04 - Adi Diferansiyel Denklemler

BLM 4
AD DFERANSYEL DENKLEMLERN SAYISAL ZM

4.1 Giri
4.2 Taylor serisi yntemi
4.3 Euler yntemi ve deiik uygulamalar
4.4 Runge-Kutta yntemleri
4.5 ok adml yntemler
4.6 Yksek-dereceden denklemler ve denklem sistemleri
4.7 Snr deer problemleri
Blm 4- Adi diferansiyel denklemlerin saysal zm
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
M.A. Ykselen, HM504 Uygulamal Saysal Yntemler Ders Notlar www3.itu.edu.tr/~yukselen
1
BLM 4
AD DFERANSYEL DENKLEMLERN SAYISAL ZM
4.1 Giri
Gerek hayattaki bir ok problem, trevler arasndaki ilikiyi grmek daha kolay olduundan
diferansiyel denklemlerle modellenir. rnein Newtonun ikinci kanunu
Ma f =
ivmenin hzn zamanla deiimi olduu hatrlanarak
M
f
a
dt
dv
= =
eklinde birinci dereceden, veya hzn da mesafenin trevi olduu hatrlanarak
M
f
a
dt
s d
= =
2
2

eklinde ikinci dereceden bir adi diferansiyel haline getirilebilir. vmenin sabit olmas halinde bu
denklemlerin analitik zmleri srasyla
0
) ( v at t v + =
0 0
2
s t v at t s + + = ) (
eklinde olup, zmlerde yer alan v
0
ve s
0
sabitleri srasyla hz ve konumun balang
deerleridir. Bu denklemler kullanlarak, bamsz deiken olan t zamannn herhangi bir
deerinde v hznn ve s konumunun saysal deerleri elde edilebilir.
Birok diferansiyel denklem analitik olarak zlebilir ve bulunan genel zmde denklemin
derecesine eit sayda keyfi integral sabiti yer alr. ayet sabit saysnca koul ortaya konulursa
sabitlerin deerlerini elde etmek mmkn olur.
Btn koullarn bamsz deikenin ayn deeri iin belirlenmesi halinde problem balang
deer problemi olarak adlandrlr. Koullar bamsz deikenin iki farkl deerinde, zellikle
ilgilenilen bir blgenin snrlarnda verildii takdirde problem snr deer problemi olarak
nitelendirilir.
Bu blmde adi diferansiyel denklemlerin zm iin kullanlan saysal teknikler ele
alnacaktr. Problemin saysal olarak zm iin gerekli sayda koulun bilinmesi ve bu
koullarn saysal zmde kullanlmas gereklidir.
zm tekniklerine Taylor-serisi yntemi ile balanacaktr. Taylor serisi kendi bana iyi bir
yntem olmakla kalmayp dier baka birok yntemin esasn tekil eder.
nce birinci-dereceden balang-deer problemleri incelenecek, daha sonra yksek-dereceden
problemler ve snr deer problemleri ele alnacaktr.
Balang-deer probleminde saysal zm bir balang noktasnda balar. Bu noktadan
itibaren bamsz deikenin deeri arttrlarak zm adm adm devam ettirilir. Snr deer
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
2
probleminde ise zm bir snrdan balatlarak dier snra doru ilerletilir ve bu snrdaki koul
salanmaya allr. Bu da ancak iteratif olarak gerekletirilir.
Bir diferansiyel denklem zlmek istendiinde gerekten bir zm olduundan ve bu
zmn tek olduundan emin olunmaldr. Bu husus dy/dx =f(x,y) eitliindeki f(x,y)
fonksiyonunun Lipschitz artnn salanmasn gerekli klar:
f(x,y) fonksiyonunun (x
0
,y
0
) noktasn iine alan bir R blgesinde tanml ve srekli olduunu
varsayalm. Blgenin kapal ve bir dikdrtgenle snrl olduunu kabul edelim. ayet R
blgesindeki btn x, y
1
ve y
2
ler iin
( ) ( )
2 1 2 1
y y L y x f y x f < , ,
eitsizliini salayacak bir L varsa f(x,y) fonksiyonu Lipschitz koulunu salar. Bu blmdeki
btn rneklerde ve problemlerde bu koul salanmaktadr.
Bir snr-deer probleminin zmnn var ve tek olmas iin benzeri koullar sz konusudur.
p, q ve r byklklerinin sadece x in fonksiyonu olduu
uR b u uL a u
b x a r qu pu
dx
u d
= =
+ + =
) ( , ) (
, '
2
2

biimindeki bir lineer problemin, ayet:
- p, q ve r byklkleri [a,b] aralnda srekli ise ve
[a,b] aralnda q >0
ise zm vardr ve tektir.
4.2 Taylor-serisi yntemi
Bilindii gibi Taylor serisi ou fonksiyonu kuvvet serisi eklinde ifade etmenin bir yoludur. x=a
civarndaki Taylor almnda (x-a) byklnn slerinden oluan terimlerin katsaylar
fonksiyonun trevlerinin x=a daki deerlerini ierir. Bunun anlam, bir fonksiyonun ve
trevlerinin x=a noktasndaki deerleri biliniyorsa bu fonksiyonun btn x noktalarndaki
deerleriyle ayn deerleri verecek bir kuvvet serisinin yazlabilecei demektir. Buradaki
incelemelerde x=a yerine x
0
kullanlacaktr.
Bir y(x) fonksiyonunun birinci trevi y =f(x,y) eklinde ve fonksiyonun balang deeri de
y(x
0
) eklinde verilmi olsun. Bu bilgiler kullanlarak y(x) fonksiyonunun x=x
0
civarndaki
Taylor alm yazlabilir. Bu alm iin gerekli olan y =f(x,y) byklnn istenilen dereceden
trevleri alnabilir ve x=x
0
da deerleri hesaplanabilir. Ancak y(x) trevinde x yannda deeri
bilinmeyen y byklnn de yer almas halinde trevin deerinin hesaplanmas pek kolay
olmayacaktr. Bu gibi durumlarda yksek dereceden trevler x cinsinden ve y nin daha kk
dereceden trevleri cinsinden ifade edilir.
rnek olarak 1 0 2 = = ) ( , y y x
dx
dy
(4.1)
problemini ele alalm. Bu denklemin analitik zm 2 2 3 + =

