waardigheid

De ArAbische Lente AnDers bekeken

Vechten Voor

Wie het prille begin van de Arabische Lente door de bril van de historicus bekijkt, moet wel concluderen dat het een kwestie van tijd was voor er een revolutie uitbrak. Maar waarom had geen enkele deskundige dan zien aankomen wat er te gebeuren stond?
Manu Sinjan

Op de vooravond van 2011 brak in Tunesi een Libanon opstand uit, die de hele regio in rep en roer zette. Syri Marokko Bahrein Qatar In Tunesi, Libi en Egypte zijn oude regimes Algerije Libi inmiddels verdreven (of toch gedeeltelijk). Op Egypte Saoedi- andere plekken woedt de strijd nog in alle hevigArabi heid of staat de bom op barsten. Waar liggen de Soedan echte wortels van de Arabische Lente? Jemen
Tunesi

Ara bis

ereld eW ch

21ste eeuw

40 Memo

Memo 41

schrijver Samir Kassir. Het Arabische volk wordt door een gevoel van machteloosheid gekweld. Machteloosheid om het gevoel de kop in te drukken dat je niet meer bent dan een nederige pion op het mondiale schaakbord, ook als het spel in je achtertuin gespeeld wordt. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog, toen de Arabische staten n na n onafhankelijk werden, hebben de meeste burgers geen echte democratie gekend, maar wel relatieve welvaart. De staten namen de basisbehoeften van de samenleving voor hun rekening, en wakkerden intussen het nationalistische vuur aan met anti-Isralische retoriek. Met de nodige hulp van hun westerse bondgenoten en een felle repressie van politieke tegenstanders slaagden ze erin de status quo lange tijd te handhaven. De reden waarom het volk niet eerder de straat optrok, ligt volgens professor Rogan voor de hand. Repressie werkt! Het heeft zo lang geduurd omdat mensen simpelweg niet durfden. Je verzetten tegen zulke regimes vraagt enorm veel moed, en de strijd voor politieke rechten heeft ook veel slachtoffers gemaakt. Een volk dat de strijd aanbindt met een autoritair regime zal hoe dan ook lijden. 800 doden in Egypte, 250 in Tunesi, vermoedelijk al 3.000 in Syri. In Libi lopen de schattingen over het aantal slachtoffers uiteen van 2.000 tot 30.000, en ook in Jemen zijn er geen betrouwbare cijfers. Maar ook in landen als Bahrein is de repressie immens. Zo zijn er draconische straffen uitgesproken tegen dokters en verplegers die manifestanten hebben verzorgd. Mensen worden gearresteerd, opgesloten, mishandeld, gemarteld of gedood.
Op 17 december 2010 stak fruitverkoper Mohamed Bouazizi zichzelf in brand in Tunesi. De daaropvolgende dagen kwamen duizenden jongeren op straat. De Arabische Lente - die al snel zou overslaan op buurlanden Egypte, Libi en Syri - was geboren. Sluipende ontwikkelingen Een paar sluipende ontwikkelingen van de afgelopen tien jaar brachten uiteindelijk toch iets in beweging. Ik zou niet te veel nadruk leggen op de dramatische zelfverbranding van Mohamed Bouazizi, stelt Rogan. Zijn wanhoopsdaad was een belangrijke vonk die leidde tot de explosie die we gezien hebben, maar de onderliggende oorzaak was eerder de economische druk die geleidelijk was opgebouwd binnen de Arabische samenleving. Met de wereldwijde economische crisis had dat weinig te maken, want in de Arabische Wereld zijn de banken aan strenge regels onderworpen. Het probleem was eerder dat de regimes er niet in slaagden om economische groei en jobs te creren voor hun overwegend jonge bevolking. Heel wat autoritaire leiders rekenden op geld van de VS of de Golf-

