przypumy, e jest jaki kawaek ziemi, do ktrego wszyscy maj dostp. Zamy, e ziemia ta nadaje si do wypasu byda. Powiedzmy, e masz nieco krw. Puszczasz je tam na wypas. Wtedy kto inny przyprowadza tam swoje bydo. Teraz moesz zacz si martwi. Zdasz sobie spraw, e pewnego dnia caa trawa zostanie zjedzona. Zanim tak si stanie, bdziesz zapewne chcia wykarmi jak najwicej swoich zwierzt. Zapdzasz ich coraz wicej na ziemi "nalec " do kadego. Twj ssiad robi to samo. Nikt z was nie jest odpowiedzialny za ziemi. Nikt jej nie posiada. Jest darmowa. Zanim si zorientujesz, ziemia zostanie zniszczona, ogoocona, nie bdzie ju nadawa si do uytku dla nikogo. Gdyby kto posiada t ziemi, byby w stanie dba o ni i zapewni jej waciwe uytkowanie. Miaby powd, aby to robi, poniewa byaby to jego wasna ziemia, miejsce, ktre miaoby mu suy przez lata. Ludzie zawsze bardziej dbaj o swoj wasno ni o tak, ktra do nich nie naley . Niegdy w Stanach Zjednoczonych firmy drzewne wyciy ogromne poacie lasu w pnocno-zachodniej czci kraju. Ludzie zaczli wini za to kapitalizm. Mwili, e chciwi kapitalici wycili wszystkie drzewa dla zysku i nie zadbali o posadzenie nowych. To zupene nieporozumienie. Prawda jest taka, e ziemia naleaa do rzdu. Rzd nie pozwoli poszczeglnym osobom, grupom ludzi czy firmom posiada tej ziemi na wasno, lecz na krtko puci j w dzieraw. Dzierawcy nie mogli by zainteresowani t ziemi na duej, wic ogoocili j jak tylko mogli w cigu tego krtkiego okresu. Tam, gdzie ludzie mogli posiada lasy na wasno, opiekowali si

24

nimi bardzo dobrze, dziki czemu mamy dzi drzewa dostatek. Sprawy tego rodzaju wolny rynek rozwizuje bardzo dobrze. Skania ludzi, by planowali

perspektywicznie w celu jak najlepszego wykorzystania swej wasnoci. Niezalenie od tego jak drobny na pocztku moe by twj udzia w wolnym rynku, przyczyni si on do oglnej pomylnoci ludzi. Niektrzy mog nazwa ci chciwym dlatego, e chcesz co mie i zarabia pienidze. Nie daj si zbi z tropu. Nie czuj si winny z tego powodu, e chcesz samodzielnie zarabia pienidze. Nie czuj si winny dlatego, e zamiast naladowa kolegw, masz zamiar robi co, co tobie daje zadowolenie. Jeli wolisz raczej zarabia pienidze ni patrze w telewizor, to nie ma powodu eby czu si winny. Nikomu nie szkodzisz. Bdziesz pomaga ludziom. Zarabiasz pienidze dla siebie, robic co, lub sprzedajc co, czego potrzebuje kto inny. Dopki tego nie zrobisz, po prostu nie zdobdziesz adnych pienidzy. Czy to chciwo? Wyglda to raczej na uczciw wymian. Jeli jeste bardzo dobry w tym co robisz i zdobdziesz do pienidzy, aby podj co nowego, albo kupi nowe wyposaenie dla rozwijania twojego przedsiwzicia, pomoesz wszystkim ludziom, ktrzy tobie chc co sprzeda. By moe bdziesz nawet mg pozwoli sobie na zatrudnienie innych. To z kolei pomoe im. Zarabianie pienidzy w systemie kapitalistycznym to pod kadym wzgldem robienie tego, czego chc inni. Im wicej dla nich robisz, tym wikszy bdzie twj dochd. Tym wicej bdzie miejsc pracy. Tym wicej kupisz rzeczy , co pomoe z kolei tym, ktrzy je produkuj. Ten cykl dziaa wolnorynkowych zatacza szerokie krgi, a wraz z nim coraz bardziej podnosi si poziom ycia ludzi. Niektrzy sdz, e gdyby rzd nie kontrolowa kapitalistw, pewnego dnia jeden z nich mgby zawadn wszystkim i zagarn wszystkie pienidze. Nie jest to mdre. Co zrobiliby wwczas pozostali? Oczywicie zaczliby wymian midzy sob i znw zapocztkowaliby tym samym cykl kapitalistyczny. Zastanw si, kto potrafiby sprzeda cokolwiek komu, kto posiadaby wszystko? Jego rynek byby skoczony - a wasz staby otworem! Wolny rynek i prywatna wasno oraz gospodarcze dziaanie popytu i poday pomogy ludziom dokona wielu rzeczy. Dziki temu mona byo midzy innymi napisa wiele piosenek, zbudowa wiele mostw, dokona wielu wynalazkw,

25

wyleczy i wyywi wielu ludzi. Dokonano tu wicej wspaniaych rzeczy, ktre pragn robi ludzie, ni w jakimkolwiek innym spord istniejcych kiedykolwiek systemw. Amerykanie maj szczcie, e yj w kraju o takiej wolnoci. Miliony ludzi chtnie zamienioby si z nimi miejscami. Reszta ksiki mwi o tym, w jaki sposb moesz przyczyni si do utrzymania ywotnoci wolnego rynku i jak moesz skutecznie wczy si w niego, niezalenie od tego, jak jeste mody.

26

Rozdzia 4

Praca - wspaniay wiat

Niezalenie od tego ile masz lat, nie jeste za mody, eby zacz pracowa. Moesz pracowa dla siebie, eby zdobywa pienidze na wasne potrzeby.

Moesz pracowa pomagajc ludziom z ssiedztwa lub z okolicy. Moesz pracowa po to, eby pomc swojej rodzinie. Moesz pracowa, aby nauczy si czego wicej o rzeczy, ktr naprawd robiby z wielk ochot. Powd, dla ktrego chcesz pracowa, zaley od ciebie. Ale fakt, e moesz pracowa jest jedn z zalet ycia w kraju o takiej wolnoci jak ma Ameryka. Syszae chyba, e istniej prawa, ktre nie pozwalaj na prac dzieci. S takie prawa. Zostay ustanowione w czasach, kiedy wiele maych dzieci zatrudniano za bardzo nisk pac do pracy w ciemnych, niezdrowych pomieszczeniach, do wykonywania czynnoci niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia, a dniwka bya tak duga, e zupenie nie miay one czasu, eby nauczy si robi czego innego. Ale nawet gdy tak byo, wiele spord tych dzieci, kiedy stay si dorosymi ludmi, zaoyo wasne interesy i znalazo szczcie we wasnej rodzinie. Jeszcze i dzisiaj wcale nie jest atwo zatrudni dzieci, a niemal niemoliwoci jest zrobienie tego w penym wymiarze godzin. Nie jest jednak niemoliwe, aby modzi ludzie zajli si prowadzeniem interesu - pracujc na wasn rk, razem z kolegami, lub ze swoimi rodzicami. Musz jeszcze chodzi do szkoy , ale czas po lekcjach naley do nich. Niektre dzieci odbywaj zajcia szkolne w swoich wasnych domach. Dla nich praca moe by po prostu czci codziennego ycia.

27

Ale dlaczego miaby pracowa? Niektrzy mwi, e kiedy jeste mody powiniene tylko si bawi. Mwi, e dziecistwo to okres, w ktrym powiniene zachowywa si jak dziecko. A jak zachowuj si dzieci? Niektre bardzo niemdrze. Cz chce tylko oglda telewizj. Inne chc wycznie si bawi. Jeszcze inne chodzi po sklepach. Kiedy Mozart by dzieckiem, tworzy wspania muzyk Paul Jones jako nastolatek dowodzi okrtem wojennym. Edison ju jako dziecko dokonywa rnych wynalazkw. Wiele dzieci pomaga dzi w dokonywaniu odkry naukowych, komponuje muzyk, pisze opowiadania, maluje obrazy , zakada samodzielny biznes. Ci modzi ludzie pracuj. Nie ma jakiego jednego sposobu dziecicego zachowania. Niezalenie od tego, jak jeste mody, jeste osob, osob ludzk o takich samych moliwociach robienia dobrych a nawet wielkich rzeczy jak inny, stary czy mody. Myl, e dzieci powinny si tylko bawi, jest dla nich obraliwa. Kiedy mody czowiek postanawia robi co innego ni zabawa, to przypuszczalnie dlatego, e to, co wybra, jest bardziej interesujce, przyjemniejsze. Kiedy znajdziesz co, na co miaby wicej ochoty ni na zabaw, jeste ju dostatecznie dorosy , eby przesta si bawi i zacz znajdowa rado w czym innym. Niektrzy spord starszych mog powiedzie, e to wstyd, e nie zachowujesz si jak dziecko, skoro jeszcze moesz. By moe auj, e sami nie mog ju si bawi. A moe nie lubi swojej pracy? Czy jest co, co sprawia ci wiksz rado ni dziecica zabawa? Jeli tak - powiniene to robi! Rwnie wwczas, kiedy jest to praca. Jeli chcesz zarabia na tym pienidze, powiniene sprbowa. Ale jeli chcesz to robi bez zarabiania pienidzy i moesz znale na to sposb - to te wietnie. Chodzi o to, e im wczeniej zaczniesz robi co, co lubisz, co co mgby robi nawet wtedy, kiedy bdziesz starszy, tym lepiej dla ciebie. Nigdy nie jest za pno na to, eby zacz. Dlaczego nie zacz od dzisiaj? Aby zorientowa si we wszystkich istniejcych moliwociach, przyjrzyj si teraz, co zrobili inni modzi ludzie. A nastpnie sprbuj wymyle co, co by moe nikomu innemu nie przyszo do gowy. Kim Moriarty i Julie Tervo z Lancaster w stanie Massachusetts, zaoyy swj wasny interes o nazwie Wiejskie Koty. Kiedy miay po dwanacie lat, zaczy robi zwierztka z gagankw. Robiy due koty jako stopery do drzwi i mae "kociaki" jako maskotki i zabawki na choink. Pracoway po

28

lekcjach, a w czasie wakacji przez cay dzie. Julie zszywaa kawaki materiau na maszynie, a Kim malowaa rcznie kocie mordki. Odoyy nieco zarobionych pienidzy i kupiy za nie wiksz ilo materiaw. Interes szed bardzo dobrze. Po jakim czasie przerzuciy si na misie z perkalu. Dziewicioletni Jesse Bartels z Laguna Beach w Kalifornii robi z gliny rczki do szczotek do zbw. Uchwyty zrobione byy w ksztacie potworkw, jakie Jesse widzia na filmach albo sam wymyla. Jego ojciec jest artyst ceramikiem i ma pracowni blisko domu. Jesse sprzedaje swoje wytwory na miejscowym targu rzemielniczym. Heather Brackeen i Stacey Smit, wtedy jedenastolatki, z Albuquerque w stanie Nowy Meksyk, otworzyy swj wasny sklep o nazwie Czenko. Mieci si on w sypialni Heather. Dziewczta zaprosiy znajomych i krewnych do obejrzenia sklepu, gdzie mona byo zamwi rcznie tkane szaliki, dywaniki, portmonetki i uchwyty do czajnikw. Dziewczta zaczy prowadzi swj interes, kiedy dostay od rodzicw na gwiazdk warsztaty tkackie. Interes przynosi do pienidzy zarwno na wydatki, jak i na oszczdnoci. Do notowania swych kosztw i zyskw dziewczynki uyway domowego komputera. Nick i Alex Karvounis, czternastoletnie bliniaki z Timonium w stanie Maryland, onglowali i wykonywali magiczne sztuczki na dziecicych przyjciach

urodzinowych. Cz swoich zyskw chopcy odoyli na opacenie szkoy , a cz na nowe przybory magiczne. Trzy dziewczynki w wieku 11, 12 i 13 lat, prowadziy wasny interes w Bexley, w stanie Ohio. W okolicznych pojemnikach na miecie znajdoway przedmioty wymagajce jedynie drobnych napraw, odmalowania, zszycia, wyczyszczenia czy innej niewielkiej reperacji. Nastpnie dziewczynki sprzedaway to do sklepu z tanimi towarami, prowadzonego przez Towarzystwo Walki z Rakiem, a zyski dzielone byy z t organizacj po poowie. Michael Whiting z Douglas na Alasce, zosta rybakiem w wieku omiu lat. Jego brat, Cory, zosta rybakiem, kiedy mia jedenacie lat. Michael pracowa gwnie na odzi swego ojca, ale te i dla innych rybakw. Ukada sieci, czyci ryby, przekada je lodem. Latem pracowa w penym wymiarze godzin. "Musisz nauczy si obywa

29

niewielk drzemk i nie moesz ba si krwi, brudu i cikich adunkw", powiedzia Michael. Hal Abrams z Denver w stanie Colorado mia czternacie lat, kiedy nakrci swj pierwszy trzyminutowy film i sprzeda go telewizji. Zrobienie filmu zajo mu tylko par tygodni. Film opowiada o psie stepowym yjcym w okolicy. Javier Corral Jurado z Ciudad Juarez z Meksyku, mia zaledwie 13 lat bdc zaoycielem, reporterem, fotografem, redaktorem i wydawc El Chisme, ("Plotka "). Jego pismo ukazywao si co dwa tygodnie majc 1500 czytelnikw . Szsta klasa szkoy podstawowej w Buckingham w stanie Pensylwania zaoya wasn firm w ramach programu zaj przewidujcego nauk prowadzenia interesw. Dzieci postanowiy ozdabia nadrukami koszulki sportowe i je sprzedawa. Sprzedaway je do rnych firm drog pocztow. Zarobione pienidze poszy na cele dobroczynne, na zakup ksiek dla szkoy i opacenie wycieczek klasowych. Siedmioletni Donny Kanz postanowi zosta spawaczem. Produkowa i sprzedawa motki. Przycina kawaki metalu pi elektryczn, nastpnie spawa je i szlifowa ostre brzegi. Gotowy produkt malowa. Wyrb jednego motka zajmowa mu okoo pitnastu minut. Motki sprzedawane byy do kompletw narzdzi dla kierowcw ciarwek. Donny pracowa w warsztacie spawalniczym swego ojca. Kiedy Carlson Levit z Belveder w Kalifornii mia czternacie lat, odoy ju tysic dolarw z pracy przy roznoszeniu gazet. Po przeczytaniu ksiki o inwestowaniu w akcje, zainteresowa si gied. Zainwestowa swj tysic, a czternacie miesicy pniej jego inwestycja warta bya ju osiem tysicy dolarw. "Inwestowanie wymaga wiele cikiej pracy. Musz bada wszystkie firmy, w ktre inwestuj", powiedzia Carlson. Kiedy bdzie starszy, chce by koszykarzem i bankierem. Shawn Welcome z Sedro Wooley w stanie Washington, pracowa w lecie przy zwzce drzewa. Zakada liny wok pnia citego drzewa, a maszyna je wycigaa. Jego praca czsto zaczynaa si o trzeciej rano. Kiedy skoczy szko, chce na stae zatrudni si przy karczowaniu drzew. W jednym z najbardziej znanych czasopism w kraju, Nation's Business z listopada 1985 roku, znajdujemy informacj o modych ludziach, ktrzy zaoyli wasny

30

interes: "Pitnastoletni Robert Lewis Dean poyczy od rodzicw tysic piset dolarw, kupi Cadillaca z 1972 roku, wyremontowa go i sprzeda z zyskiem. By to pocztek jego kariery . W wieku lat szesnastu zaoy firm, nastpnie sprzeda j za sto tysicy dolarw i zaoy now. Jeszcze jako nastolatek Dean prowadzi wiele interesw w brany samochodowej". "Badania wykazay, e ponad poowa spord wszystkich modych przedsibiorcw to pierworodni, a wielu z nich pochodzio z rodzin imigrantw. Niektrym chodzi gwnie o zdobycie pienidzy, ale wikszo kieruje si pragnieniem samodzielnego ksztatowania swego losu". "Wszyscy oni posiadaj oczywicie cechy, jakich mona oczekiwa u takich jednostek: pomysowo, inteligencj, zdrowe samopoczucie, energi, wiadomo celu dziaania ". "By moe najbardziej ujmujc cech nastoletnich przedsibiorcw jest ich bujny optymizm. Wychowywani w czasach terroryzmu, nieszcz i groby katastrofy nuklearnej, wyroli na praktycznie mylcych ludzi sukcesu". "Wczenie zakochali si w wiecie biznesu i szybko wyszli poza tradycyjne dziecice przedsiwzicia, jak sprzedawanie lemoniady, pilnowanie maych dzieci itd. , stajc si prawdziwymi ludmi interesu. S wytworem pokolenia wychowanego tak, by docenia sztuk i nauk biznesu". "Verne C. Harnish, prezes Stowarzyszenia Przedsibiorcw powiedzia: Mody przedsibiorca pojawia si jako bohater tego pokolenia. S ju pocztki ruchu na rzecz wprowadzania w szkoach rednich, a nawet w podstawowych, zaj o przedsibiorczoci. Spoeczestwo przechodzi okres przemiany. Wkraczamy w epok informacji". "Przedsiwzicia nastolatkw czsto zaczynaj si skromnie, ale rozwijaj szybko. John Storb kiedy by w szstej klasie zacz od koszenia trawnikw. Skoncentrowa si na zebraniu klienteli w zamonej okolicy pnocnozachodniej czci okrgu Kolumbia. Gdy poszed do szkoy redniej, zna si ju na wszystkich gatunkach rolin ogrodowych hodowanych w caym okrgu. Dzisiaj, w wieku lat dziewitnastu, jest szefem firmy wiadczcej usugi ogrodnicze. Jego obroty wyniosy 125 tysicy dolarw. W cigu dziesiciu lat ma zamiar stworzy najwiksze centrum ogrodnictwa w caym okrgu". "Modzi przedsibiorcy dostrzegli przyszo - i ona naley do nich". Jedna z naszych ulubionych historii opowiada o chopcu, ktry zaoy wasn firm. Informacja pochodzi z czasopisma Black Enterprise z czerwca 1986 roku. Kenneth Carter ma pitnacie lat i od dwch lat jest wacicielem firmy dostarczajcej

31

produkty spoywcze w Gary w stanie Indiana. Jego ojciec jest hutnikiem, a matka inspektorem policji. Ma czterech braci i uwielbiajcych go dziadkw, ktrzy zawsze wspierali jego przedsibiorcze dziaania. Pracowa niemal cae swoje ycie, sprzedajc wszystko - od gazet i hot dogw po sodycze i karty na Boe Narodzenie. "Wczenie zajem si biznesem, bo nie mogem znale nikogo, kto by mnie zatrudni" mwi Carter. Jest ukadnym i powanym modym czowiekiem; lubi nosi garnitury i krawaty, a kiedy pokazuje si publicznie, ma zawsze za sob teczk. Zasiada w radzie modzieowej przy burmistrzu, wystpowa w znanym programie

telewizyjnym "Donahue", a jako mody przedstawiciel Krajowej Konwencji Baptystw objecha ju cay kraj. W wieku dwunastu lat Carter bra udzia w weselu obsugiwanym przez wynajt firm. Wykorzystujc okazj do zdobycia dowiadcze, podszed do wacicieia firmy i zaproponowa, e bdzie pracowa w kuchni za darmo. Kiedy pokaza, e potrafi co wicej, waciciel zaoferowa mu sta pac. Po pewnym czasie Carter doszed do wniosku, e mgby oferowa te same usugi przy mniejszych kosztach. Rozmawia o pomyle zaoenia tego rodzaju wasnej firmy z kolegami, gwnie ze szkoy redniej, ale oni starali si go zniechci. "Nie wierzyli, e dam rad to zrobi. Ich wtpliwoci oczywicie jeszcze bardziej mnie zdopingoway". Pracowa jeszcze p roku dla tamtej firmy, po czym odszed z niej, eby otworzy wasny interes. "Niektrzy wci uwaaj mnie za dziecko. Nawet jeli mam pitnacie lat, nie znaczy to wcale, e jestem gorszy. Musz im grzecznie mwi, e znam swj fach". Carter zatrudnia stale dziesi osb, w tym zastpc do spraw zarzdzania i kierowc, waciciela mikrobusu, jakim si posuguj (Carter jest za mody, eby mie prawo jazdy). Ci dwaj maj po osiemnacie lat. Pozostaa semka to koledzy i koleanki ze szkoy Cartera i maj od czternastu do szesnastu lat. Pracuj jako kelnerzy lub myj naczynia. Chopak nauczy si wykorzystywa fakt posiadania wasnych pienidzy. Zaraz po otwarciu swojej firmy zaoy konto w pobliskim banku. Pniej, kiedy chcia wycofa cz pienidzy, powiedziano mu, e nie moe tego zrobi bez podpisu rodzicw. Jego matka bya akurat w pracy, wic Carter bronic swego odpar: "Skoro byem wystarczajco dorosy, eby zoy tu pienidze, to jestem te do dorosy, eby je

32

podj". I udao mu si. Ostatnio jego dochody brutto wynosz okoo dziesiciu tysicy dolarw. W Ameryce tradycyjnym symbolem pracy dla dziecka jest stoisko z lemoniad wystawiane w lecie na chodniku przy podmiejskim domu. Nie ma w tym nic zego. Im wicej takich stoisk, tym lepiej. Przyjrzyjmy si jednak temu bliej i sprbujmy zrozumie, kiedy moe to by czym innym ni autentycznym prywatnym przedsiwziciem - czym, co jest raczej z lekcj dla dziecka, ktre chce zaoy wasny biznes. Moe by na przykad tak, e wszystkie cytryny uywane do lemoniady zostan kupione przez rodzicw . Dziecko prowadzce stoisko moe po prostu uwaa to za normalne i nie pomyle o tym, e aby jego punkt naprawd przynosi pienidze, musi ich by dosy na zwrcenie mamie czy tacie za wszystkie cytryny i jeszcze troch powinno zosta. To co zostaje, bdzie nazywao si zyskiem. Bd to pienidze rzeczywicie zarobione na sprzeday lemoniady. S i inne rzeczy, ktre musisz wzi pod uwag. Jeli ich nie uwzgldnisz, bdzie to zabawa w biznes, a nie prawdziwe prowadzenie interesu. Zamy, e dzbanki, ktrych uywasz do mieszania i podawania lemoniady pochodz z domowej szafki. Gdyby prowadzi prawdziwy interes, dzbanki stanowiyby cz tak zwanego wyposaenia kapitaowego, wyposaenia, ktre jest ci niezbdne zanim zabierzesz si do dziea. Cytryny, to bdzie cz twoich surowcw. Chodzi o to, e skd musisz to wyposaenie zdoby. Nikt ci go raczej nie da. Jednym ze sposobw jego zdobycia bdzie zaoferowanie akcji lub udziaw w twojej firmie. Te udziay wymieniasz za pienidze, ktre kto ci daje na zakup wyposaenia. Wrmy zatem do dzbankw. eby twoje stoisko byo prawdziwie prowadzonym biznesem moesz sprzeda rodzicom udzia w nim w zamian za dzbanki. Oznacza to, e maj oni udzia we wszystkich twoich zyskach. Jeli wyoyli rwnie pienidze kolejny na cytryny, powinni za to otrzyma udzia. A co z tym kawakiem trawnika, ktry zajmie twoje stoisko? W prawdziwym biznesie musiaby albo kupi albo wydzierawi teren pod swoje przedsiwzicie. Jeli zatem chcesz, eby wszystko byo prawdziwe, powiniene zadecydowa, ile zapacisz za dzieraw terenu. Jest jeszcze ld. Te nie jest za darmo. Kto musia zapaci za prd zuyty do jego

33

zrobienia. w prawdziwym interesie ten koszt byby bardzo wany i musiaby wiedzie dokadnie co do grosza, ile wynosi. Nie zapomnij te o koszcie szklanek, ktrych uyjesz do podawania lemoniady. A koszt tablicy, ktr umiecisz, eby powiedzie ludziom o twoim stoisku? To jest reklama. Take powiniene wiedzie, ile to kosztuje. Co do grosza. Dlaczego wszystko to tak wane? Ot gdyby tego nie wiedzia, nie mgby w aden sposb zorientowa si, czy twj interes jest udany czy nie. Zupenie nie wiedziaby, ile da za lemoniad. Nie wiedziaby, czy w ogle warto byo zabiera si za prowadzenie interesu. Niezalenie od tego, jaki rodzaj interesu bdziesz chcia prowadzi, musisz wiedzie wszystko o kosztach, jakie si z tym wi. O niczym nie zapomnij. Rnica pomidzy sukcesem a niepowodzeniem moe zalee od kilku groszy, ktre zapomnisz wzi pod uwag. Mwic o lemoniadzie zapomnielimy na przykad o cukrze. Niektrzy z twoich klientw bd na pewno chcieli lemoniad bardziej sodk, inni mniej. Wybr midzy sodk a cierpk lemoniad moe by istotn spraw przy sprzeday lemoniady. Musisz jednak wliczy koszt cukru. Przypumy te, e bierzesz do pomocy jednego ze swoich kolegw. Moesz go zatrudni. Bdzie to oznaczao, e obiecujesz paci pewn ilo pienidzy (miesicznie lub tygodniowo ) temu, kto ci pomaga. Bdziesz musia paci te pienidze niezalenie od tego, czy stoisko przynosi dochd, czy nie. S to koszta pracy. Jeli zgodzisz si je paci, s to koszta stae, bez wzgldu na to, ile zarobisz. Moesz je zmieni na przykad w ten sposb, e przyjmiesz t osob jako wsplnika. Znaczyoby to, e dzielicie wszystkie pienidze, jakie przynosi interes po opaceniu wszystkich kosztw produkcji! - ale take wszystkie straty, jakie mog powsta, jeli interes si nie powiedzie. A co z zapat dla ciebie? Dobrze, bdmy realistami, poniewa przedsiwzicie jest naprawd twoje, bdziesz musia zapaci sobie z tego, co zostanie po opaceniu wszystkich kosztw . Te pienidze to zysk, a jedn z wielkich zalet posiadania wasnego biznesu jest to, e moesz zdecydowa, jak ten zysk wykorzystasz. Moesz zatrzyma wszystko. Moesz woy cz do banku. Moesz kupi za to wicej lemoniady, szklanek i innego sprztu. Moesz zuy zysk na rozpoczcie nowego przedsiwzicia. Moesz wyda wszystko na adapter na co chcesz. Poniewa

34

podejmujesz cae ryzyko, poniewa to ty bye przedsibiorc, masz prawo do nagrody. Nie zapominaj jednak - to wszystko jest ryzykiem. Jeli pjdzie ci le i nie zarobisz adnych pienidzy, koniec bdzie taki, e zamiast duo zarobi, znajdziesz si w dugach. Podejmowanie ryzyka to sedno sukcesu na wolnym rynku. Ludzie podejmujcy ryzyko tworz miejsca pracy dla innych. Mog zatrudnia tych, ktrzy nie chc podejmowa ryzyka. Dostarczaj potrzebnych innym towarw i usug. ycie wielu ludzi staje si dziki nim odrobin lepsze. Mog sta si bardzo bogaci. Ale mog te spuka si do cna. Wanie dlatego, e nie boj si podj ryzyka s tak wani dla nas wszystkich. A kiedy postanowisz zaoy wasny interes - bez wzgldu na to jak may i niezalenie od tego, ile sam masz lat - staniesz si jednym z tych bardzo poytecznych ludzi; staniesz si przedsibiorc, czowiekiem podejmujcym ryzyko, twrc, produktywn istot ludzk. Aby podjcie si pracy albo prowadzenia interesu byo dla ciebie wane, powinna to by pod kadym wzgldem wyprawa w prawdziwy wiat. eby miao to istotne znaczenie dla twojej przyszoci, powinno pobudzi w tobie ducha

przedsibiorczoci i da ci odpowiednie dowiadczenie. Nie chodzi ci o pozory , drobne prace, ktrymi twoi rodzice bd pniej mogli chwali si przed znajomymi. Chcesz zrobi co poytecznego i autentycznego, co byoby wane take wwczas, gdyby zrobi to kto starszy, a nie dlatego, e robi to dziecko. Chcesz by prawdziwym przedsibiorc, a nie karykatur maego biznesmena. atwo jest mwi o kapitalizmie i przedsibiorczoci. Ludzie mog pomyle, e ten, kto wiele o tym mwi, jest bardzo powan osob. Jest jednak stare powiedzenie: "gadanie nic nie kosztuje". Naprawd si liczy tylko dziaanie. Sama praca te nie wystarczy, eby naby twrczego ducha ryzyka bdcego najbardziej fascynujcym elementem kapitalizmu i wolnego rynku. Mgby na przykad pracowa po lekcjach w barze. Mgby kosi trawnik ssiada. Mgby pilnowa maych dzieci. To prawda, byaby to praca. To nie ona jednak tworzy przedsibiorc. Zaoenie wasnego interesu pociga za sob zarwno prac, jak te podejmowanie ryzyka i planowanie.

35

Nie zrozum tego jednak le. Dziecko podejmujce si takich zaj, eby zaoszczdzi pienidze na rozpoczcie czego innego, gromadzi kapita. Podejmowanie si tego rodzaju pracy po to, by kupi sobie modne ciuchy czy co w tym rodzaju, to take pewien wybr. Mona nie chcie rozpoczyna wasnego przedsiwzicia. Mona wcale nie myle o wypracowaniu swojej przyszoci. Dzieci podejmujce si pracy, poniewa ich rodziny potrzebuj pienidzy, robi co, co musi by zrobione niezalenie od wszystkiego. Take i one mog chcie powanie pomyle o chwili, kiedy zao wasny interes i powiedzie im si lepiej, albo kiedy zdobd jaki fach, co stworzy im wicej moliwoci. Jako przykad tego, o czym mwimy, wemy pilnowanie maych dzieci. Jak si do tego zabra? Nawet takie proste zajcie moe da modemu czowiekowi okazj do przeprowadzenia analizy ekonomicznej i rynkowej. Pojawia si te moliwo rozszerzenia rynku: zamiast tylko po prostu siedzie przy niemowlaku, mona stworzy ca sie usug tego rodzaju, ustali zasady pracy, prowadzi szkolenie, zorganizowa rezerwow sie usug w nagych przypadkach i zatrudnia innych pocztkujcych opiekunw. Wczenie si koo sklepu spoywczego w oczekiwaniu na ludzi potrzebujcych pomocy w niesieniu zakupw jest by moe ju nieco niemodne, a nawet i niepotrzebne. Ale kade dziecko mieszkajce w wikszych skupiskach ludzi moe zrobi rozpoznanie tamtejszych potrzeb. Badanie rynku wymagaoby od ciebie po prostu przejcia si po domach i zapytania ludzi, czy s zainteresowani twoimi usugami i ile byliby skonni za nie zapaci. Twoje usugi mogyby obejmowa pomoc w zakupach, w przeprowadzkach, przy remontach - mieszka. Jako mody przedsibiorca mgby zatrudnia innych, albo wykonywa wszystko sam. eby zrobi co uytecznego, wystarczy latem kosiarka do trawnikw, a zim opata do niegu. Dzieci gotowe do wsplnej pracy, ktre poszukuj klientw w okolicy, to ju zespoowy meneder. Modzi ludzie mog postanowi, e bd sprzedawa choinki. Spjrz jakie s tu moliwoci. Mog umwi si, e pomog jakiemu staemu sprzedawcy drzewek. Krtko mwic, mog dosta u niego prac. Pewne jest wwczas, e nie zarobi wiele. Ich praca nie jest przecie wiele warta.

36

Mona te omwi spraw z okolicznymi mieszkacami i zorientowa si, czy nie ma gdzie kogo, kto dostarczyby drzewek za rozsdn cen, dziki czemu daoby si sprzeda je z zyskiem niewtpliwie wyszym ni pienidze zarobione za prac dla kogo innego, Byoby to oczywicie bardziej ryzykowne. Mogoby si na przykad okaza, e wybrali miejsce, gdzie nigdy nie pojawia si aden klient. Mogoby te zdarzy si tak, e padliby ofiar wojny cen, w ktrej ceny proponowane przez innych spadyby poniej tej, jak sami zapacili za drzewka. Nawet gdyby tak si stao, dowiedzieliby si wwczas stosunkowo bezbolenie o prowadzeniu interesw tyle, co wydajc tysice dolarw na kursy dla biznesmenw w pniejszych latach. Jeszcze inny sposb to porozmawia z rodzicami i zbada moliwo wzicia czci pienidzy z rodzinnych oszczdnoci przeznaczonych na twoj przysz nauk; mona by je zainwestowa w ziemi, na ktrej posadzi si drzewka przeznaczone na sprzeda za dziesi lat - by moe akurat w czasie, gdy bd potrzebne pienidze na opacenie uczelni. Mona przy tej okazji wiele skorzysta. Dowiesz si, e rolnictwo wymaga dugotrwaego powicenia, nauczysz si analizy ekonomicznej,

wytrwaoci w deniu do celu i planowania z duym wyprzedzeniem. Zamy teraz, e postanowie my samochody w okolicy. Wiele dzieci prbowao zarabia w ten wanie sposb. Zazwyczaj to si udaje. Pomylmy jednak o myciu samochodw tak, jak zrobiby to przedsibiorca. Po pierwsze, twoja oferta musi by atrakcyjna. Musi by powd, dla ktrego ludzie mieliby wynaj do mycia samochodw wanie ciebie, a nie kogo innego. Jednym z takich powodw moe by to, e bdziesz wyglda na kogo, kto jest lepiej przygotowany do tej pracy. Moesz mie wasne gbki i irch do wycierania samochodu. Potrzebne ci jest co dziki czemu bdziesz wyglda na choby odrobin powaniejszego w tym fachu, ni na przykad ten, kto pojawia si i mwi, e chce umy samochd, ale potrzebuje do tego sprztu swojego klienta. Nastpnie pomyl o reklamie; Moesz sporzdzi ulotk mwic o twoich usugach przy myciu samochodw. W pobliskiej drukarni za do nisk cen zrobi ci kilkaset odbitek (to cz twoich inwestycji w interes); moesz te zapyta ich, czy nie zechcieliby wydrukowa ulotek w zamian za mycie samochodw nalecych do ich firmy. Twoje ogoszenie powinno wyranie mwi,

37

jakie usugi moesz zaoferowa. Czy w ramach swoich usug czycisz take wntrze samochodu? Czy bdziesz my samochody w czasie dogodnym dla waciciela, czy masz stay czas pracy? Kada dodatkowa rzecz, jak wymylisz, pomoe ci w twoim przedsiwziciu i sprawi, e twoje usugi bd wyrnia si pord innych. Nastpnie, jako przedsibiorca, moesz zacz myle o pewnych zmianach w twoim biznesie. Czy daoby si zatrudni kilkoro innych dzieci, eby to one zajmoway si myciem, podczas gdy ty zajby si kontaktami z klientami i zbieraniem zamwie? Czy zdoasz rozkrci interes na tyle, eby paci tamtym, mie co jeszcze ponadto (zysk) dla siebie, a take jakie pienidze na kupno nowego sprztu albo na now reklam? A klienci, o ktrych by moe inni nie pomyleli? Sprzedawcy uywanych samochodw chc, aby ich auta byy czyste z wierzchu i w rodku. Samochd, ktry do nich trafia, moe by okropnie brudny. Kto musi go wyczyci. Dla sprzedawcy samochodw lepiej jest wynaj ciebie - zwaszcza jeli pokaesz, e swoj robot wykonujesz pierwszorzdnie - ni zrobi to samemu albo zatrudni kogo na stae. Pewien chopiec z Wichita w stanie Kansas, zacz od mycia samochodw, a nastpnie wzi si za mycie osiemnastokoowych ciarwek. Jest jeszcze w szkole redniej, ale ma tak wielu klientw, e musia wynaj do tej pracy grup dorosych ludzi, a sam zdobywa nowych klientw i zarzdza caym

przedsiwziciem, dostarcza sprzt i dopilnowuje roboty. Pamitaj, kiedy szukasz nowych klientw, nigdy nie szkodzi zapyta. Najwyej powiedz ci "nie", a nawet jeli tak si stanie, bd ju wiedzieli, e jeste modym czowiekiem, ktry chce pracowa i ma o tym jakie wyobraenie. Jest to zdobywanie dobrej marki, co moe okaza si dla ciebie bardzo cenne w pniejszych latach. To te jest inwestycja, inwestycja w dobr opini. Wskazwki dotyczce opieki nad dziemi, sprzeday choinek i mycia samochodw mog si przyda w kadym rodzaju pracy , jaki ci przyjdzie do gowy. Pomyl o powodach, dla ktrych do wykonania jakiej pracy ludzie mieliby wybra wanie ciebie. Pomyl o dodatkowych usugach, dziki ktrym twoja oferta bdzie si wyrnia spord innych. Pomyl o tym, jak przekona ludzi, e jeste powany, e moesz wykona dobr robot, e masz wpraw, e jeste uczciwy i wykonujesz swoj prac w terminie.