x e x y
x
) (
eklinde olup, x=x
0
daki Taylor alm yaplrsa
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
3
( ) ( ) ( )( )
( )
( )
( )
( ) L + + + + =
3
0
0
2
0
0
0 0 0
3 2
x x
x y
x x
x y
x x x y x y x y
!
' ' '
!
' '
'
ayet x-x
0
=h denilirse ( ) ( ) ( )
( ) ( )
L + + + + =
3 0 2 0
0 0
3 2
h
x y
h
x y
h x y x y x y
!
' ' '
!
' '
' (4.2)
Burada y(x
0
) terimini deeri balang artndan y(0)=-1 olarak bilinmektedir. (Alm x=0 da
yapldndan bu rnekteki seri aslnda bir Maclaurin serisidir).
Serideki ikinci terimin katsays (4.1) denkleminde x=0 ve y=-1 konularak
( ) ( ) ( ) ( ) 1 1 0 2 0
0
= = = ' ' y x y
eklinde elde edilebilir.
kinci- ve daha yksek dereceden trevler, birinci trev iin verilen (6.1) eitliinden ardarda
trevler alnarak elde edilecektir. Bu trevlerin deerleri x=0 da hesaplanarak serinin yksek
dereceden terimlerinin katsaylar elde edilir:
( )
( )
( ) ' ' '
' ' ' ' '
' ' '
) (
y x y
y x y
y x y
=
=
=
4
2

( )
( )
( ) 3 0
3 0
3 1 2 0
4
=
=
= =
) (
' ' '
' '
y
y
y

Bylece x=h noktasnda fonksiyonun deerini elde etmek iin seri zm
( ) hata h h h h x y + + + =
4 3 2
125 0 5 0 5 1 0 1 1 . . . .
eklinde yazlr. Aadaki tabloda x=0 ile x=0.6 arasndaki saysal ve analitik zmler yer
almaktadr.
5. treve kadar saysal
x Analitik y(x) Hata y(x) Hata
0,00 -1,00000 -1,00000 0,00000 -1,00000 0,00000
0,10 -0,91451 -0,91451 0,00000 -0,91451 0,00000
0,20 -0,85619 -0,85620 -0,00001 -0,85619 0,00000
0,30 -0,82245 -0,82251 -0,00006 -0,82245 0,00000
0,40 -0,81096 -0,81120 -0,00024 -0,81094 -0,00002
0,50 -0,81959 -0,82031 -0,00072 -0,81953 -0,00006
0,60 -0,84643 -0,84820 -0,00177 -0,84626 -0,00018
4. treve kadar saysal

Grld gibi x <0.3 iin uyum iyi iken x >0.3 halinde fark giderek artmaktadr. Seride daha
fazla terim alnmas halinde uyumlu blgenin genileyecei aktr. rnein seride
( ) hata h h h h h x y + + + + =
5 4 3 2
025 . 0 125 . 0 5 . 0 5 . 1 0 . 1 1
eklinde beinci dereceye kadar trevlerin alnmas halindeki sonular tablonun sa
kolonlarnda grlmektedir.
Bu hesaptaki hata serideki kullanlan en son terimden sonraki terimin deeri 0 ile x arasndaki
herhangi bir noktada hesaplanarak elde edilebilir:
( ) x
x
y
x
hata < < = = 0 3
120 120
5
5
5
,
) (

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
4
Son noktada hatann en byk olaca dncesiyle hatann tahmini deeri x=0.6 noktasnda
( )
00194 0 3
120
6 0
5
.
.
= = hata
olarak elde edilir ki tabloda mevcut hata deerine yakndr.
y(x) trevini ifade eden fonksiyonun yukardaki gibi basit olmad hallerde yksek dereceden
trevlerin hesaplanmas da kolay olmaz.
rnein ( )
2
x y
x
x y
= '
Bilgisayarlar bu gibi trevleri hesaplayacak ekilde programlanmamakla birlikte Maple ve
Mathematica gibi yazlmlarla trevleri elde etmek mmkndr.
rnek
Diferansiyel denklem
2
x
dx
dy
=
Analitik zm | | ( ) ( ) | |
3
0
3
0
3 2
) (
) (
3
1
3
1
0
0
0
0
0
0
x h x x dx x dy
h x
x
h x
x
h x y
x y
+ = = =
+
+ +

3
h
x h x h ) x ( y ) h x ( y
3
0
2 2
0 0 0
+ + + = +
x
0
noktasnda ardarda trevler 0
dx
y d
, 2
dx
y d
, x 2
dx
y d
, x
dx
dy
0 0 0
0 x
4
4
x
3
3
0
x
2
2
2
0
x
=
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
= |
.
|
\
|

olup, Taylor alm
3
h
x h x h ) x ( y ) h x ( y
3
0
2 2
0 0 0
+ + + = +
rnek
Diferansiyel denklem y 2
dx
dy
=
Analitik zm
h 2
0 0
e ) x ( y ) h x ( y = +
x
0
noktasnda trevler
( )
( )
K K
y 8
dx
dy
4 y 4
dx
d
dx
y d
dx
d
dx
y d
y 4
dx
dy
2 y 2
dx
d
dx
dy
dx
d
dx
y d
y 2
dx
dy
2
2
3
3
2
2
= = =
|
|
.
|
\
|
=
= = = |
.
|
\
|
=
=

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5
Taylor alm
( ) ( )
(
(
+ + + + =
+ + + + = +
K
K
! 3
h 2
! 2
h 2
h 2 1 ) x ( y
! 3
) x ( y h 8
! 2
) x ( y h 4
) x ( y h 2 ) x ( y ) h x ( y
3 2
0
0
3
0
2
0 0 0

Analitik zmdeki eksponansiyel ifadenin seri alm
( ) ( )
K + + + + =
! 3
h 2
! 2
h 2
h 2 1 e
3 2
h 2

olup Taylor almnn analitik zmle ayn zm verdii grlmektedir. Ancak zmn seri
olarak verilmesi halinde hassasiyet seride alnacak terim saysna bal olacaktr.
rnek
Diferansiyel denklem y x
dx
dy
+ =
Analitik zm
x
e C ) 1 x ( y + + =
Balang art y(x
0
) olmak zere C hesaplanarak | |
x x
0 0
e e ) x ( y x 1 1 x y
0
+ + + =
Veya x
0
+h noktasndaki deer | |
h
0 0 0 0
e ) x ( y x 1 1 h x ) h x ( y + + + = +
Trevler
K
y x 1 ) y x 1 (
dx
d
dx
y d
y x 1 ) y x (
dx
d
dx
y d
y x
dx
dy
3
3
2
2
+ + = + + =
+ + = + =
+ =