staten in ruil voor hun rol in de War on Terror, vertelt Rogan. Maar dat volstond steeds minder om te voorzien in de noden van de bevolking. Bij de gewone burgers groeide het besef dat ze een slechte deal hadden gekregen: ze hadden al hun politieke rechten moeten opgeven, konden niet rekenen op de elementaire mensenrechten en waren overgeleverd aan de genade van regimes die niet langer voorzagen in hun basisbehoeften. Met name de jongeren zagen geen toekomst voor zichzelf. Met zon rampzalig sociaal contract mag het niet verwonderen dat de Arabische burgers zich uiteindelijk waagden aan georganiseerd verzet. Ze zagen met lede ogen aan hoe de ongelijkheid tussen straat en elite groeide. De leiders en hun vertrouwelingen werden steeds rijker, maar het overgrote meerderheid van de bevolking ging er steeds verder op achteruit. Net zoals in Tunesi stak de zelfverrijking van de elite overal de ogen uit.
Facebook-revolutie? Een andere ontwikkeling die aan de greep van de despoten ontsnapte, was de opkomst van de sociale media. Wat begon als een speeltje voor verveelde studenten, groeide uit tot een volwaardig medium dat het mogelijk maakte om een basis van verzet op te bouwen. Dankzij Facebook, Twitter en sms ontsnapte de onderlinge communicatie van de activisten aan de controle van de regimes, en dat was essentieel. Toen er op Facebook plots groepen ontstonden met honderdduizenden leden, kon er vrijuit informatie worden gedeeld, legt Rogan uit. Maar het belang van de sociale media werd lange tijd onderschat. Nog maar een paar jaar geleden, in 2009, logeerde er een Egyptische journalist bij mij in Oxford. We praatten over de organisatie van de Groene Beweging in Iran, en hij zei toen dat Facebook geen nut had voor de oppositie in Egypte, omdat de politie de leden van bepaalde groepen zou arresteren en folteren. En dan zou je uiteindelijk de namen van al je vrienden prijsgeven, enzovoort. Maar als je paginas krijgt met immens veel leden, weet niemand nog wie al die mensen zijn. Als activisten de kans krijgen om ongezien een kritische massa op te bouwen en plannen te smeden tijdens virtuele ontmoetingen, wordt het plots mogelijk om een grote massa mensen bij elkaar te krijgen voor een demonstratie. Velen in de regio verzetten zich tegen de term Facebook-revolutie, De sociale media speelden een maar het belang van de nieuwe cruciale rol in het verspreiden media kan moeilijk overschat van de revolutie. In Egypte groeide een man die eind januari via worden. Ze hebben het staatsFacebook opriep tot verzet, uit monopolie op het verspreiden tot een echte volksheld. van informatie gebroken, stelt de Britse historicus. Ook al-Jazeera heeft meer dan zijn steentje bijgedragen aan de Arabische Lente. Een reporter van de zender was lid van Tunesische Facebook-groepen waar gepraat werd over de eerste demonstraties. Zijn snelle reactie en de beslissing om het protest in beeld te brengen, gaf Tunesi en heel de Arabische Wereld de kans om te zien wat er aan de hand was in Sidi Bouzid. Daar barstten de eerste protesten los na de wanhoopsdaad van Mahammed Bouzizi, maar de staatstelevisie zweeg er in alle talen over. Na de val van president Ben-Ali droegen heel wat mensen dan ook spandoeken met de tekst Merci, Al-Jazeera erop. Blijft uiteraard de vraag of sjeik Hamid bin Khalifa, de emir van Qatar en de stichter van de Arabische nieuwszender, ooit had gedacht dat hij zon prominente rol zou spelen in de Arabische geschiedenis. Weet je, volgens mij was dat wel degelijk het Memo 43

e gebeurtenissen die het afgelopen jaar de Arabische Wereld transformeerden, kwamen voor zowat alle deskundigen als een complete verrassing. En dat uitgerekend Tunesi de bakermat zou zijn van wat nu bekendstaat als de Arabische Lente, stond al helemaal niet in de sterren geschreven. Zelfs Oxford-professor Eugene Rogan, een autoriteit inzake de hedendaagse geschiedenis van de Arabische Wereld, zag de revolutie niet aankomen. Nochtans voorspelde hij in 2009 dat de jonge generatie uiteindelijk in opstand zou komen. Maar niet zo snel, en al helemaal niet in Tunesi. Na zich vijf eeuwen lang aan de regels van andere volkeren te hebben moeten houden, willen de Arabieren nu zelf hun lot kunnen bepalen zoals tijdens de eerste vijf eeuwen van de islam. De meeste Arabieren zullen vandaag zeggen dat de verwezenlijking van dat streven nog nooit zo ver weg is geweest, stelde Rogan in zijn standaardwerk De Arabieren. Een geschiedenis (2009). In Egypte had ik nog kunnen verwijzen naar het werk van mensen als