38

Zastanw si, czy szoby ci lepiej, gdyby zatrudni kilku swoich kolegw. Pomyl, czy byoby lepiej, gdyby zaj si zdobywaniem klientw, a do wykonywania samej pracy zatrudnia innych. Pomyl o kadym miejscu, w ktrym mgby znale klientw; nigdy nie poprzestawaj na miejscach powszechnie znanych.

Myl. To najcenniejsze, co masz jako przedsibiorca i jako czowiek!

39

Rozdzia 5

Twj przyjaciel komputer

Twoim najwikszym bogactwem jest umys. To najcenniejsze z twoich narzdzi. Jest waniejszy ni pienidze. Nawet majc fur pienidzy, mnstwo ziemi czy wielk fabryk, mgby straci wszystko, gdyby nie posugiwa si naleycie swoim umysem. Mgby by bardzo silny, ale jeli nie uywaby we waciwy sposb rozumu, swoj si mgby wykorzysta jedynie zatrudniajc si do kopania roww, albo noszenia ciarw. W dawnych czasach wikszo narzdzi - metalowych, drewnianych czy innych suya do zwikszenia siy fizycznej. Narzdzia pomagay robi to, czego nie dao si zrobi goymi rkami. Za twojego ycia pojawio si jednak nowe narzdzie, ktre nie suy do zwikszania siy fizycznej, ale jest prawdziwym poszerzeniem moliwoci umysu. Tym narzdziem jest komputer . Znasz chyba takie dzieci, ktre myl, e komputer to tylko urzdzenie do gier. Gry s wspaniae, nikt w to nie wtpi. Ale jeli uywasz komputera tylko do zabawy, marnujesz jeden z najwspanialszych wynalazkw czowieka. Kiedy zrozumiesz jak korzysta z komputera, nauczysz si wielu wanych rzeczy. Nauczysz si tego, e dziaania maj swoje skutki. Przekonasz si, e kiedy co robisz powoduje to okrelone nastpstwa. Kade polecenie, jakie dajesz konmputerowi sprawia, e co si dzieje. Kto odpowiada za to wszystko? Maszyna? Nie. Tak naprawd ona nic nie wie. Moe robi jedynie to, co jej polecisz i to, co jest zaprogramowane. Kiedy nauczysz si korzysta z komputera, a zwaszcza go programowa, nauczysz si te by bardzo ostronym i starannym. Komputer nie toleruje bdw .

40

Cakowicie odpowiadasz za to, eby wszystko byo zrobione poprawnie. Ty jeste odpowiedzialny. To wana nauka yciowa. Nauczysz si take, jak dzieli problemy czy plany na mniejsze, atwiejsze do realizacji dziaania. Niezalenie od tego, jak wielki jest problem czy plan, skada si on z wielu mniejszych czci. Im lepiej je zrozumiesz, tym lepiej pojmiesz cao. Pracujc z komputerem bdziesz szed krok za krokiem, przybliajc si coraz bardziej do rozwizania. Nauczysz si ujmowa problem jako szereg maych krokw, lub odrbnych czci. Wielu ludzi po prostu zaamuje rce, kiedy widz co skomplikowanego. Mwi, e temu nie podoaj i rezygnuj. Praca przy komputerze pomoe ci unikn poczucia bezsilnoci. Krok za krokiem, w miar nabywania umiejtnoci tworzenia programu dla twojego komputera, bdziesz posugiwa si umysem w sposb logiczny, co pomoe ci zrozumie take bardzo wiele innych rzeczy. Niektrzy mwi, e komputery nigdy nie pomog ci zrozumie twoich problemw osobistych, muzyki, wierszy, czy mioci. Ale nawet w tych sprawach praca z komputerem moe pomc ci zdoby poczucie, e take o problemach osobistych mona myle przy uyciu metody maych krokw. Nie znaczy to wcale, e nie s wane rozbyski

zrozumienia, ktre nazywamy intuicj. Przeciwnie. Nawet wwczas, kiedy bdziesz programowa komputer lub uywa go do przechowywania rnych informacji, czy jeszcze do innych celw, wiele razy zdarzy si, e nage olnienie, rozbysk intuicji., zdziaaj wicej ni godziny uporczywego mylenia. Intuicja to co, czego

komputery jak dotd nie maj. Moe take okaza si, e twj komputer potrafi ci pomc w tworzeniu rysunkw, a nawet muzyki. Przed tob i twoim komputerem otworzy si nieograniczony wiat twrczych moliwoci. Komputer jako edytor tekstw pomoe ci w zdobyciu umiejtnoci, ktrej nie ma dzi wielu modych ludzi. Chodzi o pisanie jasnych i prostych zda. Bardzo czsto umiejtno ta decyduje o sukcesie lub niepowodzeniu jakiego planu czy przedsiwzicia. Moe od tego zalee nawet to, jak sobie poradzisz w yciu i co bdziesz mg zdziaa. Im jeste modszy, tym jest to waniejsze. Ze wzgldu na twj wiek, starszym trudno bdzie traktowa ci powanie. Jeli nie bdziesz potrafi przedstawi im jasno, co chcesz robi lub jakiej pomocy potrzebujesz, nie zajdziesz zbyt daleko. A przecie stanie w

41

miejscu i mamrotanie na nikim nie zrobi wraenia. Kiedy piszesz co na komputerze, nawet jeli jest to prywatna notatka suca ucileniu twoich myli, moesz wiele razy zmienia j duo atwiej ni przy pisaniu dugopisem, czy na maszynie do pisania. Moesz poprawia j a stanie si cakowicie jasna. Jasne mylenie to bardzo wana rzecz. Ale pamitaj. Komputer to tylko narzdzie. Najwaniejsza jest osoba, ktra si nim posuguje i jej umys. Moesz napotka pewien problem - chyba e twoi rodzice ju uywaj i lubi komputery. Ot niektrzy spord starszych wszystkie swoje wiadomoci o komputerach czerpi z programw telewizyjnych i filmw, gdzie pokazuje si komputery jako tajemnicze urzdzenia o wasnych umysach. Mog zatem sdzi, e samo posiadanie w domu komputera rozwie wszystkie problemy. Bywaj wic nieraz rozczarowani, kiedy ju go kupi. Wkrtce przekonuj si, e jest to wprawdzie niezwyke urzdzenie, ale myle musz wci ludzie. Czasami ich to zniechca i nabieraj prawdziwego wstrtu do komputerw. Jeli tak jest w przypadku twoich rodzicw, musisz by cierpliwy, wyjania im spraw najlepiej jak potrafisz i pomaga im zrozumie, e komputer to potne narzdzie i e masz autentyczne i suszne racje, eby mie co takiego. Moe si zdarzy wrcz przeciwnie, kiedy w domu ju jest komputer, ale uywa si go gwnie do gier. By moe wtedy rwnie bdziesz musia usilnie stara si o wasny komputer dla twoich planw zwizanych z prowadzeniem biznesu. Kiedy bdziesz rozglda si za oprogramowaniem do swojego komputera, z gotowymi programami, ktre pozwol ci zaoy baz danych dla przechowywania informacji o rnych rzeczach lub system obliczania pozwalajcy na zapis kosztw i zyskw, przejrzyj koniecznie wiele specjalistycznych czasopism. Porozmawiaj potem z ludmi ze sklepw z komputerami lub z innych firm. Jeli to moliwe, musisz zdoby program, ktry bdzie dokadnie odpowiada twoim potrzebom. Trudniej bdzie dziewcztom. Na og nie zachca si ich, tak jak chopcw, do uywania komputera. Jednym z powodw jest to, e wiele dzieci - zaczyna interesowa si komputerami poprzez gry. Duo z nich przeznaczonych jest wyranie dla chopcw. Znaczy to po prostu, e dziewczta musz by bardziej wytrwae, jeli chc wykorzysta to

42

wspaniae

urzdzenie.

Dla

wszystkich

jednak

najwaniejsz

spraw

jest

zastanowienie si nad tym, jak zdoby wasny komputer. Niezalenie od tego, czy bdziesz uywa go do prowadzenia interesw czy nie, okae si on prawdziwie przydatny we wszelkich twoich zainteresowaniach. Powiniene powanie pomyle o przeznaczeniu pewnej czci twoich zarobkw, z jakiej pracy, ktr mgby wykonywa, na zakup wasnego komputera. Jaki on ma by? Musisz sam zdecydowa. Ale mona powiedzie, e waciwie nie ma czego takiego jak zy komputer. Niektre s powolne, inne maj ograniczon pojemno pamici, ale wszystkie mog ci bardzo pomc. Mog pomc ci w wielu rzeczach, ktrych nie daby rady zrobi bez nich. A wszystkie pomog ci dokadniej myle. Znany miesicznik Family Computing (adres: 730 Broadway, New York, NY 10003) wybra ostatnio "komputerow rodzin roku", na ktrej przykadzie wida, jakie korzyci z pracy na komputerze moe odnie caa rodzina. Zdobywcami gwnej nagrody zostali Bernard i Glenda Ofstehage oraz ich dzieci: Steven, Daniel, James, Peter i Andrew. Mieszkaj na farmie w Elk Point w stanie Poudniowa Dakota. Matka zgosia ich do konkursu wyjaniajc w licie, dlaczego mog ubiega si o t nagrod. Dzieci uywaj komputera ze wszystkimi rodzajami programw edukacyjnych, do matematyki, wymowy i czytania. James jest teraz w pierwszej klasie i, jak pisze mama, "korzysta z komputera chyba wicej ni ktokolwiek z nas". W zeszym roku James cierpia na zaburzenia suchu i mama wymylia gry i inne zabawy na komputerze uczce chopca kolorw, liczb, liter i czytania. Dziki temu nic nie straci do swych kolegw z przedszkola. Teraz ze suchem jest ju wszystko w porzdku, ale pewnoci nabra dziki posugiwaniu si komputerem. (Dzieci niepenosprawne mog wiele skorzysta z pomocy komputera). Tata uywa komputera do prowadzenia zapisu finansw gospodarstwa. "Dziki odpowiedniemu programowi mona atwo przedstawi plany i coroczny bilans gospodarstwa ", powiedzia. Mama uywa komputera przy prowadzeniu sprzeday kurczakw i jajek. "Dowiadczenia z komputerem pozwalaj dzieciom przekona si, jakie bogactwo wiedzy kryje si w wiecie. To wielka przyjemno patrze jak si ucz. Jestemy rodzin, ktra lubi spdza wiele czasu wsplnie, a nasz komputer okaza si pod tym wzgldem wspania inwestycj. Moemy spdza przy nim cz czasu przeznaczonego na nauk, na odpoczynek,

43

a take uywa go indywidualnie w naszej pracy, zabawie i zajciach szkolnych", napisaa Glenda. Komputer moe ci pomc w wielu twoich przedsiwziciach. Ale i sam komputer moe by czym, na czym opiera si twj biznes. Oto par przykadw tego, co inne dzieci robi na swych komputerach. Pewien chopiec przynosi swj przenony komputer na przyjcia urodzinowe w okolicy. Za dwadziecia pi dolarw proponowa dostarczenie zaprosze na przyjcia i innych pamitek z przyjcia drukowanych na komputerze. Na kadym z zaprosze widniao imi i nazwisko dziecka. Mia te programy rnych gier. Dodatkowo, co wszystkim podobao si najbardziej, pozwala uczestnikom przyjcia pisa na komputerze i pniej to wydrukowa. A oto, co dwunastoletnia dziewczynka z Kalifornii mwi o swoich dowiadczeniach z komputerem. "Komputery zmieniy moje ycie pozwalajc mi na zyskanie wikszego uznania w szkole i dodatkowych pienidzy w domu. W szkole pisaam sprawozdania i pomagaam grupie przedszkolakw w nauce posugiwania si komputerem. Pokazywaam im wiele gier edukacyjnych. W domu pisaam teksty i rysowaam wykresy dla krewnych i znajomych. Nauczyam posugiwa si komputerem moj mam i brata. Sama nawet wymyliam kilka gier". Kiedy Adam Marsh i Stephen Mumford mieli po pitnacie lat, wymylili ilustrowany test. By to zabawny i jednoczenie skuteczny program nauki sownictwa dla dzieci z "zerwki". Marsh napisa program w jzyku BASIC, a Mumford zrobi do tego ilustrowan broszur uywajc komputera Apple z "mysz ". Ich program zdoby drug nagrod w konkursie klubu komputerowego firmy Apple. Chopcy chcieli jednak czego wicej i postanowili zaoy firm zajmujc si sprzeda ich programu. Poszli do banku i uzyskali pitnacie tysicy dolarw kredytu, zatrudnili prawnika i ksigowego i utworzyli firm Marsh i Mumford z siedzib w Berlin, w stanie Maryland. Mwili, e s "najmodszymi ludmi, ktrzy w stanie Maryland mogli korzysta z kart kredytowych". Napisali rwnie zabawn ksik, ktrej celem jest odstraszanie "piratw" kradncych programy

komputerowe. Zdobya ona pierwsze miejsce w konkursie klubu komputerowego firmy Apple.

44

Jeszcze bardziej znamienna historia mwi o siedemnastoletnim chopcu, ktry ukada i sprzedaje programy w rodzinnym miecie Muncie, w stanie Indiana. Ma komputer Apple i interesuje si "graficznym zapisem mowy komputera i nowymi sposobami tworzenia dwiku przy ograniczonych moliwociach gonika Apple". Zacz od napisania prostego programu dla swojej matki, ktra jest nauczycielk w pierwszej klasie. Program okaza si za trudny dla uczniw, ale spodoba si nauczycielom. Chopiec uzupeni go dodatkowymi elementami i stworzy nowy program. Mieszcz si tam programy mwice o higienie zbw i ich budowie, o planetach i systemie sonecznym oraz o budowie rolin. Szkolny specjalista od komputerw poradzi chopcu, eby zanis program do miejscowego sklepu zaopatrujcego szkoy. Tam zaproponowano mu pewne zmiany i zrobiono kilka poprawek. "Ustalilimy wwczas sposb sprzeday, cen, procent zysku dla sklepu i sposb kontaktowania si z szefem dziau sprzeday. To bya nieza lekcja biznesu!", powiedzia mody przedsibiorca. "Jak zatem wida, nie jestem adn gwiazd programowania. Ale mam 16 lat, troch wicej pienidzy na rne wydatki i o wiele wicej wprawy w programowaniu ni na pocztku!" Gwiazd jest natomiast w tym fachu z pewnoci Jeff Gould, ktry w wieku siedemnastu lat ju mia wasn firm, Double-Gold Software. Double-Gold sprzedaje swj program zabezpieczajcy przed "piratami". Kiedy Jeff mia siedemnacie lat, obroty jego firmy wynosiy sto tysicy dolarw rocznie, a jej biura mieciy si w sawnej Silicon Valley w Kalifornii. Jeff zacz zajmowa si komputerami w wieku trzynastu lat, a dwa lata pniej porzuci szko, eby powici im cay swj czas. Jego pierwszym sukcesem by program pokazujcy jak rozwizywa problem sawnej kostki Rubika. Teraz wrci do szkoy, chodzi na kursy powicone finansom i nadal zajmuje si firm. Jeszcze modszym przedsibiorc komputerowym jest Rawson Stovall z Abilene w Teksasie, ktry w wieku lat jedenastu zacz pisywa co tydzie artyku mwicy o grach na wideo, publikowany przez 27 gazet. Napisa rwnie ksik o grach komputerowych. W New York Times ukaza si artyku, w ktrym Andrew Feiberg komentuje artobliwie atwo, z jak wielu modych ludzi operuje skomplikowan technik.

45

"Wyglda na to, ze modzi przekonali si w kocu o tym, o czym zawsze wiedzieli doroli: stoisko z lemoniad nie jest szczytem moliwoci ekonomicznych...". "...na dobr spraw naleao si spodziewa, e dzieci zostan przedsibiorcami. Maj wszystkie potrzebne do tego cechy. S energiczne, uparte, ywioowe i nieznone - sowem stworzone s do robienia interesw". Przyjrzelimy si ju kilku przykadom wsppracy dzieci z komputerami, a teraz popatrzmy na sam komputer, jak moe on pomc we wszelkiego rodzaju przedsiwziciach. Kiedy chcesz na pimie zaprezentowa to, co potrafisz robi, lub kiedy chcesz wydrukowa ulotk mwic o twoich usugach, komputer i drukarka mog zrobi to w sposb elegancki i profesjonalny. Wikszo komputerw moe pracowa na programach majcych odpowiedni grafik, dziki ktrej twoje ogoszenie bdzie znakomicie wyglda. Jeli nabierzesz wprawy w posugiwaniu si programami tego rodzaju, moe uda ci si zrobi na tym interes w twojej okolicy, projektujc ulotki reklamowe dla innych firm, albo ogoszenia dla miejscowych klubw. Powiedzielimy sobie o tym, jak odpowiedni program do pisania tekstw moe ci pomc w drukowaniu elegancko wygldajcych liter lub innych potrzebnych ci form graficznych. Nawet jeli nie jeste dobry w pisaniu na klawiaturze, moesz tworzy piknie wygldajce teksty. Wystarczy , e starannie poprawisz wszystkie swoje bdy, co wcale nie bdzie takie trudne jak przy pisaniu na maszynie. Kiedy tekst nie ma ju bdw , moesz go wydrukowa. Wiele programw do pisania zawiera take wzory korespondencji, dziki ktrym moesz uoy list; zmieiniajc tylko adresy bdziesz mg wysya go do setek czy tysicy ludzi, a kady z listw bdzie wyglda tak, jakby by napisany przez ciebie osobicie. Jaka maa firma, ktra nie ma wasnego komputera, moe by zainteresowana w tym, eby od czasu do czasu zaatwia dla niej sprawy korespondencji. Kiedy nabierzesz wprawy w posugiwaniu si tymi wzorami listw i nauczysz si odpowiednio przechowywa w komputerze nazwiska i adresy, moesz zaproponowa pomoc miejscowej opiece spoecznej, kocioowi, czy innej grupie. Bdzie to okazja, eby pozna wielu ludzi, a by moe znale przyszych klientw.

46

Jeli bdziesz mia troch pienidzy, moesz kupi do swojego komputera modem. Jest to urzdzenie, ktre pozwoli ci na kontaktowanie si z innymi komputerami przez telefon. S takie firmy, ktre za stosunkowo niewielk opat podcz twj modem do wielkich bankw danych, gdzie przechowuje si olbrzymie zbiory informacji o wszystkim - od notatek z gazet po artykuy z czasopism i informacje ze wszystkich rodzajw publikacji technicznych. Za korzystanie z tych wielkich baz danych s dodatkowe opaty, ale oznacza to, e niezalenie od tego, gdzie mieszkasz, masz moliwo zdobycia wszystkich informacji na kady interesujcy ci temat. Jeli chcesz prowadzi wasne ksigi rachunkowe albo finanse rodzinne przy pomocy takich samych systemw, jakich uywaj ksigowi, musisz pomyle o specjalnych programach obliczeniowych. Poinformuj ci o nich w najbliszym sklepie z komputerami. Tak samo, jak w przypadku innych moliwoci komputera, jeli nauczysz si je bardzo dobrze rozumie i korzysta z nich, bdziesz mg poszuka jakiej organizacji, ktra zapaci ci za wykonanie dla niej takiej roboty. Moesz rwnie zgosi swoje darmowe usugi jakiej grupie spoecznikw i w ten sposb zainwestowa w swoj dobr opini w okolicy. Jedn z rzeczy, w ktrych komputer pomaga najbardziej, jest operowanie wieloma informacjami - od instrukcji potrzebnych ci do wykonywania rnych rzeczy, do nazwisk i adresw potencjalnych klientw. Komputer moe ci atwo pomc nawet przy najbardziej skomplikowanych rodzajach informacji i to na tak wiele sposobw, e mona powiedzie, i komputery to najdoskonalszy system przechowywania danych. Jeli odpowiednio posugujesz si programem bazy danych, nigdy nie bdziesz mia kopotu z odszukaniem zapisanej ju informacji. Im lepiej to potrafisz i im wczeniej zaczniesz, tym masz oczywicie wiksze szans, eby przydao ci si to w zrealizowaniu twoich planw i marze.

47

Rozdzia 6

Rodzina pracuje razem

Czy marzye kiedy o tym, eby zosta w domu i robi to, na co masz ochot? Mgby uczy si czego chcesz i nie musiaby chodzi do szkoy. Spdzaby mio czas z ca twoj rodzin. Mgby zarabia pienidze. By moe zostaoby ci jeszcze troch czasu na podre albo na inne zajcia poza domem. Czy takie marzenie moe si speni? Tak si ju stao w przypadku setek tysicy ludzi, ktrzy ca swoj prac wykonuj w domu; nawet swoje dzieci ucz w domu. O domowej szkole powiemy pniej. Teraz skupimy si na moliwociach wsplnej rodzinnej pracy w domu. Byy kiedy takie czasy, e jeszcze wicej ludzi pracowao w ten sposb. Byo wtedy przynajmniej dziesi razy wicej gospodarstw ni dzisiaj, a przy ich prowadzeniu pracoway cae rodziny. Pracowano bardzo ciko i cho wychowao si w ten sposb wielu wybitnych ludzi, modzi ludzie nie mieli zbyt wiele czasu na cokolwiek poza cig prac. Dzisiaj wszystko wyglda oczywicie inaczej. Ci, ktrzy pracuj w domu, uywaj innych narzdzi i technik, i maj o wiele wicej moliwoci ni ludzie pracujcy niegdy na farmach, co wypeniao zwykle niemal kad godzin w cigu dnia. Dzisiejsze gospodarstwo moe by zupenie inne. Walter i Sylvia Erhardt prowadz w stanie Maryland bardzo nowoczesn i przynoszc spory dochd farm, gdzie uprawia si owoce i warzywa dostarczane pniej do wielkich restauracji miejskich. Zamiast drogich nawozw sztucznych gospodarze uywaj jedynie nawozw naturalnych. Tajemnic ich sukcesu jest cisa, naukowa wiedza o glebie i potrzebach

48

kadej z uprawianych rolin. Zanim ich dzieci dorosy i rozpoczy samodzielne ycie, pracowali na farmie wszyscy razem. Nieraz praca bya duga i cika, ale zawsze znajdowali czas na wycieczki domowe i ycie rodzinne. Niedaleko od tej farmy dziaa domowe przedsibiorstwo produkujce baweniane ubrania sprzedawane na cay wiat na zamwienie pocztowe. Interes zaoony zosta przez dwie rodziny, ktre chciay stworzy takie miejsce, w ktrym rodzice mogliby przez cay dzie by razem ze swoimi dziemi - uczc ich normalnych przedmiotw szkolnych jak rwnie wszystkiego, co potrzebne jest, by wiedzie jak naley prowadzi przedsibiorstwo. Ich firma, o nazwie Deva, sprzedaje co roku ubrania wartoci miliona dolarw, ale wszyscy pracujcy tam ludzie maj w cigu dnia wolny czas, by razem pogra w siatkwk czy w co innego. Jest zazwyczaj okazja do ssiedzkiej pogawdki czy nawet filozoficznej dyskusji, a dzieci wszystkich pracownikw zachca si na rne sposoby do uczestnictwa we wsplnym przedsiwziciu. Podobnie jak w przypadku innych domowych przedsibiorstw, Deva nie zacza od planowania biznesu, ale od planw osobistych. Jej zaoyciele uznali za swj najwaniejszy cel wykonywanie takiej pracy, ktr mona robi w domu i ktra pozwoli rodzinie przebywa ze sob. Przygldali si uwanie innym

przedsiwziciom i oszczdzali pienidze na kapita wyjciowy. Zdecydowali si na ubrania, poniewa wikszo pracy, to znaczy szycie, mona byo da innym do pracy chaupniczej. Ludzie, ktrzy zapocztkowali przedsiwzicie, mogli skupi si na rozpoznaniu rynku - prbujc zorientowa si, na jaki rodzaj ubra jest due zapotrzebowanie. Mogli rwnie rozprowadza swj towar. Naturalna bawena, luny krj, superwygodne ubrania okazay si strzaem w dziesitk. Elementy wyjciowe przy rozpoczynaniu domowego przedsiwzicia s takie same dla kadego, kto chce o tym pomyle. Przede wszystkim musisz w peni zdawa sobie spraw z ryzyka. Jeli interes si nie uda, mog przepa wszystkie twoje oszczdnoci. Musisz by na to przygotowany. Jeli zaangaowana jest caa rodzina, kady jej czonek musi by przygotowany na podjcie ryzyka i na to, by mie tyle godnoci, eby znie zarwno niepowodzenie, jak i przyj sukces.

49

Czy twoja rodzina jest przygotowana, eby podj ryzyko? Niektre rodziny wolayby bezpieczny byt i stae zajcie ni podjcie ryzyka - nawet jeli ryzyko mogoby opaci si bardziej ni praca dla kogo innego. Czy byby gotw pomc swoim rodzicom zacz wszystko od pocztku, gdyby domowe przedsiwzicie si nie powiodo? Czy moe jednak wolisz mie pewno, e bdziesz dostawa troch nowych ubra, nowych pyt, a jak si da to i samochd, kiedy bdziesz mia siedemnacie lat? Jest wane, by uwiadomi to sobie, niezalenie od tego, co masz zamiar zrobi. Nastpnie musicie rzeczywicie pozna rynek, na jaki macie zamiar wej. Kto jest dla was konkurencj? Co moecie zaproponowa, eby ludzie przyszli wanie do was? Jeli bdziecie potrzebowali jakiego wyposaenia, skd je wemiecie i ile bdzie kosztowa? Czy moe by dostarczone na czas? Jak? Czy koszt przedsiwzicia moe si gwatownie podnie? Czy bdziecie mogli podnie ceny na tyle, eby pokry nowe koszty? Czy jeli bdziecie musieli na pocztek poyczy pienidze, niepowodzenie bdzie oznacza, e stracicie wasz dom i samochd? Czy kady jest przygotowany na tego rodzaju strat oznaczajc konieczno rozpoczcia wszystkiego od nowa? Kady wasz krok musi by podjty w oparciu o jasn wiadomo, dlaczego wasz towar czy usuga moe przycign ludzi - oraz o wyrane rozeznanie, kim s i gdzie s klienci! Musicie take dokadnie wiedzie, kto w rodzinie bierze odpowiedzialno za okrelon cz przedsiwzicia. Trzeba rwnie postanowi, w jaki sposb bd podejmowane decyzje. Czy szefem bdzie jedna osoba? Czy wszyscy bd mieli swj gos? Czy do zaniechania czego wystarczy sprzeciw jednej osoby? Takie rzeczy warto omwi w rodzinie, nawet jeli nie ma ona zamiaru zaj si wsplnym biznesem. S one wane w codziennym yciu kadej rodziny. Rwnie istotna jest sprawa pienidzy i ich podziau w przypadku zysku. Czy kady dostaje tyle samo, niezalenie od tego - co robi? Czy tak powinno by, bo to przecie przedsiwzicie rodzinne? Czy naley dzieli pienidze w zalenoci od wkadu pracy poszczeglnych osb? Czy oznacza to, e jeden z czonkw rodziny moe zacz zazdroci drugiemu? Ta ostatnia kwestia moe okaza si najwaniejsza nie tylko w przypadku rodzinnego biznesu, ale take w rozwoju charakteru kadego dziecka. Ludzie

50

krytykujcy innych dlatego, e tamci zarabiaj za duo pienidzy - niezalenie od tego co robi, aby je zdobywa - to czsto ludzie, ktrzy sdz, e co im si naley bez wzgldu na to, co i jak robi. Kiedy widz kogo, kto odnis sukces, mog powiedzie, e to wszystko sprawa szczcia. Nie przyznaj si przed sob, e kto inny ma wicej talentu lub ciej pracowa. Takie cechy nie pomagaj nikomu y szczliwie i twrczo. Niezalenie od tego, czy jest to biznes rodzinny czy jakikolwiek inny rodzaj przedsiwzicia, ludzie zawistni o sukcesy innych, bywaj przeszkod dla siebie samych i swego otoczenia. Aby y w sposb twrczy, najlepiej jest przesta si zajmowa tym, co robi inni i skupia si na tym, co samemu mona zrobi i jak zrobi to lepiej. Warto, aby take i nad tym zastanowia si kada rodzina, bez wzgldu na to, czy rozpoczyna interes, czy nie. Ju samo bycie rodzin to wane przedsiwzicie. To, co przyczynia si do powodzenia w biznesie, wane jest na og i dla powodzenia rodziny. W 1984 roku, Phyllis Giil w swojej ksice Entrepreneurial Mothers daa kilka wskazwek dotyczcych prostych krokw, ktre monaby podj w celu wcignicia dzieci w domowe przedsiwzicia. Jeli bdziecie kiedy rozmawiali o domowym biznesie, by moe przydadz ci si te rady.

"Niech dzieci robi dla ciebie niektre z poniszych prac: - Odpowiadanie na telefony, przyjmowanie zlece. - Pomoc w domowych zajciach; jeli pieczesz szarlotk, niech dziecko obierze jabka. - Pomoc przy prostych pracach jak np. zaklejanie kopert. - Pomoc przy odbiorze i liczeniu towarw. - Robienie ogosze reklamowych. - Zaprojektowanie twojego znaku firmowego, ulotek reklamowych, papieru listowego. - Pokazuj dzieciom jak prowadzi rachunki. - Omawiaj z dziemi swoje problemy; dzieci maj czasem interesujce spojrzenie na sprawy".

Zastanw si nad wszystkim, co mwilimy o rozpoczynaniu domowego przedsiwzicia. Czy twoja rodzina chciaaby w ogle rozmawia o tym? Czy i tak omawiacie wsplne przedsiwzicia, czy moe po prostu dzieje si zawsze to, czego

51

ycz sobie rodzice? A moe na odwrt, kiedy dzieci si naprzykrzaj, rodzice ustpuj im, eby mie wity spokj? Co sdzisz o podejmowaniu ryzyka? Przypumy, e biznes si nie uda i bdziesz musia przenie si w inne miejsce, do innej szkoy, zmieni kolegw. Czy boisz si takiej zmiany? Czy obawiaj si jej twoi rodzice? Jeli tak, to trzeba si zastanowi, czy warto ryzykowa. Musicie wsplnie porozmawia, czy podoacie takiej zmianie, jakie macie moliwoci, jeli wam si nie powiedzie. Nawet najmniejsze sukcesy nie przychodz atwo. Kwestia zmiany jest w yciu najwaniejsza. Zmiana wywoana w yciu rodziny przez domowy biznes moe dotyczy rwnie caego spoeczestwa. Alvin Toffler, autor zajmujcy si prognozowaniem przyszoci, wypowiedzia w swej ksice Previews and Premises z 1983 roku kilka bardzo interesujcych uwag dotyczcych pracy w domu.

"Pracujcy w domu nie bd analfabetami w rodzaju feudalnych chopw. Bd to pracownicy wysoko kwalifikowani, potraficy posugiwa si domowymi komputerami, wideo i czami telekomunikacyjnymi, za pomoc ktrych zorganizuj nowe sieci, "elektroniczne bractwa", nowe stowarzyszenia zawodowe i inne formy samorzdnych grup..." "Elektroniczna wioska wcale nie bdzie izolowa ludzi; przeciwnie, moe tchn nowe ycie w te wsplnoty, kiedy ludzie bd wieczorami wychodzi po pracy z domu, aby uczestniczy w yciu miejscowych grup. Nawet jeli nie bd mieli dawnych wizi spoecznych z wsplnotami z biura czy fabryki, o wiele cilejsze bd ich wizi z rodzinami ..." "Nie ma wtpliwoci, e najwikszym naszym marnotrawstwem jest przemieszczanie milionw ludzi tam i z powrotem rano - i wieczorem. To strata czasu, ludzkiej siy, milionw ton paliwa, zanieczyszczenie rodowiska, zatoczenie, itd..." "Rewolucja przemysowa wyrwaa prac zarobkow z domw i przeniosa j do fabryk i biur. Przeksztacia cae spoeczestwo i odmienia ycie rodzinne. Wyprowadzia z domu proces nauczania. Stworzya w bezsensowny wzorzec masowego transportu. Uformowaa nasze miasta i ycie. Wynika std, e przeniesienie pracy na powrt do domw rwnie wywoa znaczce zmiany."

Oto przykad rodzinnego biznesu wygldajcy na obrazek z przyszoci. Robert Dunlap i jego dzi trzynastoletnia crka, Rachel, zaoyli wytwrni filmow majc dwadziecia pi tysicy dolarw i gara na biuro. Robi krtkie filmy animowane 52

do pokazywania w zagranicznych sieciach telewizyjnych zamiast reklam. Rachel w wieku lat omiu okazaa si utalentowan pisark, wic ojciec zostawi jej artystyczn cz przedsiwzicia, natomiast sam zaj si finansami. Nie mogli znale nikogo, kto chciaby wesprze przedsiwzicie, w ktrym teksty pisze dziecko, zatem wzili pienidze zarobione kiedy przez ojca na scenie. Zaoyli studio, aby mc samemu wykonywa wikszo pracy - rysunki, muzyk, podkadanie tekstu, zdjcia. Zatrudniaj te od czasu do czasu szeciu pomocnikw. Filmy wywietlane s w Ameryce i w 78 krajach jako kreskwki w programach dla dzieci. Kady film kosztuje od dwch do trzech tysicy dolarw za minut, nie liczc kosztw pracy i reklamy. "Film zwraca si najszybciej po szeciu miesicach, ale byo i tak, e trzeba byo czeka trzy lata", powiedziaa Rachel. Ostatnio ukoczyli prac nad godzinnym programem o Ziemi. Twierdz, e robienie filmw dla dzieci zapewnia im stay rynek zbytu. Niechtnie mwi o swoich dochodach, ale wedug czasopisma Nation's Business "do 1989 roku zarobili przynajmniej trzy miliony dolarw". Gary Patterson zajmuje si biznesem naftowym w Wichita w stanie Kansas i prowadzi interes rodzinny mogcy zainteresowa kadego modego czowieka, ktrego rodzice maj ju swoj firm. Cz rodzicw nie chce, eby ich dzieci wiedziay cokolwiek o prowadzonym przez nich interesie. Bywa i tak, e niektre dzieci nie chc nic o nim wiedzie. Takie rodziny s jakby podzielone na dwie czci. Rodzice robi jedno, a dzieci drugie. Niewiele robi wsplnie. Posuchajmy jednak, co Gary Patterson ma do powiedzenia o zupenie innym sposobie podejcia:

"Jeli chodzi o moj rodzin i firm, chc nauczy moje dzieci etyki pracy. Chciabym, eby rozumiay, e dobrodziejstwa ycia i moliwo kupowania rnych rzeczy zdobywa si cik prac i powiceniem. Staram si przeprowadza, to z moimi dziemi (Ryan, dwanacie lat oraz Laura, dziewi lat) na dwa sposoby. Zatrudniam je dorywczo do maszynopisania, prowadzenia zapisu wydatkw, wpisywania danych na komputer, robienia odbitek, adresowania kopert, pacenia rachunkw i innych prac, ktrych s w stanie si nauczy. Maj swoje karty z czasem pracy, ktre wypeniaj, kiedy zaczynaj prac. Pac im od godziny i tyle samo, ile musielibymy zapaci komukolwiek innemu wykonujcemu t sam robot".

53

"Razem z on wanie zaoylimy now firm, w ktrej nasze dzieci bd pracowa w biurze. Aby mie udzia w zyskach z tego przedsiwzicia, kady musi wykona swoj cz roboty. Dzieci s tym bardzo przejte". "Nie tylko przyblia to cele, jakie postawiem przed dziemi, ale daje te dzieciom wiar w siebie i silne poczucie wasnej wartoci. Jak my wszyscy one take lubi cieszy si z owocw swojej pracy."