Taylor alm
| |
| | | |
K +
+ +
+
+ +
+ + + = +
!
) (
!
) (
) ( ) ( ) (
3
1
2
1
2
0 0
3
0 0
2
0 0 0 0
x y x h x y x h
x y x h x y h x y
Veya | |
(
+ + + + + + + = + K
! !
) ( ) (
3 2
1 1 1
3 2
0 0 0 0
h h
h x y x h x h x y
Buradaki keli parantez iinde yer alan terim aslnda e
h
eksponansiyel byklnn alm
olup yine Taylor almyla analitik zmn aynnn elde edildii, sadece zmn seri formda
verildii grlmektedir.
4.3 Euler yntemi
Euler yntemi Taylor-serisinin sadece birinci dereceden terimini kullanan bir yntemdir:
( ) ( ) ( )( ) hata x x x y x y x y + + =
0 0 0
' , ( ) ( )
2
2
2
h O y
h
hata = = ' '
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6
Bu ifade
( ) ( )
( )
0
0
0
' x y
x x
x y x y
=

eklinde dzenlenirse fonksiyonun x noktasndaki
deerinin [x
0
,y(x
0
)] noktasndan izilen bir teet ile elde
edilmekte olduu ve bu bakmdan bir miktar hata
ierecei kolaylkla grlebilir.
ayet h=x-x
0
artm yeterince kk tutulursa hata kk
olacaktr. Bir kez x=x
0
+h noktasnda y deeri elde
edildikten sonra yeni bir admda ayn hesap tekrar
edilebilir:
( )
2
1
h O hy y y
n n n
+ + =
+
' (4.3)

y
x
y(x)
y
0
x x0
Euler yntemi
ile hesaplanan
nokta
Gerek
zm
noktas
x0 daki
eim

Buradaki hata lokal hata olup, ok sayda adm atldktan sonraki hata O(h) mertebesinde
olacaktr.
Yntemin, y
0
=y(x
0
) balang deeri ile verilmi bir y(x) =f(x,y) fonksiyonu iin
programlanmas gayet kolaydr. rnein nceki paragrafta da incelenen
1 0 2 = = ) ( , y y x
dx
dy

denkleminin h=0.1 iin zmleri aadaki tabloda sunulmutur.
xn yn yn' h yn' Analitik Hata
0,0 -1,00000 1,00000 0,10000 -1,00000 0,00000
0,1 -0,90000 0,70000 0,07000 -0,91451 -0,01451
0,2 -0,83000 0,43000 0,04300 -0,85619 -0,02619
0,3 -0,78700 0,18700 0,01870 -0,82245 -0,03545
0,4 -0,76830 - 0,03170 -0,00317 -0,81096 -0,04266

Bu tabloda y
n
nin her bir satrdaki deeri, bir nceki satrda yer alan y
n
deerine nceki satrda
hesaplanm olan hy
n
deeri eklenerek elde edilmitir. Grld gibi x=0.4 noktasndaki
fonksiyon deeri 0.04266 hata ile elde edilmitir. Bunun nedeni h adm uzunluunun ok byk
olmasdr. Hata h ile orantl olduuna gre virglden sonra drdnc hanede hassasiyetle
zm elde etmek iin adm uzunluunu 426 kat kltmek gerekmektedir. rnein adm
uzunluu yar azaltlarak elde edilen sonular aadaki tabloda grlmektedir.
xn yn yn' h yn' Analitik Hata
0,00 -1,00000 1,00000 0,05000 -1,00000 0,00000
0,05 -0,95000 0,85000 0,04250 -0,95369 -0,00369
0,10 -0,90750 0,70750 0,03538 -0,91451 -0,00701
0,15 -0,87213 0,57213 0,02861 -0,88212 -0,01000
0,20 -0,84352 0,44352 0,02218 -0,85619 -0,01267
0,25 -0,82134 0,32134 0,01607 -0,83640 -0,01506
0,30 -0,80528 0,20528 0,01026 -0,82245 -0,01718
0,35 -0,79501 0,09501 0,00475 -0,81406 -0,01905
0,40 -0,79026 - 0,00974 -0,00049 -0,81096 -0,02070

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7
4.3.1 Basit Euler ynteminin iyiletirilmesi
ou basit yntemin sorunu adm
uzunluunun son derece kk olmasna
gereksinim duyulmas ve byk adm
uzunluunda yeterince doru sonu
vermemesidir. ekilde basit Euler
ynteminin kk bir ilave abayla nasl
bir miktar iyiletirilebilecei
grlmektedir.
Euler ynteminde x
0
balang
noktasnda hesaplanan birinci dereceden
trev aslnda gerek fonsiyonun temsil
ettii erinin bu noktadaki teetidir. Bu
teet zerinde x dorultusunda h kadar
ilerlenerek bulunan y
1
noktas, h

y
x
y1
y
0
x1 x0
Basit Euler y ntemi ile
hesaplanan nokta
Gerek zm
noktas
x0 daki
eim
Euler
yntemiyle
bulunan y1
kullanlar ak
x1 de
hesaplanan
eim

admnn byklne bal olarak erinin uzana dmektedir. Bu noktay eriye
yaklatrmann, yani daha doru zm elde etmenin bir yolu x
0
daki trev yerine ortalama bir
trev kullanmaktr.
Euler ynteminde iyiletirme herhangi bir x
n
noktasndaki eim yerine, bununla bir sonraki x
n+1

noktasnda elde edilecek trevin ortalamasn kullanarak
2
1
1
+
+
+
+ =
n n
n n
y y
h y y
' '
(4.4)
eklinde yaplabilir. Ancak formln bu ekilde dorudan uygulanmas mmkn deildir. Zira
buradaki y
n+1
trevi x
n+1
noktasndaki trev olup, trevin deeri ayn zamanda y
n+1

byklne bal olabilir ki zmn bu aamasnda henz y
n+1
bilinmemektedir. Dolaysyla
zm iki aamada gerekletirilecektir. Birinci aamada basit Euler yntemi ile yaklak bir
y
n+1
deeri elde edilecek, bu deer ve x
n+1
birlikte kullanlarak y
n+1
trevi hesaplanacak, daha
sonra (4.4) formlyle y
n+1
in yeni deeri hesaplanacaktr.
Aslnda bu yntemin birinci aamasnda elde edilen y
n+1
deeri hata ierdiinden bunun
kullanlmasyla elde edilen y
n+1
trevi de bir miktar hatal olacaktr. Dolaysyla ortalama
trevle yaplan hesaplamada da hata sz konusu olacaktr. Ancak basit Euler yntemine kyasla
bu hata daha kk olacaktr.
Ortalama trevle elde edilen y
n+1
deeri tekrar kullanlarak trevin yeniden hesaplanmas ve
bunun da bir nce hesaplanan trevle ortalamas alnarak y
n+1
deeri iin daha iyi bir tahmin
yaplmas, hatta bu ilemin iteratif olarak devam ettirilerek zmn ok daha iyiletirilmesi
mmkndr. Ancak ileriki paragraflarda izah edilecek gelimi yntemler dikkate alnrsa bu
yntemin zahmetine gerek olmad grlr.
rnek olarak nceki paragraflarda ele alnan
1 0 2 = = ) ( , y y x
dx
dy