Ayman Nour en zijn liberale al-Ghadpartij, die zich openlijk verzetten tegen de opvolging van Moebarak door zijn zoon, vertelt Rogan. In dat land was er zeker sprake van een toenemende druk om hervormingen door te voeren. Maar Tunesi? Veel westerse analisten dachten dat Tunesi per definitie vreedzaam en stabiel was, een weinig gepolitiseerd land. We hadden met zn allen niets in de gaten van wat daar onder de oppervlakte borrelde, hoe een brede middenklasse haar positie in het gedrang zag komen en zwaar verontwaardigd was over de extravagantie die de entourage van president Ben-Ali en dan vooral de familie van zijn vrouw Leila Trabelsi - tentoonspreidde. Ironisch genoeg denk ik dat zij een even groot aandeel heeft gehad in de Tunesische opstand als Mohamed Bouazizi, wiens dramatische zelfverbranding de aanleiding vormde voor het protest. In zijn geschiedenis van de Arabische wereld detecteerde Rogan al een onderstroom van frustratie, die bepalend zou worden voor het succes van de Eugene Rogan Arabische Lente. Hij citeert de in 2005 vermoorde Libanese

Ik zie niet in waarom de Saoedis zich tevreden zouden stellen met minder politieke rechten dan de Tunesirs of Egyptenaren
42 Memo

geval!, stelt Rogan zonder omwegen. Het oprichten van een onafhankelijk nieuwsnetwerk dat alle ruimte liet voor afwijkende meningen was een bewuste strategie om politieke veranderingen te ondersteunen. Al-Jazeera is de afgelopen tien jaar een van die zeldzame plaatsen geworden waar mensen terecht konden om vrijuit over politiek te discussiren, een vrijheid die ze nergens anders vonden.
iSlamiSten Na de aanslagen van 11 september 2001 nam de repressie van politieke tegenstanders in de Arabische Wereld alleen maar toe. De Arabische leiders gebruikten de War on Terror als voorwendsel om islamitische bewegingen zoals de Moslimbroederschap in Egypte te bestrijden. Het succes van die groeperingen was echter moeilijk te stuiten, onder meer dankzij hun netwerken van sociale voorzieningen, waarmee ze voor hulp zorgden waar de regimes tekortschoten. De VS hebben zich de afgelopen tien jaar meer laten gelden in de Arabische Wereld dan ooit voorheen, en dat zorgde voor grote spanningen. Mensen zagen dat hun eigen regering hen niet beschermde en hoe Washington vermeende terroristen liet folteren in hun land. Dat werd door velen ervaren als verraad, zegt Rogan. Washington en Europa stelden islamitische bewegingen zonder meer gelijk aan terroristen, en zaten bovendien met het idee dat er geen seculier alternatief was voor de regerende despoten. Het gevolg was dat de VS en ook Europa zeer ambivalente pogingen ondernamen om democratische hervormingen te forceren zonder de machthebbers uit het zadel te lichten. Zulke tegenstrijdige projecten werden natuurlijk niet uitgevoerd, en daardoor ontstond bij de bevolking het idee dat democratie gewoon weer een truc was van het Westen om de lakens te blijven uitdelen. De voortrekkers van de Arabische Lente gebruiken dat woord ook niet vaak: ze spreken over waardigheid, over regeringen die verantwoording moeten afleggen, ze praten over vrijheid. Allemaal zaken die wij met een democratisch systeem associren, maar ik vrees dat het woord besmet is door het cynische gebruik ervan door westerse landen die vooral hun controle over de regio wilden versterken. Het idee dat een tijdlang opgeld maakte in het Westen dat de Arabische Wereld niet genteresseerd was in democratie verwijst de Britse