Niektrym rodzicom moe nie przyj do gowy, e ich dzieci chciayby robi co takiego. Jeli jednak spodoba ci si ten pomys, moesz powoa si na niego, kiedy bdziesz rozmawia z rodzicami o tym, eby pozwolili ci pracowa razem z nimi. Jeeli masz innego krewnego lub znajomego, ktry prowadzi wasn firm, te moesz zaproponowa mu co, co mgby robi dla niego. Wszystko to bd szczebelki na drodze do twojego wasnego biznesu. Pomyl take i o innych wanych rzeczach wicych si ze wspln prac rodzicw i dzieci. Kady czonek rodziny ma wtedy okazj nauczy si szacunku dla pozostaych dlatego, e co potrafi robi, a nie tylko dlatego, e s starsi lub modsi. I co najwaniejsze, rodzice i dzieci wicej rozmawiaj razem, maj wsplne dowiadczenia, staj si sobie blisi jako rodzina. To jest prawdziwa premia! Ju sama rozmowa o moliwoci zaoenia domowego biznesu moe bardziej zespoli rodzin i pozwoli kademu dowiedzie si wicej o nadziejach i charakterze pozostaych czonkw rodziny. Niegdy mwienie rzeczy tego rodzaju wydawaoby si dziwne, ale wszyscy wiemy, e w dzisiejszych czasach a nazbyt czsto zdarza si tak, e czonkowie rodziny s sobie nawzajem niemal obcy. Przypumy jednak, e jaka rodzina uznaje, e biznes angaujcy kadego z jej czonkw to jest pewna droga. No wanie, jak ta droga ma wyglda? Odpowied bdzie inna dla kadej rodziny. Pierwsze pytanie, na ktre trzeba bdzie sobie odpowiedzie, moe brzmie: "czy jest co, czym interesowaby si kady z. czonkw rodziny?" Zamy, e kady w rodzinie interesuje si sportem. Moe zatem idealnym przedsiwziciem rodzinnym bdzie sklep sportowy. Kady interes zwizany z handlem moe by szans na wspln prac caej rodziny. W sklepie jest zawsze co do roboty, w czym moe pomc nawet

54

mae dziecko ukadanie towaru na pkach, sprztanie, roznoszenie ulotek reklamowych. Zamy, e kady z czonkw rodziny interesuje si prac w ogrodzie. Moe zatem idealnym rozwizaniem bdzie firma ogrodnicza albo szklarnia. Podobnie jak interes zwizany z handlem, take firma usugowa jakiegokolwiek rodzaju daje moliwo pracy dla kadego czonka rodziny. Rodzina w domu to swego rodzaju zakad usugowy. Zazwyczaj kady w rodzinie ma jakie obowizki, kady robi co na rzecz innych czonkw rodziny. Podobna praca w rodzinnym biznesie, to po prostu jeszcze jeden, ale wcale nie nowy, wymiar waszego ycia Przypumy, e wszyscy w rodzinie interesuj si zwierztami. Moe zatem waciwym rozwizaniem byby dla nich sklep zoologiczny lub firma zajmujca si czyszczeniem i pielgnacj zwierzt, albo na przykad zakad hodowli i tresury psw, czy hodowla kotw. Przypumy, e kady w rodzinie lubi turystyk. Moe wic dobrym wyjciem byaby tu agencja turystyczna lub biuro podry? Rzecz w tym, aby mg zacz myle o rodzinnym biznesie, ktry opiera si na tym, co rodzin interesuje najbardziej. Zamy rwnie, e celem rozpoczcia domowego biznesu jest po prostu zespolenie rodziny, wsplna praca bez koniecznoci wychodzenia z domu i stworzenie firmy, ktra bdzie stanowia oparcie dla dzieci, kiedy dorosn i bd miay ju wasne dzieci. Najpierw zdecydujcie moe, czego absolutnie nie chcecie robi, tak, aby nie traci czasu na mylenie o tym. Nastpnie trzeba by chyba zacz rozwanie zastanawia si nad tym, co moglibycie robi, jakie towary czy usugi s potrzebne tam, gdzie mieszkacie, lub tam, gdzie wszyscy gotowi bylibycie si przenie.

Bdzie trzeba bardzo uwanie zbada rynek. Musicie to zrobi o wiele dokadniej ni wwczas, gdyby robi rozeznanie tylko dla siebie. Jeli zakadasz wasny biznes mieszkajc jeszcze w domu, moliwo niepowodzenia nie jest tak straszna, jak wtedy, kiedy ryzykuje caa rodzina, a jej los zaley cakowicie od jednego przedsiwzicia. Nie kady rodzinny biznes musi wypenia cay roboczy dzie. Moe to by praca dorywcza, jak ta, ktrej podejmujesz si chodzc jeszcze do szkoy. Rodzinny biznes

55

moe zajmowa tylko weekendy albo wieczory, czy choby tylko jeden wieczr w tygodniu, lub jeden dzie w czasie weekendu. Moliwoci jest tu bez liku. Kade z wymienionych wczeniej przedsiwzi mona prowadzi na mniejsz skal jako zajcie dorywcze. Moecie na przykad opiekowa si tylko kilkoma zwierztami w tygodniu, hodowa tylko tyle rolin ile sprzedacie w cigu weekendu albo organizowa tylko jedn lub dwie wycieczki w cigu roku. Przy pracy po godzinach, biznes rodzinny moe by po prostu rozszerzeniem tego co w innym przypadku chciaby robi samodzielnie. Jeli ty lub ktokolwiek z twojej rodziny, jestecie zainteresowani prac w drzewie, moecie robi drewniane zabawki sprzedawane na jarmarku, albo na zamwienie pocztowe. Gdyby dobrze si sprzedaway, caa rodzina miaaby okazj wczy si do tego, wykorzystujc rosnce zapotrzebowanie. Ca rodzin moglibycie zgodzi si na odmalowanie czyjego domu. Na pocztek mona by na przykad pomalowa za darmo dom jakiej starszej czy niepenosprawnej osoby, ktrej nie sta na to, eby zapaci za t prac. Nie tylko nabierzecie wprawy w malowaniu, ale przy - okazji wasi ssiedzi zobacz, e nie chodzi wam w yciu tylko o pienidze. Myl zrobienia czego bezpatnie dla kogo, kto tego potrzebuje, mona zastosowa do wszystkiego, czym si chcesz zaj. Dobroczynno jest dla zwolennika wolnego rynku i wolnej konkurencji lepszym rozwizaniem wobec potrzeb ubogich ni program opieki spoecznej. Czasami co, co zaczyna si jako dziaalno dobroczynna, moe sta si normalnym biznesem. Wiele rodzin dostarcza domowe wypieki do punktw sprzeday, z ktrych dochd idzie na rzecz kociow lub innych organizacji. Jeli okae si, e wasze wyroby ciesz si najwikszym wziciem, moecie zastanowi si, czy zajcie tego rodzaju nie mogoby sta si waszym dorywczym, a moe i regularnym rodzinnym biznesem. Tapicerstwo to co, czego moe nauczy si kady z czonkw rodziny, na przykad w pobliskiej szkole zawodowej, albo na wieczorowych kursach dla dorosych. Jest rwnie stae zapotrzebowanie na usugi tego rodzaju, a ponadto mona je atwo wykonywa w domu. Sklepik w domowym garau to take co, przy czym moe pracowa caa rodzina. Moecie prowadzi sprzeda raz w miesicu, raz w roku, czy

56

jak wam bdzie wygodnie. Ty moesz zaj si szukaniem rzeczy na sprzeda. Jednym ze sposobw moe by chodzenie na aukcj i kupowanie tanio rzeczy, ktre pniej bdzie mona sprzeda odrobin droej. Moesz te wyszukiwa niepotrzebne rzeczy w domu, ktre sprzedacie w waszym sklepiku. Jeli uda wam si kilka razy korzystnie przeprowadzi sprzeda, na pewno moglibycie sprbowa zaj si kupowaniem, odnawianiem i odsprzedawaniem mebli. Zasady poszukiwania odpowiedniego rodzaju pracy wygldaj zawsze tak samo. Czy jest to co, co moecie robi? Czy chcecie to robi? Czy jest na to zapotrzebowanie? Czy zdoacie robi to w taki sposb, e wasze koszta bd mniejsze ni cena sprzeday mwic krtko, czy bdzie z tego zysk? Niezalenie od tego, czy pracujca wsplnie rodzina robi to dorywczo, czy w penym wymiarze godzin, take i tu chodzi o to, eby wykonywa uyteczn prac. Zarwno w biznesie rodzinnym, jak i w przypadku twojego samodzielnego przedsiwzicia, najwaniejsze jest to samo. Ot jeli ludzie maj siln wol i motywy , aby co robi i jeli istnieje te uczciwy rynek, ktry im to umoliwia MOG TO ZROBI. Moesz to zrobi i ty. Take i twoja rodzina. Nie znaczy to wcale, e wszyscy bd chcieli postpi tak samo. Znaczy to tylko, e jest taka moliwo. Reszta zaley od ciebie.

57

Rozdzia 7

Inwestowanie czasu i pienidzy

Pienidze to papierowe narzdzia. S uyteczne. Podobnie jak w przypadku innych narzdzi, ich przydatno zaley od wprawy tego, kto si nimi posuguje. Ludzie, ktrzy uwaaj pienidze za cel sam w sobie, za co, co chc tylko gromadzi, raczej nie s ich dobrymi uytkownikami. Mog nie zdecydowa si na zaryzykowanie ich. Bd woleli raczej trzyma si tego, co ju maj, ni wykorzysta pienidze do tego, co jeszcze mogliby zrobi. Z pewnoci nie jeste zbyt mody , aby zdecydowa o swoim stosunku do pienidza. Jeli wolisz raczej zarabia pienidze ni bra je od rodzicw, jest to wyrany znak, e rozumiesz ju, e pienidze maj rwnie zwizek z twoim samopoczuciem i wiar w siebie. Uwaasz, e moesz robi co wartociowego. To, mniej wicej to samo, co powiedzie, e ty jeste co wart, a to jest przyjemne uczucie. Pienidze to zadziwiajce narzdzie, poniewa mona ich uy do robienia innych rzeczy, jak te do pomnaania samych pienidzy. Przypumy, e postanowie jako zarobi pienidze. Pokrye swoje koszty. Sprzedae towary i usugi. Zostao ci troch pienidzy, pewien zysk. Zapewne bdziesz chcia uy cz tych pienidzy na rozszerzenie i ulepszenie twojego przedsiwzicia. Cz natomiast bdziesz chcia wykorzysta na kupienie sobie czego, albo na zrobienie czego, co jest dla ciebie wane. Jeli jednak wybiegasz myl naprzd, bdziesz chcia odoy cz pienidzy na nieprzewidziane wydatki, na pniej. Pienidze wydane na twj

58

wasny biznes to inwestycja w twoj prac. Pienidze wydawane na siebie to inwestycja w przyjemno. Pienidze odkadane, to inwestowanie w przyszo. Istniej na dobr spraw dwa sposoby inwestowania pienidzy. Jeden to po prostu oszczdzanie. Przykadem czego takiego jest rachunek oszczdnociowy w banku. Znaczy to, ze pienidze bd tam zawsze, kiedy bdziesz ich potrzebowa. Jest jeszcze inny sposb inwestowania pienidzy. Moesz zaryzykowa je, inwestujc w czyj biznes. Wiele przedsibiorstw, zwaszcza wielkich, sprzedaje swoje akcje. Kiedy kupujesz akcj takiej firmy, dostajesz kawaek papieru. Tak naprawd kupujesz jeden kawaek tej firmy. Stajesz si jej "wspwacicielem". W ten sposb, sprzedajc udziay we wasnym przedsiwziciu, zaczyna wiele firm. Jako udziaowiec firmy zarobisz pienidze, jeli zarobi je firma, ale moesz je straci, jeli jej si nie powiedzie. To jest ryzyko, podobnie jak przy zakadaniu wasnego interesu. Jednake nawet po wykorzystaniu przez firm wszystkich pienidzy pochodzcych ze sprzeday akcji, udziay te wci znajduj si w obiegu. Istnieje wielki biznes polegajcy na ich sprzeday. Jeli wielu ludzi chce kupi akcje jakiej firmy, ich cena idzie w gr. Jeli ludzie zaczynaj je sprzedawa i nie ma na nie wielu kupcw, cena spada. Bywa nieraz, e jaka tanio kupiona akcja zaczyna i coraz bardziej w gr, poniewa z rozwoju sytuacji wynika, e firma ta zarobi duo pienidzy. Jeli tak si rzeczywicie stanie, firma zazwyczaj dzieli cz tych pienidzy pomidzy posiadaczy akcji. To si nazywa paceniem dywidend. Kto, kto wyda ledwie kilkaset dolarw kupujc niegdy akcje takiej firmy jak na przykad Ford, moe by dzisiaj multimilionerem wanie w wyniku wzrostu wartoci tych akcji i pyncych z nich dywidend. Gdyby jednak zainwestowa w jak inn firm samochodow, ktra od razu splajtowaa, straciby wszystkie swoje pienidze. Modzi ludzie, ktrzy maj jakie pienidze, mog zacz zdobywa wiedz o rynku akcji i o tym, jak ryzykowa pienidze w nadziei na zarobienie wikszej ich iloci. W pobliskiej bibliotece znajdziesz mnstwo ksiek na ten temat. Codziennie pisz te o tym gazety w rubrykach powiconych biznesowi. Jeli nie masz zamiaru zajmowa si obrotem akcjami przez cae ycie, powiniene zda sobie spraw, e zbytnie zaangaowanie w to w tak modym wieku jest naprawd niebezpieczne. Jeli

59

jest co innego, co chciaby robi, powiniene skupi ca swoj energi wanie na tym. eby naprawd umie obraca akcjami, trzeba powici temu wiele czasu i pracy. By moe jednak dobrym pomysem byoby powici troch czasu na inwestowanie w rynek akcji lub przynajmniej na zrozumienie go. Ot jeli dowiesz si czego o sukcesach i porakach wielkich firm, by moe okae si to cenn wiedz, ktr bdziesz mg wykorzysta we wasnej firmie lub pracy. Musisz jednak pamita cay czas, e kupowanie i sprzedawanie akcji to rodzaj hazardu, chyba e masz wszystkie dokadne informacje o jakiej firmie, dziki czemu kupowanie akcji staje si pewnym interesem. Nie chodzi o to, eby zniechca ci do hazardu -- waciwie zawsze, gdy prbujesz co robi, uprawiasz hazard, stawiasz na siebie. Chc tylko ci przypomnie, zwaszcza jeli jeste mody, e inwestowanie we wasn osob i w to, co chcesz robi, to najlepsze inwestycje ze wszystkich i bd one wypaca ci stae dywidendy przez cae twoje ycie. Dobrym rozwizaniem czcym oba sposoby inwestowania moe by na pocztek rachunek oszczdnociowy. Nie zapomnij przedtem zajrze do wszystkich okolicznych bankw, eby znale ten, w ktrym najbardziej opaca si oszczdza. Jest dzi tak wiele rnych sposobw oszczdzania stale si zmieniaj - e samo ich porwnanie bdzie dla ciebie dobr lekcj ekonomii, badania istniejcych moliwoci i przyjmowania osobistej odpowiedzialnoci za zdobywanie informacji, na podstawie ktrych podejmuje si wane decyzje. Drugim krokiem moe by zakup jednej lub kilku akcji. Kup jedn akcj w rzetelnej, solidnej firmie. By moe nie zarobisz na tym wiele pienidzy, ale bdziesz otrzymywa od firmy roczne sprawozdania, co da ci okazj dowiedzie si, jak prowadzi ona swoje interesy. Nastpnie kup udzia w nowej firmie, co jest duo bardziej ryzykowne, ale moe ci pozwoli na zorientowanie si w czym nowym. Przyjrzysz si sukcesowi albo niepowodzeniu firmy. Kto mgby pomyle, e kupno akcji firmy, o ktrej wie si bardzo niewiele, jest tym samym co kupienie losu na loterii. W obu przypadkach jest to hazard, prawda? Owszem, ale jest ogromna rnica pomidzy tym, kiedy zadajesz sobie trud, eby przynajmniej dowiedzie si czego o takiej firmie w punkcie sprzeday akcji, a zdaniem si wycznie na lepy

60

los na loterii. Ludzie, ktrzy popadaj w nag gier typu loteryjnego (na przykad wycigi konne) wierz w co w rodzaju magii. Jeli tylko dopisze im szczcie, wszystkie ich problemy zostan rozwizane. Kiedy kupujesz akcje, wierzysz przynajmniej w co bardziej solidnego ni magia tego rodzaju.

Jest to wiara w warto ludzi, ktrzy prbuj skutecznie produkowa towary. Wygrany czy przegrany, bdziesz w lepszej sytuacji nabierajc takich przyzwyczaje i zainteresowa. Jest stare powiedzenie, e czas to pienidz. Oznacza to, e kada cz twojego czasu ma okrelon warto. Nie znaczy to, e w kadej sekundzie musisz zarabia pienidze, ale ze dokonujesz wyboru sposobu spdzania swojego czasu. Jeli postanowisz zarabia, cz twojego czasu to z pewnoci pienidze. Jest to czas powicony na zarabianie pienidzy. Ale czas, ktry spdzasz w inny sposb, take ma prawdziw warto. Mona by powiedzie, e wykorzystywany jest na zdobywanie innego rodzaju "pienidzy", innych wartoci; na uczenie si czego, na zastanowienie si nad tym i owym, na robienie przyjemnych rzeczy, ktre poprawiaj ci samopoczucie, na pomoc innym ludziom. A take na przebywanie z ludmi, ktrych lubisz lub kochasz. By moe dojdziesz do wniosku, e dwadziecia cztery godziny kadej doby to twoja najcenniejsza "waluta". Nie moesz mie ich wicej. Pod tym wzgldem twj budet jest najcilej ograniczony. Decyzje, jak spdzi ten czas, to najwaniejsze z decyzji, jakie podejmujesz kadego dnia. Inwestowanie twojego czasu to najwaniejsza ze wszystkich inwestycji. Kada godzina spdzona na robieniu jednej rzeczy, jest godzin zabran innej czynnoci, ktr mgby wykonywa w tym czasie. Twj budet czasu jest sztywny. Nie moesz go rozcign. Nie da si poyczy dodatkowej iloci godzin. Czasu jest tyle, ile jest. Wiele dzieci uwielbia oglda telewizj. By moe nie myl o tym, jak o inwestycji. Zapewne uwaaj, e jest to po prostu przyjemne. Nie sd jednak wcale, e telewizja jest za darmo! Za kad chwil spdzon przy telewizorze pacisz chwil, ktr mgby spdzi robic co innego. Nie znaczy to, e masz wcale nie oglda telewizji, ale, e powiniene pomyle o rzeczywistych "kosztach" siedzenia przed telewizorem. Nieraz moesz czego nauczy si z telewizji, ale jak czsto? Mgby w

61

tym czasie czyta ksik albo gazet. Mgby porozmawia z przyjacimi, zaplanowa co, by moe porozmawia o projektach, jakie moglibycie razem przedsiwzi. Mgby spdzi ten czas z rodzin rozmawiajc o tym, co robilicie w cigu dnia, co macie zamiar robi jutro i co chcecie robi w przyszoci. Jest to take czas, ktry mgby spdzi na dugim spacerze, albo uprawiajc ulubiony sport, co doda ci si i zdrowia. Musisz zdawa sobie spraw, e niektrzy ludzie ogldaj telewizj dla relaksu, po to, eby nie musieli myle, czy nawet rusza si. Moe si to okaza bardzo kosztownym zwyczajem, bo zabiera duo wicej czasu ni si niektrym wydaje. Chodzenie do kina to nie cakiem to samo. Wymaga zaplanowania. Moesz wybra si z kolegami, a pniej pogada sobie z nimi o filmie pijc coca-col. Poza tym, nie robisz tego co dzie. S tacy , ktrzy powiedz ci, eby nie bra ycia tak powanie, by uwaa, e ogldanie telewizji "kradnie" ci czas, jaki mona przeznaczy na inne rzeczy. Uwaaj, e skoro jeste mody, powiniene bez przerwy si bawi. Powiadaj nieraz, e dorose ycie jest tak powane, e lepiej, aby unika go pki moesz. Im prdzej jednak pomylisz o samodzielnym kierowaniu wasnym yciem, o odpowiedzialnoci za swoje decyzje o takim planowaniu swojego czasu, by spdza go w najbardziej odpowiadajcy ci sposb tym lepiej. Im szybciej postawisz sobie zadanie, by myle i dziaa jak odpowiedzialny czowiek, tym szybciej zaczniesz nabiera pewnoci, e twoje ycie nigdy nie stanie si tak nudne lub tak nie powane jak telewizji. Co to znaczy, kiedy kto mwi eby zachowywa si jak przystao na twj wiek? By moe chodzi mu o to, aby zachowywa si tak jak on, kiedy by w twoim wieku. A moe znaczy to, e masz zachowywa si tak, jak jego zdaniem powiniene. A co ty o tym sdzisz? Ot niezalenie od tego jak bdziesz postpowa - bezmylnie i bezsensownie lub rozsdnie i praktycznie, ospale lub z rozmachem - zawsze bdzie to zachowanie zgodne z twoim wiekiem. Jeste odrbnym, niepowtarzalnym czowiekiem, a nie liczb lat. Nie ma takiego prawa ludzkiego czy prawa natury, ktre mwioby, e ludzie w okrelonym wieku maj zachowywa si w okrelony sposb. Wybr sposobu postpowania zaley cakowicie od ciebie. Jeli chcesz zachowywa si zgodnie z czyim wyobraeniem waciwego zachowania dziecka,

62

bardziej przypominasz kukiek pocigan za sznurki przez kogo innego ni prawdziwego czowieka. Jednym z najwaniejszych powodw, eby jak najwczeniej zacz myle o pracy, o twrczym, produktywnym podejciu do ycia jest wanie to, aby by zawsze indywidualnoci, a nie kuk poruszan przez kogo innego. Kae nam to wrci do sprawy najwaniejszego z budetw, czyli twojego czasu. Sprbuj ledzi przez kilka tygodni, jak spdzasz czas. Zapisuj to, tak jak wydatki. Zobacz, ile twojego kapitau, jakim jest czas, zuywasz w szkole, ile na dojcie do niej i powrt, ile na obowizki domowe, ile na mycie i ubieranie si, ile na aenie tu i tam, na gry, sport, czytanie lub ogldanie telewizji i tak dalej. Kiedy ju zbierzesz to wszystko razem, przyjrzyj si swojemu budetowi. Czy kada z rzeczy, na ktr powicasz czas jest tego warta? W jaki sposb bdziesz to ocenia? Odpowied na te pytania pokae ci dokadnie, jak chcesz y i co uwaasz za wane, Niedugo i tak bdziesz musia zacz myle w ten sposb - w przeciwnym razie ryzykujesz, e nigdy nie bdziesz samodzielnie kierowa wasnym yciem. Dlaczego zatem nie zacz od zaraz? To nie takie trudne. Nie znaczy to, e bdziesz musia przesta si bawi. Chodzi tylko o to, e musisz zacz zdawa sobie spraw z najwaniejszego budetu, jaki moesz sporzdzi z budetu twojego czasu. Postaraj si zapamita, e niezalenie od tego, ile masz pienidzy, czasu moesz "wyda" tylko dwadziecia cztery godziny na dob. Te godziny to twoje ycie. Moe powinnimy odwrci to stare powiedzenie, e czas to pienidz. Tak naprawd pienidze to czas. Kady dolar zarobiony jest dziki powiceniu na to czci twojego czasu. Upewnij si, e go nie marnujesz. Wszystkie pienidze wiata na nic ci si nie przydadz, jeli nie bdziesz ju mia czasu. Jeli nigdy nie nauczysz si gospodarowa swoim czasem, bdziesz mia take kopoty z nauczeniem si gospodarowania pienidzmi, czy choby zarabiania ich. Jeli nie bdziesz umia gospodarowa wasnym czasem, kto inny na pewno sprbuje zrobi to za ciebie. Gospodarowanie czasem, to gwny problem dla wielu modych przedsibiorcw, modych ludzi zajmujcych si biznesem, a w istocie dla kadego. Nauczenie si tego jest zasadnicz spraw przy robieniu czegokolwiek. Jeli nie bdziesz przygotowany

63

na powicenie czasu potrzebnego na rozpoczcie przedsiwzicia, a nastpnie na zapewnienie mu powodzenia, moesz rwnie dobrze wcale nie prbowa. Jeeli nie nauczysz si planowa swojego czasu bdzie to po prostu marnotrawstwo, takie jak wyrzucanie pienidzy. Marnujesz czas rwnie wtedy, kiedy zamartwiasz si, e czego nie wiesz, a moesz po prostu pj gdzie trzeba i dowiedzie si wszystkiego. Samym zmartwieniem nie rozwizuje si problemw, ale

zdobywaniem odpowiedzi, zastanawianiem si nad nimi, owszem, tak. Marnowaniem czasu moe by take niekorzystanie z dowiadczenia innych ludzi. Jeli chcesz dowiedzie si czego i znasz kogo kto ju zna odpowied z wasnego dowiadczenia to tracisz czas nie idc wprost do niego. Najgorsz strat czasu jest mylenie, e nie moesz zrobi czego takiego. Nie myl, e nic nie moesz zrobi. Po prostu id i sprbuj. W najgorszym przypadku zostaniesz odprawiony, albo bdziesz musia pj do kogo innego po potrzebn ci rad. Ale siedzie, gry si i nigdy nie sprbowa, to okropna strata czasu. Marnuje si czas, rwnie wtedy, kiedy nie myli si zawczasu o pewnych rzeczach. Im wicej mylisz o swojej pracy, o tym, co moe si nie uda, o tym czego moesz potrzebowa, o tym, skd wemiesz wyposaenie lub pomoc, gdyby jej potrzebowa, tym mniej czasu stracisz robic to pniej. Nie zapominaj, e kiedy powstaje krytyczna sytuacja, czasu jest niewiele. Im staranniej zatem przygotujesz si zawczasu, tym lepiej. Jeli potraktujesz swj czas powanie, jeli zrozumiesz, e nie da si go niczym zastpi zrobisz jeden z najwaniejszych krokw w stron pomylnego ycia - zarwno jeli chodzi o interesy, jak i o rozwj twojego charakteru. Trzeba jednak uwaa. Jeli opta ci myl o tym, eby nie traci czasu i bdziesz prbowa y ze stoperem w rku, rezultat moe by taki, e bdziesz marnowa tyle czasu, co wwczas gdyby by leniwy i w ogle nim si nie przejmowa. Nie tra czasu na martwienie si, e tracisz czas. Postaraj si, eby gospodarowanie nim stao si normaln czci twojego ycia. Po prostu bd wiadom, e czas jest cenny. Musisz zdawa sobie spraw, e kada godzina spdzona w pewien sposb oznacza, e nie moesz jej spdzi inaczej. Podobnie jak nie moesz spdza czasu przeliczajc wci swoje pienidze, nie powiniene te spdza go na cigym liczeniu swoich

64

godzin. Potrzebny ci jest zdrowy nawyk gospodarowania swoim czasem i pienidzmi. Uwaaj tylko, czy nie zaczyna ci to przyprawia o bl gowy. Oznaczaoby to chyba, e przeholowae i powiniene troch odpuci.

Czas i pienidze to narzdzia, bardzo cenne narzdzia, ale to ty masz by szefem. Maj ci przysparza zadowolenia, a nie udrki. Nie pozwl, aby jakiekolwiek "sprawy" stay si w twoim yciu tak wane, e bdziesz mia poczucie, e nie panujesz nad tym, co si dzieje, albo e musisz robi co, od czego stajesz si nerwowy czy nawet chory. Milionom ludzi udao si znale zoty rodek, jeli chodzi o czas i pienidze. Ty take powiniene sobie z tym poradzi. Bdzie to moliwe dziki niezalenoci i poleganiu na sobie. Nawet kiedy zaczynasz zarabia pienidze, powiniene pamita, e wartoci tego, co robisz, nie da si zmierzy w pienidzach - trzeba j mierzy wedug twojego czasu - czasu twego ycia. Nieraz moesz uzna, e zyskanie dodatkowego czasu jest rwnie cenne jak zysk w pienidzach. Musisz sobie przynajmniej zdawa spraw, e w twoim budecie powinna istnie rwnowaga pomidzy potrzebnymi ci pienidzmi a czasem, jaki chcesz spdzi wedug wasnego uznania. Problem z decyzj, co zrobi z zyskanymi pienidzmi (lub czasem) nie pojawi si tak prdko. Najpierw musisz zastanowi, jak zdoby do pienidzy, eby zabra si do wasnego przedsiwzicia. Najprostszym sposobem byoby zapewne poprosi rodzicw o pienidze. Nie byby to chyba jednak sposb najlepszy. Nie nauczyby si wtedy, jak trzeba bdzie zbiera pienidze, kiedy w przyszoci zaczniesz jaki biznes. Byoby lepiej, gdyby postanowi poyczy pienidze od rodzicw, zapewniajc im uczciwe odsetki od poyczonej kwoty - przynajmniej takie same, jakie zyskaliby trzymajc te pienidze w banku. Jest to wane z dwch powodw. Po pierwsze, pokaesz w ten sposb rodzicom, e powanie traktujesz myl o zarabianiu pienidzy i e znasz warto pienidza. Po drugie, bdziesz musia wtedy wyliczy koszty swojego przedsiwzicia, podobnie jak musiaby to zrobi kady biznesmen. Koszt kapitau wyjciowego, to koszt bardzo realny i nie moesz go zlekceway. Jest jeszcze inny sposb na poyczk od rodzicw, czy choby krewnych lub znajomych. Mgby zaproponowa im udziay w twoim biznesie. Za kadego

65

dolara poyczonego dzisiaj, dasz im udzia w twoich zyskach, powiedzmy, po upywie roku. Kady dolar da im prawo do 10 czy 20 centw z twego zysku. Byyby to odsetki wynoszce 10 lub 20 procent. Gdyby chcieli, mogliby pozostawi swoje udziay i otrzymywa odsetki, dopki bdziesz mia zyski. Moesz rwnie odkupi od nich udziay i w nastpnym roku nie paci ju dywidend. Gdyby wygldao na to, e twj biznes bdzie przynosi dochody przez duszy okres, chcieliby na pewno zostawi swoje udziay i otrzymywa dywidendy. Co si stanie, jeli twoje przedsiwzicie si nie powiedzie? Na prawdziwej giedzie, kiedy firma upada, waciciele akcji po prostu trac swoje pienidze.

Czasami bywa tak, e odzyskuj jak ich cz, ale zaley to od ustale na wypadek bankructwa firmy. Mgby zrobi to samo, powiadamiajc swoich "akcjonariuszy", e jeli zbankrutujesz, postarasz si zwrci im jak cz ich inwestycji. Moecie te wszyscy zgodzi si na podjcie cakowitego ryzyka. Nawet tutaj wszystko zaley od rodzaju umowy zawartej pomidzy zainteresowanymi. Jeli chcesz dowiedzie si czego wicej o poyczkach bankowych, to nawet jeli jeste zbyt mody, eby samemu wzi tak poyczk, moesz porozmawia z rodzicami, aby poszli z tob do banku i porczyli za ciebie. Warto byoby omwi plan twego przedsiwzicia z jakim bankowcem. Jest jeszcze inny sposb zdobycia potrzebnych ci pienidzy, zaleny wycznie od ciebie. Moesz zatrudni si do jakiej pracy, dopki nie odoysz do pienidzy, eby rozpocz wasny interes. Prcz tego, e zarobisz pienidze na samodzielny start, nauczysz si wielu rzeczy dziki pracy, choby wydawaa ci si nie wiem jak beznadziejna. Nauczysz si na przykad tego, jak wana jest punktualno. Jedn z najtrudniejszych rzeczy dla modego czowieka rozpoczynajcego jaki biznes, jest przekonanie innych, e potrafi dotrzyma sowa i e jeli powie, e co zrobi lub gdzie przyjdzie, to tak si na pewno stanie. Rzetelno to podstawa kadego biznesu. Nauczenie si punktualnoci, kadego dnia pracy, nawet jeli ci to nie w smak, jest jedn z najwaniejszych spraw w ksztatowaniu si twojego charakteru. Im szybciej zaczniesz postpowa tak, e ludzie bd wiedzieli, e twoje sowo " warte jest zota", tym szybciej rozwiniesz si charakteru, ktra bdzie warta zota przez cae twoje ycie. Praca, jakiej podejmiesz si, aby zdoby potrzebne ci

66

pienidze, pozwoli ci rwnie bliej przyjrze si jak inni prowadz interesy. Bdziesz mg zobaczy klientw i dowiesz si, jak postpuj i czego chc. Bdziesz nawet mg zorientowa si czy firma, dla ktrej pracujesz, dobrze gospodaruje swoimi zasobami, czy moe co marnotrawi. Zaczniesz rozumie, co to znaczy mie pracownikw. Mwic krtko, zarabiajc potrzebne ci pienidze, wiele si nauczysz. Dowiesz si sporo o ludziach. Wielu modych pracuje po to, eby zarobi pienidze na modne ciuchy, albo na zabaw w weekendy. Niektrzy pracuj, poniewa musz pomaga swoim rodzinom. Inni, poniewa uwaaj, e cae ich ycie ma polega na podejmowaniu takiej czy innej pracy. Powiniene szanowa tych, ktrzy pomagaj swoim rodzicom. Jeli bdziesz ciko pracowa tylko po to, eby co kupi, moesz popa w krtkowzroczne widzenie wiata. Oznaczaoby to wymian czasu twojego ycia (pamitasz nasz budet czasu?) na troch "rzeczy". Pamitaj, e pracujesz po to, eby odoy do pienidzy, aby mg robi co, co daje ci zadowolenie i co pozwoli ci zarobi tyle, aby mg kiedy obra w yciu taki kurs, jaki chcesz. Moe to by nowy samochd i adne ubrania, wasny domek, czy cokolwiek innego. Ale najwaniejsze jest to, aby wiadomie kierowa swoim yciem i aby jego celem byo spenienie twojej osoby jako czowieka, a nie jako nabywcy. Pamitaj wwczas rwnie, e zatrudnie si dlatego, eby pniej nie musia przez cae ycie szuka pracy , aby tylko utrzyma si przy yciu. Pracujesz, aby odoy na inwestycj, dziki ktrej zaczniesz y jako twrczy, polegajcy na sobie czowiek. Jeli bdziesz o tym pamita, dni w nawet najokropniejszej robocie powinny ci biec nieco szybciej, a odoysz do pienidzy, by zacz swoje wasne przedsiwzicie.

67

Rozdzia 8

Dobrowolna praca spoeczna

Tyle w tej ksice ju byo mowy o pracy dla pienidzy, e mgby pomyle, e w kapitalizmie i wolnym rynku o nic innego nie chodzi, e w spoeczestwie kapitalistycznym, czy wolnorynkowym wszystko robi si dla pienidzy. Nic podobnego. Kapitalizm i wolny rynek, to przede wszystkim swoboda dokonywania wyborw. Masz wybr, eby co kupi lub nie kupowa. Mona co zrobi lub nie. Mona zada za to wiele lub mao. Mona ciko pracowa lub by leniwym. Mona stara si zarobi duo pienidzy, albo zadowala si ich niewielk iloci. I mona nawet nic nie robi, jeli znajdziesz kogo, kto zatroszczy si o ciebie. Najistotniejsza jest jednak moliwo wyboru. Jednym z najwaniejszych wyborw w spoeczestwie kapitalistycznym czy wolnorynkowym jest postanowienie, by robi co nie dostajc za to nawet grosika. Tak decyzj moesz zawsze podj. Zawsze moesz postanowi co robi dlatego, e chcesz to robi, a nie dlatego, e kto ci za to paci. Jest to sprawa tak wana, e powicimy jej w tym rozdziale wiele miejsca. Bdzie mowa o jednej z najwaniejszych spraw, dotyczcych twojego sposobu ycia i wiata, w jakim chcesz y. Jest bardzo wane, aby zrozumia, e kapitalizm i wolny rynek to znacznie wicej ni same pienidze. Chodzi tu o twoje podejcie do siebie samego, do wolnoci, do stosunkw z blinimi, a take i o to, w jaki sposb chciaby uczyni ten wiat lepszym dla kadego czowieka. Zastanwmy si nad jedn bardzo wan spraw. Czy sdzisz, e ludzie powinni mie moliwo samodzielnego decydowania o tym, co chc robi, czy moe kto

68

powinien im nakazywa, co maj robi? Nie pytam wcale, czy sdzisz, e ludzie mog postanowi, e bd kra i zabija. Kradzie i zabijanie zawsze dotykaj inne osoby. Musz tu by ofiary. Jedyny rodzaj morderstwa, ktrego mona dokona w inny sposb, to samobjstwo. Ale nie mona okra samego siebie. Kradnie si zawsze komu drugiemu. Pytam o to, czy ludzie powinni mie swobod postpowania we wasnych sprawach, czy te powinno im si nakazywa, co maj robi. Mowa jest o rzeczach wykonywanych z dobrej woli i o ludziach, ktrzy tak postpuj, o rnicy pomidzy postpowaniem dobrowolnym a postpowaniem wymuszonym. Twoje spojrzenie na wiat w duej mierze zalee bdzie od tej wanie kwestii. Czy poszede do szkoy z wasnej woli? Moge chcie tego kiedy i moesz chcie tego nadal, to zupenie inna sprawa. Pytanie brzmi: czy poszede do szkoy z wasnej woli? Ot nie. Niezalenie od tego, czy chciae pj czy nie, musiae i, bo jest prawo mwice, e wszyscy modzi ludzie musz i do jakiej szkoy. Jest jeszcze inna sprawa zwizana z postpowaniem dobrowolnym i wymuszonym.

Przypumy, e kiedy bye bardzo may, miae dziesi zabawek. Przypumy te, e znae jakie dziecko, ktre nie miao adnej zabawki. Czy pomylaby sam, by da temu dziecku jedn z twoich zabawek? A moe sdzisz, e kto powinien by przyj i wzi kilka twoich zabawek dla kogo, kto nie ma adnej? A jak to wyglda dzisiaj? Czy uwaasz, e to, czy podzielisz si czym z kim innym to twoja sprawa? A moe sdzisz, e kto powinien po prostu zabra cz twoich rzeczy i da je potrzebujcym? Pomylmy nad rnymi odpowiedziami na to pytanie. Jeli uwaasz, e nawet chodzenie do szkoy powinno by spraw twojej decyzji, to jeste zwolennikiem skrajnych swobd. Twoim zdaniem, ludzie powinni mie swobod robienia tego; czego chc, o ile tylko nie odbieraj w ten sposb innym prawa do wyboru swego postpowania. Byby wwczas zwolennikiem tak zwanego woluntaryzmu i spoeczestwa funkcjonujcego na jego podstawie. Jeli uwaasz, e skoro szkoa jest dobra dla ciebie, kadego naley zmusi do chodzenia do szkoy, bez wzgldu na to czy chce tego czy nie, to jeste zwolennikiem spoeczestwa, w ktrym wolno jest czym drugorzdnym wobec tego, co wikszo ludzi lub przywdcy polityczni uwaaj za dobre. Znaczy to, e nie

69

sdzisz,

by ludzie powinni by odpowiedzialni za wasne postpowanie.