problemi iin bu iyiletirilmi yntem iki aamal olarak uygulanm ve sonular aadaki
tabloda verilmitir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
8
xn yn h yn' yn+1 h y'n+1 h y'ort yn+1 Analitik Hata
0,0 -1,00000 0,10000 -0,90000 0,07000 0,08500 -0,91500 -1,00000 0,00000
0,1 -0,91500 0,07150 -0,84350 0,04435 0,05793 -0,85708 -0,91451 0,00049
0,2 -0,85708 0,04571 -0,81137 0,02114 0,03342 -0,82365 -0,85619 0,00088
0,3 -0,82365 0,02237 -0,80129 0,00013 0,01125 -0,81241 -0,82245 0,00120
0,4 -0,81241 0,00124 -0,81117 -0,01888 -0,00882 -0,82123 -0,81096 0,00145
0,5 -0,82123 -0,01788 -0,83910 0,08391 0,03302 -0,78821 -0,81959 0,00164

yiletirilmi Euler ynteminin hatas, Taylor seri yntemiyle karlatrlarak elde edilebilir.
( )
h x x h
y
h y hy y y
n n n n n n
+ < <
+ + + =
+
,
' ' '
' ' '
3 2
1
6 2
1

Buradaki ikinci trev yerine
h
y y
y
n n
n
' '
' '

=
+1

eklinde ileri fark yaklam alnrsa
( ) ( )
3 2 1
1
2
1
h O h h O
h
y y
hy y y
n n
n n n
+
(
+ + =
+
+
' '
'
( ) ( )
3 3
1 1
2
1
2
1
h O h O y y y h y y
n n n n n
+
(
+ + + =
+ +
' ' '
( )
3 1
1
2
h O
y y
h y y
n n
n n
+
+
+ =
+
+
' '

Grld gibi iyiletirilmi Euler ynteminin hatas O(h
3
) mertebesinde olup, basit ynteme
gre bir mertebe daha iyidir. Ancak bu hata lokal hata olup, adm adm yaplan bir integrasyon
srasnda hata birikmesi olacaktr. ntegral aralndaki toplam hata O(h
2
) mertebesinde
olacaktr.
4.3.2 Basit Euler yntemi iin farkl bir iyiletirme yntemi
Yukarda grld gibi iyiletirme yntemi Euler ynteminde kullanlan eimin ortalama bir
deerini x
n
ve x
n+1
noktalarndaki eimler yardmyla bulma esasna dayanmaktadr. Bunun
yukardakinden baka bir yolu da orta-nokta yntemidir. Bu yntemde integral admnn orta
noktasndaki eim ortalama eim olarak kullanlr. Bunun iin basit Euler yntemiyle x+h/2
noktasnda y deeri hesaplanr. Bu noktada eim hesaplanarak kullanlr.
4.4. Runge-Kutta yntemleri
Basit Euler yntemi Taylor serisinde bir terim alnarak kartlmt. Deitirilmi Euler yntemi
de Taylor serisinde iki terim kullanlarak kartlabilir:
( ) ( ) ( ) ( )
2
2
0 0 0 0
h
x y h x y x y h x y ' ' ' + + = +
ayet ikinci trev bir geri fark yaklam ile temsil edilirse
( ) ( ) ( )
( ) ( )
2
2
0 0
0 0 0
h
h
x y h x y
h x y x y h x y
' '
'
+
+ + = +
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
9
( ) ( )
( ) ( )
h
h x y x y
x y h x y
2
0 0
0 0
+ +
+ = +
' '

eklinde nceki paragrafta kartlan iyiletirilmi Euler yntemiyle ayn formlasyon elde edilir.
Alman matematikiler Runge ve Kutta Taylor serisinde ikiden fazla terim alarak Euler
ynteminin daha da iyiletirilebileceini grmlerdir. yiletirilmi Euler yntemi ikinci
dereceden bir Runge-Kutta yntemidir. Bu paragrafta sadece drdnc- ve beinci-dereceden
Runge-Kutta yntemleri incelenecektir.
kinci-dereceden Runge-Kutta yntemlerinde fonksiyonun bir x
0
noktasndaki y(x
0
) deerine k
1

ve k
2
gibi iki bykln arlkl ortalamalar ilave edilmektedir.
( )
( )
1 2
1
2 1 1
k y h x f h k
y x f h k
bk ak y y
n n
n n
n n
+ + =
=
+ + =
+
,
,
(4.8)
Buradaki k
1
ve k
2
byklklerini x deikeni h kadar artnda y de grlen deiimler olarak
dnebiliriz. nk bunlar x deki h deiimi ile erinin eitli yerlerde alnm dy/dx trevinin
arpmlarndan olumaktadr.
Runge-Kutta yntemleri y deki artmn ilk terimi olarak hep Basit Euler yntemiyle elde edilen
deeri (k
1
) kullanmaktadr. Artmdaki ikinci terim (k
2
) ise x ve y deerlerinin, h admnn
srasyla ve arpanlar orannda arttrlmasyla elde edilen yeni x ve y deerleriyle bulunan
eimle ilgilidir. a, b, ve parametrelerinin seimine bal olarak deiik Runge-Kutta
emalar elde edilir.
Taylor serisi ( ) ( ) L + + + =
+ n n n n n n
y x f
h
y x hf y y , ' ,
2
2
1

f(x,y) nin trevi f f f
dx
dy
f f
dx
df
f
y x y x
+ = + = = '
olup, yukarda kullanlarak L + |
.
|
\
|
+ + + =
+
n
y x n n n
f f f h hf y y
2
1
2
1
2
1
(4.9)
Genel Runge-Kutta emas (4.8) ( ) ( ) | |
n n n n n n n n
y x hf y h x bhf y x ahf y y , , , + + + + =
+1
(4.10)
Bu son banty (4.9) ile karlatrabilmek iin son terimi birinci mertebeden Taylor serisine
alrsa
( ) | | ( )
n
y x n n n n
hf f h f f y x hf y h x f + + + + , , (4.11)
ve bu alm (4.10) da yerletirilirse ( ) ( )
n
y x n n n n
hf f h f f bh y x ahf y y + + + + =
+
,
1