historicus zonder meer naar het rijk der fabelen. Wat ik telkens weer hoor, is dat mensen af willen van de autocratische regimes: dt is de rode draad doorheen de verschillende verzetsbewegingen in de regio. Ze willen het recht om zich met de politiek te bemoeien zonder te moeten vrezen voor hun veiligheid, ze willen de kans krijgen om zonder bloedvergieten andere leiders te verkiezen. Ze willen hun waardigheid terug. Dat woord is de spil waar alles rond draait. Kunnen deelnemen aan het publieke leven als een vrij individu is hen een halve eeuw lang ontzegd. Dat de burgers hun eigen pad naar de vrijheid willen uittekenen, los van de westerse sjablonen, bleek meteen bij de eerste vrije verkiezingen in Tunesi in oktober. Daar kwam de religieuze Ennahda-partij als grote winnaar uit de bus. De angst dat ze zich spiegelen aan het voorbeeld van Iran is uit de lucht gegrepen, oordeelt Rogan. Ik denk ze eerder het recht van politieke participatie zullen vrijwaren en via democratische weg hun programma proberen te realiseren, zoals in Turkije. Iran is een zwak en hopeloos verdeeld land, waar de Arabische Wereld weinig banden mee heeft. Dat is dus geen aantrekkelijk model. Je wil geen revolutie ontketenen om zoveel mogelijk op Iran te gaan lijken: dat land is gesoleerd, de economie draait vierkant en de bevolking is ontevreden over zijn leiders, zoals we hebben gezien bij de massale protesten van de Groene Beweging in 2009. Turkije levert intussen economisch goede prestaties en presenteert zichzelf steeds meer als een speler op het internationale diplomatieke podium. Het heeft een prsence waar velen van dromen, en dat is allemaal het werk van een openlijk islamitische partij die opereert binnen een systeem dat de individuele vrijheden volledig respecteert en ook seculiere partijen alle kansen geeft om te participeren. De partij van premier Erdogan is er bovendien in geslaagd de macht van het leger aan banden te leggen op een manier die mensen in Egypte en Tunesi zeker aanspreekt.
koningen blijven baaS Tunesi was de eerste dominosteen die viel, daarna volgden Egypte en Libi. Verder is er aanhoudend protest tegen de machthebbers in Syri en Jemen en sluimert de onrust in een hele reeks andere landen. Toch lijkt het geen toeval dat sommige landen voorlopig de dans ontsprin-

Het begrip democratie is besmet door het cynische gebruik ervan door de VS en Europa
gen, terwijl het regime in andere van zijn voetstuk is gedonderd. Op dit moment houden de monarchien nog stand, terwijl de revolutie tot dusver succesvol is geweest in drie republieken. Koningen hebben een natuurlijke buffer: als er in Marokko of Jordani protest rijst, kan de koning simpelweg een andere premier aanstellen en hem de opdracht geven een nieuw kabinet te vormen, stelt Rogan. Zo is het gegaan in Jordani. In Marokko heeft koning Mohammed VI voor de vlucht vooruit gekozen: hij probeert vooruit te lopen op de eisen van de manifestanten door een reeks snelle hervormingen door te voeren. Op het eerste gezicht gaat het om beperkte hervormingen, maar het blijkt tot dusver voldoende om de loyaliteit van de bevolking tegenover de koninklijke familie te versterken. Mohammeds beleid is dus succesvol, maar hij brengt tegelijk conservatievere monarchien in de Golfregio in verlegenheid. Zij zijn namelijk niet bereid om stapsgewijs in de richting van een constitutionele monarchie te bewegen. Hun enige optie is geld uitgeven om de bevolking te sussen. Zelf denk ik dat ze daarmee alleen tijd winnen: de druk om politieke hervormingen door te voeren zal snel weer opgevoerd worden. Ik zie niet in waarom bijvoorbeeld de Saoedis zich tevreden zouden stellen met minder politieke rechten dan de Tunesirs of Egyptenaren, besluit Rogan.
vluchten kan niet meer De geest is uit de fles, en Rogan gelooft dat hij er ook nooit meer in zal passen. Ik denk dat dit proces van verandering uiteindelijk in heel de Arabische Wereld voet aan de grond zal krijgen. En dat betekent dat er ook in landen als Irak, Libanon en de Palestijnse gebie-

den waar het tot dusver vrij rustig bleef - meer protest zal komen. In Algerije is het protest nooit echt van de grond gekomen, omdat de veiligheidsdiensten snel en repressief hebben gereageerd bij de eerste tekenen van onrust. Ook Soedan mag je niet uit het oog verliezen! Wat deze groep landen anders maakt voor mij, is dat de bevolking verschrikkelijk geleden heeft in een burgeroorlog. Dat maakt de burgers waarschijnlijk voorzichtiger. Ze zijn misschien banger van een bloedige revolutie, maar ook daar zal de druk om veranderingen door te voeren uiteindelijk te groot worden.