Uwaaby, e jeli chodzi o wane sprawy , jak chodzenie do szkoy, trzeba je ludziom nakazywa. Nie byby wwczas zwolennikiem woluntaryzmu w spoeczestwie. Co by si stao, gdyby w takim spoeczestwie kto postanowi w ogle nie i do szkoy? Zapewne nie nauczyby si niczego. By moe nie umiaby nigdy czyta i pisa. By moe nie potrafiby wykonywa adnej pracy. Przypumy zatem, e mwisz tak: skoro jest to ich wasna wina, powinni ponosi konsekwencje. Powiesz; e ludzie podejmuj w yciu samodzielne decyzje i powinni by za nie odpowiedzialni. Tak czy owak jest wwczas kto, kto nic nie umie. Co mamy z nim zrobi? Jeli jeste zwolennikiem woluntaryzmu, moesz powiedzie, e kto moe dobrowolnie postanowi pomc tej osobie. Nazywa si to dobroczynnoci. w cigu caych dziejw ludzie wspomagali innych dziaalnoci dobroczynn. Z kolei jeli taki kto odrzuci twoj pomoc i po prostu odejdzie, powiesz, e wolno mu tak zrobi, a ty nie masz prawa go powstrzyma, o ile nie wyrzdza ci krzywdy. Ludzie, ktrzy nie s zwolennikami woluntaryzmu odpowiedzieliby inaczej. Ot ich zdaniem osoba ta nie jest odpowiedzialna za swe czyny. Powiedzieliby , e to spoeczestwo jest za ni odpowiedzialne. Ustanowiliby prawo, zgodnie z ktrym zabraliby cz twoich pienidzy lub wasnoci i dali tamtej osobie. Musieliby take wyda prawo mwice, e ten kto bdzie musia skorzysta z tej pomocy bez wzgldu na to, czy tego chce, czy nie. To si nazywa program opieki spoecznej. W warunkach kapitalizmu i wolnego rynku bdzie si oczekiwao, e to czyny podejmowane z wasnej woli zapewni opiek ludziom potrzebujcym pomocy. Kapitalizm i wolny rynek w zupenie czystej postaci polega bd wycznie na dziaaniach podejmowanych z wasnej woli. W takim spoeczestwie nie bdzie praw zmuszajcych ludzi do czegokolwiek. Byyby tylko prawa chronice przed kradzie, zranieniem lub zabjstwem drugiej osoby. Jak ju jednak powiedzielimy, nie ma dzi takiego spoeczestwa. Najbliej jego jest Ameryka, ale mimo wszystko s tu prawa nadzorujce postpowanie ludzi oraz programy opieki spoecznej zastpujce dobroczynno.

70

Powiedzielimy rwnie, e przez cae swoje ycie bdziesz musia podejmowa decyzje czy chcesz, aby twj kraj zmierza w stron kapitalizmu, czy raczej w stron socjalizmu. Jednym ze sposobw, w jaki moesz pomc zmierza twojemu krajowi w stron wolnego rynku jest samodzielna aktywno, zaoenie biznesu,

podejmowanie ryzyka, branie odpowiedzialnoci za wasne decyzje, wyzbycie si oczekiwa, e "spoeczestwo" bdzie naprawia twoje bdy albo zabiera owoce twoich sukcesw. Innym wanym sposobem pomocy w tej sprawie jest wykonywanie dobrowolnej pracy, co pokae, e ludzi nie trzeba zmusza do pomagania innym.

Udowodnisz, e wiele dobrego w twojej okolicy i w caym wiecie mog zdziaa ci, ktrzy s wolni i postpuj z wasnej woli, bez koniecznoci przymusu. Niezalenie od tego, gdzie mieszkasz, moesz znale okazje do dobrowolnej pracy spoecznej. Rwnie bez wzgldu na to, czy chcesz by przedsibiorc, naukowcem czy poet - czy kimkolwiek jeszcze - by moe uznasz, e taka praca pomoe tobie samemu. Po pierwsze, nawiesz wiele wanych kontaktw w miejscu, gdzie mieszkasz. Spotkasz innych ludzi, ktrzy rwnie s zwolennikami dobrowolnej pracy spoecznej. Wielu z nich to ludzie, ktrym powiodo si w innej pracy, a teraz chc pomc tym, ktrzy naprawd tego potrzebuj. Kiedy wykonujesz tak prac jako mody czowiek, podejmujesz wany krok na drodze do przekonania innych, e jeste powany i rzetelny, nawet jeli jeste jeszcze bardzo mody. Ludzie, ktrzy poznaj ci od tej strony przy tego rodzaju pracy, zapewne bd myle o tobie tak samo, kiedy zaczniesz wasny biznes lub jak inn prac. Powiedzmy, e interesuje ci robienie filmw. Moesz na ochotnika pomaga w miejscowym teatrze. Nie robi si tam filmw, ale wystawia na scenie przedstawienia i to, czego si tam nauczysz, pomoe ci pniej w urzeczywistnieniu twoich planw. Przypumy, e chcesz nabra pewnoci w kontaktach z innymi ludmi. Moesz zgosi si do przeprowadzania zbirek pieninych organizowanych przez jedn z instytucji dobroczynnych. To, czego si nauczysz, pomoe ci pniej w postpowaniu z ludmi, ktrzy bd twoimi klientami.

71

Zamy, e interesujesz si nauk. Jest wiele grup ochotniczych zaangaowanych w badanie skaenia rodowiska. Take szpitale czsto potrzebuj modych ludzi do ochotniczej pracy. W kadej niemal okolicy s grupy pomagajce starszym ludziom, opiekujce si niedonymi, dbajce o ywno i ubranie dla potrzebujcych. Niezalenie od tego, jak jeste mody , moesz w ten sposb nauczy si wielu istotnych rzeczy o innych ludziach i o sobie samym. Najlepiej byoby, gdyby potrafi znale w twojej spoecznoci jakie potrzeby, ktrych nikt nie dostrzeg. Mgby zorganizowa swoich kolegw, eby zaj si t spraw. Jeli ci si powiedzie, ludzie bd uwaa ci za kogo, kto nie tylko dba o innych, ale potrafi take skutecznie dziaa. Wanie taka opinia bdzie ci potrzebna, kiedy zaczniesz szuka klientw lub wsparcia dla twojego wasnego

przedsiwzicia. Nawet jeli planujesz co zupenie innego, na przykad zosta inynierem, lekarzem lub duchownym, praca jak wykonae ochotniczo,

zainteresuje uczelni, na ktr bdziesz chcia si dosta. Oto kilka przykadw dobrowolnych dziaa na rzecz innych, podejmowanych przez dzieci z caego kraju . By moe niektre pomysy bdziesz mg wykorzysta w swojej okolicy. Jednym z najwikszych i najstarszych programw dobrowolnej pracy spoecznej dla nastolatkw jest program Nastolatki w Subie Publicznej, w El Paso w stanie Teksas. Bierze w nim udzia okoo tysica uczniw z caego miasta. Nastolatki pracuj w szpitalach, kocioach, domach, szkoach, a take pomagaj w programach nauczania indywidualnego. Jest to wsplne przedsiwzicie wydawcy miejscowej gazety i organizacji United Way. Inny program tego rodzaju wspdziaajcy ze szkoami istnieje w Tallahassee, na Florydzie. Nastolatki pracuj dobrowolnie przy ustawianiu i dekorowaniu choinek dla starszych, ktrzy nie s w stanie zrobi z tego o wasnych siach. Rwnie po witach nastolatki pomagaj w uprztniciu drzewek. Program ten zdobywa chtnych do wsppracy poprzez szkolne kluby i zamieszczanie ogosze w szkolnych gazetkach. Nowy program rozpoczto w pastwowej szkole numer 36 w Nowym Jorku. Jego zadaniem jest przekazywanie dzieciom w wieku od szeciu do dziewiciu lat wiedzy

72

o ludziach podejmujcych dobrowoln prac na rzecz innych i zachcanie do takiej pracy. Program zaczyna si w drugiej klasie szkoy podstawowej.

Pokazuje si dzieciom, w jaki sposb mog podj dobrowoln prac w ramach ju istniejcych programw, a take w sposb samodzielny. Grupy ochotnicze (jak na przykad Anioowie Stre, ydowskie Bractwo Pomocy Niewidomym, Wielcy Bracia) przychodz do szk i rozmawiaj z dziemi, ktre z kolei odwiedzaj miejsca pracy spoecznikw. Pniej, w ramach programu, dzieci ju same podejmuj dobrowoln prac spoeczn w szkole i przy rnego rodzaju opiece nad innymi. Rwnie w domu wykonuj ochotniczo takie prace jak sprztanie, opieka nad maymi dziemi i inne drobne zajcia. Jak mwi nauczycielka Elizabeth Capifali "Dzieci z modszych klas szkoy podstawowej s na takim etapie swego rozwoju, w ktrym potrzebuj pochway i akceptacji poza swoj rodzin. Jest to zatem doskonaa okazja, by zaszczepi im dobr samoocen dziki zaangaowaniu w ycie spoecznoci". Dwunastoletnia April Waters z Ruxton w stanie Maryland uwielbia czyta ksiki. Kiedy dowiedziaa si, e dzieci z pobliskiego sierocica maj niewiele ksiek, postanowia co zrobi w tej sprawie. Rozpocza akcj na rzecz darowizn ksikowych od firm, bibliotek, przyjaci i ssiadw. Ksiki zaczy napywa. Za swj trud April otrzymaa nagrod w wysokoci 5000 dolarw, przyznawan ludziom wyrniajcym si w opiece nad innymi. Dziewczynka ma zamiar odoy cz tych pienidzy na nauk, a za cz kupi pki na ksiki dla domu dziecka. W Houston w stanie Teksas jedna ze szk przeprowadzia konkurs na wypracowanie powicone dobrowolnej pracy spoecznej. Oto kilka cytatw z nagrodzonych wypracowa:

Sandra Flowers, lat 18: Dobrowolna praca spoeczna, to pena gotowo wycigania pomocnej rki do innych, ktrzy s w potrzebie. To take niesienie wsparcia i nie przyjmowanie zapaty... ... to ch pomocy potrzebujcym bez oczekiwania na jaki zysk. Kiedy dobrowolnie niesiesz innym pomoc, robisz to z silnej potrzeby serca i duszy, a nagrod znajdujesz we wasnym sercu".

Ricardo Ayala, lat 15:

73

Ludzie nioscy ochotniczo pomoc nie otrzymuj zapaty, ale zdobywaj dowiadczenie i rado pync z niesienia pomocy. Kady wynosi z tego korzy". "Ludzie otrzymuj pomoc, a ochotnicy ucz si przy okazji wielu rzeczy. Czuj, e robi co dla spoecznoci, dla ludzi, dla kraju i dla wiata. Inn korzyci jest to, e zdobywaj wielu rnych przyjaci".

Tracy Burries, lat 18: Wiem, e s dzi miliony nastolatkw, ktrzy nie maj nic do roboty marnuj czas na ulicy. Mog naprawd wiele nauczy si przy dobrowolnej pracy na rzecz innych". "Taka praca nie wymaga od ciebie pienidzy, a jedynie twojego czasu".

Wiliam Richardson, lat 16: "Dziki dobrowolnej pracy mam dobre samopoczucie - dziki temu, e jestem pomocny, e przyczyniam si do szczcia innych wykorzystujc swoje moliwoci. Czuj si wtedy potrzebny i niezaleny".

74

Rozdzia 9

Publikacja, dowiadczenie, przedsiwzicie

Niektrym wydaje si, e edukacja to jest to, co odbywa si w szkoach. Przedsibiorca, czyli podejmujcy ryzyko "kapitalista", nie powinien tak myle. Zdaje on sobie spraw, e jeli jest si przytomnym, mona nauczy si czego bez wzgldu na to, gdzie si jest i co si robi. Uwaa, e edukacja przebiega tylko w szkoach, to tak samo jak myle, e interesy robi si tylko w biurach. Biznes robi si wszdzie. W gowie tego, kto co planuje lub wpada na jaki pomys. Na ogoszeniach, reklamach i na wystawach sklepowych. Wszdzie, gdzie jest co do sprzedania i kto, kto to kupi. Podobnie jest z edukacj. Najwaniejsza w niej jest twoja gowa. - Jeli jeste ciekawy wiata. - Jeli zawsze zadajesz pytania. - Jeli zawsze chcesz znale odpowiedzi. - Jeli zastanawiasz si na tym, jak skuteczniej dziaa. Jeeli jeste kim takim, to twoja edukacja przebiega w kadej chwili twojego ycia, niezalenie od tego, gdzie jeste. Cz tego czasu jednak spdzasz w szkole. Najwaniejsz umiejtnoci, jak moesz zdoby w szkole pastwowej lub prywatnej jest umiejtno czytania. Ju powiniene niele sobie z tym radzi. Skoro czytasz t ksik, to znaczy, e nie tylko potrafisz, ale rwnie lubisz czyta. Rwnie wane jest, aby potrafi jasno pisa. Jeli rzeczywicie rozumiesz co, powiniene umie przedstawi to ustnie lub na pimie. Pisanie jest wane dlatego, e

75

zazwyczaj jest bardziej dokadne ni mwienie o czym. Dziki niemu to, co masz do powiedzenia, mona pokaza wielu ludziom, a i sam bdziesz mia to zapisane. Co to ma wsplnego z rozpoczciem wasnego przedsiwzicia? Bardzo wiele. Jeli masz jaki jego plan, powiniene umie dokadnie go przedstawi na pimie Pomoe ci to przypomnie sobie rzeczy, ktre mogy ci umkn i zdopinguje do dokadnoci w twoich planach. Jeli chcesz zainteresowa nimi kogo innego, rwnie musisz mie wszystko zapisane. Jeeli masz zamiar wsppracowa z innymi dziemi, musi by dla was zupenie jasne co, kto i kiedy robi. Najlepszym sposobem bdzie zapisanie wszystkiego. Jeli chcesz da ogoszenie o swoich towarach lub usugach, powiniene umie jasno napisa, dlaczego ludzie maj kupowa wanie od ciebie. Jeli nie miae dotd wiele okazji do pisania w czasie zaj szkolnych, powiniene zacz od zaraz, eby nadrobi stracony czas. Zacznij od pisania o czym, co chciaby robi. Pisz o tym, co dzieje si na wiecie, w twojej rodzinie. To, co napisae, poka innym. Upewnij si, e zrozumieli, o co ci chodzio. Im janiej napiszesz. tym lepiej ci zrozumiej. Staraj si take wiele czyta. Czytaj o ludziach, ktrzy robili to, co i ty chciaby robi. Czytaj o wszystkim, co ci interesuje. Kiedy stwierdzisz, e cz rzeczy, ktre czytasz, jest atwa do zrozumienia, natomiast inne s trudne i w ogle nie moesz ich poj, zobaczysz, co to znaczy pisa w jasny sposb. Nie miej pretensji do siebie, jeli co wyda ci si niezrozumiae. By moe nie zostao dobrze napisane. Postaraj si dostrzec rnic pomidzy takim sposobem pisania, ktry przykuwa twoj uwag i pozwala ci rozumie tekst, a takim, przy ktrym zasypiasz. Nie daj si rwnie nigdy nabra na to, e skoro co jest trudne do zrozumienia to musi te by bardzo wane Moe by. Ale rwnie moe by kiepsko napisane. Albo jeszcze gorzej - by moe autor prbuje pokry niechlujne mylenie mnstwem uczonych sw. - Tak czy owak, umiejtno jasnego pisania jest bardzo wana. Komitet do spraw Rozwoju Gospodarczego, prywatna firma i instytucja owiatowa zbada niedawno 438 wielkich i 6000 maych firm, eby stwierdzi, jakiego rodzaju zdolnoci umysowe uwaa si w biznesie za najwaniejsze. Najwaniejszy okaza si "wysoki poziom wysowienia", czyli umiejtno czytania, rozumienia tego, co si czyta i zdolno do jasnego wyraania myli w mowie i w pimie.

76

W wyniku tych bada okazao si, e wszdzie na pierwszych miejscach listy znalazy si umiejtnoci zwizane z komunikowaniem si, ponad konkretnymi umiejtnociami zawodowymi. Oznacza to, e umiejtno jasnego mylenia, dobrego czytania i wyraania swoich myli jest waniejsza ni umiejtno wykonywania jakiej okrelonej pracy . Prawda jest taka, e jeli jasno mylisz, dobrze czytasz i potrafisz zadawa sensowne pytania, nie ma adnej pracy , ktrej nie potrafiby si nauczy! Dla tych, ktrzy maj zamiar wzi si za prowadzenie samodzielnego biznesu, jest to jeszcze waniejsze ni dla podejmujcych prac dla jakiej firmy, gdzie mona da sobie rad znajc si dobrze tylko na jednej, konkretnej rzeczy. Zajmowanie si samodzielnym przedsiwziciem oznacza konieczno rozumienia wszystkiego, co si dzieje, umiejtno wykorzystania kadej informacji, zdolno do mylenia o nowych i oryginalnych rozwizaniach problemw, wymylania towarw i usug, o ktrych nikt inny nie pomyla. Za swoj edukacj przede wszystkim ty ponosisz odpowiedzialno. Niezalenie od tego, czego ucz ci w szkole, odpowiadasz za to, eby twj umys rozwija si do maksimum moliwoci. Czsto oznacza to, e trzeba wyj poza program szkolny. Nauka programowania komputera pomoe ci w rozwiniciu nawyku dokadnego, logicznego mylenia. Czytanie o pomylnych przedsiwziciach rynkowych, o naukowcach, wynalazcach, artystach pomoe ci zrozumie te rodzaje dziaalnoci czowieka. Niektre szkoy ucz na przykad bardzo duo o politykach, ale niewiele mwi si tam o handlowcach i naukowcach. Uczc si samodzielnie, stwierdzisz jednak, e naukowcy i handlowcy zrobili wicej dobrego dla wiata ni politycy. Wanym poszerzeniem twojej edukacji bdzie nauka stosowania matematyki w twoim codziennym yciu i w planach na przyszo. Bardzo istotna moe by rwnie nauka obcego jzyka, zwaszcza jeli masz zamiar robi interesy na rynkach zagranicznych. Due znaczenie ma rwnie i sztuka, poniewa dowiadujesz si dziki temu wiele o zmieniajcych si kulturach i gustach - a przedsibiorca musi traktowa takie sprawy bardzo powanie.

77

Zapewne suchasz czsto muzyki, a moe tylko listy przebojw lub jakiego okrelonego stylu. To bardzo wane bo dowiadujesz si w ten sposb czego o innych ludziach takich jak ty Pamitaj jednak zawsze, e inni suchaj innej muzyki. Poznanie tego, co lubi, take jest istotne. Najwaniejsze, aby stara si zrozumie, e muzyka, podobnie jak niemal wszystko w naszym yciu publicznym, jest czci biznesu i handlu, e tu take szuka si odbiorcw i przygotowuje dla nich towary. Usyszysz rwnie mnstwo sw o polityce. Pamitaj, e jeste osobicie odpowiedzialny za to, eby zastanawia si nad tym, co si mwi i nie bra wszystkiego, co usyszysz, za dobr monet. Tak sarno jak powiniene uwaa na to, eby samemu unika sprzecznoci i pustych sw, postaraj si wykrywa je take w wypowiedziach politykw. Powiniene umie dostrzega, e polityka, podobnie jak muzyka, staa si w duej mierze czci przemysu rozrywkowego. W podrcznikach mwi si czsto o polityce jak o czym szczeglnym, oderwanym od zwykego ycia, biznesu lub rozrywki. Jest par niezwykle powanych spraw dotyczcych szkoy, nad ktrymi bdziesz musia si zastanowi. Jedna z nich to pytanie, czy dla twoich planw lepsza bdzie nauka w szkole redniej czy zdobywanie praktycznego dowiadczenia. Jeli chcesz robi co co zwizane jest z jak konkretn umiejtnoci jak inynieria czy ktra z nauk, albo co z dziedziny sztuk piknych, moesz pomyle o szkole redniej, a nawet wyszej, uczc si wszystkiego, co si da. Jeli masz zamiar pracowa dla innych ludzi a nie dla siebie, albo jeli sdzisz, e bdziesz musia podj regularn prac dla zgromadzenia pienidzy na zaoenie wasnej firmy, by moe najwaniejsze bd odpowiednie wiadectwa z jakiego technikum. Jeli nie wiesz dokadnie, co chciaby robi, to jest pewien rodzaj szkoy, ktry powinien ci zainteresowa. Jest to szkoa oglnoksztacca. Bdziesz tam uczy si o sztuce, literaturze i filozofii, ale poznasz take podstawowe nauki cise jak matematyka, fizyka i biologia. Oglne wyksztacenie jest bardziej korzystne zarwno w przypadku pracy dla innych, jak i w pracy niezalenego przedsibiorcy. Przede wszystkim uwzgldnia ono oczywisty fakt, e w naszych czasach bardzo niewielu ludzi pozostaje w jednej

78

pracy przez cae ycie, jak bywao na og w przypadku naszych rodzicw czy dziadkw. Oznacza to moliwo cigej zmiany. Wtedy posiadanie konkretnej umiejtnoci moe nie by tak wane jak odpowiednie nastawienie umysu i zdolno do szybkiego i skutecznego przyswajania nowych rzeczy. Ze sprawozdania zamieszczonego w czasopimie Fortune wynika, e w latach osiemdziesitych trzydzieci osiem procent osb na stanowiskach kierowniczych w rnych spkach, to absolwenci szk oglnoksztaccych. W tym samym czasie New York Times donosi, e spord trzynastu wyszych urzdnikw w wielkiej firmie komputerowej IBM dziewiciu to absolwenci tych szk. Wytwrnia pytowa CBS powoaa specjaln instytucj dla zbadania, dlaczego przygotowanie oglnoksztacce jest tak cenne w przypadku amerykaskich korporacji. Bdzie ona pracowa w oparciu o zaoenie, e " w spoeczestwie cechujcym si narastajc konkurencj, orientacj na stosunki midzynarodowe i wynalazczoci, skutecznie zarzdza przedsibiorstwami bd ci, ktrzy potrafi zrozumie i zinterpretowa - zoone stosunki, a take potrafi stale rozwaa na nowo zaoenia lece u podstaw dawnej praktyki". Badania przeprowadzone w Northwestern University pokazay, e najwiksze firmy maj zamiar w kocu lat osiemdziesitych zwikszy zatrudnienie absolwentw szk oglnoksztaccych o okoo dwadziecia procent. Lynne V. Cheney, prezes National Endowment for the Humanities, wyrazi publicznie zaniepokojenie wynikami bada prowadzonych przez Carnegie Foundation, ktre mwi, e wielu modych ludzi wybiera szkoy i drogi zawodowe nie wedug swych zainteresowa ale wedug przewidywanych zyskw. Cheney radzi, aby patrze na przyszo inaczej ni pod ktem pierwszych zarobkw. Przede wszystkim dlatego, e niewielu ludzi pracuje w tym samym miejscu przez cae ycie. Poza tym trudno okreli, na jakie umiejtnoci bdzie zapotrzebowanie za pi lat. Cheney mwi zatem, e najlepszym przygotowaniem do jakiej kariery zawodowej, jest takie ktre kadzie nacisk na oglne rozumienie i intelektualn ciekawo: "wiedza o tym, jak si uczy i pragnienie uczenia si". Za przedmioty "rozwijajce takie

79

nawyki umysowe" tradycyjnie uwaa si literatur, histori, filozofi i nauki spoeczne. Ta sama elastyczno mylenia, ten sam rodzaj dociekliwego, gotowego do podjcia ryzyka i przystosowania si do zmiany umysu, potrzebne s take przy prowadzeniu samodzielnego biznesu. Nie znaczy to wcale, e jeli bardzo interesujesz si jak konkretn dziedzin jak inynieria, sztuka, jaka nauka czy co innego, to nie powiniene stara si w niej specjalizowa. Chodzi przecie o to, eby w swojej edukacji kierowa si tym, co naprawd lubisz robi, a nie myl, e ten czy tamten rodzaj studiw pozwoli ci zdoby prac z dobr pensj na pocztek. Pierwsza paca to jeszcze nie cae twoje ycie. Musisz pomyle o moliwoci wielu zmian w swoim yciu. Trzymajc si kurczowo jedynej rzeczy, ktr potrafisz robi, stawiasz si w bardzo niebezpiecznym pooeniu. Zgodna z duchem tej ksiki bdzie take rada, eby zawsze myla wytrwale o moliwoci pracy dla siebie, a nie dla zarobkw. Utaro si przekonanie, e pensja oznacza bezpieczestwo. To nieprawda. W naszych czasach praca raz jest, a raz jej nie ma. Kiedy bdziesz zapewne musia wzi odpowiedzialno za swoj przyszo. W pewnym sensie zawsze "dziaasz na wasny rachunek", niezalenie od tego, czy pracujesz dla kogo innego czy nie. A jeliby rzuci szko i zacz robi co, co ci odpowiada? Dla niektrych modych ludzi to najlepsza droga. Zaplanowali wasny biznes. Gotowi s podj ryzyko. Jeli im si uda, bdzie ich sta na to, by pj do szkoy redniej pniej - eby uczy si tego, czego chc, bez jakiegokolwiek przymusu uczenia si tego, co moe da im jak prac. Jeli im si nie powiedzie, mog zawsze zacz od nowa i zdecydowa czy id do szkoy, czy te prbuj raz jeszcze szczcia w biznesie. To zaley od ciebie. Zaley to od cisego okrelenia - przez ciebie - co chcesz robi; rwnie do ciebie naley zrobienie czego w rodzaju dokadnego rachunku za i przeciw dotyczcego planowanego przedsiwzicia. Prawdziwe dowiadczenie w wiecie biznesu zrobi nie mniejsze wraenie na ludziach ni dyplom. A im wczeniej bdziesz mg zdoby to dowiadczenie, tym lepiej. Midzy innymi pozwoli ci to lepiej zorientowa si, czy powiniene zosta

80

przedsibiorc czy moe ksztaci si dalej, czy chcesz podj ryzyko na wasn rk, czy chcesz pracowa dla kogo innego. Jeli chodzi o twoj edukacj, jest jeszcze jedna sprawa, o ktrej powiniene pamita. Ot naucza si wielu rzeczy, zwaszcza zawodw zwizanych z zarzdzaniem, administracj, a take z obsug linii produkcyjnych, to znaczy prac, ktre potrafi wykonywa rwnie maszyny i w dodatku robi to lepiej. Jeli jest jaka praca, jak na przykad ksigowo, kontrola jakoci, inwentaryzacja czy obsuga urzdze, ktr lepiej wykona maszyna, moesz by pewny , e niebawem bdzie ona to robi lub ju robi. Upewnij si, e jakakolwiek decyzja w sprawie kierunku ksztacenia nie oznacza, e bdziesz uczy si czego co lepiej robi maszyna. W dzisiejszym wiecie kady przedsibiorca szuka moliwoci zastpienia ludzkiej pracy maszynami, poniewa to jeden z najlepszych sposobw na wzrost produkcji. Co pozostaje wtedy ludziom? Ot zostaje praca najbardziej fascynujca ze wszystkich - praca twrcza, zdolno rozwizywania problemw, ktrych maszyna nie moe nawet zrozumie. Chodzi o te wspaniae rozbyski intuicji, dziki ktrym pewni ludzie tworz dla przyszoci rzeczy , ktrych nikt nie przewidzia. Chodzi tu o malowanie obrazw, dokonywanie wynalazkw, komponowanie muzyki, badanie, odkrywanie - robienie wszystkiego, co potrafi ludzie, a maszyny nie potrafi wcale lub nie tak dobrze. Jest pewien rodzaj edukacji, ktrego wielu ludzi nie dostrzega: terminowanie, czyli przyuczenie si do pracy w rzemiole. W dawnych czasach oznaczao to zazwyczaj nauk jakiego rzemiosa poprzez prac u boku majstra. Jest to wci najlepszy sposb ksztacenia si dla kadego, kto chce zajmowa si rzemiosem. Pomwmy najpierw o tym, a nastpnie zastanwmy si, jak mgby zamieni terminowanie w co zupenie nowego, odpowiedniego dla modego przedsibiorcy. Istniej programy oferujce przyuczenie do zawodw. Wikszo z nich

finansowana jest wsplnie przez pracodawcw i zwizki zawodowe. Terminowanie uczy fachu pod kadym wzgldem. Pomaga uczniowi pozna prac z rnymi ludmi w prawdziwym warsztacie. Zaznajamia go te z caociowym obrazem dziaa firmy i jej organizacji. Nie jest atwo dosta si na taki kurs. Praca moe

81

okaza si technicznie skomplikowana i wyczerpujca fizycznie. Uczniowie musz pokaza, e ucz si swoich zada, bowiem w przeciwnym razie mog zosta wyrzuceni w czasie okresu prbnego na pocztku terminowania. Pocztkujcy mog uwaa, e ich praca ma podrzdne znaczenie, albo e jest nudna, a bardziej zaawansowani, e otrzymuj zapat mniejsz od tego, co dostaliby gdzie indziej przy swoich umiejtnociach. Najniszy dopuszczalny wiek dla terminujcego to szesnacie lat, ale ze wzgldu na ubezpieczenia wikszo programw ustala t granic na osiemnacie lat. Maksymalny wiek rni si w zalenoci od programu, ale przykadowo, jeden z programw ustala dla stolarza najwyszy wiek na dwadziecia siedem lat. Na terminujcych czeka co roku okoo szedziesiciu tysicy miejsc, ale chtnych jest ponad dwiecie tysicy. W budownictwie na przykad, ocenia si, e na kade miejsce przypada omiu kandydatw. Dostpno tych miejsc w jakim rejonie zaley od czterech najwaniejszych czynnikw: warunkw ekonomicznych, aktywnoci zwizkw zawodowych, gotowoci pracodawcw do przygotowywania wykwalifikowanych rzemielnikw oraz od nowej technologii. System przyuczania do zawodu silnie wspieraj zwizki zawodowe. Ograniczajc liczb uczniw, zwizki mog zmniejsza rywalizacj o przysze miejsca pracy dla swych czonkw. Postp techniczny pozbawia pracy wykwalifikowanych robotnikw a zatem znacznie zmniejsza zapotrzebowanie na uczniw w tych zawodach. Pojawiaj si jednak nowe typy terminowania, ktre mog zaspokoi potrzeby zainteresowanych. Czci usug porednictwa pracy jest informowanie o moliwociach terminowania. Ale co znaczy to wszystko dla modego przedsibiorcy? Ot oznacza to, e powiniene pomyle o jakim systemie terminowania, ktry mgby ci pomc. Trzeba rozejrze si wok za kim, kto zakada jaki biznes i zapyta, czy nie mgby terminowa u niego przez pewien czas, eby zorientowa si jak dziaa przedsibiorca. By moe przypadnie ci jaka niewdziczna robota, ale mimo to bdziesz mia okazj, by mie oczy i uszy otwarte na wszystko, co si dzieje i uczy si. Mgby rwnie pomyle o jakimkolwiek zajciu, jeli pomoe ci to pniej zosta niezalenym przedsibiorc. Moesz powiedzie sobie, e nie jest to zwyka

82

praca najemna, ale terminowanie - sposb na opanowanie jakiej umiejtnoci lub sztuki prowadzenia interesw. Nawet w tradycyjnym systemie terminowania mody przedsibiorca moe znale drog do zaoenia wasnej firmy. Oto na przykad niektre spord umiejtnoci, jakie w stanie Virginia dostpne s w ramach przyuczania do zawodu: projektant zieleni, ogrodnik, szkutnik, fotograf, optyk, projektant narzdzi, topograf i wiele innych, w tym te tradycyjne jak elektryk, mechanik, ciela, piekarz itd. A teraz spjrzmy kolejno jak te umiejtnoci zdobywane w ramach normalnych kursw mona wykorzysta we wasnym przedsiwziciu: Nowa sie kwiaciarni, urzdzenie orodka wypoczynkowego, sklep ze sprztem eglarskim, nowe formy fotografii rodzinnej lub reklamowej, wyrb oprawek i szkie, pomysy na nowe narzdzia, interes polegajcy na sporzdzaniu map posiadoci, instalowanie owietlenia i przewodw elektrycznych w budynkach i mieszkaniach, usugi motoryzacyjne, kupno i remont starych domw, wyrb sodyczy lub ciastek... Pamitaj, e przedsibiorca, niezalenie od tego ile ma lat, to kto, kto potrafi spojrze na wszystko z cakowicie nowego punktu widzenia. Jeli jeste w szkole redniej, moe znajdziesz nauczyciela, ktry odniesie si ze zrozumieniem do twoich nadziei na to, eby zosta niezalenym i twrczym producentem na rynku. By moe mgby stara si o ustanowienie specjalnego toku nauczania dla ciebie i tych, ktrzy mieliby takie same ambicje. Moliwo wykorzystania czasu szkolnego dla twoich planw zaoenia wasnej firmy najlepiej uzmysowi sobie przygldajc si pewnemu programowi, ktry ju dziaa z duym powodzeniem w niektrych szkoach. Kilka szk ze stanu Pnocna Dakota utworzyo specjalny klub dla modych przedsibiorcw. Zapewnia si tam nie byle jak edukacj! Oto gwne cele: 1 . Stwarzanie nowych moliwoci edukacyjnych poprzez badanie podejmowania samodzielnego biznesu jako pewnego wyboru yciowego i zaangaowania w proces zakadania przedsibiorstwa. 2. Stwarzanie dla uczniw moliwoci podjcia dziaalnoci przedsibiorczej. 3. Tworzenie w okolicy miejsc pracy przy wykorzystaniu rodkw szkoy.

83

4. Ustanowienie sieci czcej uczniw, biznesmenw, wadze lokalne oraz kierownictwo szkoy w celu stworzenia maksimum moliwoci dla rozpoczynania nowych przedsiwzi. Zarys programu zawiera nastpujce punkty. l. Propagowanie caego programu. 2. Powoanie lokalnego komitetu obywatelskiego do dziaa na rzecz doskonalenia programu, wspierania go finansowo i wytyczania jego kierunkw. 3. Tworzenie klubu modych przedsibiorcw, nabr zainteresowanych uczniw, wybieranie urzdnikw, w razie potrzeby komitetu zarzdzajcego itd. 4. Wczanie do programw szkolnych dziaalnoci w biznesie. 5. Zbadanie, jakie towary lub usugi mog zdoby rynek w okolicy lub w caym rejonie. 6. Prowadzenie bada dla okrelenia, ktre z moliwoci s najbardziej korzystne przy najwikszym rynku. 7. Sformuowanie planu przedsiwzicia rynkowego, ktry opisuje samo

przedsiwzicie i zawiera szczegow informacj o towarach lub usugach, o rynku, o potrzebnych pracownikach i wyposaeniu, kosztach, potrzebach lokalowych i finansowych. 8. Stworzenie razem z odpowiedni agencj lub organizacj maych firm, struktury organizacyjnej dla realizacji planw przedsiwzi i rozwizywania wszelkich problemw prawnych jakie mog powsta w zwizku z prowadzeniem biznesu. 9. Zapewnienie zasobw finansowych na kapita wyjciowy dla planowanych przedsiwzi. 10. Rozpoczynanie operacji zakadania przedsibiorstw, w tym ustalanie procedur kontroli dziaalnoci firm i zatrudnianie uczniw. 11 . Prowadzenie firmy i rozwizywanie problemw z tym zwizanych przy zachowaniu cierpliwoci, poniewa nowe przedsiwzicia potrzebuj czasu, eby si wykaza. 12. W przypadku sukcesu, sprzedanie firmy i przygotowanie do powtrzenia caego procesu z nowym planem i nowymi uczestnikami.