Bu son bant dzenlenerek ( ) ( )
n
y x n n n
bhf f bh f h hf b a y y + + + + =
+
2
1
(4.12)
imdi (4.12) bants (4.9) ile karlatrlrsa bu iki bantnn edeer olmas iin
2
1
2
1
1 = = = + b b b a , ,
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
10
olmas gerektii grlr. Ancak bu bantya karlk belirlenmesi gereken drt parametre
mevcuttur. Bir parametre keyfi seilerek ikinci-dereceden eitli Runge-Kutta formlasyonlar
elde edilebilir: rnein
2
1
2
1
1 0 = = = = , , , b a Orta-nokta yntemini
1 1
2
1
2
1
= = = = , , , b a yiletirilmi Euler yntemini
4
3
4
3
3
2
3
1
= = = = , , , b a bir baka yntem
verir.
En ok kullanlan Runge-Kutta yntemleri drdnc-dereceden yntemlerdir. Bu yntemlerin
formlasyonunun elde edilmesi iin de yukardakine benzer ilemler yaplr ve 13 parametreli,
11 denklemli bir sistem elde edilir. ki parametre keyfi seilerek dier parametreler hesaplanr.
En ok kullanlan drdnc-derece Runge-Kutta formlasyonlarndan birisi aadaki gibidir:
( )
( )
( )
3 4
2 3
1 2
1
4 3 2 1 1
2
1
2
1
2
1
2
1
2 2
6
1
k y h x f h k
k y h x f h k
k y h x f h k
y x f h k
k k k k y y
n n
n n
n n
n n
n n
+ + =
|
.
|
\
|
+ + =
|
.
|
\
|
+ + =
=
+ + + + =
+
,
,
,
,

Bu formlasyon, rnek olarak birinci-dereceden
1 0 2 = = ) ( , y y x
dx
dy

denklemine h=0.1 olmak zere [0.0-0.6] aralnda uygulanm olup sonular aadaki
tabloda verilmitir.
xn yn k1 k2 k3 k4 kort Analitik Hata
0,0 -1,00000 0,10000 0,08500 0,08575 0,07143 0,08549 -1,00000 0,00000
0,1 -0,91451 0,07145 0,05788 0,05856 0,04560 0,05832 -0,91451 0,00000
0,2 -0,85619 0,04562 0,03334 0,03395 0,02222 0,03374 -0,85619 0,00000
0,3 -0,82246 0,02225 0,01113 0,01169 0,00108 0,01149 -0,82245 0,00000
0,4 -0,81096 0,00110 -0,00896 -0,00846 -0,01806 -0,00863 -0,81096 0,00000
0,5 -0,81959 -0,01804 -0,02714 -0,02668 -0,03537 -0,02684 -0,81959 0,00000
0,6 -0,84644 -0,03536 -0,04359 -0,04318 -0,05104 -0,04332 -0,84643 0,00000

Grld gibi saysal sonular analitik sonularla virglden sonra beinci haneye kadar
uymakta olup, daha nceki izah edilen yntemlere kyasla hayli tatminkar sonular elde
edilmektedir.
Drdnc-dereceden Runge-Kutta ynteminin lokal hatas O(h
5
) ve global hatas O(h
4
) da
mertebesindedir. kinci-dereceden yntemlere kyasla ok daha etkin olmas daha yksek
dereceden yntemlerin de daha avantajl olabileceini akla getirmekle birlikte, derece
bydke fonksiyon hesaplama saysnn da artaca unutulmamaldr.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11
4.4.1 Runge-Kutta-Fehlberg yntemi
Runge-Kutta yntemiyle yaplan integrasyonun doruluunu tespit etmenin bir yolu bir admda
hesaplanan sonu ile bu adm ikiye blnerek iki admda yaplan yeni bir hesapla elde edilen
sonucun karlatrlmasdr. ki sonu arasndaki fark yeterince kkse yaplan hesabn doru
ve seilen adm uzunluunun uygun olduu kabul edilir. Fark bykse adm uzunluu tekrar
ikiye blnr ve ayn ilem tekrar edilir. Ancak bu yntem yaplan ilem saysn hayli arttrr.
Farl bir yaklam da farkl dereceden Runge-Kutta yntemlerinin uygulanmasdr. Bu tip
yaklamlarla ilem saysnda tasarruf salanabilir. rnein, drdnc- ve beinci-dereceden
birer Runge-Kutta formlasyonuyla hesap yaplp sonular karlatrlabilir ki Runge-Kutta-
Fehlberg yntemi bu tipte bir yaklamdr.
Runge-Kutta-Fehlberg formlasyonu aadaki gibidir:
( ) ,
,
,
,
,
,
1 n n
1
2 n n
1 2
3 n n
3 1 2
4 n n
3 4 1
5 n n 2
1
6 n n 2
k h f x y
k h
k h f x y
4 4
3k 9k 3h
k h f x y
8 32 32
7296k 1932k 7200k 12h
k h f x y
13 2197 2197 2197
3680k 845k 439k
k h f x h y 8k
216 513 4104
3544k 8k h
k h f x y 2k
2 27
=
| |
= + +
|
\ .
| |
= + + +
|
\ .
| |
= + + +
|
\ .
| |
= + + +
|
\ .
= + +
3 4 5
1859k 11k
2565 4104 40
| |
+
|
\ .

3 4 5 1
n 1 n
3 4 5 6 1
n 1 n
1408k 2197k k 25k
y y
216 2565 4104 5
6656k 28561k 9k 2k 16k
y y
135 12825 56430 50 55
+
+
| |
= + + +
|
\ .
| |
= + + + +
|
\ .
global hata
( )
( )
5
4
h O
h O

Hata:
55
2
50 75240
2197
4275
128
360
6 5 4 3 1
k k k k k
E + + =
Runge-Kutta-Fehlberg emas, h ve h/2 admlaryla hesap yapmak yerine farkl hata
mertebesinde drdnc- ve beinci dereceden iki Runge-Kutta formlasyonuyla hesap yapp
sonular karlatrma esasna dayanmaktadr. Bu yntemin avantaj her iki hesaplamada da
ayn k larn kullanlmas suretiyle ilem saysnda tasarruf salamaktr.
rnek olarak bir kez daha 1 0 2 = = ) ( , y y x
dx
dy

denklemi ele alnm olup, h=0.1 olmak zere atlan bir admla elde edilen sonular aadaki
tabloda sunulmutur.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
12
xn = 0.0 k1 = 0.1000000 yn+1 (RK4) = -0.914512212 hata (RK4) = -0.000000043
yn = -1.0 k2 = 0.0925000 yn+1 (RK5) = -0.914512251 hata (RK4) = -0.000000003
h = 0.1 k3 = 0.0889609
k4 = 0.0735157 tam zm = -0.914512254 E = -0.000000040
k5 = 0.0713736
k6 = 0.0853872