In Marokko houdt het regime van Mohammed VI (voorlopig?) stand dankzij de hervormingen die hij eerder zelf al doorvoerde.

Speelbal van de wereldmachten

Vier eeuwen lang behoorde de Arabische Wereld tot het grote Ottomaanse Rijk, dat in 1516 en 1517 heel het Midden-Oosten en Noord-Afrika aan zich onderwierp. Lokale Arabische leiders werden vanaf de 18de eeuw steeds rijker en machtiger, en in sommige gevallen dwongen ze de Turkse overheersers nadrukkelijk in het defensief. In de 19de eeuw probeerden de Ottomanen hun gezag in de Arabische Wereld te versterken met een uitbreiding van volwaardige burgerrecht naar het hele rijk. Tegelijk gaven nieuwigheden als het spoor en de telegraaf het centrale gezag meer slagkracht. In dezelfde periode werd de jonge Egyptische geestelijke Rifaa alTahtawi naar Parijs gestuurd, waar hij begeesterd werd door de idealen van de Verlichting. Zijn pleidooi voor een diepgaande modernisering van politiek en maatschappij werd een bestseller in de Arabische Wereld. Zo werd Tahtawi de centrale figuur in al-Nahda,
44 Memo

een stroming die ook bekendstaat als de Arabische Renaissance. Het streven naar een moderne samenleving en zelfbeschikkingsrecht was niet alleen gericht tegen de Turkse heersers, het was ook een reactie op de traditionele organisatie van de maatschappij, die ervaren werd als ouderwets. De sterke seculariserende invloed van de Arabische Renaissance is ook vandaag nog voelbaar in de Arabische Wereld. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, waarin de Ottomanen aan de zijde van Duitsland vochten, probeerde Groot-Brittanni de Arabische volkeren aan zijn zijde te krijgen. De hefboom om dat voor elkaar te krijgen was de belofte van zelfbeschikkingsrecht, een boodschap die mede door de charismatische Britse inlichtingenofficier T.E. Lawrence (Lawrence of Arabia) werd verspreid. De Arabische Revolutie droeg bij aan de nederlaag van de Duits-Ottomaanse alliantie.

Na de oorlog spatte ook Lawrence droom van een pan-Arabisch koninkrijk uit elkaar. De Fransen en Britten losten hun onderlinge conflicten immers op door de resten van het Ottomaanse rijk onder elkaar te verdelen. Formeel werden de staten Irak, Libanon, Palestina, Syri en Transjordani opgericht, maar in de praktijk waren dat veredelde kolonies. Hoe dan ook werden toen de grenzen afgebakend zoals we die vandaag kennen, met alle problemen van dien. Het enige land in de regio dat zich wist te onttrekken aan de macht van de Europese mogendheden, was Saoedi-Arabi. De charismatische leider Ibn Saud hield zich tijdens WO I afzijdig van de strijd tegen de Ottomanen, maar maakte dankbaar gebruik van de Britse wapens om stelselmatig het Arabische schiereiland te onderwerpen. Zijn gevreesde bedoeenenleger, de Ikhwan, hing toen al de strenge wahabitische interpretatie van de islam aan. Ironisch genoeg lieten de Britten deze ontwikkeling oogluikend toe omdat ze ervan overtuigd waren dat er

geen aardolie te vinden was. Zes jaar na de onafhankelijkheidsverklaring van 1932 voelden ze zich vermoedelijk een beetje zoals de platenbaas die The Beatles door zijn vingers liet glippen. Na WO II ontworstelden de Arabische staten zich aan de koloniale greep, maar ze konden zich niet onttrekken aan de polariserende invloed van de Koude Oorlog. Die bracht verdeeldheid teweeg tussen de verschillende landen en bestendigde de macht van autoritaire leiders zoals Muammar Kadhafi, Gamal Abdel Nasser en Hafiz al-Assad. Het einde van de Koude Oorlog markeerde achteraf gezien het begin van het einde voor de Arabische despoten, die niet langer op onvoorwaardelijke steun van een grootmacht konden rekenen om in het zadel te blijven. Het einde van de communistische regimes in Oost-Europa boezemde hen angst in, en leidde tot een verstrakking van de binnenlandse repressie.
Memo 45