84

13. Wykorzystanie ewentualnych zyskw na rzecz szkoy i na rozpoczcie nastpnego przedsiwzicia. A oto, co agencja Associated Press pisze o programie z Pnocnej Dakoty i kilku innych podobnych: "Nastolatki z kilku rolniczych regionw z Pnocnej Dakoty bd zakada wasne firmy w oparciu o projekt, ktrego celem jest uratowanie maych, ekonomicznie upoledzonych rejonw (...). Podobne programy realizuj uczniowie trzech szk w stanie Arkansas zakadajc lokalne gazety, a uczniowie z wiejskich rejonw stanu Georgia rozpoczli przedsiwzicie zwizane z produkcj paszy dla wi". "Jak mwi przedstawiciele lokalnych wadz, programy te pobudzaj do rozwoju zamierajce spoecznoci wiejskie, a uczniom daj moliwo zdobycia dowiadcze zwizanych z podejmowan prac.." "W jednej ze szk liczcej 185 uczniw rozwaa si wykorzystanie wasnej kuchni dla produkcji mroonej pizzy na sprzeda..." "Inna szkoa planuje rozpoczcie hodowli rolin kwietnikowych, o ile badanie rynku wykae, e bdzie na to zapotrzebowanie..." . "Szkoy nie mog rozpocz przedsiwzicia, ktre konkurowaoby z ju istniejcymi w ich okolicy, a przecie biznes musi si sam finansowa..." Nawet modsze nastolatki jeszcze przed szko redni, maj mnstwo moliwoci, eby opracowa szkolny program edukacyjny zwizany z zakadaniem maych firm. W jednej ze szk w Hunt w stanie Teksas, klasy pite i szste stworzyy spk, ktra zajmowaa si midzy innymi produkcj ywnoci. Zarabiali od pitnastu do dwudziestu piciu tysicy rocznie. Po opaceniu wszystkich wydatkw wasnych, zakupili z zysku instrumenty muzyczne i sprzt naganiajcy dla szkoy. Po zakoczonym programie caorocznym uczniowie bior udzia w dorocznej wycieczce finansowanej z zyskw firmy i w caoci zorganizowanej przez uczniw. Jak powiedzia jeden z nauczycieli "w yciu nie poznaem tylu bankowcw, ilu te dzieciaki znaj z imienia. Podchodz do kadego i podaj mu rk". A mwic o corocznej wycieczce powiedzia: "Przekonay si, e cika praca; grzeczno i rzetelno moe zaprowadzi je tam (hotel w miejscowoci wypoczynkowej), gdzie mog przez cay tydzie zajada si befsztykami". Bez wzgldu na to, czy moesz wykorzysta swj czas w szkole na rozpoczcie takiego programu lub na doczenie do ju dziaajcego, pozostaj przecie takie

85

moliwoci "pobierania nauk" jak praca dorywcza, samodzielna nauka, biznes w czasie weekendw i wiele innych. Tak czy owak, na ciebie spada odpowiedzialno za uczenie si tego, co pozwoli ci sta si czowiekiem mylcym, zdolnym do analizy sytuacji, podejmowania decyzji i oceniania skutkw. Ostatnia cz tej ksiki przeznaczona jest dla rodzicw i mwi sporo o edukacji i rozwijaniu osobowoci czowieka polegajcego na sobie samym.

Jeeli zadasz sobie trud, eby j przeczyta i poradzisz to samo rodzicom moe okaza si, e macie do omwienia w domu wiele spraw dotyczcych odpowiedniego rodzaju edukacji dla twoich planw yciowych. Niezalenie od tego, do jakiej szkoy chodzisz i na co, kadzie si tam nacisk, popatrz na list spraw, ktre mog okaza si dla ciebie wane. Moe ci si to przyda bez wzgldu na rodzaj szkoy. Jeli twoja szkoa rzeczywicie pomaga ci zdoby te cechy, to wietnie. Jeli nie, bdziesz musia zabra si za to samodzielnie, albo z twoimi kolegami czy z rodzin, eby mie pewno e postpujesz waciwie. Potrzebne ci jest rozwijanie poczucia wasnej indywidualnoci i zdolno oceny siebie samego. Ta samoocena jest rwnie wana jak kada opinia, jak ci kiedykolwiek bd wystawia. Powiniene nauczy si myle samodzielnie, by krytycznym nie bdc niegrzecznym, nie popisujc si i nie zatruwajc innym ycia. Powiniene stara si wszystko zrozumie, a nie traktowa sowa kogo dorosego jak wite. Dopki nie pojmiesz czego i dopki nie nabierze to dla ciebie sensu, powiniene powstrzyma si od dawania temu wiary. Musisz by gotw wyciga wasne wnioski, nawet jeli oka si one niepopularne lub nie zostan zaakceptowane. Powiniene umie powiedzie co mylisz, jasno i bez skrpowania. Nie naley i za gosem wikszoci tylko dlatego, e tak jest atwiej. Trzeba, aby nauczy si mwi "nie", kiedy twoi znajomi zmuszaj ci do zrobienia czego, co ci nie odpowiada. Chocia mog nabija si z ciebie, bo upierasz si przy swoim, pociesz si wtedy, e prawdziwa sia polega na tym, eby robi to, co uwaa si za suszne, podczas gdy bezmylne naladowanie innych to oznaka saboci. Tak robi miczaki. Kto jest silny, sam wyznacza sobie drog.

86

Powiniene

rozumie,

sam

rzdzisz

wasnym

postpowaniem,

nie

spoeczestwo, czy jakie podrcznikowe reguy. Ty decydujesz o sobie. Jeli co co robisz, nie wychodzi - moesz to zmieni. Odrzu wszelkie gosy w rodzaju tych, e jeste ofiar spoeczestwa, lub e ludzie musz robi pewne rzeczy niezalenie od tego, czy tego chc, czy nie. Powiniene mie gbokie poczucie, e ty sam jeste odpowiedzialny za swoje decyzje w yciu. Musisz je przemyle. Musisz by odpowiedzialny rwnie za informacje, ktre pomog ci podejmowa decyzje. Nie pozwl, by ktokolwiek, czy jakakolwiek ksika, w tym take i ta, pozbawia ci odpowiedzialnoci za twoje wasne ycie. Suchaj wszystkich rad jakich chcesz ucz si wszystkiego, czego moesz. Ale pamitaj, e ty sam odpowiadasz za siebie.

87

Rozdzia 10

Prawo, odpowiedzialno prawna, zezwolenia

Modzi ludzie prbujcy zaoy jaki biznes, podobnie jak kady, kto si tym zajmuje, musz pozna odpowiednie prawa, ktre utrudniaj prowadzenie interesw. Musz zaznajomi si z odpowiedzialnoci prawn (co oznacza po prostu grob, e kto moe ich zaskary do sdu, jeli uzna, e wyrzdzaj mu czym szkod). Musz zapozna si te z problemem zezwole, przy pomocy ktrych rne szczeble wadzy staraj si nadzorowa biznes, albo zbiera od ludzi interesu pienidze nie nazywajc tego podatkami. Musz wiele dowiedzie si o podatkach. Musz take pozna prawa lokalne i mnstwo innych biurokratycznych przepisw. Tak samo jak nie moesz by za mody na to, eby zacz robi cos poytecznego, rwnie nigdy nie jest za wczenie, eby zacz dowiadywa si o tym, jak ludzie twrczy s w rozmaite sposoby krpowani przez tych, ktrzy nie tworz niczego. Twj stosunek do tych spraw bdzie zalea od tego, jaki przybiera bd one obrt. Wiele spord praw krpujcych biznes, albo narzucajcych mu taki sposb postpowania, jaki politycy uwaaj za waciwy, zostao uchwalonych dlatego, e kiedy tam jedna czy dwie firmy popady w kopoty. Politycy to ludzie, ktrzy bez przerwy zastanawiaj si, co by tu zrobi, co sprawiaoby wraenie, e chroni obywateli. Przyczepiaj si zatem do jakiego przypadku niewaciwego biznesu i ustanawiaj prawa traktujce kady biznes jako niewaciwy. Nie wystarcza im fakt, e w biznesie, ktry ma mie powodzenie na dusz met, trzeba postpowa uczciwie, bo inaczej straci si klientw. Mona by rzec, e ustanawianie praw JEST biznesem politykw. Skoro nie wytwarzaj adnych dbr materialnych, staraj si

88

zdoby gosy poprzez ustanawianie praw, ktre pomagaj pewnym ludziom, nawet jeli szkodz innym. Bardzo czsto jest tak, e kiedy jakie prawo daje co jednej grupie ludzi, musi to zabra innym. Przypumy, e niektrzy nie chc widzie w niedziel adnego otwartego sklepu. Aby mogli cieszy si t "wolnoci" musz pozbawi swobody poczyna innych, ktrzy chc handlowa w niedziel, a take tych, ktrzy chc w niedziel kupowa. Mowa wanie o prawach tego rodzaju. Zamy, e niektrzy ludzie prowadzcy jakie interesy nie chc, eby inni brali mniej za swoje towary lub usugi. Zatrudniaj wtedy politykw eby ustanowili co, co nazywa si "prawem uczciwego handlu", co oznacza, e nie moesz sprzeda swoich towarw za nisz cen ni kto inny. Daje to, "wolno od konkurencji" tym, ktrzy chc takich praw i zabiera j tym, ktrzy chcieli zaoferowa klientom okazyjne ceny. Tak wiele praw usiuje okrela, co w biznesie wolno, a czego nie wolno, e poapa si w nich moe tylko najbardziej dowiadczony prawnik. Jeeli stawiasz w biznesie dopiero pierwsze kroki, najlepiej bdzie jeli po prostu zapytasz innych przedsibiorcw, rodzicw albo ich znajomych, czy wiedz o jakim prawie, ktre w jaki sposb zabraniaoby robi to, co zamierzasz. Nawet jeli powiedz, e jest takie prawo, moesz sprbowa porozmawia z prawnikiem, eby si upewni. By moe znajdzie si jaki prawnik, ktry bdzie chcia bezpatnie pomc modemu czowiekowi. Jeli jeste modym czowiekiem, ktry prbuje zajc si biznesem, dobr stron jest to e wielu starszych bdzie ci podziwia i zechce ci pomc. Widz oni wok tyle modziey, ktra nie przejawia adnej inicjatywy, e kto, kto ma jej wiele, moe by dla nich fascynujcy! Z drugiej strony jednak jest o wiele wicej ludzi ktrzy nie chc, eby dzieci zbytnio si w co angaoway. Modym ludziom nie jest atwo co zrobi. Zawsze trafia si kto, kto prbuje ich powstrzymywa. Niektrzy mwi, e dzieci powinny zachowywa si jak na ich wiek przystao, to znaczy bawi si i chodzi do szkoy. Inni powiadaj, e dzieci s za mae, eby im ufa. Jeszcze inni, e nie powinny pracowa. Jest wiele powodw, dla ktrych ludzie mwi, e dzieci nie powinny pracowa. Wspomnielimy o nich wczeniej, ale jest

89

jeszcze jeden bardzo wany , o ktrym dotd nie mwilimy. Niektrzy spord starszych obawiaj si, e modzi ludzie mog chcie pracowa za mniejsz pac, albo pracowa ciej ni doroli. Popieraj zatem prawa zabraniajce dzieciom pracowa, eby chroni wasne miejsca pracy. Oto przykad tego rodzaju mylenia, z jakim si moesz spotka. Najwikszy spord amerykaskich zwizkw zawodowych AFL-CIO, zrobi wielk afer sprzeciwiajc si propozycji zatrudniania pitnastolatkw do pracy w prywatnych firmach dziaajcych na terenach parkw narodowych. Powiedzieli, e "midzy czternastym a szesnastym rokiem ycia modzi ludzie wci dojrzewaj fizycznie i psychicznie (...) 40-godzinny tydzie pracy przy sprztaniu pokojw hotelowych, strzyeniu trawnikw na socu, czy choby przy zmywaniu naczy to nieco za wiele". Przedstawiciel zwizku powiedzia jednak rwnie, e "odbieraoby to prac starszym pracownikom i naraaoby modych na wyzysk". To ostatnie oznacza, e przedstawiciel zwizku uwaa, e dzieci nie maj na tyle rozumu, aby samemu stwierdzi, czy dostaj uczciw zapat czy nie. A jak ty sdzisz? Na szczcie dla dzieci wikszo praw zabraniajcych im jakiejkolwiek pracy zostao sporzdzonych po to, by zapobiega zatrudnianiu ich przez innych ludzi. Prawa te nie odnosz si do dzieci, ktre chc samodzielnie rozpocz wasny biznes. Nie znaczy to jednak e nie ma wielu innych praw na ktre dzieci musz uwaa. Na przykad, nie maj one penego prawa do zatrzymywania swoich zarobkw poniewa prawo nakazuje rodzicom lub opiekunom dzieci zapewnienie im opieki - w tym wyywienia, schronienia, ubrania, opieki lekarskiej oraz edukacji rzecz dziaa i w drug stron. Oznacza to, e rodzice maj prawo do usug i dochodw dzieci. Dzieci mog jednak zapewni sobie wasno swoich zarobkw otrzymujc na to od rodzicw pisemn zgod. Rwnie kiedy dziecko pracuje przez jaki czas, rodzice nie mog nagle zacz zabiera jego dochodw. Bardzo rzadko bdzie to problemem, ale takie jest prawo. Dzieci musz paci podatki od dochodw. Ale podobnie jak kady inny, maj prawo do zmniejszenia tych opat do absolutnego minimum. A jeli zarabiaj poniej okrelonej sumy, nie musz nawet wypenia kwestionariusza podatkowego. W roku 1986 moge zarobi do trzech i p tysica dolarw bez podatku, ale liczby te

90

zmieniaj si, wic musisz to sprawdzi. Wszystkiego mona si dowiedzie z informacji podatkowej, jak co roku otrzymuj rodzice. Dzieci maj prawo do otwierania rachunkw bankowych na swoje nazwisko. Mog skada i wycofywa pienidze z rachunku bez zgody rodzicw. Oglnie rzecz biorc, dzieci nie maj prawa do zawierania umw. Umowy nie musz by spisane, eby miay moc prawn. Mog by ustne, a mimo to bd obowizywa. W wikszoci stanw umowy nie s wice, jeli jedna ze stron jest niepenoletnia. Nie znaczy to, ze nie mona zawiera takich umw, ale e dzieci mog je uniewani lub zerwa. Niepenoletni mog jednak domaga si od dorosych wywizania z umowy i dlatego wielu ludzi waha si czy podpisywa umow z nimi bez podpisu rodzicw lub opiekuna. Jeli dziecko uniewania umow, nie wolno mu jednoczenie korzysta z jej warunkw. Jeli dziecko na przykad podpisuje umow na kupno roweru, a nastpnie j zrywa, trzeba zwrci rower, a dziecko musi zapaci odpowiedni sum w zalenoci od stopnia zuycia roweru. Niektre umowy zawierane przez dzieci s niewane z chwil, gdy podpisze ono umow. Niewanymi umowami s dzierawy podpisane przez nie penoletnich, a w niektrych stanach umowy maeskie. Niektre umowy s wice i nie podlegaj zerwaniu przez niepenoletniego. Oto ich przykady: l. Umowy zawarte przez niepenoletnich w trakcie prowadzenia przez nich samodzielnego biznesu, pod warunkiem, e umowy s uczciwe i rozsdne. 2. Umowy zawarte przy wstpowaniu do wojska 3. Umowa zawarta w chwili podpisywania prawa jazdy. 4. Umowa zawarta przez niepenoletniego w sprawie poyczki lub ubezpieczenia. Rwnie jeli dziecko musi zawrze z kim umow w sprawie zapewnienia takich rzeczy jak wyywienie, schronienie, opieka lekarska, poniewa rodzice mu tego nie zapewniaj, umowa jest wica. Dzieci maj prawo do posiadania nieruchomoci, ale nie maj prawa do zarzdzania nimi. Dziecko nie moe wynajmowa, sprzedawa posiadoci, ani te ni zarzdza; naley to do jego rodzicw lub opiekunw.

91

Wiek penoletnoci to wiek, w ktrym mody czowiek uznany zostaje za dorosego w wietle prawa. Kady stan samodzielnie okrela wiek penoletnoci, ale na og jest to osiemnacie lat. W wieku penoletnoci modzi ludzie nie nabywaj jednak wszystkich praw dorosego. Na przykad picie alkoholu moe by dozwolone od wyszej granicy wieku. Poszczeglne stany maj prawo ustalania dolnej granicy wieku dla rnych czynnoci, i dzieci powinny sprawdzi, jak to wyglda w ich wasnym stanie. Jeszcze jedn rzecz, o ktrej naley pomyle, jest ubezpieczenie, poniewa jest dzi tak wiele praw pozwalajcych na pocignicie do odpowiedzialnoci karnej, e ludzie za byle co wcz innych po sdach. Wielu ludzi uwaa, e prawa te tak si rozpanoszyy, e odgrywaj wiksz rol, ni ta, do ktrej zostay wyznaczone, to znaczy do ochrony ludzi przed krzywd i szkod. Jak twierdzi Jerry B. Partlow, agent ubezpieczeniowy z Winchester w stanie Virginia, w wikszoci przypadkw, jeli chodzi o dzieci poniej szesnastego roku ycia, odpowiedzialno prawna spada na rodzicw lub opiekunw dzieci. Za biznes prowadzony przez dziecko odpowiadaj zazwyczaj domowe polisy

ubezpieczeniowe, ale jest tak wiele moliwych prac dla dzieci, e kady przypadek naley rozpatrywa odrbnie. Dla dzieci zakadajcych wasny biznes najwaniejsze s prawa pracy zwizane z zatrudnianiem dzieci przez dzieci oraz prawa o wynagrodzeniach, ktre s inne w niemal kadym stanie. Kiedy mody czowiek rozpoczyna wasne przedsiwzicie, pojawiaj si trzy istotne dla niego problemy zwizane z odpowiedzialnoci prawn: 1. Dotyczce miejsca i dziaa biznesu jeli kto zostaje zraniony w miejscu prowadzenia biznesu, lub w rezultacie dziaa podejmowanych w ramach tego biznesu. 2. Dotyczce produktw jeli na przykad dziecko sprzedaje lemoniad i kto pniej od tego zachoruje. 3. Dotyczce osobistej krzywdy na przykad zniesawienie, pomwienie lub bezpodstawne zatrzymanie, ale nie krzywda fizyczna lub szkoda materialna.

92

W niektrych stanach za wszystkie te sprawy odpowiada domowa polisa ubezpieczeniowa rodzicw lub opiekunw dziecka prowadzcego biznes. Bywa jednak inaczej. Innym problemem jest to, e nie wszyscy rodzice maj domow polis. Wielu ludzi wynajmujcych mieszkania nie ma takiego ubezpieczenia, bo uwaaj, e jest im niepotrzebne. Jeli masz zamiar zaoy wasn firm, Partlow radzi, aby twoi rodzice omwili szczegy z agentem ubezpieczeniowym z twojego stanu i upewnili si co do zasad odpowiedzialnoci prawnej. A oto co wspomniany ju agent ubezpieczeniowy mwi dokadniej o tych sprawach: "Jeli chodzi o moliw odpowiedzialno domowej polisy za dziaania niepenoletnich w biznesie, to firmy ubezpieczeniowe mog interpretowa to na wiele rozmaitych sposobw. Definicja takiej dziaalnoci jest wyjtkowo mglista, dlatego te jest niezmiernie wane, aby rodzice uzyskali odpowiedni pisemn interpretacj od swojej firmy ubezpieczeniowej zanim pozwol dziecku zaangaowa si w takie przedsiwzicie" "Inn moliwoci jest posiadanie polisy domowej uzupenionej o specjalny zapis w sprawie prowadzenia biznesu. Wyranie okrela si tam, co to znaczy "prowadzenie biznesu" i uznaje przyjcie ryzyka przez ubezpieczajcego". "Biorc pod uwag rozmaite formy odpowiedzialnoci i odszkodowa dla pracownikw, byoby bardzo trudno wypowiada jakie oglne twierdzenia w kwestii ubezpiecze. Z pewnoci jednak mona poradzi, by przed zakadaniem biznesu zwrci si do agenta ubezpieczeniowego". By moe sprawy tego rodzaju nie bd twoim problemem, ale niele byoby je zapamita, poniewa bdziesz wtedy lepiej przygotowany do tego, co

ci czeka w pniejszym yciu. Jeeli szukasz dla swego przedsiwzicia poparcia u starszych, bd oni zapewne chcieli wiedzie, czy pomylae o tym wszystkim. Kiedy przekonaj si, ze tak jest, bd bardziej chtni, eby ci pomc. Musisz rwnie zastanowi si nad tym, czy powiniene stworzy co w rodzaju spki dla prowadzenia swego biznesu. Na pocztku, wikszo domowych biznesw dziaa na zasadzie tak zwanego wycznego prawa wasnoci. Znaczy to, e tylko jedna osoba jest wacicielem biznesu i odpowiada za cao. Kiedy zakada si spk, znaczy to, e ona ponosi odpowiedzialno i e jej odpowiedzialno prawna

93

ograniczona jest do iloci posiadanych przez ni dbr. Rozmowa ze znajomym prawnikiem moe pomc ci podj decyzj w tej sprawie. Take i w tym przypadku fakt, e zainteresowae si tym i masz pewn wiedz, moe sprawi, e ludzie, do ktrych zwrcisz si o pomoc, nabior o tobie wyszego mniemania. Poza tym, im wicej wiesz o prowadzeniu biznesu i biurokracji, z jak ma si wtedy do czynienia, w tym lepszej bdziesz sytuacji, niezalenie od tego, jaki rodzaj pracy masz zamiar wykonywa. Przywykniesz przede wszystkim do faktu, e ludzie, ktrzy robi co konkretnego, musz zawsze zdawa sobie spraw z wielu politycznych barier wznoszonych po to, eby chroni cz ludzi lub firm przed innymi ludmi lub firmami. Stwierdzisz na przykad, e prawa s na og skierowane przeciw ludziom, ktrzy chc zabra si za biznes. Cz tych, ktrzy ju s w interesie, uywa polityki i prawa w celu przeciwdziaania konkurencji. Przedsibiorcy, czyli ludzie ktrzy staraj si robi co samodzielnie, musz czsto walczy z istniejcym biznesem rwnie ciko jak z politykami. Dziki Bogu wci uwaaj, e warto to robi! A korzystamy na tym wszyscy. Jednym z najpowaniejszych sposobw, w jaki wadze mog faworyzowa jedn grup kosztem drugiej jest ustanawianie praw lokalnych. Prawo lokalne mwi po prostu, e politycy w twojej miejscowoci, miecie lub regionie mog decydowa o tym, kto i co moe robi w jakim konkretnym miejscu. Przypumy, e ludzie w jakiej okolicy nie chc, eby ktokolwiek prowadzi tam biznes. W prawdziwie wolnym spoeczestwie musieliby zrobi tak, eby ci, ktrzy nie chc koo siebie adnego biznesu, weszli w posiadanie wszystkiego w okolicy. Mogliby wtedy decydowa, co z tym robi, bo byliby wacicielami wszystkiego. Ale eby mie pewno, e tak jest, musieliby oczywicie rwnie za wszystko zapaci. Zamiast tego, mog zebra si i wyprosi u politykw prawo zabraniajce prowadzenia komukolwiek biznesu. Gdyby im si to udao, nie musieliby bra odpowiedzialnoci za to, co si dzieje. Gdyby kto prbowa zaoy jaki biznes, mogliby po prostu zawezwa na pomoc policj albo politykw. Prawa lokalne id jednak znacznie dalej. w jednej z najbogatszych dzielnic Waszyngtonu prawa te zabraniaj mie nawet kosz do koszykwki na wasnej posiadoci. Oznacza to, e

94

jeli jakie dzieci odwa si zaoy sobie taki kosz, to ci, ktrym to si nie podoba, mog wezwa policj. W wolnym spoeczestwie, ludzie ktrzy nie cierpi obrczy do koszykwki lub dzieci, byliby odpowiedzialni za swoje uprzedzenia i musieliby wykupi cay teren. Wtedy dopiero mogliby, wpuszcza tam jedynie tych, ktrzy zgodz si nie tolerowa w ssiedztwie koszykwki albo dzieci. Niemal wszystko, co chciaby robi, moe okaza si niezgodne z lokalnym prawem. Zaley to tylko od ssiadw. Jeli twoja okolica jest wyznaczona prawem lokalnym tylko na rezydencje mieszkalne, a ty zaczniesz robi co w piwnicy, to wcibski ssiad, ktremu si nie podobasz, moe zawoa policj, eby nie pozwolia ci na to, co chcesz robi we wasnym domu. Jeli jednak znasz swoich ssiadw i jeli ci lubi, raczej nie bdziesz mia kopotw z prowadzeniem biznesu w swoim wasnym domu. By moe jednak nie bdzie ci wolno umieci na zewntrz domu ogoszenia mwicego o twoim biznesie. Bdziesz te musia uwaa, eby nie robi haasu i baaganu - ale na to trzeba zawsze uwaa, niezalenie od tego, co si robi. atwiej jest by dobrym przedsibiorc, jeli jest si rwnie dobrym ssiadem. Inna rzecz, z ktr trzeba by ostronym, to ciarwki przywoce zaopatrzenie. Raz na jaki czas to jeszcze ujdzie, ale gdyby zajeday bez przerwy, moe to zniecierpliwi ssiadw, nawet gdyby byli twoimi przyjacimi. Po prostu bd ostrony i rozsdny jeli chodzi o twoich ssiadw, gdziekolwiek prowadzisz interes. Zezwolenia na prowadzenie biznesu to kolejny sposb, w jaki politycy utrudniaj ludziom podejmowanie przedsiwzi. Tak naprawd, wikszo zezwole to jeszcze jedna wymwka, eby cign pienidze od ludzi, ktrzy pracuj na wasny rachunek. Niestety, nie ma wielu politykw, ktrzy zeszliby ze swojej utartej drogi, eby pomc ludziom biznesu. Wikszo z nich uwaa chyba, e kady czowiek biznesu, nawet dziecko, to tusty ksek dla nowych podatkw, zarzdze, biurokracji i pienidzy, pienidzy i jeszcze raz pienidzy dla politykw . Otrzymanie pozwolenia moe wcale nie by potrzebne do tego, co zamierzasz robi ale podobnie jak z prawami lokalnymi i ubezpieczeniem, powiniene o tym wiedzie.

95

Na jedn rzecz trzeba uwaa: jeli starasz si o pozwolenie na prowadzenie biznesu na obszarze, gdzie prawo na to nie zezwala, zapewne dobior ci si do skry. Chyba najgorsz rzecz, jak politycy robi wobec ludzi biznesu, jest zmuszanie ich do zbierania podatku od sprzeday. Dzieje si to dzi w niemal kadym stanie. Jest wprawdzie punkt w Konstytucji (amerykaskiej), ktry uznaje za bezprawne zmuszanie kogokolwiek do "niedobrowolnych wiadcze" lub niewolnictwa, ale wikszo biznesmenw w caym kraju jest zmuszona, zazwyczaj wbrew swej woli i bez adnej zapaty, do niedobrowolnej suby na rzecz politykw przy ciganiu tego podatku. Kosztuje to mnstwo pienidzy, a koszty te s przerzucane oczywicie na konsumentw. Zabiera rwnie wiele czasu. Jest to bardzo dokuczliwe, ale musisz sprawdzi swoje lokalne zarzdzenia, czy musisz zbiera podatki od sprzeday czy nie. Czasami, kiedy twj biznes to tylko oferowanie usug jak strzyenie trawnikw, albo pilnowanie maych dzieci - nie oczekuje si adnych podatkw tego rodzaju. Jeli jednak sprzedajesz co bezporednio ludziom, mona si spodziewa, e bdziesz musia zbiera podatki od sprzeday. W kadym razie sprawd to. Czy przypadkiem nie wyglda na to, e wchodzenie w biznes to za duy kopot? Czy zacze si zastanawia, dlaczego ludzie chc si tym zajmowa, skoro politycy tak bardzo to utrudniaj? Ot bez wzgldu na to, co robi politycy, wci s miliony ludzi, ktrzy chc prowadzi samodzielny biznes i podejm si tego niezalenie od wszystkiego. A ci, ktrzy wykonuj sw prac naprawd dobrze i znajduj wielu klientw, maj zazwyczaj do pienidzy, eby spor ich cz zatrzyma dla siebie, nawet po spaceniu politykw razem ze wszystkimi ich podatkami i ca biurokracj. Pamitaj, e to dziki ludziom, ktrzy robi co konkretnego, kraj staje si miejscem, gdzie daje si y. Cae szczcie, e jest ich wielu - i miejmy nadziej, e bdziesz jednym z nich.

96

Rozdzia 11

Mdre sowa

Thomas Edison, wynalazca arwki, urzdzenia do zapisywania dwiku i wielu innych rzeczy uywanych przez nas na co dzie, urodzi si w Milan, w stanie Ohio Jego ojciec ima si wszelkich zaj midzy innymi pracowa jako krawiec, kopa studnie, prowadzi szkki lene, sprzedawa zboe, handlowa starzyzn. Tom chodzi do normalnej szkoy tylko dwa miesice, a wszystkiego nauczya go matka. Uwielbia czyta wszystko, co wpado mu w rce. By niezmiernie ciekaw wiata i ycia wybitnych ludzi. W wieku dwunastu lat zacz pracowa jako gazeciarz w liniach kolejowych Grand Trunk. Sprzedawa gazety, ksiki, sodycze i inne drobiazgi. Wkrtce zacz wydawa wasn gazet, Grand Trunk Herald, drukujc j wasnorcznie na mocno sfatygowanej drukarni umieszczonej w pocigu. Potrafi sprzedawa kilkaset egzemplarzy gazety w tygodniu. W 1905 roku ukazaa si ksika Little Visits with Great Americans zawierajca rozmowy z wybitnymi ludmi. Pytano tam Edisona, jakim by dzieckiem i co go wtedy interesowao. Niektre odpowiedzi mog ci zaskoczy. Pytanie: Czy lubie matematyk? Edison: "Nie za bardzo. Kiedy miaem jedenacie lat prbowaem czyta "Zasady" Newtona. To mnie zniechcio do czystej matematyki" Pytanie: Czy chciae si uczy? Edison: "Tak, oczywicie Prbowaem przeczyta wszystko, co byo w bibliotece w Detroit, ale przeszkodziy mi w tym inne rzeczy" Pytanie: Bye molem ksikowym i marzycielem?

97

Edison: "Wcale nie" Pytanie: A jakie byy pocztki twojej drogi jako wynalazcy? Edison: "Przeprowadziem lini telegraficzn pomidzy moim domem a domem kolegi. Zrobiem j ze starego kabla, jakiej rury od piecyka oraz izolatorw z butelek" "Nigdy nie zaleao mi na oszczdzaniu pienidzy dla nich samych. Nie ogldajc si na przysze potrzeby yciowe, kady grosz przeznaczaem na ksiki naukowe i materiay do eksperymentw. Bardzo mi to pomogo w pniejszych sukcesach". "aden z moich wynalazkw nie by przypadkowy. Zawsze cile trzymaem si tego, eby dokonywa wynalazkw poytecznych. Nie traciem nigdy czasu na elektryczne cudeka, ktrych jedyna warto polega na tym, e s nowe i dlatego wzbudzaj zainteresowanie" - wyjani Edison Innym wielkim wynalazc by Eli Whitney urodzony w 1765 roku. W roku 1793, kiedy mia 28 lat, wynalaz maszyn do obrbki baweny, co zrewolucjonizowao przemys rolniczy. W ksice z 1894 roku, Men of Achievements, Inventors, opowiadajcej o wielkich wynalazcach, cytowane s sowa siostry Whitneya: "nasz ojciec mia warsztat, gdzie robi nieraz takie rzeczy jak kka czy krzesa. Dziki temu mj brat bardzo wczenie nauczy si posugiwa narzdziami. Od czasu, gdy nauczy si tego, zawsze majstrowa co w warsztacie i chyba wola to od pracy na farmie" Kiedy mia 12 lat, zrobi samodzielnie i bez adnego przygotowania skrzypce. Ogldajcy je pniej znawcy, orzekli, e jest to doskonaa robota. Dwunastoletni Eli rozebra zegarek ojca na najdrobniejsze czci i zanim ojciec si zorientowa, zoy go z powrotem. Zegarek nadal chodzi doskonale. Kiedy mia 15 lat, w czasie Rewolucji Amerykaskiej, Eli rozpocz wasny biznes - robi gwodzie i naprawia maszyny. Pracowa przy tym w zimie, a w lecie pomaga ojcu w pracy na farmie. Eli obmyli plan poszerzenia swego przedsiwzicia i w czasie krtkiej podry udao mu si zdoby wsppracownika. Podczas wyprawy, Eli zaglda po drodze do kadego warsztatu, eby podpatrywa narzdzia i metody pracy. W 1789 roku Eli rozpocz nauk w Yale College, w celu zdobycia oglnego wyksztacenia. Edison i Whitney to przykady tego, jak biznesmeni i przedsibiorcy zaczynali pracowa i zdobywa cenne dowiadczenie w modym wieku. Byo to dawno temu, ale i dzi jest wszdzie wielu ludzi interesu odnoszcych sukcesy, na przykadzie ktrych moemy si wiele nauczy. Wikszo dzieci dostaje od dorosych rady

98

kadego dnia. Od rodzicw, ciotek, wujw, nauczycieli, ksiy czy kogokolwiek z napotkanych dorosych. Jedne rady s pomocne, inne nie, a niektrych po prostu nie rozumiesz. Pomylaem, e moe dobrze byoby zapyta kilku dorosych, z ktrymi pewnie nie bdziesz mia okazji porozmawia, co robili w twoim wieku. Doroli, do ktrych zwrciem si z pytaniami, to ludzie biznesu, ktrzy odnieli sukces. Chodzio szczeglnie o to, by powiedzieli, jakie byy ich pocztki w biznesie, kiedy byli dziemi. Niektrzy mwili o tym, jak pomogo im to pniej w yciu, a inni wspomnieli bdy wtedy popenione. Wielu z nich zgodzio si rwnie zaproponowa ci swoje rady na temat tego, jak moesz teraz przygotowywa si do pomylnej kariery w biznesie. Niektrzy maj nawet rady dla twoich rodzicw, ktre moesz im przekaza. Wierz, e uznasz te sowa za poyteczne i e pomog ci one zastanowi si nad tym, jak ju zaangaowa si w biznes i kapitalizm Mam jednak rwnie nadziej, e nie zapomniae, e to ty odpowiadasz za to, jak bdziesz y. Ostatecznie to ty bdziesz musia podejmowa decyzje. Nigdy jednak nie odrzucaj informacji, ktre mog pomc ci uksztatowa wasne zdanie i dokona pniej waciwego wyboru.

***

Malcolm Baldridge, niegdy minister handlu Stanw Zjednoczonych, by przez wiele lat prezesem i dyrektorem firmy Scovill Manufacturing Co. By rwnie czonkiem stowarzyszenia kowbojw rodeo. Minister Baldridge powiedzia: "Jako mody czowiek bardzo chciaem pracowa na rancho i zaczem t prac w wieku czternastu lat. Poszedem do szkoy redniej i staem si troch bardziej samodzielny. Przydao si to, kiedy moi rodzice doszli do wniosku, e nie bdzie ich sta na pacenie za szko dla trojga dzieci. Poniewa byem najstarszy, musiaem zarabia na siebie. Zaczem pracowa w firmie pralniczej przy zbieraniu zamwie" "Moje dowiadczenia z pracy w gospodarstwie i w firmie nauczyy mnie, e zanim ktokolwiek pomoe mi, najpierw musz sam pomc sobie Praca w gospodarstwie nauczya mnie w szczeglnoci ceni wytrwao, rozsdek i cik prac przez dugie godziny. Modzi ludzie nie powinni przymierza si od razu do szczytw wiata biznesu. Nawet jeli s dziemi szefa

99

i maj zaj w firmie wysokie stanowisko, musz zrozumie struktur przedsibiorstwa od dou. eby zdoby podstaw dla dalszej kariery, powinny pilnie uczy si - nie tylko programowania komputerw, ale matematyki, czytania, jzyka, umiejtnoci porozumiewania si i tak dalej" Minister Baldridge radzi rodzicom, aby porozmawiali ze swoimi dziemi. "Dajcie im szans, eby same zastanowiy si nad swoim problemem, zanim wy zrobicie to za nie. Zaszczepi im to wiar w siebie, a to najwaniejsze, i nauczy rozwizywania problemw. Wkrtce przekonaj si, e musz sami znajdowa odpowiedzi, a nie czeka a mama czy tata da gotowe rozwizanie"

***

Lilian Katz jest prezesem i zaoycielem firmy wysykowej. "Zaczam pracowa, kiedy miaam 14 lat - najpierw pracowaam w kinie jako bileterka za 10 centw na godzin. Potem byam sprzedawczyni w sklepie ze sodyczami." "Dziki tym zajciom wczenie nauczyam si szanowa prac. Zdaam sobie wtedy spraw, e praca moe i powinna dawa zadowolenie" "Wszystkie moje zajcia wizay si z prac w miejscach publicznych, musiaam zatem nauczy si postpowa z rnymi ludmi, rnymi typami osobowoci. Pomogo mi to rwnie przezwyciy wasn niemiao - w pracy musiaam zachowywa si inaczej" Katz, ktrej firma ma obroty w wysokoci ponad stu milionw rocznie, radzi modym ludziom, eby "zastanowili si uwanie, co lubi robi i co robi najlepiej. Poniewa wikszo swego dorosego ycia spdz przy pracy, byoby dobrze, gdyby j lubili - i wykonywali dobrze. Kady ma inne uzdolnienia i umiejtnoci, wic powinnicie wybra to, w czym jestecie dobrzy" "Decyzja co do przyszej drogi nie moe by pochopna. Dobrze zastanw si nad swoimi moliwociami i omw je z rodzicami, przyjacimi i wychowawc szkolnym. Jeli nie spodoba ci si to, co bdziesz robi, zmie na co, co bardziej odpowiada twoim potrzebom i osobowoci." A oto propozycje Katz dla rodzicw "Na dzieciom jakie obowizki w domu, na przykad cielenie co rano wasnych ek Da im to poczucie niezalenoci i dokonania czego. Naucz swoje dzieci wartoci pienidza. Dawaj im rozsdne kieszonkowe i zachcaj zawsze do odkadania czci pienidzy, do bardziej odpowiedzialnego wydawania ich, ale i do poczucia 100

satysfakcji z faktu posiadania wasnych pienidzy " "Kiedy twoje dzieci wykonaj jak prac w domu, albo przynios dobre stopnie, pochwal je i zach do dalszej pracy, kiedy s niegrzeczne, albo sprawiaj ci zawd, take powinny to wiedzie. Wykorzystuj ich poczucie winy w sposb konstruktywny, a nie destruktywny. Niech wiedz, e nie oczekujesz, e zawsze bd doskonae, ale e bd stara si najlepiej jak potrafi. Pamitaj, eby podkrela ich si i moliwoci" "Swoje obawy zachowaj dla siebie - a dzieciom zaszczepiaj ufno do wiata, ludzi, spoeczestwa. Wyrabiaj u nich ostrono i rozwag, ale nie strach! A co najwaniejsze, dawaj im wiele mioci! Kiedy tylko moesz, mw im, e je kochasz, szanujesz i podziwiasz!"