Grld gibi drdnc-dereceden Runge-Kutta emasyla elde edilen sonu tam sonuca
virglden sonra yedinci haneye kadar uyarken, beinci-dereceden emayla bulunan sonu
virglden sonra sekizinci haneye kadar uymaktadr. Bunun iin ilave iki hesap (k
5
ve k
6
)
yetmitir.
4.4.2 Runge-Kutta-Merson yntemi
Runge-Kutta-Merson yntemi 5 farkl k deerinin hesapland bir baka drdnc-dereceden
Runge-Kutta emasdr:
( ) ,
,
,
,
,
1 n n
1
2 n n
1 2
3 n n
3 1
4 n n
3 1
5 n n 4
k h f x y
k h
k h f x y
3 3
k k h
k h f x y
3 6 6
3k k h
k h f x y
2 8 8
3k k
k h f x h y 2k
2 2
=
| |
= + +
|
\ .
| |
= + + +
|
\ .
| |
= + + +
|
\ .
| |
= + + +
|
\ .

( ) ( )
5
1 4 5
n 1 n
1
k k 4k k O h
6
y y k
+
= + + +
= +

Hata:
( )
1 3 4 5
1
E 2k 9k 8k k
30
= +

4.4.3 Runge-Kutta-Gill algoritmas
4. mertebeden yntemler arasnda en ok tercih edilen birisi de Runge-Kutta-Gill
algoritmasdr:
( ) ,
,
,
,
1 i i
2 i i 1
3 i i 1 2
3 i i 2 3
k h f x y
h 1
k h f x y k
2 2
h 1 1 1
k h f x y k 1 k
2 2 2 2
1 1
k h f x h y k 1 k
2 2
=
| |
= + +
|
\ .
| | | | | |
= + + + +
| | |
\ . \ . \ .
| | | |
= + + +
| |
\ . \ .

1 2 3 4
1 1 1
k k 2 1 k 2 1 k k
6 2 2
( | | | |
= + + + +
( | |
\ . \ .

i 1 i
y y k
+
= +

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
13
4.5 ok adml yntemler
Euler ve Runge-Kutta yntemleri, bir admdaki integral deerini hesaplamak iin sadece en son
admda bulunan deerleri kullandklarndan tek-adml yntemler olarak nitelendirilmektedir.
Bu zelliklerinden dolay her bir admdaki hesab farkl bir adm uzunluu kullanarak
yapabilmekte ve ayrca balang artlarnn bir noktada verilmesi halinde zm
balatabilmektedirler.
Diferansiyel denklem zm bir noktada balatlp ilk admlar atldktan sonra zm yaplm
olan noktalarda fonksiyon ve trevleri hakknda bir bilgi salanm olmaktadr. Bu bilgiler
bilgisayar hafzasnda saklanarak integrasyonun devam iin kullanlabilir. Bu ekilde nceki
noktalarda elde edilen bilgileri sonraki noktalarda integrasyon iin kullanan yntemler ok
adml yntemler olarak adlandrlr.
ok adml yntemler, daha ak bir ifadeyle, y ve y nn nceki deerlerini kullanarak trev
fonksiyonuna bir polinom uydurup, bu polinomu sonraki adm iin ekstrapole ederek integral
alma esasna dayanrlar. Bu tipteki ou yntemde polinomun oluturulmasn kolaylatrmak
asndan eit adm uzunluu kullanmas tercih edilir. Kullanlan gemi noktalarn says
polinomun derecesini ve dolaysyla kesme hatasnn mertebesini belirler. Yntemin derecesi
global hata terimindeki h byklnn ssne eit olup polinomun derecesinden bir byktr.
4.5.1 nc-dereceden Adams-Bashford yntemi
ok adml tipik bir yntem Adams-Bashford yntemidir. Bu ynteme ait formlasyonu
kartmak iin birinci dereceden bir diferansiyel denklemi
( )dx y x f dy , =
eklinde dzenleyelim ve x
n
ile x
n+1
aralnda integralini alalm:
( )

+ +
= =
+
1 1
1
n
n
n
n
x
x
n n
x
x
dx y x f y y dy ,
Bu eitliin sa tarafnn integralini alabilmek iin f(x,y) fonksiyonu x bamsz deikeni
cinsinden bir polinomla yaklak olarak ifade edilecektir. Polinom, hesaplanan son noktadan
yararlanlarak hesaplanrsa kuadrik, drt nokta kullanlrsa kbik olur. Ne kadar ok nokta
kullanlrsa (yuvarlatma hatalar nemli olmad mddete) zmn doruluu da o kadar
artacaktr.
Interpolasyon polinomlarn nasl elde edilebilecei daha nce grlmt. nterpolasyon
polinomlarn Mathematica yazlm vastasyla da kolaylkla elde etmek mmkndr.
Kuadrik yaklam iin interpolasyon polinomu x
n

noktas balang noktas olmak zere tanmlanan bir
eksen takmnda genel olarak
( ) ( )
2
2 1 0
x a x a a x P y x f + + = ,
eklinde ifade edilirse, noktann koordinatlar bu
polinomu salayaca iin
( ) ( )
n
f a a a = + +
2
2 1 0
0 0
x
fn-2
xn = 0
xn-1 = -h xn-2 = -2h
fn-1
fn

( ) ( )
1
2
2 1 0
= + +
n
f h a h a a
( ) ( )
2
2
2 1 0
2 2

= + +
n
f h a h a a
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
14
Birinci denklemden
n
f a =
0

kinci ve nc denklemlerden
n n
n n
f f h a h a
f f h a h a
= +
= +
2
2
2 1
1
2
2 1
4 2

Katsaylar zlerek
( )
( )
2 1 2 2
2 1 1
4 3
2
1
2
2
1

+ =
+ =
n n n
n n n
f f f
h
a
f f f
h
a

Bylece interpolasyon polinomu iin
( ) ( ) ( )
n n n n n n n
f x f f f
h
x f f f
h
y x f + + + + =
2 1
2
2 1 2
4 3
2
1
2
2
1
,
ve bu fonksiyon da x
n
=0 - x
n+1
=h aralnda integre edilerek
( ) ( )
4
2 1 1
5 16 23
12
h O f f f
h
y y
n n n n n
+ + + =
+
(4.14)
elde edilir. Bu forml tek-adml formlleri andrmakla birlikte trevin atlan admdaki baz
noktalarda hesaplanan deerleri yerine daha nceki admlarda hesaplanan deerlerinden
yararlanlmaktadr.
rnek olarak daha nce olduu gibi 1 0 2 = = ) ( , y y x
dx
dy

denklemini ele alarak x=0.6 daki y deerini hesaplayalm.
Bu denklemin x=0.2 ve x=0.4 deki zmleri tek-adml bir yntemle elde edilerek bu deerler
yardmyla Adams-Bashford yntemi uygulanabilir. Tek-adml yntem olarak Runge-Kutta-
Fehlberg ynteminin kullanld hesap sonular aadaki tabloda yer almaktadr.