***

Carl Hermers, zaoyciel pierwszego czasopisma komputerowego o masowym nakadzie, Byte, a take wydawca wielu bardzo popularnych czasopism

powiconych nauce i technice: "Zawsze wiele czytaem. Szczeglne wraenie zrobiy na mnie lektury szkolne - od opowiada o Edisonie po opowieci o podboju nieba, odkryciu elektrycznoci, poszukiwani u wiedzy." "Kade dziecko powinno myle nie tylko o biecej chwili. Trzeba marzy o przyszoci. Przyszo to moe by wycieczka nastpnego lata, otrzymanie nagrody Nobla, albo pierwszy miliard dolarw. Kiedy miaem pi lat, a byo to we wczesnych latach pidziesitych, marzyem o statkach kosmicznych, sputnikach i locie w kosmos. Oczywicie nigdy tego nie dokonaem, ale wszystko przede mn." "Ilu ludzi robi to, co zamierzyli jako nastolatki? Dalekosine plany wane s dla modych duchem - w kadym wieku - ale jeszcze waniejsze s dla poznawania siebie samego. Moje plany zmieniy si oczywicie z biegiem czasu. cise trzymanie si planu moe zniweczy wiele moliwoci"

***

David Packard jest prezesem zarzdu firmy Hewlett-Packard i jednym z najwikszych i najbogatszych przedsibiorcw na wiecie Packard przypomina nam, e na drodze do sukcesu najwaniejsze jest to, eby si czym bardzo interesowa, a nie pragnienie pienidzy. "Bardzo wczenie zaczem interesowa si inynieri. Fascynowa mnie rozwj 101

techniki, a poniewa chciaem co zrobi w tej dziedzinie, zaoyem firm. Wcale nie chodzio mi o to, eby zosta kapitalist, czy zrobi wielkie pienidze"

***

Richard M. Devos jest prezesem i wspzaoycielem Amway Corporation, jednego z najwikszych przedsibiorstw na wiecie. Devos znajduje si dzi na licie 400 najbogatszych ludzi w Stanach Zjednoczonych "Kiedy byem mody, wykonywaem wiele dorywczych prac, eby zarobi na swoje wydatki: grabiem licie, odgarniaem nieg, podejmowaem si wszystkiego, co tylko mogem znale dla siebie do roboty. Mj dziadek dostarcza ludziom do domw wiee warzywa i owoce. Czsto zostawia mi troch towaru, ebym mg go sprzeda i zarobi par groszy. Pniej, w szkole redniej, pracowaem na stacji benzynowej." "Tato powtarza mi cigle dwie rzeczy. Po pierwsze, przekonywa mnie, ebym nigdy nie mwi "nie da si". Te sowa zawsze przeszkadzay mi w zrobieniu czego, a ojciec zazwyczaj pokazywa mi, e jest sposb na to, co wydawao mi si nie do zrobienia. Druga rada dotyczya rozpoczcia samodzielnego biznesu. Tato niemal cae ycie pracowa jako sprzedawca i straci prac nie ze swojej winy, kiedy byem mody. Uwaa, e posiadanie wasnej firmy (przedsibiorstwa) pozwala czowiekowi by panem wasnego losu." "Najwaniejsz rad, jakiej mog udzieli dzi modym ludziom jest to, eby pamitali, e s dziemi Boga, e s wielk wartoci i kryj w sobie wielkie moliwoci Powinni zatem stawia sobie pewne cele i pracowa dla ich osignicia. Na pocztek mog to by cele na krtk met, ale zawsze trzeba dy do czego, e by mc da z siebie wszystko, na co ci sta. Czy bd to lepsze stopnie, czy miejsce w druynie sportowej, czy cokolwiek innego, staraj si mdrze wykorzysta swoje naturalne uzdolnienia i czas, eby ten cel osign. Potem postaw sobie kolejny cel. Sukcesu w yciu nie osiga si jednym olbrzymim krokiem. Skada si on z wielu kolejnych krokw, mniej lub bardziej pomylnych Ale kady z nich to zdobywanie dowiadczenia pozwalajcego na wykonanie nastpnego kroku!"

***

Kemmons Wilson jest zaoycielem sieci hotelowej Holiday Inn. A oto jego dwadziecia recept na sukces:

102

1 Pracuj tylko przez p dnia; nie ma znaczenia, czy bdzie to pierwsze dwanacie godzin, czy drugie. 2. Praca to uniwersalny klucz otwierajcy drzwi do wszystkich moliwoci. 3. Dla osobistego sukcesu lub niepowodzenia o wiele wiksze znaczenie ma nastawienie umysu ni jego zdolnoci. 4. Pamitaj, e na drabin sukcesu wszyscy wspinamy si po jednym szczebelku. 5. S dwa sposoby na to, eby znale si na wierzchoku dbu. Jeden, to usi na odziu i czeka. Drugi, to wspi si na drzewo. 6 Nie bj si ryzykowa. Pamitaj, e zepsuty zegarek wskazuje dokadnie godzin przynajmniej dwa razy na dob. 7. Sekret szczcia nie polega na tym, by robi to, co si lubi, ale by lubi to, co si robi. 8. Wyrzu ze swojego sownika powiedzenie "Myl, e nie dam rady" i zastp je sowami "Wiem, e potrafi". 9. Przymierzajc si do przyszej drogi, wyej postaw otwierajce si moliwoci ni bezpieczne ycie 10. Wierz w siebie. 11. Bez ryzyka nie ma osigni. 12. Jaka praca, taka paca. 13. Im wicej pary wkadasz w swoj prac, tym goniej moesz gwizdn po skoczonej robocie. 14. Okazje zdarzaj si czsto. Pukaj zawsze, kiedy potrafisz je usysze, dostrzec, pochwyci i wykorzysta. l5. Nie moesz niczego odkada - jutro, to za dwa dni bdzie wczoraj. 16. Sprzedaj swj zegarek narczny i kup budzik. 17. Czowiek sukcesu wie, e sam odpowiada za swoj motywacj. Zapala i rusza, poniewa ma kluczyk do wasnej stacyjki. 18. Nie zamartwiaj si. Nie moesz zmieni przeszoci, ale na pewno moesz zniszczy teraniejszo, martwic si o przyszo pamitaj, e poowa rzeczy, o ktre si martwimy, nigdy si nie zdarzy, a druga poowa zdarzy si tak czy owak. Po co zatem si przejmowa? 19. Szczcie zaley nie od tego co masz, ale od tego jak si tym cieszysz. 20. Wierz w Boga i bd posuszny dziesiciu przykazaniom.

103

***

Dorothy E. Brunson jest prezesem firmy majcej sie rozgoni radiowych. Brunson bya jedn z pierwszych czonki Galerii Sawy czasopisma Working Woman W czasopismie tym, z listopada 1986 roku, Brunson mwi, e jej rodzice chcieli, aby zostaa nauczycielk, albo zaoya rodzin, ale ona wolaa inn drog: "Pochodz z rodziny murzyskiej, ktrej trudno jest zrozumie dlaczego moje sukcesy w interesach s tak dla mnie wane. Nie potrafi zrozumie, co to jest dziesi milionw dugu. Trzeba trzyma te sprawy z dala od rodziny, poniewa moe ona wpywa na decyzje w interesach z czystej mioci i potrzeby chronienia przed niepowodzeniem" Brunson powiedziaa, e "kiedy byam dzieckiem, zarabiaam pienidze opiekujc si maluchami". "Czytaam ksiki, przesiadywaam w bibliotece i poszerzaam swoje horyzonty". Staa si "czowiekiem do wszystkiego". W przyszej pracy najbardziej pomogy jej wanie dziecice lektury. Modym ludziom mwi, e "szkoa to tylko pierwszy etap nauki. Wszystko jest wane; jeli masz zamiar czym si zajmowa, rb to najlepiej jak potrafisz." "Szkolna edukacja nie wystarczy. To, czego nauczyam si poza szko, byo tak samo wane jak to, czego uczyam si w klasie. Powiedziaabym, e wiedz zdobywa si wszdzie". Brunson radzi rodzicom, aby "uczyli dzieci etyki. Pracy i ludzkiej etyki. Do twoich sukcesw najbardziej przyczyniaj si ludzie. Jeli bdzie okazja, nakadaj na dzieci jakie drobne obowizki". Jeli chodzi o swoje dziecistwo, auje ona tylko, e dopki nie staa si dorosa, "nie nabraa wiary w siebie i pewnoci".

***

Walter H. Anneberg jest prezesem i dyrektorem firmy wydawniczej Triangle Publications wydajcej czasopisma Seventeen, TV Guide i inne. Anneberg by niegdy ambasadorem Stanw Zjednoczonych w Wielkiej Brytanii. "Radzibym modym ludziom, ktrzy jeszcze ucz si w szkoach, by zajmowali si nie tylko tym, co maj do zrobienia jako uczniowie, ale take, aby uczestniczyli w innych dziaaniach szkoy. Bez namowy i polecenia rodzicw modzi ludzie czsto nie staraj si zdobywa dowiadcze niezbdnych dla zrozumienia wagi uczestnictwa ".

104

"Rodzicom przypomniabym, e spoczywa na nich stale obowizek wychowywani a dzieci w poszanowaniu dla wiedzy, dobrych obyczajw i godnoci innych ludzi".

***

Roland Halle jest producentem filmowym i przedsibiorc, zdobywc Nagrody Akademii Filmowej w 1980 roku. Jako mody czowiek postawi sobie cel - zosta milionerem do czterdziestki. Troch si pomyli, bo w wieku 38 lat zosta multimilionerem. "Sukces finansowy by dla mnie wany. To by sposb, eby udowodni sobie, e mog by kim, e potrafi osign postawiony sobie cel. Nie sdz, abym dy do sukcesu finansowego dla samych pienidzy". "Nie chciaem zosta milionerem po to, eby mc y w luksusie, ani po to, by mie cokolwiek. Ale chciaem si nie martwi o pienidze i chciaem, eby moja rodzina o nie si te nie martwia. Moje potrzeby s niewielkie. Nie potrzebuj Cadillaca ani innego wielkiego samochodu. Mam skromne gusta. Nie sdz, eby to zmienio si kiedykolwiek, bo tak zostaem wychowany". "Pienidze to nie potga. Myl, e prawdziwa sia polega na tym, eby by panem wasnego losu. Mona zobaczy ludzi u wadzy, ktrzy nie maj wadzy nad sob, co znaczy, e tak naprawd s bezsilni. Uwaam, e jedyna prawdziwa sia to moliwo panowania nad wasnym yciem". "Zawsze kierowaem si w yciu jakimi celami, to znaczy stawiaem sobie cele i na og je osigaem, bez wzgldu na to jak trudne byy pocztki. Po prostu chciaem, eby si udao". "Kiedy myl o czym, co chc osign, najwaniejsz spraw jest przemylenie tego. Musz to zrobi bardzo starannie, dokadnie zastanawiajc si czego chc. Dopiero wtedy mog wytycza drog, ktra mnie tam zaprowadzi".

***

Tom H. Barrett jest prezesem i dyrektorem firmy Goodyear. Pracuje dla niej od 1953 roku.

105

"Dorastaem w Topeka, w stanie Kansas. Nie mogem doczeka si swoich dwunastych urodzin. Oznaczay one, e bd mg ju zacz prac w prowadzonej przez moj rodzin firmie zajmujcej si przetwrstwem drobiu". "Nie planowaem tego. Taka bya konieczno. Doczyem do ojca i moich dwch starszych braci i zaczem uczy si biznesu obdzierajc pira; obcinaem skrzyda, nogi i piersi; pakowaem, przygotowywaem nasze produkty dla klientw, ktrzy mieli je kupowa i je. Mona powiedzie, e staem przy linii produkcyjnej. W moim przypadku ukoczenie dwunastu lat oznaczao osignicie dorosoci. Nikt nie robi z tego jednak wielkiej sprawy". ,,W naszej rodzinie byo dziesicioro dzieci. Wszyscy chopcy pracowali w fabryce. Dziewczta wicej zajmoway si prac w domu, ktrej byo sporo przy tak duej rodzinie". "W lecie pracowao si waciwie przez cay czas. W cigu roku szkolnego po zajciach roznosiem gazety, a potem jeszcze szedem do fabryki na par godzin. Wikszo weekendw i wakacji spdzaem w fabryce. Byo wtedy sporo roboty. Ojciec zachorowa ciko, gdy mia 50 lat i wtedy matka, ja i bracia musielimy przej prowadzenie interesu. Pracowaem tam a do ukoczenia szkoy redniej i za trudnienia si w firmie Goodyear". "Nie syszao si wwczas o "etyce pracy". Przynajmniej ja nie syszaem. Praca bya sposobem ycia, faktem. Najbliej zdefiniowania wasnej etyki pracy byem chyba wwczas, kiedy uwaaem, e ludzie ktrzy niewiele pracuj, to lenie". "Dzisiaj porzdna etyka pracy to silna podpora dla czowieka w kadym biznesie, zajciu czy zawodzie z tego, co widz, ludzie z tak etyk mog przeskoczy 75 procent ludzi ze swojej brany, nawet tych, ktrzy maj za sob lepsze pochodzenie lub wyksztacenie". "Postpy wymagaj pewnych osobistych wyrzecze. Porzdna etyka pracy to akceptuje. Pragnienie sukcesu musi growa nad komfortem i wygod. Nag pracy to oczywicie niepodana skrajno. Gdzie porodku istnieje optymalna rwnowaga, ktr zachowuje czowiek znajdujcy zadowolenie w pracy i majcy jeszcze w yciu czas na inne rzeczy". "Kiedy wychowywalimy z on trjk naszych dzieci, dziewczynek, zwracalimy uwag na to, eby wczenie zdobyy dowiadczenia niezbdne do przyswojenia sobie etyki pracy. Nie mielimy firmy, do ktrej moglibymy posa dzieci, ale udao nam si zapozna je z przyjemnoci i nagrod, jakie daj twrcze zachowania" "Przez wszystkie lata swojego pobytu w szkole redniej otrzymyway od nas ksiki, jedzenie, ubranie, pienidze na opat szkoy , ale wasne pienidze zarabiay pracujc na przykad w restauracji, albo na play pilnujc kpieliska. Od ich zarobkw zaleao to, ile bd miay na

106

swoje prywatne wydatki takie jak kino, pyty czy kosmetyki. Dziki temu dzieci mogy uczestniczy w naszym codziennym yciu i pracy. Zrozumiay, e do osignicia sukcesu potrzebne s wyrzeczenia ". "Patrzc wstecz, uwaam, e moje dziecistwo i modo przecione byy prac kosztem takich spraw jak ycie towarzyskie i sport. Gdybycie jednak poznali moj on, doszlibycie do wniosku, e moje ycie towarzyskie jest znakomite". "Myl, e rodzice robi niedobrze, kiedy nie stwarzaj swoim dzieciom moliwoci i zachty do tego, eby wczenie dowiedziay si czego wymaga urzeczywistnienie wasnych oczekiwa. Kij do baseballa albo lalka zarobione dzisiaj, oznaczaj zdolno do zarobienia na dom lub samochd w latach pniejszych. Etyka pracy nabyta poprzez wczesne dowiadczenia staje si osobist zdobycz na cae ycie".

***

William Dearden by prezesem firmy spoywczej Hershey , produkujcej midzy innymi czekolad. Pracowa tam od 1957 do 1985 roku. "Midzy dziesitym a dwunastym rokiem ycia roznosiem gazety, po 350 dziennie; kiedy umara moja matka, znalazem si w sierocicu i pracowaem w gospodarstwie mlecznym do osiemnastego roku ycia ". "Nauczyem si polega na samym sobie i ciko pracowa, aby zdoby dobre stopnie w szkole w celu otrzymania pniej dobrej pracy". "Miaem te moliwoci, ktrych nie udao mi si wykorzysta. Jedn z nich bya nauka gry na pianinie, a drug nauka jzyka obcego". Dearden ma rwnie kilka rad zarwno dla dzieci, jak i dla rodzicw. Dzieciom radzi: "Miejcie marzenia i pracujcie wytrwale, eby je osign. Nie ma rzeczy niemoliwych, ale to ty musisz zadecydowa, czego chcesz od ycia". Rodzicom natomiast radzi: "Dajcie swoim dzieciom okazj do samodzielnego mylenia, ale pod dobrym przewodnictwem z waszej strony. Niech wczenie poznaj warto cikiej pracy, uczc si w ten sposb wartoci pienidza, polegania na sobie i dyscypliny".

***

107

Robert Anderson jest prezesem i dyrektorem Rockwell International Corporation. Od 1946 do 1968 roku pracowa take dla firmy Chrysler. "Sukces w biznesie rzadko jest efektem umiechu losu. Czasami jest to wynik tego, e jest si we waciwym czasie w odpowiednim miejscu. Sukces w warunkach wolnej konkurencji jest zazwyczaj rezultatem powice, wytrwaoci i cikiej pracy - ogromu cikiej pracy". "Twoje moliwoci radzenia sobie w biznesie zale jednak rwnie od twoich wasnych zdolnoci. Twrcze podejcie, podejmowanie ryzyka i niezaleno myli to elementy przedsibiorczego ducha, ktry jest podstaw amerykaskiego biznesu". "czc wszystkie te elementy ze szczerym pragnieniem osignicia doskonaoci w kadym przedsiwziciu, moesz by pewny, e zajmiesz miejsce wrd zwycizcw". "Wane jest jednak, aby zacz od zaraz. Pracuj pilnie w szkole, przyswajaj wszystko, co moesz, bierz udzia w dziaaniach wszystkich szkolnych klubw, bd na bieco ze wszystkim; co dzieje si w wiecie i zgbiaj dziedziny twoich szczeglnych zainteresowa czy zamiowa. Wszystko to przyczynia si w istotny sposb do uksztatowania naszych przyszych zdolnoci przedsibiorczych ". *** Z. E. Barnes jest prezesem i dyrektorem Southwestern Bell Corporation. Z biznesem telefonicznym zwizany jest od 1941 roku. Jako dziecko, Barnes zarabia pienidze roznoszeniem gazet i strzyeniem trawnikw. "Rywalizacji nauczyem si dziki uprawianiu sportu. Przetrwaem lata kryzysu i bieda wiele mnie nauczya. Myl, e dziki temu mam pozytywny stosunek do ludzi". Barnes powiedzia te, e popenia bdy . "Nie dawaem z siebie wszystkiego jako ucze. Za bardzo polegaem na opinii innych". Barnes radzi modym ludziom: "Angauj si! W szkole, we wasnej spoecznoci. Poznaj prawdziw warto bycia pomocnym wobec innych". "Rodzice powinni pomc swoim dzieciom w ich edukacji. Bdcie cierpliwi, ale stanowczy. Przekonujcie je do tego, eby przemylay swoje problemy zanim zaczn dziaa. Stj z boku i pozwl im dorosn".

***

Howard S. Rich z firmy Laissez Faire Books, najwikszej firmy wydawniczej na wolnym rynku, powiedzia: 108

"Ju kiedy miaem pi lat, wiedziaem, e zajm si interesami. Wzorem by dla mnie ojciec, ktry prowadzi ma firm". "Sprzedawaem komiksy, a w wigili Wszystkich witych kred okolicznym dzieciakom. Bya inna ni ta z miejscowego sklepu. W gorce letnie wieczory sprzedawaem dla dodatkowego zarobku puste butelki". "By problem z zapasem kredy. Przez dwa dni byo wielkie zapotrzebowanie i musielimy chodzi trzy kilometry, eby j zdoby. Zamwilimy za mao". "Najlepsza rada, jak mam dla modych ludzi, to eby podjli prac w maej firmie. Korzy jest taka, e mona wykonywa tam wiele rozmaitych zaj.

***

Pat Wagner z Colorado, prowadzi firm pomagajc w nawizywaniu kontaktw pomidzy ludmi z pomysami i ludmi posiadajcymi rodki do zainwestowania. "Nie zarabiaem pienidzy jako dziecko, ale zawsze miaem rnego rodzaju pomysy i chyba potrafiem przekona do nich innych. Lubiem organizowa co, jak przedstawienie, do ktrego razem z moim najlepszym przyjacielem napisalimy tekst. Namwiem szko, eby pomoga mi w znalezieniu aktorw, tancerzy, muzykw itd; wysza z tego cakiem nieza rzecz. Zaangaowanych byo okoo stu ludzi. Rozprowadzilimy bilety na wiele spektakli". "Ale biznes by dla mnie czym okropnym. Kady w mojej rodzinie, kto si tym zajmowa, by albo oszustem albo bankrutem. Poniewa jednak chciaem mie kontrol nad moimi pomysami i zarabia pienidze na ich realizacj, biznes i kapitalizm pocigay mnie coraz bardziej. Bardzo lubiem literatur i chciaem wydawa ksiki, nauczyem si zatem sztuki drukarskiej. Chciaem znale sposb na to, by pomc ludziom z mojej miejscowoci w lepszym porozumiewaniu si, zaoyem wic gazet". "Pragnienie pienidzy nie byo najwaniejsze przyzna to kady, kto spojrzy na nasz firm wydawnicz. Umiowanie idei wolnoci i nienaruszalnych praw jednostki, oznaczao jednak dla mnie uznanie biznesu - przedsibiorczoci - za sposb na wprowadzenie w wiat wspaniaych dzie. Poezja, teatr, muzyka, taniec, literatura pojawiy si na wiecie nie tylko dlatego, e kto okaza si twrc, ale rwnie dlatego, e kto wiedzia, jak umieci je na rynku". "Najlepsze, co mog poradzi rodzicom, to eby pozwolili swoim dzieciom popenia bdy. Pozwlcie im dostrzec, e ZE WIECI TO DOBRE INFORMACJE!!! Bdy to informacje,

109

niepowodzenia take. Nie pieszcie z pienidzmi, kiedy dzieci przepuszcz swoje kieszonkowe na jakie gupstwa, ale pomcie im zastanowi si nad tym, jak maj zdoby pienidze. Jeli dziecko wybierze niewaciw drog, ale tak, ktra jest zgodna z prawem i nie zagraa zdrowiu, niech sprbuje".

***

Logan T. Robertson jest lekarzem w Pnocnej Karolinie: "Jako nastolatek miaem wyjtkowe szczcie, bo spotkaem nauczyciela, ktry wpyn zarwno na mj rozwj osobisty, jak i w kocu na moj drog yciow. Miaem rwnie szczcie, e moi rodzice chcieli, abym pogbia swoje zainteresowania i wykorzysta szczegln okazj, jak mi si nadarzya". "Doktor Charles Noburn, niezwykle uzdolniony chirurg praktykujcy w Asheville, zdoby mj szacunek i stalimy si bliskimi przyjacimi. Kiedy miaem szesnacie lat, zaprosi mnie w czasie wakacji do szpitala, gdzie zamieszkaem w jego pokoiku subowym i pomagaem mu jako sanitariusz". "Stwarza mi wszelkie okazje do zapoznania si z praktyk lekarsk i opiek nad chorymi. Zabiera mnie na liczne wizyty domowe, pozwala przyglda si operacjom. Nauczy mnie, jak wane jest suchanie pacjentw . By dla mnie niedocigym uczciwoci, rzetelnoci, uprzejmoci i godnoci". "Swoj postaw i postpowaniem zainspirowa mnie do denia w moich dziaaniach do perfekcji; przepeniaa go rado ycia i satysfakcja z wasnych dokona. Nigdy o tym nie mwi, ale to bio z niego z niesabnc si". "Mimo e nie zarabiaem pienidzy, otrzymaem najcenniejsz nagrod. Miesice wakacji spdzane w szpitalu zaprowadziy mnie szczliwie do akademii medycznej i stay si rdem mojego yciowego powoania; zostaem pionierem medycyny przemysowej i zapobiegawczej, i w wieku siedemdziesiciu lat wci czerpi rado ze swej pracy. A "Doktor Charlie" jest nadal energicznym czowiekiem o promiennych oczach majc lat dziewidziesit sze... Odwiedzam go kadego tygodnia". "Zastanawiam si, czy ten rodzaj zdobywania dowiadcze, bez pouczania i rywalizacji, nie jest jedynym wartociowym sposobem nauczania modych, nie tylko praktycznych umiejtnoci, ale take wiary w siebie, niezbdnej dla twrczego podejcia do rzeczy, dla

110

rozwijania nowych pomysw i realizowania ich. Stosunek opiekun-ucze wzbogaca nieustannie obie strony". "Sdz, e w kapitalizmie chodzi o co wicej ni o szybsze i zrczniejsze sposoby na zrobienie forsy. System wolnorynkowy, podobnie jak kady inny, jest o tyle dobry, o ile dobre s jego czci. Ze zomu i brudnego oleju nie zrobi si sprawnej maszyny."

***

Butler Shaffer jest prawnikiem w Kalifornii i autorem poczytnych tekstw o filozofii wolnego rynku. Oto jego rady dla dzieci: "Powiedziabym im to samo, co dorosym: rbcie to, co sprawia wam rado samo w sobie. Inaczej mwic, szukajcie pracy, ktr wykonywalibycie nawet bez zapaty i nawet wwczas, gdybycie musieli zapaci, eby j wykonywa. Po wielu latach pracy w zarzdzaniu - jako specjalista od prawa pracy - doszedem do wniosku, e praca wykonywana przede wszystkim dla pienidzy - czy uzyskania jakiejkolwiek innej ubocznej korzyci (jak pozycja, wadza itd.) niemal zawsze wypaczy indywidualne uzdolnienia (prdzej czy pniej)". ,,O ile same pienidze nie s ani ze ani dobre, jestem gboko przekonany, e denie do czegokolwiek - take i do pienidzy - jest rdem wikszoci nieszcz w naszym yciu, poniewa robimy w rezultacie to, czego nie cierpimy, eby dosta to, co chcemy , to znaczy pienidze. Sztuka polega na tym - i nie jest to trudne - eby znale tak prac, ktra sprawia autentyczn rado sama w sobie, a dopiero pniej obmyli jak wykonywa j najlepiej w celu zarobienia przyzwoitych pienidzy, zdobycia dobrej opinii, itd. Pienidze to inaczej mwic nagroda za dobre wykonywanie rnych rzeczy pod warunkiem, e ludzie chc za to paci - a bardziej prawdopodobne jest, e bdziesz je robi "dobrze" - i bardziej cieszy si yciem - jeli sama praca sprawia ci rado".

***

R. W. Bradford jest modym czowiekiem, ktry z powodzeniem zajmuje si handlem metalami szlachetnymi w stanie Waszyngton.

111

"Swoje pierwsze prawdziwe zarobki zdobyem w wieku 12 lat, kiedy roznosiem po domach ogoszenia, biorc mniej ni wziaby poczta. Co sze tygodni dostawaem kolejn porcj, tak wic zajcie byo do regularne". "Zarabiaem tyle, e zblady przy tym pienidze uzyskiwane ze sprzeday rnych towarw po domach, roznoszenia gazet czy uprztania niegu". "Miaem wtedy trzynacie lat. W miecie miaa si odby parada urzdzana dla turystw. Razem z bratem namwilimy miejscowego producenta Coca-Coli, eby wypoyczy nam wielk chodni, a waciciela sklepu elaznego, eby pozwoli nam wykorzysta chodnik przed swoim sklepem. Kupilimy kilka blokw lodu, skrzynki z napojami i zaczlimy biznes.. Przez dwa dni zarobilimy po 35 dolarw na kadego - to bya wielka forsa w 1961 roku". "Nastpnego roku dziaaem ju samodzielnie, a inne dzieciaki prowadziy taki sam biznes, zatrudniem zatem mae dzieci, to znaczy od siedmiu do jedenastu lat, do adowania towaru na wzki i sprzedawania go wzdu trasy parady. W cigu dwch dni zarobiem 75 dolarw" "Kolejnego roku uznaem, e musz dokona rnodernizacji: rozszerzyem asortyment na praon kukurydz i lody, ale konkurencja zmniejszya moje zyski do okoo 75 dolarw. W nastpnym roku zyski z mojego przedsiwzicia oddaem na cele spoeczne. Dla pomagajcych mi bya to rwnie dobrowolna praca spoeczna. Szo nam bardzo dobrze". "Kiedy miaem czternacie lat, moi rodzice wpadli na pomys prowadzenia lodziarni, eby ich dzieci mogy zarobi pienidze. Matka prowadzia ksigowo, ojciec zaatwi poyczk i umow z firm produkujc lody. Pracoway jednak dzieci". "Wkrtce stao si jasne, e dla mojego brata i sistr sklep by jedynie sposobem na zarobienie drobnych pienidzy, i to tylko wtedy, kiedy akurat ich potrzebowali. Pozwolio mi to pracowa o wiele duej (60-70 godzin tygodniowo) i zarobi jeszcze wicej pienidzy. Szybko te zaczem zarzdza caym przedsiwziciem, decydujc o takich sprawach jak zmiany w sposobie sprzeday i reklamie". "Szo nam niele. Z ksig rachunkowych wynikao, e zarabiaem dolara i pitnacie centw za godzin w pierwszym roku i dolar czterdzieci w roku nastpnym. Wiele nauczyem si, jeli chodzi o biznes lodziarski, zarwno z praktyki, jak i z ksiek o produkcji lodw i rozpoznawaniu rynkw zbytu". "Radz modym ludziom, ktrzy chc by przedsibiorcami, by dowiadczyli "prawdziwego wiata " zakadajc samodzielny biznes. Dla chtnych jest mnstwo moliwoci. Zajmujc si biznesem zwizanym z obrotem cennymi monetami, bez przerwy prowadz interesy z

112

nastoletnimi (i modszymi) przedsibiorcami, ktrzy stali si specami w tej dziedzinie. Moliwoci s rwnie w tak odmiennych dziedzinach jak licytacje i obrt surowcami wtrnymi. Mody czowiek musi mie oczy otwarte i rusza gow - moliwoci s zawsze". "Myl, e straciem o wiele za duo czasu na formaln edukacj. Po szkole redniej uczyem si dalej przez cztery lata. Przepeniaa mnie dza wiedzy i powicaem mnstwo czasu, usiujc przekona innych studentw i profesorw do niektrych moich bardziej osobliwych zapatrywa. Byo to, wydaje mi si, bardzo przyjemne. Ale zdobywajc dyplom, straciem wiele czasu". "Patrzc wstecz, myl, e edukacj zdobyem sam, a uczelnia daa mi niewiele wicej jak bibliotek, kilku profesorw, z ktrymi mogem si spiera, i take sposobno uniknicia poboru do wojska". "Byoby o wiele lepiej dla mnie, gdybym znacznie wczeniej wzi za siebie odpowiedzialno i poszed do pracy, albo zaoy biznes". "Moim zdaniem kady - bez wzgldu na to, ile ma lat - kto chce by przedsibiorc, powinien mie odwag i prbowa. Jeli chodzi o mnie, kiedy zdobyem si na odwag i sprbowaem zaj si wycznie prowadzeniem wasnego biznesu, od razu miaem sukcesy. Czas, jaki spdziem na rozmylaniach o tym, przygotowaniach, planowaniu, itd.., okaza si bezproduktywny, po prostu stracony".

***

Michael E. North jest inynierem. North radzi: "Planuj rne samodzielne przedsiwzicia, ale naucz si doprowadza rzecz do KOCA, a kiedy bdziesz mia okoo dwunastu lat, zacznij poszukiwa moliwoci podjcia pracy. Jest cae mnstwo rzeczy do zrobienia. Wielu ludzi chtnie skorzysta z rzetelnej pomocy przy takich zajciach, jak prace w domu i na podwrzu, malowanie, uprztanie niegu, pilnowanie dzieci, itd. Nie musi to by regularna praca, zreszt zdaje si, e nie pozwalaj na to przepisy . Poza tym musiaby wwczas paci zbyt wysokie podatki".

***

113

Russell Kerkman jest inynierem elektrykiem w Milwaukee w stanie Wisconsin. Pierwsze prace, jakie podejmowa, to uprztanie niegu i strzyenie trawnikw, roznoszenie gazet, a take malowanie domw w czasie letnich wakacji. Pracowa rwnie jako dozorca, pomocnik hydraulika i stolarz. "Poza dowiadczeniami zdobytymi w pracy, dziki ktrym mogem pozna nowych ludzi, bardzo wane byo take i to, e rodzice sprzyjali mojemu zainteresowaniu matematyk i innymi naukami cisymi. Pamitam jak dzi, kiedy tata wraca po dugim dniu pracy i przesiadywa ze mn popoudniami w moim laboratorium chemicznym, a potem znowu szed do jeszcze innej pracy". "By moe wyda si to banalne, ale bardzo duo dowiedziaem si o ludziach grajc w baseball. Byli tacy, ktrzy chcieli wygra za wszelk cen, tacy ktrzy lekcewayli ludzi mizerniejszej postury, ale take tacy, ktrzy wiedzieli, e to tylko gra. To zabawne, ale ci ostatni wci nale do grona moich znajomych, podczas gdy tamci ulecieli mi z pamici i nie licz si dla mnie w jaki szczeglny sposb". "Myl jednak, e modzi ludzie powinni spdza mniej czasu na rnych zawodach sportowych, natomiast powica go wicej na zdobywanie rozmaitych dowiadcze w pracy pozwalajcych lepiej zrozumie ludzi i wiat". "Najlepsze, co rodzice mog zrobi dla swoich dzieci, to wyczy to ogupiajce pudo, telewizor! Przestacie im na wszystko pozwala. Przekonujcie je, eby pracoway na to, co dostaj. Nie wpadajcie w tak puapk, jak wielu dzisiaj, ktrzy wierz, e robi swoim dzieciom przysug, uatwiajc im ycie. Im szybciej dzieci zrozumiej prawdziwy wiat, tym lepiej". "Kiedy modzi ludzie id do szkoy ponadpodstawowej, powinni skorzysta z rnorodnej oferty kursw zawodowych. Jeli kto chce uczy si dalej po szkole redniej, pamitaj, eby mg popracowa te troch w sklepie. Ja tego nie robiem, ale na szczcie mj ojciec stworzy mi moliwoci zdobycia nieco dowiadczenia w handlu. I na odwrt. Jeli nie chcesz ksztaci si dalej, id koniecznie na jakie kursy z zakresu matematyki czy innych nauk cisych".