x y Analitik f (x,y) Hata
0.0 -1.0000000 -1.0000000 1.0000000 0.0000000
0.2 -0.8561921 -0.8561923 0.4561921 0.0000002
0.4 -0.8109599 -0.8109601 0.0109599 0.0000003
0.6 -0.8450765 -0.8464349 0.0013584

Hatay azaltmak iin adm uzunluu kltlebilir. h=0.1 iin sonular aadaki tabloda
sunulmutur:

x y Analitik f (x,y) Hata
0.0 -1.0000000 -1.0000000 1.0000000 0.0000000
0.1 -0.9145123 -0.9145123 0.7145123 0.0000000
0.2 -0.8561923 -0.8561923 0.4561923 0.0000000
0.3 -0.8224547 -0.8224547 0.2224547 0.0000000
0.4 -0.8109601 -0.8109601 0.0109601 0.0000000
0.5 -0.8195920 -0.8195920 -0.1804080 0.0000000
0.6 -0.8463626 -0.8464349 -0.3536374 0.0000723

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
15
4.5.2 Drdnc-dereceden Adams-Bashford yntemi
Adi diferansiyel denklemin zmnde gemi drt noktadaki deerlerden yararlanlmas
halinde kbik polinoma edeer bir integral sz konusu olup bu durumda Adams-Bashford
yntemi drdnc-derecedendir. Bu yntemin formlasyonu belirlenmemi katsaylar
yntemiyle elde edilebilir. Bunun iin
( )
n 1
n
x
0 n 3 1 n 2 2 n 1 3 n
x
f x dx c f c f c f c f
+

= + + +

eitliindeki C
i
sabitlerinin deerleri aratrlacaktr. Bu amala yaplacak ilemleri
kolaylatrmak iin eksen takm x
n
=0 olacak ekilde kaydrlrsa, x
n+1
-x
n
=h olmak zere
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0 2 3
3 2 1 0
0
f c h f c h f c h f c dx x f
h
+ + + =

yazlabilir. Formlasyon, polinom kbik veya daha kk dereceden iken geerli olacandan
f(x) yerine srasyla x
3
, x
2
, x ve 1 fonksiyonlar alnarak katsaylar aratrlacaktr:
( )
3
x x f = iin ( ) ( ) ( ) ( )
3
3
3
2
3
1
3
0
4
0
3
0 2 3
4
c h c h c h c
h
dx x
h
+ + + = =

( )
2
x x f = iin ( ) ( ) ( ) ( )
2
3
2
2
2
1
2
0
3
0
2
0 2 3
3
c h c h c h c
h
dx x
h
+ + + = =

( ) x x f = iin ( ) ( ) ( ) ( ) 0 2 3
2
3 2 1 0
2
0
c h c h c h c
h
xdx
h
+ + + = =

( ) 1 = x f iin ( ) ( ) ( ) ( ) 1 1 1 1 1
3 2 1 0
0
c c c c h dx
h
+ + + = =

Denklemler matris biiminde yazlrsa
/
/
/
0
1
2
3
c 27 8 1 0 h 4
c 9 4 1 0 h 3
c 3 2 1 0 h 2
c 1 1 1 1 h
(
(

(
=
` `
(

(

) )

ve zlrse
h c h c h c h c
24
55
24
59
24
37
24
9
3 2 1 0
= = = = , , ,
elde edilir. Bylece drdnc dereceden Adams-Bashford ynteminin formlasyonu iin
| | ( )
5
3 2 1 1
9 37 59 55
24
h O f f f f
h
y y
n n n n n n
+ + + =
+
(4.15)
bulunur. Bu yntemin hatas da kbik interpolasyon polinomu integre edilerek:
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
16
( ) =
) ( 5 2
750
251
y h E
eklinde elde edilir.
rnek olarak yine daha nceki 1 0 2 = = ) ( , y y x
dx
dy

problemi ele alnm olup, x=0.2; 0.3; 0.4; ve 0.5 noktalarnda hesaplanan deerler yukardaki
formlde kullanlarak x=0.6 noktasnda elde edilen fonksiyon deeri aadaki tabloda
sunulmutur. Hatann ne kadar azaldn gstermek zere ayn tabloda nc-dereceden
Adams-Bashford yntemi ile elde edilen sonuca da yer verilmitir.
x Analitik y Hata
0.6 -0.8464349 -0.8463626 -0.0000723 (3. Derece)
-0.8464420 0.0000071 (4. Derece)

4.5.3 Adams-Multon yntemi
Adams ynteminin iyiletirilmi bir ekli Adams-Multon yntemidir. Bu yntem Adams-Bashford
yntemini ngrc predictor olarak kullanrken, ilaveten bir de dzeltici corrector
emas kullanr. Dzeltici aamas bir baka kbik polinom kullanlmasna dayanmaktadr.
ngrc aamas | | ( )
1
5 5
3 2 1 1
720
251
9 37 59 55
24
+ + + =
+
) (
y h f f f f
h
y y
n n n n n n
(4.16)
Dzeltici aamas | | ( )
2
5 5
2 1 1 1
720
19
5 19 9
24
+ + + =
+ +
) (
y h f f f f
h
y y
n n n n n n
(4.17)
Bu formller kullanlarak 1 0 2 = = ) ( , / y y x dx dy
problemi iin x=0.4 ve x=0.5 de elde edilen sonular aadaki tabloda yer almaktadr. Bu
noktalardan nceki zmler Runge-Kutta-Fehlberg yntemi kullanlarak elde edilmitir.
x y f (x,y)
0.0 -1.0000000 1.0000000
0.1 -0.9145123 0.7145123 Runge-Kutta-Fehlberg
0.2 -0.8561923 0.4561923
0.3 -0.8224547 0.2224547
ngrlm Dzeltilmi Analitik Hata
0.4 -0.8109688 -0.8109592 0.0109688 -0.8109601 0.0000009
0.5 -0.8195991 -0.8195903 -0.1804009 -0.8195920 0.0000017