***

Kady z cytowanych ludzi to odrbna, odmienna od innych osobowo. W tym, co mwi, pojawiaj si wprawdzie pewne cechy wsplne, jak poczucie wasnej

114

wartoci czy gotowo do podejmowania ryzyka, ale bardzo rne byy sposoby, jakimi prowadzili swoje dziaania na wolnym rynku. Take i ty rnisz si od wszystkich. Dzielimy wsplnie te same cechy ludzkie, ale kady z nas stanowi ich niepowtarzaln mieszank. Nie ma nikogo takiego jak ty. Bez wzgldu na to, czego moesz si nauczy na przykadzie ycia innych osb, za to, co robisz i za twoje ycie odpowiedzialny jeste ty sam. W systemie, w ktrym ludzie maj swobod otwartego i nieskrpowanego handlu, w ktrym wolno im posiada wasne domy, narzdzia oraz pomysy, a take owoce swoich pomysw i pracy, najlepsze jest to, e istnieje szerokie pole moliwoci dla nieskoczonego zrnicowania indywidualnoci ludzkich i twrczego dziaania czowieka. Jest tu miejsce take i dla ciebie. Miejsce, ktre moesz zdoby sam. w niektrych czciach wiata moesz znale takie miejsce tylko wtedy , gdy urodzie si we " waciwej" rodzinie. Gdzie indziej z kolei, jak szczegln rol w yciu odegrasz tylko wwczas, jeli przyczysz si do waciwego przywdcy i bdziesz deklamowa dokadnie sowa jakiej politycznej wiary. Ale tam, gdzie ludzie maj swobod handlu, mog rwnie swobodnie znale swoje miejsce w wiecie i robi to, co najlepiej potrafi. Oczywicie nie kady z tego korzysta. Niektrzy wol nigdy nie podejmowa ryzyka i bd czu si o wiele lepiej pracujc stale dla kogo innego. Chc, aby kto inny podj ryzyko. Niektrzy mog nawet nie chcie myle samodzielnie. Wol, eby kto inny powiedzia im, co i kiedy maj robi, a nawet co maj myle. W wolnym spoeczestwie jest miejsce dla kadego. Ale ludzie, ktrzy co tworz, ktrzy maj nowe, fascynujce pomysy , ktrzy ciko i efektywnie pracuj, ktrzy robi to, co powinno by zrobione i co ludziom jest potrzebne - ci maj szczeglne znaczenie. S autorami zmian oddziaujcych na nasze ycie. S na pewno i tacy ludzie, ktrym nie wszystko si podoba. Niektrzy potrafi nawet powiedzie, dlaczego nie podoba im si jaka cz systemu wolnokonkurencyjnego, czy nawet cay system. W dobrej wierze sdz, e gdyby sami mogli pokierowa biegiem spraw, zrobiliby to lepiej. Aby tego dokona, chc wadzy politycznej. Tak si jednak dzieje, e przez wiele lat, i na caym wiecie, system rynkowy sprawdza si najlepiej i przynosi najwicej dobra (i dbr) najwikszej iloci ludzi;

115

I ty moesz by czci tego systemu i to niezalenie od tego, jak jeste mody. To nie jest sprawa wieku. To sprawa ducha i woli. A take sprawa twojej wasnej osobistej decyzji. Jeli zdecydujesz si pracowa w naszym spoeczestwie jako

przedsibiorca, bdziesz zaangaowany w co wicej ni tylko w robienie pienidzy. Bdziesz zmienia sposb ludzkiego ycia. Nowe wynalazki, nowe sposoby pracy, nowe produkty i nowe usugi zawsze zmieniaj ludzkie ycie. Kiedy zmiany te dokonuj si na rynku, mona dokona ich bez uycia przemocy , a jeli wyrzdzaj szkod rodowisku lub innym ludziom, mona je powstrzyma. Ludzie wnoszcy do sdu skargi na producentw zych towarw , albo na trucicieli rodowiska, wiele ju zrobili na rzecz naprawy szkd, jakie mog powsta przy gospodarce rynkowej. Zmiany polityczne natomiast dokonuj si czsto przy uyciu przemocy, a przynajmniej pocigaj za sob uycie siy przeciw ludziom, aby podporzdkowa ich woli politykw. W spoeczestwie wolnorynkowym zmiany powinny dokonywa si stale, tak samo jak w wiecie przyrody. Poniewa dokonuj ich pojedynczy ludzie podejmujcy indywidualne przedsiwzicia, zmiany mog by niewielkie, a nawet

eksperymentalne. Jeli nie zdaj egzaminu, mona z nich zrezygnowa. Jeli funkcjonuj naleycie, mona je powiela i ulepsza. Spoeczestwo, ktre postpuje krok za krokiem w oparciu o indywidualn inicjatyw, nie musi ba si wielkich wstrzsw zdarzajcych si wtedy , gdy np. cay rzd robi wielkie bdy. Jeli wczenie zaczniesz myle o wasnych przedsiwziciach, odniesiesz pewn szczegln korzy. Nabierzesz dziki temu nawyku rozumienia ycia jako cigej i wiecznej przemiany. Nie bdziesz si obawia zmienia si samemu wraz z przemianami, jakie niesie czas i wraz z dostpem do nowych informacji i narzdzi. Nie znajdziesz si w strasznej sytuacji ludzi, ktrzy uwaaj, e mog robi tylko jedn rzecz i tylko w jednej firmie przez cae swoje ycie. Kiedy zmieniaj si czasy i zmieniaj si firmy, ludzie tacy zostaj na lodzie. Musz przemyle cae swoje ycie i zapewne przygotowa si na nowo do jakiej pracy, o ktrej nigdy przedtem nie myleli. Przedsibiorcy, nawet modzi, wiedz, e kady dzie to nowe wyzwanie. Wiedz, e uczy si trzeba cae ycie. Wiedz, e nauka to nie jest tylko to, co robi si w

116

szkole. Czowiek uczy si kadego dnia, jeli tylko jest czujny i rozwany. Zdaj sobie rwnie spraw, e zdolno do mylenia obejmuje zdolno do zmiany , do przystosowania si, do wykorzystania nowych narzdzi i informacji. Zmiana, ktra moe wydawa si pewnym ludziom zagroeniem, dla przedsibiorcy bdzie okazj i wyzwaniem do dziaania. Zdolno dostrzegania okazji w zmianie jest cech tak ludzk, e nie powinno si jej ogranicza do jakiegokolwiek stylu pracy czy ycia. Jest to po prostu cecha istot ludzkich. Jest naturalna. To cz wiata przyrody. Nigdy natomiast nie powinno si zmienia twoje osobiste poczucie wasnej wartoci i wasnych moliwoci. W naszym szybko zmieniajcym si wiecie bdzie prawdopodobnie okazywa si, e wszelkie umiejtnoci po piciu czy dziesiciu latach s ju przestarzae. Ale twoje osobiste zasady, twj szacunek do siebie, twoja zdolno mylenia (a nie wchaniania "faktw") - stanowi cz twojego wntrza przez cae twoje ycie. Powodzenia - w pracy, w myleniu i w yciu!

117

Rozdzia 12

Ta cz jest dla Twoich Rodzicw

Zaoeniem tej ksiki byo po prostu przedstawienie modym ludziom w przystpny sposb sensu kapitalizmu i wolnego rynku, zachcenie ich nie tylko do jego zrozumienia, ale i do uczestnictwa w nim, i przyjcia jego etyki indywidualnej odpowiedzialnoci, a take pyncej ze nagrody za trud - i to, kiedy s jeszcze bardzo modzi. Jako dorosy, moesz odegra tu najwaniejsz rol. W twojej mocy ley zarwno stumienie, jak i pobudzenie twrczego i przedsibiorczego ducha u modego czowieka. Jedno i drugie jest atwe. Modych mona zniechci przez brak zainteresowania, albo przez pognbienie odwoaniem si do autorytetu dorosego. Ale mona te ich zachci ciepym i szczerym "miao!". Nigdy nie byo w dziejach takiego okresu czy miejsca na Ziemi, gdzie dzieci miayby szersze moliwoci ksztatowania wasnej przyszoci, a ich rodziny wicej moliwoci samodzielnego pobudzania rozwoju oraz doskonalenia umysu i charakteru swych dzieci. Dziecko bez charakteru, dziecko bezwolne i bezmylne, to rezultat wyboru postpowania jego rodzicw , ktrzy nie troszczyli si o nie albo uwaali, e charakter dziecka najlepiej uformuj inni - odpowiedni fachowcy . Inny przykad dziecka uksztatowanego w wyniku okrelonego wyboru

postpowania rodzicw, lekcewaenia z ich strony lub oziboci, to dziecko z nisk samoocen. Takich nieszczsnych dzieci moe by, niestety, wikszo. To potencjalna podrzdna klasa ludzi zawsze pokornych wobec wadzy, z trudem

118

brncych przez ycie, zadowalajcych si byle czym, niezdolnych do zrobienia czy stworzenia czego samodzielnie. Moe si wydawa, e nie jest atwo by dzieckiem. Doroli do przesady wpajaj im, eby w szkole siedziay cicho, wbijay sobie w pami pewne fakty i dobrze wypaday w klaswkach. Czsto daje im si te wyranie do zrozumienia, e nie powinny pracowa. Nasze prawa, organizacje zwizkowe i instytucje opieki spoecznej rwnie przyczyniaj si do tego stanu rzeczy. A co powiedzie o rodzicach, ktrzy gonic za nowinkami np. pakuj dzieciom podczas snu suchawki na gow, eby uczyy si francuskiego? Albo o tych, ktrzy z uporem przedkadaj lekcje tenisa ponad przyzwyczajanie dzieci do wykonywania drobnych prac, to znaczy do samodzielnego zarabiania pienidzy? Przez ogldanie telewizji dzieci staj si biernymi widzami, zamiast ludmi aktywnymi, dziaajcymi. Niestety, wielu rodzicw bogosawi to pudo, e jest najtaszym opiekunem do dziecka. Jest jednak wiele dzieci miaych, energicznych i przebojowych. Pchaj si do przodu. Robi co. Zdobywaj nagrody. Nie nudz si; zawsze znajduj sobie zajcie. Nie tylko rozmawiaj ze swoimi rodzicami, ale czsto take razem z nimi pracuj. Jak uczy historia, to one bd kiedy dokonyway odkry, zamieniay marzenia w rzeczywisto, zdobyway saw, wspinay si na szczyty, przysparzay bogactw. To dziki nim bdzie si wci dobrze yo na Ziemi. Mimo to, kapitalizm i wolny rynek, czyli wanie to, co umoliwia swobod wszelkiego wyboru, jakiego rodzice mog dokona w zamonym spoeczestwie (a nie ma takich spoeczestw w adnym innym systemie), s czsto przedstawiane w rodkach masowego przekazu i w wielu naszych instytucjach owiatowych jako siy niszczycielskie i zabjcze dla ducha. Dzieci chtne do rywalizacji zachca si do konkurowania z innymi w zawodach sportowych, albo nakania do uzyskiwania w szkole wyszych ocen, eby pniej mogy pj do lepszych szk. Daje to upust olbrzymiej, niewyytej energii, ale stwarza niewiele okazji, aby same dzieci mogy co robi na wasn rk. Oceny szkolne mog sta si podstawow miar w yciu dziecka i miar sukcesu rodzicw. W ksice tej przyjtych zostao kilka rnych zaoe: - e dziecko moe myle samodzielnie ju w bardzo wczesnym wieku;

119

- e rynkowa etyka uczciwej wymiany, to lepszy sposb na zyskanie szacunku dla siebie ni wszystkie teorie spoeczne, ktre ucz samopowicenia i posuszestwa wobec autorytetw; - e wykonywanie uytecznej pracy w modym wieku jest tak samo dobre dla modych poetw i naukowcw, jak i dla modych przedsibiorcw . Rne bywaj dzi rodziny. W jednych za wszystko wini si spoeczestwo, a siebie za nic. Tacy ludzie nigdy nie dowiedz si co to jest szacunek do siebie, poniewa nigdy nie wezm za siebie odpowiedzialnoci. W innych rodzinach z kolei toczy si zawzita walka; rodzice s nastawieni przeciw dzieciom; dzieci bezwzgldnie, nawet gwatem, wyzyskuj rodzicw. Czujc si bezsilnymi wobec innych ludzi, wyadowuj ca agresj na sobie wzajem. S i takie rodziny, gdzie nie ma w domu choby jednej ksiki, a nauka jakiejkolwiek umiejtnoci, czy choby nauka czytania, wydaje si niepotrzebn przesad. A take i takie, gdzie kad ksik, kade czasopismo, kad lekcj traktuje si tylko instrumentalnie, szukajc w nich sposobu na to, jak znale prac, jak urzdzi si w yciu, jak zdoby popularno, jak by w zgodzie z mod. I mamy wreszcie takie rodziny , gdzie rozwj umysu ceni si jako warto sam w sobie, gdzie umys czowieka traktowany jest jako najdoskonalszy instrument ludzkiego dziaania, motor twrczego podejcia, wyznacznik i autor postpu ludzkiego. Prac natomiast ceni si jako proces, w ktrym rozum ludzki wchodzi w kontakt ze rodowiskiem i przeksztaca je dla celw czowieka. Praca, obejmujca zarwno sfer pomysw, jak i posugiwanie si materiaami, uwaana jest za legalne rdo bogactwa. Bogactwem mog by pienidze, dobra opinia, satysfakcja, zaszczyty, czy cokolwiek cennego. S one wane dla wytwrcy jako zysk pyncy z udanych transakcji na rynku. Odnosi si to zarwno do "biednego" poety cieszcego si uznaniem wrd stosunkowo niewielu odbiorcw, jak i do wielkiego handlowca, ktrego rynek tworz miliony klientw. Niektrzy rodzice maj nadziej uchroni swoje dzieci przed tym, co uwaaj za tward rzeczywisto rynkow. Mwi im, e pikniej jest dawa ni bra. Zapominaj jednak doda, e sukcesy na rynku odnosz wanie ci, ktrzy daj to,

120

czego chc nabywcy. Oto dokadna definicja sukcesu rynkowego. Niezalenie od tego, czym kieruje si sprzedajcy, czy bdzie to najzwyklejsza, wyrachowana chciwo czy cokolwiek innego, prawda jest taka, e nie ma mowy o udanej transakcji, jeli nie oferuje si czego, co kto inny chce koniecznie kupi. Rodzicom nie podoba si to czy tamto w rynku, albo ten czy w przedsibiorca i ucz dzieci, e zysk nie jest godnym motywem dziaania i e tylko "og" albo jego przedstawiciele s na tyle bezinteresowni, eby czyni dobro. Zapominaj, a podpowiada to zdrowy rozsdek, e "og" to tylko bezsensowna abstrakcja, dopki poszczeglni ludzie nie podejm decyzji na rynku - politycznym lub handlowym. Zapominaj te, e nawet polityka to pewien rynek, tyle e rzdzcy mog uy broni dla narzucenia swoich decyzji. Zawsze mieli oni wiksz swobod ni kupcy czy producenci, ktrzy musz polega tylko na sile perswazji. Kada rodzina w ten czy w inny sposb styka si z kwesti zysku. Take i dzieci. Tego problemu nie usunie si lekcewac go i uznajc za rzecz nie wart dyskusji rodzinnej. Dzieci i tak bd si zastanawiay, skd rodzice bior pienidze na ycie. Na pewno bd te ciekawe, ile rodzice zarabiaj. A jednak bywa czsto tak, e dzieci wprowadza si w sprawy seksu, kiedy tylko zaczn si tym interesowa, zachca do poznania najdrobniejszych szczegw genealogii rodzinnej, ale gdy zapytaj o finanse rodzinne, rozmowa gwatownie si urywa. Tematy takie jak pienidze, rynek, zysk, praca, s niemile widziane i spychane na bok, aby niewinno dziecica nie doznaa uszczerbku. Dzieci, ktrym nie pozwala si pozna spraw finansowych i obowizkw w rodzinie, bd zapewne uwaay seks za relaks bez adnych konsekwencji, a uczestnictwo w rodzinie za gr, w ktrej zawsze dostaje si i nie ma powodu, by dawa. Nieznajomo tych spraw jest niewybaczalna. Rozkapryszone, rozpieszczone, niegrzeczne dzieci, z rodzaju tych, ktre doprowadzaj ci do szau, kiedy rodzice przyprowadzaj je ze sob na wizyt, na pewno nie wiedz nic o wolnym rynku. Ich postpowanie nie zostao poddane adnemu osdowi rynkowemu. Co by nie zrobiy - rodzice ochoczo to aprobuj, "kupuj ". One licz wanie na to, e rodzice bd takim naiwnym klientem.

121

S te dzieci, ktre dziki odpowiedniemu wychowaniu rozumiej zasady dziaania rynku i zachowa spoecznych. Jeli przyjd do ciebie z wizyt, bd raczej ostrone i gotowe do wsppracy. Bd wiedzie, e szkody musz by naprawiane, e wasno innych - take dorosych - jest tak samo wana jak ich wasna i e zaproszenie na wizyt nie jest zaproszeniem do najazdu. Pomyl, co ty mgby zrobi, eby mody czowiek, na ktrego masz jaki wpyw, wczenie zacz rozumie takie sprawy jak wymiana wiadcze, indywidualna odpowiedzialno, potrzeba wyboru i tworzenie dbr . By moe bd to jego pierwsze dowiadczenia w wiecie prawdziwej gospodarki. Bez nich moe atwo znale si w przyszoci w grupie podrzdnej pod wzgldem intelektualnym i moralnym, wrd ludzi ulegajcych modom, nastrojom i politycznej demagogii, niepewnych swojej zdolnoci samodzielnego dokonywania liczcych si wyborw. Jak zapewne wiesz, ycie nie jest seri przypadkowych zdarze spoecznych. Nie jeste bezsilny, jeli chodzi o kwesti wyboru, bez wzgldu na to gdzie i kim jeste: bogatym, biednym, mniej lub bardziej uzdolnionym, silnym fizycznie lub sabym. Nawet w najbiedniejszej okolicy nie wszyscy mieszkacy zachowuj si tak samo. Niektrzy postanowili zachowywa godno i szacunek dla siebie, ciko pracowa i wydwign si. Inni tego nie robi. Ale to nie spoeczestwo o tym zdecydowao, lecz oni sami. Jest to ksika dla modych ludzi, ktrzy mog wzi sobie do serca podstawowe przekonanie, e maj swobod wyboru wielu rzeczy, wielu drg i e to przede wszystkim oni s odpowiedzialni za swoje decyzje. Niektrzy sami zdobd t ksik dokonujc w ten sposb samodzielnego wyboru. Inni by moe dostan j od kogo takiego jak ty. Mimo to bd musieli jeszcze zdecydowa, czy powici tej ksice nieco uwagi czy nie. Nawet ci, ktrzy uznaj, e jest nic nie warta, ale zrobi tak po przemyleniu omawianych tu spraw i po wycigniciu wasnych wnioskw, stan si silniejsi. Choby dlatego wanie, e zastanowili si i podjli decyzj. Jeli chodzi o mnie, najbardziej bybym zadowolony, gdyby modzi ludzie poznali tre tej ksiki, rozstrzygnli czy ma ona sens czy nie, a nastpnie po uzupenieniu jej o osobiste obserwacje, podjli samodzielne przedsiwzicia.

122

Patrzc na spraw realnie, wikszo z nich bdzie szuka pomocy u kogo starszego. Co im moe zaoferowa kto starszy? Oczywicie, dowiadczenie. Jeli zajdzie potrzeba, take pewien kapita inwestycyjny. Ale przede wszystkim moe rozbudzi w modym czowieku zdolno do twrczego i niezalenego mylenia, a take pomc mu w zrozumieniu, e mie prac i mie przyszo to dwie zasadniczo rne rzeczy. Jeli akurat wychowujesz nastolatka, pomyl o tym. Modociani maj wiele moliwoci pracy. Bary szybkiej obsugi pac dzi do piciu dolarw i siedemdziesiciu piciu centw za godzin w zamonych dzielnicach. Pizzeria w jednej z dzielnic Atlanty daje nastolatkom siedem dolarw za godzin. To jest razem 280 dolarw za 40-godzinny tydzie pracy, wicej ni moe zarobi w maej gazecie pocztkujcy dziennikarz z wyksztaceniem. Dzieci z bardzo ubogich rodzin by moe bd musiay poszuka pracy nawet za minimaln stawk, aby mie na ycie i pomc rodzinie. Dzieci z rodzin zamoniejszych mog podj tak prac choby po to, eby zebra troch pienidzy . W obu przypadkach jednak, kto starszy i bardziej dowiadczony moe im pomc dostrzec rnic pomidzy t prac jako celem samym w sobie, a trudnym krokiem na drodze do lepszej przyszoci. Nawet dziecko z najuboszej rodziny bdzie miao kilka moliwoci wyboru, co zrobi z zarobionymi pienidzmi. Kady grosz wydany na modne ciuchy to zarazem decyzja, by nie odkada tych pienidzy na co innego - na nauk, ksiki, narzdzia. Taki sam wybr staje przed dziemi z rodzin zamoniejszych. Przy aplauzie rodzicw mog wyda wszystko na ubrania czy pyty. Rodzice chwal si wwczas, e dzieci "same zarabiaj", podczas gdy one zaraz potem wyrzucaj te pienidze. Ale... mogliby je zachci, eby, podobnie jak zrobioby rozsdne dziecko z ubogiej rodziny, odoyy troch na przysze inwestycje. Wiemy ju co z nastolatkami. A co z zupenie maymi dziemi? W jaki sposb one mog zacz pojmowa sens pracy, warto dbr i odpowiedzialno?

Jeden ze sposobw to zacz jak najszybciej wypaca dziecku kieszonkowe, dajc mu co tydzie pewn liczb pienidzy za wykonywanie drobnych prac domowych. Na tym jednak nie koniec. Kiedy dziecko zacznie chodzi do szkoy, powinno ju

123

widzie zwizek pomidzy kieszonkowym, obowizkami i odpowiedzialnoci a rzeczywistym wiatem zewntrznym. Mona na przykad naoy na dziecko obowizek kupowania sobie podstawowych artykuw szkolnych z wasnego kieszonkowego. eby wygldao to jeszcze bardziej powanie, mona take doda obowizek pacenia za jakie drobiazgi do ubrania, na przykad skarpetki. Kieszonkowe musi by oczywicie odpowiednio wysokie, aby te zakupy byy moliwe i eby zostawao jeszcze troch na prywatny uytek - albo na oszczdnoci. Pomyl jednak jaka to pouczajca lekcja, kiedy dziecko musi sobie kupi par skarpetek! Raczej nie bdzie ich wwczas uwaa za drobiazgi, z ktrych zdobyciem nie ma problemu. Rodzice musz jednak liczy si z rnic gustw, kiedy dziecko sarno sobie kupi skarpetki. Niektrym dziesiciolatkom mona nawet powierzy zakupy w powrotnej drodze ze szkoy . Bdzie to zajcie patne i zarazem doskonaa okazja, eby dziecko dowiedziao si ile jedzenie kosztuje W kadym przypadku najwaniejsz lekcj jest to, e wiat to codzienne, nieustanne dokonywanie wyborw; e ludzie mog i musz dokonywa wyborw i e s za nie odpowiedzialni. Przez cae ycie wybiera si pomidzy rnymi moliwociami. Im bardziej dziecko zdaje sobie spraw z wyboru i odpowiedzialnoci w jakiejkolwiek sprawie - czy bd to zwyke zakupy w sklepie spoywczym czy zaskakujce nieraz decyzje dotyczce przyjaci, zainteresowa i sposobu spdzania czasu - tym lepiej. Kiedy dziecko ronie i zwiksza si jego kieszonkowe wraz z iloci prac do wykonania, do listy jego obowizkw mona doda jeszcze kilka innych rzeczy, jak kupno bielizny, koszul, a kiedy bdzie ju w czwartej czy pitej klasie, jaki powaniejszy zakup, na przykad buty. Jeli bdzie kupowa jakie okropne rzeczy, albo nie z wasnej winy zniszczy co z ubrania, rodzice mog przyj z bezinteresown pomoc - upewniajc si, e dziecko to rozumie, albo zaproponowa mu poyczk dla naprawienia straty, ale z odsetkami do spacenia. Do czasu pjcia do szkoy redniej dziecko, ktremu wypaca si w ten sposb kieszonkowe, powinno ju by doskonale obeznane z dugofalowym planowaniem, wykazywa rozwag w zakupach i nie marnowa adnych dbr. Czy przez to dziecko nie zostanie "starym malekim"? Dlaczego by tak miao by? Dzieci wychowywane na wieych owocach, a nie na sodyczach, maj skromniejsze

124

dziecistwo - i lepsze zdrowie. Dlaczego dziecko karmione sodkimi wyobraeniami o pienidzach miaoby mie bogatsze dziecistwo ni takie, ktre wczenie dowiaduje si, e jest na tyle szanowane przez starszych, by mie obowizki, cieszy si zaufaniem i dokonywa samodzielnych wyborw. Elizabeth Crow, redaktor naczelny pisma dla rodzicw Parents Magazine, pisaa o tym, jak jej dzieci bawiy si w garau i przerobiy wzek ogrodowy na co w rodzaju rikszy, po czym zapytay mam i tat, czy zapaciliby za przejadk. "Z pocztku zmartwiam si, e ten przedsibiorczy duch oznacza, e moje dzieci stan si okropnymi maymi groszorobami. Pniej martwiam si, e nieuczciwie wykorzystaj naszych znajomych i krewnych. I chyba tak si stao. Ale firma przewozowa zaspokajaa rwnie rzeczywiste potrzeby Sama i Rachel, uzupeniajc przed zakupami gwiazdkowymi ich niskie kieszonkowe. A dzieciom w wieku omiu i piciu lat nie jest dzi atwo zarobi pienidze..." "Postanowilimy zatem pozwoli dzieciom zaoy wasn firm. Dopki wspdziaaj i wywizuj si ze swoich zobowiza, mog oferowa tyle przejadek lub wykonywa tyle prac, na ile pozwoli rynek..." Problem propozycji prac w ramach kieszonkowego, czy jakikolwiek inny pomys w tej ksice, nie bdzie problemem dla samych dzieci. Jeli da si im szans dostatecznie wczenie, to one zawsze chtne s do sprbowania czego nowego, wykazuj samodzielno, pomysowo i miao. Problemem mog by rodzice. Niektrzy po prostu nie lubi dzieci. Maj je przez przypadek, albo zgodnie ze spoecznym zwyczajem, ale ich nie lubi. Dzieci takich rodzicw mog wiele skorzysta podejmujc samodzielne

przedsiwzicia tak szybko jak jest to moliwe, a prawdziwym przyjacielem w tej potrzebie moe okaza si jaki znajomy lub krewny, ktry przyjdzie z pomoc. S te rodzice, ktrzy maj po prostu zbyt wiele zaj, eby pracowa z dziemi. Powinni jednak wtedy docenia te dzieci, ktre polegaj na sobie i podejmuj si rnych zaj; a dzieci z kolei mog lepiej zrozumie swoich rodzicw, kiedy same bd zajmowa si wieloma sprawami - i wzbogac si! Jeszcze inni rodzice mog oglda si przede wszystkim na to, co myl ssiedzi. Bd goni za wszystkim, co modne i podporzdkuj temu dzieci. Spord wszystkich rodzicw tacy chyba najbardziej oniemielaj i osabiaj pod wzgldem

125

moralnym i twrczym, marnotrawic wspaniae lata kipicej, modej energii. ycz wiele pomylnoci dzieciom, ktre musz mie do czynienia z takimi rodzicami. Bd one musiay samodzielnie postara si o to, aby sta si prawdziwymi ludmi, a nie lalkami poruszanymi przez nadopiekuczych rodzicw. Dla prawdziwie kochajcych rodzicw, albo dla starszego znajomego, ktry chce pomc jakiemu dziecku, najwaniejsze bdzie rozbudzenie w modym czowieku poczucia wasnej wartoci, ducha przedsibiorczoci, a take wczesnego

zainteresowania si handlem, nauk, inynieri, komputerami, sztuk czy czymkolwiek innym. Najwaniejsze s zainteresowania. Wcale nie chodzi mi o to, eby zaleca rozwijanie w dziecku jedynie bodca do zarabiania pienidzy. Niektrzy ludzie uwaaj zarabianie pienidzy za swj gwny cel. To ich wielka gra. Wikszo ludzi za swj pierwszoplanowy cel uznaje robienie czego, co ich fascynuje i interesuje, co ich pochania, co przyciga bez reszty ich uwag. Ludziom, ktrzy dobrze wykonuj swoj robot, zazwyczaj dobrze si wiedzie. Ten, kto chce jedynie robi pienidze, nie fascynujc si tym choby jako zabaw, kto ogarnity jest wycznie myl o ich gromadzeniu, sprawia raczej wraenie dziwaka, a bywa czsto, e ponosi klsk. Akcentowanie spraw zwizanych z wolnym rynkiem we wczesnym okresie ycie dziecka nie ma na celu zwrcenia jego uwagi wycznie na rynek; chodzi o to, eby wszystkiemu, czym dziecko autentycznie si interesuje, nada materialny, rzeczywisty wymiar. Czy oznacza to wykluczenie marze, najwymylniejszych fantazji modego umysu? Wcale nie. Czy marzenie dziecka o podry do gwiazd nie bdzie mocniejsze dziki wiedzy, e taka wyprawa wymaga dokona zarwno intelektualnych, jak i materialnych? Zdarzaj si czasem dzieci, ktre tylko marz. Czy jest to zwyka ucieczka od otaczajcego wiata, czy te wspaniae preludium do ycia odkrywcy to kwestia indywidualnej oceny. Jednak nawet dla takich dzieci jedna czy dwie drobne prace domowe, lub bezporednie uczestnictwo w rodzinnych sprawach

finansowych, nie s czym szkodliwym.

126

David Packard, wspzaoyciel firmy elektronicznej Hawlett-Packard, w licie przysanym do mnie w zwizku z propozycj uwag do tej ksiki, sprzeciwia si podkrelaniu wagi robienia pienidzy. "Zaintrygowany rozwojem techniki, zaczem interesowa si inynieri bardzo wczenie, a firm zaoyem dlatego, e chciaem co zrobi w tej dziedzinie. Nie kierowaa mn wcale ch zostania kapitalist, czy choby nadzieja na zrobienie wielkich pienidzy." Nie mona zlekceway tej rady. Ch wykonywania pracy, ktra sprawia przyjemno, moe by najsilniejsz motywacj. Najlepszym sposobem zapewnienia sobie takiej moliwoci moe by zajcie si biznesem, a najlepszy sposb na kontynuowanie jej to biznes udany. I nie ma oczywicie wikszego znaczenia, czy wielce utalentowany David Packard chcia by kapitalist, czy te nie. By i jest nim. I wszystkim nam jest dziki temu odrobin lepiej! W dzisiejszych czasach istnieje pomidzy rodzicami i dziemi naturalna bariera. Rodzice to ludzie dnia wczorajszego, a dzieci to nasze jutro. I chocia wielu rodzicw bdzie z tego powodu zgrzyta zbami, trzeba pamita, e to, co my przyjmowalimy za normalne, modym ludziom moe wyda si niemal groteskowe. Potrzeba nam wszystkim cierpliwoci. Za czasopismem Business Week, ktre zwrcio si z pytaniami do ekspertw od spraw zarzdzania, podajemy niektre wyrane rnice pomidzy osobami na kierowniczych stanowiskach w pokoleniu obecnym i przyszym. Moe to rwnie odpowiada rnicom dzielcym dzi dzieci, ktre stan si w przyszoci kierownikami i rodzicw, ktrzy je wychowuj:

127

Poprzednie pokolenia Ostrone Niepewne Oporne wobec zmian Lojalne wobec firmy Cenice stabiln prac Mczyni Biali Normalny dzie pracy Nawykli do biurokracji Konserwatywni Zorientowani na liczby Suwaki logarytmiczne, segregatory Szkoa rednia Planowanie kariery yciowej na 25 lat

Nowe pokolenia Chtne do ryzyka Optymistyczne Elastyczne Gotowe zmienia prac Chcce energicznie dziaa Mczyni lub kobiety Rnorodni etnicznie Pracuj naogowo Pragncy autonomii Niezaleni republikanie Zorientowani na stosunki z ludmi Komputery, banki danych College/studia wysze Natychmiastowa gratyfikacja

Tamszenie dzieci to, zdaje si, gwny cel dzisiejszej owiaty. Najbardziej jest to widoczne w odniesieniu do ekonomii. Podejmujc kwesti wkadu szk podstawowych i rednich na rzecz przygotowania do biznesu Lawrence Senesh pisa: "Nasze dzieci dorastaj nie majc niemal adnego pojcia o strukturze i funkcjonowaniu amerykaskiego systemu ekonomicznego; dlatego ju jako doroli stroni od wszystkiego, co w gazetach i czasopismach ma zwizek z tematami gospodarczymi. Ten analfabetyzm gospodarczy jest w duej mierze rezultatem pogldw specjalistw od owiaty odnonie zdolnoci poznawczych naszych dzieci. Mwi oni, e dzieci ze szkoy podstawowej nie s w stanie przyswoi sobie poj ekonomii, ale eksperymenty z Elkhart w stanie Indiana dowiody,

128

e podstawowe teorie ekonomiczne i spoeczne daj si z powodzeniem odnie do codziennych dowiadcze dzieci". "Wielu nauczycieli ze szk podstawowych uwaa, e teorie ekonomiczne zajmuj mao miejsca w programie szkolnym, poniewa dzieci nie opanoway jeszcze umiejtnoci czytani a, pisania i liczenia. Nie s to mocne argumenty " "W pierwszych klasach wielu szk zabiera si na przykad dzieci do banku, eby obejrzay skarbiec."Odkrywaj" one wwczas, e celem bankw jest bezpieczne przechowywanie pienidzy. Nie jest to prawda, poniewa gwnym celem banku jest udzielanie kredytu, o czym nie wspomina si w pierwszych klasach. Uczniw szk podstawowych zapoznaje si te z funkcjonowaniem sklepu spoywczego. Nauczyciele robi lad, a dzieci przynosz z domu rne puszki i ustawiaj na pkach. Dzieci poznaj wtedy zazwyczaj pojcie samej wymiany , ale nie ma tam adnych odniesie do konkurencji, zysku, ryzyka czy straty, tego, co charakterystyczne dla dziaania biznesu..." Nic dziwnego zatem, e Larry Reynolds, dyrektor firmy z Waszyngtonu zajmujcej si doradztwem w sprawach zwizanych z prowadzeniem maych firm, powiedzia: "Zanim jeszcze stalimy si doroli, wikszo z nas nauczona zostaa patrze na wiat dokadnie tak samo jak inni. Przedsibiorcy i artyci rni si od nas tym, e potrafi spojrze na to samo co my, ale pomyle cos innego..." "Dziki czemu przedsibiorcy potrafi dokona tej trudnej sztuki? Maj odwag, serce i energi, eby zamieni swoj wizj w rzeczywisto..." "Prawdziwi przedsibiorcy patrz na wiat z "twrczym niezadowoleniem", jak powiedzia Zenas Block z nowojorskiego orodka bada nad przedsibiorczoci. "Nie ma nic takiego na wiecie, czego nie mona by zrobi lepiej..." "Innowacje to nie tylko wynalazki, czy przeomowe odkrycia w technice. Moe to by rwnie nowy, odmienny sposb prowadzenia interesw. Na przykad co tak prostego jak znalezienie nowych rynkw dla znanych ju towarw..." "Lepiej przemyle spraw konkurencji ni j przepaci, zwaszcza jeli z pocztku nie masz zbyt gbokich kieszeni..." "Fascynujce jest to, e wok nas jest mnstwo moliwoci przedsiwzi, ktre moemy dostrzec, jeli tylko postanowimy je dostrzega. Sztuka polega na tym, aby zwraca uwag na swoje drobne pomysy, a nastpnie zastanowi si, czy nie da si ich zamieni na co wikszego..." "Wszystko zaczyna si od odwagi, by pomyle w odmienny sposb."

129

Luther H. Hodges, byy minister Stanw Zjednoczonych do spraw handlu, ujmuje to w ten sposb: "Gdyby ignorancja dawaa dywidendy, wikszo Amerykanw mogaby zbi fortun na tym, czego nie wiedz o ekonomii..." "Gdzie nie spojrze, do najwaniejszych wydarze nale te o charakterze gospodarczym. Wszystkich nas dotykaj kryzysy, bezrobocie, inflacja..." "Ludzie musz rozstrzyga te sprawy w sposb demokratyczny; nie chcemy dyktatorw, ktrzy podejmowaliby za nas decyzje..." "Nie wicej ni dziesi do pitnastu procent uczniw podejmuje odrbne kursy z ekonomii..." "Wielu ludzi uwaa, e mona podnie poziom ycia po prostu podnoszc zarobki lub zwikszajc wydatki rzdowe..." "Ekonomia uczy nas, e stale musimy wybiera pomidzy rnymi moliwociami... Jeli wydajemy, nie moemy oszczdzi; Jeli kupujemy to, nie moemy kupi tamtego; im wicej podatkw na dziaania rzdu, tym mniej na prywatne wydatki..." "Ekonomia umoliwia nam porzdne mylenie o naszych zasobach..." "Dalekowzroczne organizacje zawodowe, obywatelskie, menederskie i zwizkowe od lat d do udoskonalania edukacji ekonomicznej. Potrzeba nam wicej takiego zorganizowanego wysiku." Prawda jednak wyglda tak, e zasadniczy ciar odpowiedzialnoci za to, aby mody czowiek uwaa ekonomi za co wanego, rzeczywistego i ywego, winien spoczywa na rodzinie, a nie na szkole. I wymaga to cierpliwoci, jak zaznaczono w artykule w U.S. News and World Report: "Wikszo rodzicw mwi o pienidzach tylko wtedy, gdy pojawiaj si problemy, kiedy jcz i narzekaj ". "Wyrabianie u dzieci waciwego stosunku do pienidza najlepiej jest rozpocz wczenie. W wieku trzech czy czterech lat dziecko rozumie, e rzeczy kupuje si za pienidze, potrafi wybra sobie jaki drobiazg w sklepie... i zapaci za niego." Nie rodzice, ale dziecko powinno zapaci za zakup. Kieszonkowe to "pierwsze dowiadczenie dziecka zwizane z gospodarowaniem pienidzmi" - mwi specjalista do spraw rodzinnego budetu, Patricia Tengel z Uniwersytetu w Maryland. W wieku piciu, szeciu lat dziecko powinno ju troch zabiega o to, aby mie wasne pienidze. Nastolatki natomiast powinny umie zaplanowa swj budet na cay semestr, a nawet na cay rok szkolny. Kiedy dziecko wyda kieszonkowe, nie powinno si natychmiast dawa mu dodatkowych pienidzy na rozkaz. Jak ju 130

wspominalimy, waciwa i pouczajca byaby tu poyczka. Jeli zajdzie jaka naga potrzeba, dobrze bdzie te da dziecku jakie dodatkowe zajcie, eby w ten sposb mogo uzyska pienidze. Tom Taylor w swojej ksice "Dzieci i pienidze" pisze, e "dzieciom nie nale si od rodzicw samochody, studia, czy podre do Europy. Naley im si natomiast umiejtno polegania na sobie." Pierwsze lata przymusowej edukacji w szkole, pomimo najlepszych intencji rodzicw, mog raczej osabi poczucie wasnej indywidualnoci i zaufania do siebie ni je rozbudzi. Jest to w tej chwili sprawa najwaniejsza. Rodzice zainteresowani stosunkiem modego czowieka do kreatywnoci i wolnoci musz po prostu zainteresowa si tym, jak wyglda dzi nasza owiata. W amerykaskiej owiacie mamy dzi w zasadzie do czynienia z podziemn wojn. Rzadko si o tym mwi publicznie, ale jest to walka, od ktrej wyniku zaley przyszo naszego kraju, jego system wytwrczy, poziom ycia, wygld miast, nauka, technika, opieka zdrowotna i ad finansowy. Zalee od tego bdzie nawet charakter lub istnienie owiaty publicznej opacanej z podatkw. Wpynie to rwnie w wielkim stopniu na to, jak modzi ludzie, ktrzy s pod twoj opiek, bd przygotowani do ksztatowania wasnej przyszoci. Walka wyglda tak. Jedna strona twierdzi, e celem edukacji publicznej, bd jakiej innej, jest takie nauczanie pewnych faktw, aby uczniowie mogli naby okrelone umiejtnoci i mie pniej moliwoci zdobycia pracy. Jest to co, co monaby nazwa nauczaniem treciowym. Druga strona zakada, e celem edukacji jest rozbudzanie umiejtnoci samodzielnego mylenia, aby wiadomoci mona byo zrozumie, a nie tylko zapamita. Mona by to nazwa nauczaniem dynamicznym. Obecnie walka ta przybraa charakter "albo-albo". Szkoy wybieraj jedn lub drug drog. W rezultacie mamy akademick wojn na mier i ycie. Jeli uwaasz, e dla modego czowieka, ktry chce polega na sobie i angaowa si w twrcze przedsiwzicia wolnorynkowe, wane jest nauczanie dynamiczne, co z caych si polecam, powiniene zaznajomi si z t walk i zastanowi si, w jaki sposb moesz mu zapewni tak edukacj - niezalenie od tego, jak wyglda oferta szkolna w twojej okolicy.

131

Kto

stoi

po

ktrej

stronie?

Czy

istnieje

wyrany

podzia

pomidzy

socjaldemokratami a konserwatystami, albo demokratami i republikanami? Czy decyduj tu przekonania moralne lub religijne? A moe podejcie klasowe? Jakie jest stanowisko samych szk? Oglnie rzecz biorc, socjaldemokraci i konserwatyci, demokraci i republikanie, zdecydowanie i wsplnie pr w stron nauczania treciowego. Rne s ich motywy, ale kierunek dziaa podobny. Konserwatystom podoba si takie nauczanie, poniewa umacnia nawyk

posuszestwa wobec tradycyjnych wartoci. Socjaldemokraci, aczkolwiek nie s entuzjastami nauczania treciowego, na og popieraj je, poniewa maj pewne szczeglne powody, aby sprzeciwia si nauczaniu dynamicznemu. Ot wielu z nich uwaa je za elitarne, to znaczy takie, ktre sprzyja postpom w nauce poszczeglnych uczniw, zamiast suy preferowanemu przez nich celowi edukacji, czyli zrwnaniu wszystkich uczniw. Socjaldemokraci i konserwatyci utosamiaj, zdaje si, nauczanie treciowe z coraz popularniejszym hasem "powrotu do podstaw". Konserwatyci chc powrotu do podstaw, poniewa zakadaj, e kryje si za tym dyscyplina, posuszestwo i ad. Socjaldemokratom podoba si takie nauczanie, poniewa, ich zdaniem, daje ono najlepsz moliwo zdobycia pracy przez przedstawicieli mniejszoci, a take dlatego, e jest niezalene od nauczyciela, a tym samym odpowiada egalitarnej idei masowej produkcji nauczycieli. (Nauczanie dynamiczne natomiast sprzyja

nauczycielom wybitnym i podkrela znaczenie indywidualnego talentu nauczyciela i jego pracy). Tradycyjnie rozumiany powrt do podstaw wymaga pamiciowych wicze w czytaniu, tabliczce mnoenia i kolejnoci zdarze historycznych. Nauczanie dynamiczne jest jednak jeszcze bardziej podstawowe. Kadzie si tam na czytanie tak wielki nacisk, e we wszystkich klasach zachca si dzieci, aby raczej czytay w swoim wasnym tempie, ni ryzykoway frustracje wynike z koniecznoci dostosowywania si do jakiej normy.

132

Przy nauczaniu treciowym okazuje si, niestety , e zdolni uczniowie zniechcaj si do czytania, bo musz czeka na wolniejszych kolegw, natomiast ci, kiedy zostaj w tyle, w ogle przestaj czyta. Badania nad dorosymi analfabetami mwi wyranie, e ich problemy zaczynaj si ju w pierwszych klasach. Przy nauczaniu treciowym mog "poradzi sobie" zapamitujc tekst i majc szczcie przy wypenianiu testw. W nauczaniu dynamicznym dzieci musz rozumie to, co czytaj i dawa sobie rad z czytaniem tekstw, ktrych wczeniej nie znay. Podobnie w wiczeniach matematycznych, nauczanie dynamiczne kadzie nacisk na rozumienie przebiegu procesw i ich praktyczne zastosowanie. Do tradycyjnych przedmiotw jak czytanie, pisanie i liczenie dodaje si tu rozumowanie. Nauczanie treciowe nie tylko pomija ten aspekt, ale wprost zniechca do niego na rzecz "uczenia si do klaswki". (Specjalna uwaga odnonie tak zwanej nowej matematyki: rodzice zaczli nie bez racji utosamia j z niebezpiecznym lekcewaeniem zwykych wicze

rachunkowych. Nowej matematyki w istocie nie powinno si nigdy naucza jako arytmetyki, ale jako logiki, ktrej jest pochodn. Logika to podstawa procesw rozumowania. Dziki niej mona zrozumie zwyke wiczenia rachunkowe. Staj si one "zrozumiae", a nie jedynie opanowywane pamiciowo. W nauczaniu dynamicznym logika, wiczenia rachunkowe i rozumowanie zlewaj si w jedno. Nauczanie tego typu jest w rzeczywistoci o wiele bardziej klasyczne ni wszelkie nowoczesne wymysy. Nawizuje do tradycji szk redniowiecznych, gdzie logika, obserwacja i racjonalna argumentacja stanowiy podstaw edukacji, na ktrej mona byo skutecznie i w elastyczny sposb sformuowa wszelkie cele lub zadania). Wiele grup religijnych nie tylko popiera nauczanie treciowe, ale take zdecydowanie potpia nauczanie dynamiczne, domagajc si jego zlikwidowania. Nauczanie dynamiczne, wymagajce od uczniw, na ile to moliwe, samodzielnego mylenia, uwaane jest przez fundamentalistw za wezwanie do kwestionowania autorytetw i podkrelanie ludzkiej inteligencji zamiast boskiego przewodnictwa. Socjaldemokratyczna opozycja wobec nauczania dynamicznego jako elitarnego oraz sprzeciw fundamentalistw uznajcych je za zacht do nonkonformistycznego

133

mylenia, pozostawiaj niewiele miejsca na osignicie sensownego kompromisu pomidzy dwiema stronami sporu o ksztat owiaty. Jest w tym sporze rwnie bardzo silny akcent klasowy. Przedstawiciele klas wyszych i rednich, gdzie w domu panuje szacunek dla nauki, gdzie jest wiele ksiek i mao oglda si telewizj, gdzie jest komputer domowy, dyskusje rodzinne, zachta do indywidualnej odpowiedzialnoci, ju s zaangaowani w co w rodzaju nauczania dynamicznego, ktre odbywa si w domu. Wiele takich rodzin posya swoje dzieci do prywatnych szk wieckich, gdzie mog oczekiwa nacisku na nauczanie dynamiczne. A niektre nawet nie posyaj dzieci do szkoy, zapewniajc im nauk w domu, gdzie nauczanie tego typu zdecydowanie dominuje. (Z kolei rodziny

fundamentalistyczne mog wole prywatne szkoy religijne, poniewa tam odrzuca si takie nauczanie). Rodziny biedne, a nawet te ze rednich klas, gdzie cigle walczy si o to, by zwiza koniec z kocem, gdzie nie ma szczeglnego zainteresowania kreatywnoci czy niezalenym myleniem, pragn aby ich dzieci zdobyy konkretne umiejtnoci. Chc, eby zdobyy prac, eby zostay zatrudnione, bez ponoszenia takiego ryzyka jak przedsibiorcy i innowatorzy. Ich dzieci stanowi ostoj dla szeroko dzi omawianej banalnoci aspiracji uczniw , ktrzy mwi, e wszystko, czego chc, to samochd, praca, modne ciuchy i wczesna emerytura. W samych szkoach, modzi nauczyciele entuzjaci chc na og uczy w sposb dynamiczny, angaowa swoich uczniw od najwczeniejszych klas w proces mylenia, a nie w zapamitywanie faktw czy treci. Starsi nauczyciele wol raczej porzdek i przewidywalno nauczania treciowego. Administratorzy szk wol na og nauczanie treciowe, poniewa jako lepiej znane jest aprobowane przez wielu rodzicw; wol je rwnie dlatego, e jest wymierne i atwo poddaje si ocenie przy pomocy stopni; chc te unikn jakiegokolwiek faworyzowania zdolnych uczniw, co niemal na pewno spowodowaoby krzyki oburzenia ze strony oficjalnych przedstawicieli "poszkodowanych". (Zgodnie z celami edukacji publicznej, do poszkodowanych nie zalicza si zdolnych, energicznych uczniw pozbawionych moliwoci uczenia si swoim wasnym tempem i dla swoich wasnych celw). Ale jakie to wszystko ma znaczenie?

134

W polityce:

Jak wie ju wikszo ludzi, socjaldemokraci i konserwatyci to dzi tylko przeciwne partie, ktre nie rni si w istotny sposb midzy sob. Oczywist alternatyw, o gbokim znaczeniu wolnorynkowym, byoby opowiedzenie si za absolutn odpowiedzialnoci osobist, wzajemnymi umowami i nieagresj. To jest polityka, a cilej etyka, ludzi umiejcych myle samodzielnie, przewidywa skutki i planowa wasn przyszo. Nauczanie dynamiczne sprzyja pojawianiu si takich ludzi. Nauczanie treciowe kadce nacisk na autorytet i dyscyplin, zmniejsza na to szans. Spjrzmy na rzecz jeszcze inaczej: Deklaracja Niepodlegoci jest dokumentem o orientacji "dynamicznej". Mwi, e jednostka jest suwerenna, musi myle samodzielnie i popiera rzd tylko jako rodek do tego celu. Konstytucja natomiast uksztatowaa si jako dokument "treciowy". Wadza rzdu federalnego staa si tu nadrzdna, i nawet sens samej Konstytucji zaley od wadzy pastwowej (Sd Najwyszy). Rwnie niezaleno mylenia, przedsibiorczo i wasno s regularnie powicane dla kolektywistycznych "potrzeb spoeczestwa" (take w rozumieniu wadzy pastwowej). W duchu takiej polityki "treciowej", stare haso: "dobry czy zy, ale mj to kraj" zostao uproszczone i sprowadzone do hasa: "dobry czy zy, ale mj to prezydent" lub nawet: "dobra, czy za, ale moja to partia". Podobnie pojcie obywatelstwa podupado od czasu Jeffersona, ktry mwi o miaych, wolnych i niezalenie mylcych ludziach. W naszych czasach obywatel to ju tylko gosujcy, czyli ten, kto wybiera kogo innego, aby by czym w rodzaju obywatela zastpczego, ktry toczy dyskusje i podejmuje decyzje. Dobrym przykadem polityki w sensie dynamicznym, domagania si uczestnictwa byy pierwsze zgromadzenia miejskie Amerykanw w Nowej Anglii. Miliony ludzi gapicych si w telewizory i wybierajcych kandydatw na podstawie ich aktorskich popisw, to polityka w sensie "treciowym". Podobnie nauczanie historii Stanw Zjednoczonych jako zwyke wiczenie z datami i nazwiskami jest edukacj treciow

135

w porwnaniu z podejciem "dynamicznym", ktre w aktywny sposb wczaoby uczniw w polityk dotyczc bezporednio ich rodowiska spoecznego i obywatelskiego.

W wytwrczoci:

Szybko kocz si czasy, kiedy dobrym pracownikiem by ten, ktry po prostu przestrzega przepisw, by lojalny wobec firmy i nie sprzeciwia si. W ci oczywicie potrzebni s i tacy. Gwatownie wzrasta jednak zapotrzebowanie na ludzi, ktrzy przyjm osobist odpowiedzialno, aktywnie wcz si w procesy produkcji i ktrym nie trzeba bez przerwy mwi, co maj robi. Im bardziej zaawansowane staj si nasze technologie, tym wiksze jest zapotrzebowanie na takich ludzi. Inaczej mwic, im lepsze staj si nasze maszyny , tym wiksza jest potrzeba, aby ludzie doskonalili si w tym, czego one jeszcze nie potrafi: w rozumowaniu, wyobrani, tworzeniu, wynalazczoci, innowacjach. Z bardzo widocznych oznak tej zmiany w naszym sposobie pracy, to znaczy przejcia od pracownikw poddawanych dyscyplinie do pracownikw mylcych, jest spektakularny upadek znaczenia zwizkw zawodowych w Ameryce. Im bardziej upowszechni si nauczanie dynamiczne, tym wicej bdzie ludzi mylcych, ktrzy wykorzystaj technik, nie mwic o nowych wynalazkach i innowacjach! Obecna dola pracownikw przemysu stalowego i samochodowego to pod kadym wzgldem rezultat nauczania treciowego. S to robotnicy, ktrzy podczas swej edukacji zdobyli wskie, konkretne umiejtnoci. Przywykli do wysokich zarobkw za posugiwanie si wci tymi samymi umiejtnociami w takich samych okolicznociach, a kiedy ich praca okazaa si ju niepotrzebna, albo zostaa wyparta z rynku przez tasz prac, zostali na lodzie. Mog susznie narzeka, e nie zostali nigdy przygotowani do wykonywania czegokolwiek poza prac w okrelonych fabrykach, jakie istniay w czasach ich dziecistwa. To prawda, nie przygotowano ich. Elastyczne mylenie, przystosowanie

136

do nowych rozwiza, rozumowanie w celu poznania nowych rzeczy, nigdy nie byy czci ich edukacji. Nigdy nie rozbudzano u nich zdolnoci mylenia o zachowaniu si w nowych sytuacjach. Zapewne wrcz przeciwnie. Nauczono ich, e jeli przebrn przez testy, nie bd sprawia kopotw i otrzymaj dobre wiadectwa (nawet jeli umiej czyta na poziomie trzeciej klasy) to wszystko bdzie dobrze. I przez dugi czas tak byo. Teraz ju nie. Ci ludzie, w pnym wieku, musz znw sta si uczniami, przyswoi nowe umiejtnoci, prawdopodobnie zmieni prac, zacz wszystko od pocztku, albo pozosta tam, gdzie s, pogreni w rozpaczy i skazani na opiek spoeczn. Nauczanie dynamiczne przygotowaoby ich do zmiany , natomiast nauczanie treciowe nauczyo ich "faktw", z ktrych nie maj teraz adnego poytku i ktrych warto zmalaa do zera. Potencjalnie wszystkie dzieci poddawane dzi nauczaniu treciowemu, testom i pamiciowym wiczeniom, bd skazane na doczenie do grupy ludzi o niskich zarobkach, wykonujcych cik, mozoln prac. Ale nawet i dla takich rynek bdzie si stale kurczy, zwaywszy prawa okrelajce minimaln pac i korzyci wynikajce z zakupu dobrej maszyny do wykonywania mechanicznej pracy.

W nauce i w technice:

Tutaj ujawniaj si najostrzejsze rnice. Nauka to najczystsza forma procesu mylenia. Jej podstaw jest ciekawo, kwestionowanie wszystkiego, poszukiwanie danych i ich sensu (a nie tylko stwierdzanie ich), potrzeba niezalenej weryfikacji, szacunek dla logiki, rozwaanie skutkw oraz rozbyski intuicji wykraczajce poza rozumowanie. Nauka to, mwic krtko, wszystko to, czego nie uznaje nauczanie treciowe (jest sceptyczna, samodzielna, antyautorytarna, niedogmatyczna,

czciowo intuicyjna, rygorystyczna w domaganiu si dowodw, na wskro logiczna i w najwyszym stopniu ufna w ludzkie moliwoci). A zatem, jest tym wszystkim, czemu sprzyja nauczanie dynamiczne. Postp w zastosowaniach zaoe naukowych (w nauce nie ma faktw, lecz jedynie zaoenia lub teorie ), ktre nazywamy technik, rwnie zakada nieskrpowan

137

wyobrani, podejmowanie ryzyka, amanie ustalonych regu i niezalene mylenie. To jest sedno procesu mylenia. Wikszo innowacji technicznych tego wieku dokonaa si dziki maym przedsiwziciom badawczym lub rynkowym, gdzie ceni si niezalene mylenie. Wielkie firmy s z reguy zbyt powolne, aby choby wdroy nowe technologie, nie mwic ju o ich wynajdywaniu. Wanie te firmy, przybierajc takie rozmiary i styl pracy, e mniej lub bardziej przypominaj rzdow biurokracj, stworzyy gwne rynki dla pracownikw, ktrzy s ofiarami nauczania treciowego - tpych, posusznych, bezpiecznych. Przykadem rnic dzielcych te dwa typy mylenia jest ostre starcie, do jakiego doszo pomidzy star biurokracj a przedstawicielami nowego pokolenia, jak na przykad Ross Perot, czowiek wprowadzajcy miao i energicznie nowe technologie. Firma General Motors po kupieniu firmy elektronicznej Perota za tyle, e mg on zosta jej najwikszym udziaowcem, zapacia mu jeszcze ponad 700 milionw dolarw, eby wykupi jego akcje i usun go z zarzdu, gdzie nieustannie przeciwstawia si wygodnictwu i samozadowoleniu zarzdu, a take temu, co nazywa mentalnoci "liczenia fasoli" u tych, ktrzy zawsze chc robi wszystko wedug przepisw - tak jak w nauczaniu treciowym! Rozwj nauki zawsze wyznaczany by przez umysy niezalene. Nauczanie dynamiczne moe stanowi bodziec dla takich umysw, ale raczej nie moe ich wytwarza, podobnie jak nauczanie treciowe zapewne nie moe ich stamsi. Mowa tu jednak o geniuszach. Tak czy owak szkoy nie s dla geniuszy , ale dla innych ludzi, ktrzy poszerzaj granice wiedzy naukowej, nawet jeli nie robi w nich wyomu. Nauczanie dynamiczne moe im pomc, a treciowe przypuszczalnie im przeszkodzi. Rozwj techniki zaley od wielu ludzi: od przedsibiorcw, ktrzy dostrzegaj zapotrzebowanie na jak rzecz, od inynierw, ktrzy widz sposb na rozwizanie czego, od wynalazcw, ktrzy dokonuj jakiego nowego odkrycia, od wielkich innowatorw w przemyle. Ich wszystkich cechuje raczej orientacja "dynamiczna ", a nie przywizanie do "faktu". Przyszo naszej techniki bdzie zatem w zasadniczy sposb zalena od rozwoju lub stumienia nauczania dynamicznego.

138

W sprawach midzynarodowych:

Uderzajca rnica pomidzy tymi dwoma typami nauczania powoduje problemy w krajach tak odmiennych jak Zwizek Radziecki i Japonia. W obu tych krajach kadzie si ogromny nacisk na konformizm - komunici przy uyciu przemocy, Japoczycy poprzez tradycj. Jedni i drudzy - tak samo jak my - stoj przed doniosym wyborem: czy nadal wspiera niemal wycznie nauczanie treciowe, czy podj olbrzymie ryzyko zmian spoecznych godzc si na nauczanie dynamiczne. Jeli chodzi o Japoni, najlepszym przykadem czowieka mylcego w sposb dynamiczny jest mechanik samochodowy, pniej przedsibiorca, Soichiro Honda. Natomiast mylenie treciowe najlepiej obrazuje synne Ministerstwo Handlu i Przemysu. Instytucja ta niegdy czynnie przeciwstawiaa si marzeniom Hondy o maych samochodach i mimo rozgosu wok niej uwaana jest dzi za biurokratyczny hamulec dla japoskich przedsiwzi gospodarczych; wspiera tylko przedsiwzicia pewne i przeszkadza miaym, ryzykownym nowym pomysom. W szkoach japoskich jest wprawdzie nieco miejsca na nauczanie dynamiczne, ale tylko dla najlepiej ustosunkowanych uczniw . Pozostali poddani s dyscyplinie i wiczeniom, maszeruj i ucz si wszystkiego na pami. Charakterystyczny dla tej edukacji slogan dawicy twrcze podejcie brzmi: "sterczcy gwd naley wbi". Gdyby japoscy politycy zdecydowali si bardziej zachca do nauczania dynamicznego, kraj osignby wiele korzyci w postaci innowacji oraz ludzi zdolnych samodzielnie myle i troszczy si o siebie. Spoeczestwo porwane zostaoby jednak wwczas nieuchronnie przez wir przemian spoecznych

wynikajcych z zerwania z modelem konformistycznym. I tutaj jednak mona powtrzy, e nic nie przychodzi lekko. Zwizek Radziecki stoi w obliczu najtrudniejszego wyboru. Jeli jego politycy rozbudz wiksz niezaleno myli, to zachc ludzi do obalenia wanie tego systemu autorytarnego, ktry wynis ich do wadzy. W normalnej sytuacji nie byoby zapewne wtpliwoci, e przywdcy ci bd dy wycznie do zachowania cigoci wadzy i czego w rodzaju wspierajcej j edukacji treciowej.

139

Dzi pojawia si jednak nowy element. Aby sta si spoeczestwem wzgldnie samowystarczalnym pod wzgldem przemysowym, nie mwic ju o rolnictwie (a jest to cel, ktry wymyka si komunistom przez ponad p wieku obietnic i tyranii), Zwizek Radziecki bdzie musia pozwoli na rozpowszechnienie si takich narzdzi nowoczesnego przemysu jak komputer osobisty. Wraz ze zdolnoci takich komputerw do rozpowszechniania informacji, system tajnoci i ucisku, na ktrym opiera si kada tyrania, zacznie si chybota. Ju w tej chwili wprowadzenie nowoczesnych fotokopiarek w Zwizku Radzieckim otworzyo nowe moliwoci dla szerokiej wymiany niezalenej informacji i wadza nie jest w stanie temu zapobiec. W innych czciach komunistycznego imperium nawet takie urzdzenia jak maszyny do pisania uznawane s za z natury antyautorytarne i znajduj si pod cis kontrol. Czy takie spoeczestwa mog w peni uczestniczy w tym, co dzieje si w kocu dwudziestego wieku? Oczywicie nie. Musz si zmieni lub zgin.

W kulturze:

Trzeba zdawa sobie spraw, e rola szk polegajca na dostarczaniu nam jednorodnej kultury i moralnoci skoczya si jaki czas temu i nie da si jej odrodzi bez wzgldu na to, jak gorco pragnliby tego liczni konserwatyci i fundamentalici. Kultur tego kraju ksztatuje, upowszechnia i kontroluje telewizji, a nie szkoy, polityka, kocioy czy jakiekolwiek inne instytucje. Nie znaczy to, e istotnej roli nie odgrywaj tu kultury lokalne lub poszczeglne rodowiska, albo e inne instytucje nie mog oddziaywa na telewizj. Mog oczywicie wpywa na ni ci, ktrzy si reklamuj, ale tylko w niewielkim stopniu. Dopki zapotrzebowanie na reklamy w telewizji jest wiksze ni czas antenowy, jaki mona na to przeznaczy, wpyw jakiegokolwiek ogaszajcego si bdzie minimalny. Ci, ktrzy dziki rzdowym zezwoleniom ciesz si praktycznie monopolem na emisj, nie bior powanie groby wycofania si z reklam telewizyjnych.

140

Jednake nawet jeli monopol ten zostaby zamany i w telewizji rozwinby si wolny rynek - co mogoby sta si ju teraz wraz z rozwojem telewizji kablowej, gdyby jej samej udao si wyzwoli spod licencji rzdowych - szkoy wci nie byyby wanymi czynnikami kultury. Kultura nadal byaby wyznaczana przez elektronik, nawet gdyby staa si nieco bogatsza, czy bardziej zrnicowana ni jest to obecnie. Obwinianie szk za to, e dzieci akceptuj przemoc, e ceni warto samych siebie i innych wedug tego, co mog kupi, a nie co mog zrobi, za to e ich zainteresowania s mizerne i e energi przypominaj warzywa, to po prostu pomyka w adresie. Tylko telewizja dostarcza niekoczcych si obrazw, ktre skadaj si na kultur.

W kwestii moralnoci i wartoci:

W tej wanie dziedzinie konserwatyci i socjaldemokraci najwicej namcili wody, a religijni fundamentalici, mona by rzec, zupenie j zbetali. Wemy spraw rodziny. W latach osiemdziesitych prezydent, ktry sam ma rodzin nowego typu to znaczy, rozwd, rozdzielone dzieci, prcujcy rodzice) bez przerwy mwi o rodzinie tradycyjnej. Mao jest takich rodzin, nawet w wiecie politykw. Wikszo maestw koczy si rozwodem. Wikszo kobiet pracuje. Wikszo tych kobiet, pomimo, e Biblia nakazuje im posuszestwo, po prostu nie podporzdkowuje si temu. Szkoy przekazujce wartoci rodziny tradycyjnej mog mie wpyw w

odosobnionych obszarach. I oczywicie, moliwo posiadania takich szk powinna by w wolnym spoeczestwie absolutnie zapewniona. Ale rzeczywist kultur rodzinn wikszoci Amerykanw w wikszym stopniu wyznacza bdzie telewizja i kultura masowa. Na to, jak ludzie bd chcieli y, silnie oddziaywa bd rwnie sposoby postpowania osb powszechnie znanych. Szkoy pastwowe mog oczywicie prze w stron kadej wartoci czy moralnoci, jakiej zapragn rzdzcy biurokraci. Ale zmiany w biurokracji szkolnej s rwnie powolne, jak w kadej innej biurokracji. Ze wzgldu na nieustanne zmiany nastrojw

141

politycznych wol raczej dryfowa, robi wci to samo, jak dugo tylko si da, ni zaryzykowa dokonanie zmiany. . . Konserwatyci ju dawno uwaali, e wprowadzenie modlitwy do szk pastwowych rozwie wszystkie problemy. Dlaczego sdz oni, e wanie to posunicie rzdu miaoby by bardziej podane czy skuteczne ni jakakolwiek inna interwencja wadzy? A jednak kwestia modlitwy szkolnej staa si na dobr spraw wycznym przedmiotem zainteresowania konserwatystw, jeli chodzi o system szk pastwowych. Socjaldemokraci natomiast wspieraj wszelkie wysiki na rzecz tego, eby zamieni szkoy w instytucje skutecznie wspierajce inne formy rzdowych interwencji przede wszystkim interwencje regulujce handel i przemys. Tak jak konserwatyci pokadaj wiar w modlitwie szkolnej, tak socjaldemokraci pokadaj j w ochronie konsumenta w szkoach pastwowych. Niech ktokolwiek tylko napomknie, e religia jest jednym z moliwych wyborw w wolnym spoeczestwie, a konserwatyci zaraz zdecydowanie odpowiedz, e to jest kraj chrzecijaski. Niech z kolei ktokolwiek stwierdzi, e kapitalizm (inna z moliwoci w wolnym spoeczestwie) funkcjonuje najlepiej, kiedy pozostawi go w spokoju, to socjaldemokraci natychmiast odpowiedz, e jest to prawo dungli. Fundamentalici przyjmuj pogld konserwatystw w sprawie modlitwy szkolnej, ale id o wiele dalej. O ile socjaldemokraci w mieszny sposb posuwaj si do zakazywania wszelkich dyskusji o religii w szkole (nie chc na przykad, by przypominano, e pierwsi osadnicy kierowali si czsto poszukiwaniem wolnoci religijnej), to fundamentalici z kolei popadaj w inn skrajno sprzeciwiajc si jakimkolwiek dyskusjom w szkole o metodzie naukowej. Znany sprzeciw wobec nauczania teorii ewolucji ma drugorzdne znaczenie, jeli chodzi o swoje skutki, w porwnaniu z niektrymi spord fundamentalistycznych obiekcji ujawnionych w niedawnej sprawie sdowej (Mozert przeciw Hawkinsowi w stanie Tennessee), gdzie rodzice sprzeciwiali si obecnoci nauk cisych w szkole. Konkretny sprzeciw dotyczy midzy innymi "polegania na zdrowym rozsdku", przekonania, e "moesz zrobi wszystko, jeli bdziesz si bardzo stara" oraz

142

"naduywania wyobrani". Jeli rodzice chc, aby nie przekazywano takich nauk ich dzieciom, to nie powinno nas to zbytnio obchodzi. Prawdopodobnie zawsze znajdzie si jaka uyteczna praca nadajca si dla ludzi, ktrzy nie angauj specjalnie swojej wyobrani, ktrzy nie wierz, by potrafili wiele zdziaa i ktrzy nie posuguj si zdrowym rozsdkiem, lecz id za czyim gosem. W przyszoci ludzie tacy powinni by zdani na siebie i nie oczekiwa zasikw od spoeczestwa. To samo powinno odnosi si do wszystkich, ktrzy z rozmysem odcinaj si od naukowych metod, innowacji, techniki i nowych przedsiwzi. Podobnie jak religia, nie powinno to by obowizkowe w wolnym spoeczestwie, gdzie ludzie maj by odpowiedzialniza dokonywane przez siebie wybory i swoje ycie wynikajce z tych wyborw.

Kilka oglniejszych wnioskw i rad:

Jeli chcesz, aby twoje dziecko w peni wykorzystao w przyszoci szybko zmieniajce si technologie i rynki, pamitaj, e przykad z domu (szacunek dla nauki, logiki, rozumu i odpowiedzialnoci za siebie ) jest waniejszy ni jakakolwiek szkoa. Czytanie maym dzieciom na gos przypuszczalnie prdzej nauczy je tej umiejtnoci ni jakiekolwiek zajcia szkolne. Drobne prace domowe, okazje do zarobienia prawdziwych pienidzy za prawdziw prac, w wikszym stopniu przyczyni si do zaszczepienia zainteresowania wolnym rynkiem i szacunku dla niego ni jakikolwiek program szkolny. Mwic krtko, to co robisz w domu, jest waniejsze od tego, co robi "oni". Jeli bardziej jeste zainteresowany biznesem zalenym od tych, co ruszaj nie gow, ale rkami, moesz przedkada nauczanie treciowe, ale powiniene zdawa sobie przy tym spraw, e pociga to za sob pewne dodatkowe koszty spoeczne, jak spora liczba analfabetw i towarzyszcy temu wyszy wskanik przestpczoci. Jeli twoja przyszo zalee ma raczej od pracownikw mylcych, to oczywistym wyborem bdzie nauczanie dynamiczne. Jeli martwisz si upadkiem norm moralnych, przemoc, przestpczoci modocianych i powszechnym brakiem

143

odpowiedzialnoci, w ogle nie szukaj ratunku w szkoach. Rzeczywistym czynnikiem ksztatujcym dzi takie postawy jest jedynie telewizja. Dla

udoskonalenia panujcych norm moralnych waniejsze jest zatem zniesienie ogranicze rzdowych i innych, w udzielaniu zezwole na telewizj ni zmiany w szkolnictwie. Wolny rynek w telewizji mgby przynajmniej oznacza konkurencj idei w celu zamania obecnej jednorodnoci kulturowej. To samo tyczy si systemu szkolnictwa. Dopki gwnym monopolist jest tu rzd, administracja szkolna bdzie odzwierciedla jego stanowisko. Najzdolniejszych nauczycieli odstrcza dzi stay rozrost aparatu administracyjnego i jego wymagania, a take spadek zainteresowania tym, co dzieje si w klasie. Ten rozrost administracji szkolnej jest dokadnym odzwierciedleniem takiego samego zjawiska w rzdzie federalnym. Wszelkie zmiany ustawodawcze sprzyjajce szkoom prywatnym i nauczaniu w domach pomog przeama monopol, jaki szkoy pastwowe dzier nad najwaniejsz spraw dotyczc naszej najbliszej przyszoci. By moe najbardziej radykalna propozycja w tym wzgldzie wysza od Seymoura Paperta z Massachussetts Institute of Technology, ktry przystosowa jzyk komputerowy LOGO na uytek najmodszych dzieci. W ksice Mindstorms: Children, Computers and Powerful Ideas z 1980 roku, otwierajcej nam oczy na wiele spraw, twierdzi on, e udostpnienie dziecku komputera osobistego moe stworzy atmosfer efektywnej nauki w wikszym stopniu ni jakakolwiek klasa szkolna. Znajdujemy tam taki oto prawdziwie rewolucyjny pogld bdcy moe najbardziej prowokujcym stwierdzeniem, jakie wypowiedziano w naszych czasach o edukacji, wolnym rynku i indywidualizmie: "Komputery bd w coraz wikszym stopniu w posiadaniu osb prywatnych, co stopniowo przywraca bdzie jednostce moliwo okrelania wzorcw edukacji. Edukacja stanie si jak gdyby spraw prywatn, a ludzie majcy dobre, nowe i fascynujce pomysy, nie bd duej stali w obliczu dylematu, czy maj "sprzeda" swoje pomysy konserwatywnej biurokracji, czy schowa je do szuflady. Bd mogli zaoferowa je na rynku bezporednio nabywcom. Otwarte zostan nowe moliwoci dla wyobrani i oryginalnego podejcia. Moe doj wwczas do jakiego renesansu myli pedagogicznej."

144

Mniej radykalne, cho o duym znaczeniu praktycznym, s prace Institute for Advancement of Philosophy for Children z Montclaire State College, w stanie New Jersey. Przygotowane tam materiay do nauczania - w ktrych kadzie si zdecydowany nacisk na analiz, rozumowanie, logik i intelektualn odpowiedzialno za siebie uywane s ju w kilkuset szkoach podstawowych. Rezultaty s znamienne: wszyscy uczniowie s bardziej zaawansowani, jeli chodzi o zdolno do mylenia i uczenia si. Maj w zwizku z tym pewien kopot. Przy standardowych testach s raczej wolniejsi od innych, poniewa staraj si rzeczywicie zrozumie pytania, a nawet spiera si z ich sensem, przez co strac wicej czasu na przemylenie wszystkiego. Kademu, kto jest zainteresowany najlepszymi materiaami do nauczania dynamicznego, katalog tego znakomitego instytutu proponuje szerokie moliwoci. Jeli znajdziesz w pobliskiej szkole nauczycieli, ktrzy s zainteresowani tym, eby odrzuci stary system i da dzieciom szans mylenia, rb co moesz, aby ich wesprze. Tacy ludzie to skarb. Pamitaj, e do podstawowych umiejtnoci naley nie tylko czytanie, pisanie i liczenie, ale take MYLENIE. U sedna wszystkiego, o czym mwi ta ksika, tkwi warto mylcego umysu. Bez jego rozwoju mody czowiek staje si ofiar kadej przelotnej mody i kaprysu kultury masowej, w tym take obecnej tendencji, polegajcej na tym, by pki si da, trzyma modych ludzi z dala od wolnego rynku. Wraz z rozwojem mylcego umysu, wszystko, o czym bya mowa w tej ksice, staje otworem przed kadym modym czowiekiem. W przeciwnym razie wiat musi si wyda zimnym, zamknitym systemem, w ktrym jedyna przyszo to podjcie nudnej pracy. Wraz z rozwojem modego umysu i daniem ujcia modzieczej wyobrani i energii przyszo znw wydaje si fascynujca, jasna i pena nadziei.

KONIEC

145

SPIS TRECI

Rozdzia 1 Pienidze i ty 4

Rozdzia 2 Kim jeste? 6

Rozdzia 3 Kapitalizm i inne izmy 11

Rozdzia 4 Praca - wspaniay wiat 27

Rozdzia 5 Twj przyjaciel komputer 40

Rozdzia 6 Rodzina pracuje razem 48

Rozdzia 7 Inwestowanie czasu i pienidzy 58

146

Rozdzia 8 Dobrowolna praca spoeczna 68

Rozdzia 9 Publikacja, dowiadczenie, przedsiwzicie 75

Rozdzia 10 Prawo, odpowiedzialno prawna, zezwolenia 88

Rozdzia 11 Mdre sowa 97

Rozdzia 12 Ta cz jest dla Twoich Rodzicw 118

147