Grld gibi ngrlen deerle dzeltilmi deer virglden sonra beinci haneye kadar
uymaktadr.
(4.16) ve (4.17) bantlarndaki hata terimleri, bunlardaki beinci trevlerin ayn olduu
varsaylarak birbiriyle karlatrlrsa gerek deerin ngrlen ve dzeltilmi deerler arasnda
olaca grlr. Dzeltilmi deerdeki hata da, dzeltilmi deerle ngrlm deer
arasndaki farkn
2 14
1
19 251
19
720 19 720 251
720 19
. / /
/
=
+
=
+

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
17
kat civarnda olacaktr.
ngrlm ve dzeltilmi deerler arasndaki fark istenen doruluktan daha kk ise adm
uzunluu arttrlarak ilem saysnda tasarruf salanabilir. Veya aksi durumda adm uzunluu
azaltlr.
Adams-Multon yntemi, Runge-Kutta-Fehlberg ve Runge-Kutta yntemlerine kyasla iki kat
daha etkindir.
4.6 Yksek-dereceden denklemler ve denklem sistemleri
Mhendislikte karlalan adi diferansiyel denklemler ou zaman yksek derecedendir.
Blmn banda verilen Newton kanunu rnei hatrlanrsa, bu kanunu temsil eden denklem
zaman deikeni cinsinden dzenlendiinde ikinci dereceden bir adi diferansiyel denklem
ekline gelmiti:
m
f
dt
x d
=
2
2

Bu denklemi iki adet birinci dereceden adi-diferansiyel denkleme dntrerek saysal
zmn yapmak mmkndr. Bunun iin
y
dt
dx
=
eklinde yeni bir deiken tanmlanrsa yukardaki denklem
m
f
dt
dy
=
ekline gelir. Bylece ikinci-dereceden olan orijinal denklem yerine birinci-dereceden olan bu
son iki denklem zlr. Bu denklemlerin zm iin, x
0
balang konumu ve x
0
balang
hz gibi iki adet balang kouluna ihtiya vardr. Bylece dx/dt denkleminin zm x=x
0
ile
ve dy/dt denkleminin zm de y=y
0
=x
0
ile balatlr.
kinci bir rnek olmak zere ekildeki
yay-ktle sistemini ele alalm. 1 ktlesi k
1

yaynn kontrol altnda yatay yzey
zerinde srtnmesiz olarak hareket
etmektedir. r
2
yarapl tekerlek
eklindeki 2 ktlesi ise k
2
yayna baldr.
Bu sistemin hareket denklemleri srasyla
x
2

x
1
m
1

m
2
,r
2

k
1
k
2

( ) 0 5 0 5 0
1 1 2
2
2
2 2
1
2
2 1
= + + x k
dt
x d
m
dt
x d
m m . .
0 5 1 5 0
2 2 2
1
2
2 2
2
2
2
= + + x k
dt
x d
m
dt
x d
m . .
eklinde yazlabilir. Bu denklemler ikinci-dereceden iki adi-diferansiyel denklemli bir denklem
takm oluturmaktadr. Bu sistemi saysal yolla zmek iin drt adet birinci-dereceden adi
diferansiyel denkleme dntrlmesi gerekir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
18
4.6.1 Birinci-dereceden denklem sistemleri:
Yksek dereceden denklemler de sonuta birinci dereceden denklem sistemine dntrlerek
zldne gre ncelikle birinci-dereceden adi diferansiyel denklem sistemlerinin nasl
zlecei zerinde durmak gerekir. Bunun iin rnek olarak
( )
( ) 1 0 y , y xy
dx
dy
1 0 y , x y y
dx
dy
2 1 2
2
1 2 1
1
= + =
= + =
(4.20)
Denklem sistemini ele alalm. Bu denklem sisteminin x=0.1 deki gerek zm y
1
=0.913936,
y
2
=-0.909217 olarak bilinmektedir.
4.6.2 Taylor-serisi yntemi:
Yukardaki rnek problemde bu yntemin uygulanmas iin y
1
ve y
2
fonksiyonlarnn eitli
derecelerdeki trevlerinin x=0 daki deerlerine ihtiya vardr.
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) ( )
( )
( )
( )
' , '
' , '
'' ' ' , ''
'' ' ' , ''
''' ' ' '' '' ' ' , '''
''' ' ' '' '' , '''
1 1 2 1
2 2 1 2
1 1 2 1 2 1
2 2 2 1 2
1 1 2 1 2 1 2 1 2 1
2 2 2 2 1 2
y y y x y 0 1 1 0 1
y xy y y 0 0 1 1 1
y y y y y 1 y 0 1 1 1 1 1 3
y y xy y y 0 1 0 1 1 2
y y y y y y y y y y 0 7
y y y xy y y 0
= + = + =
= + = + =
= + + = + + =
= + + = + =
= + + + =
= + + + =L
L

Bylece
( )
( ) L
L
+ + + + =
+ + + =
5 4 3 2
2
5 4 3 2
1
x
120
47
x
24
13
x
6
5
x x 1 t y
x
120
124
x
24
27
x
6
7
x
2
3
x 1 t y
(4.21)
elde edilir. Bu bantlar kullanlarak x=0.1 deki zm iin de y
1
=0.9139 ve y
2
=-0.9092
bulunur.
Yukardaki (4.21) bantlarn elde edebilmek amacyla x ve y fonksiyonlarnn herhangi bir
derecedeki trevlerini hesaplarken bu fonksiyonlarn daha dk dereceden trevlerinin daha
nceden hesaplanm olmas gerektii dikkat ekicidir. Yani birinci trevler hesaplanmadan
ikinci trevlerin veya nc dereceye kadar trevler hesaplanmadan drdnc dereceden
trevlerin hesaplanmas mmkn deildir.
Taylor-serisi ynteminin hata mertebesi serilerde ka terim alndna bal olacaktr.
4.6.3 Euler ngrc-dzeltici yntemi:
Bu yntemde nce her iki denkleme ngrc algoritmas ve ardndan da dzeltici algoritmas
uygulanacaktr. Bu aamalar srasyla
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
19
ngr algoritmas:
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
n
2
n
2
1 n
2
n
1
n
1
1 n
1
y h y y
y h y y
+ =
+ =
+
+

Dzeltici algoritmas
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
2
y y
h y y
2
y y
h y y
1 n
2
n
2
n
2
1 n
2
1 n
1
n
1
n
1
1 n
1
+
+
+
+
+
+ =
+
+ =

eklindedir.
x=0 da
( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
( )
( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
( ) 1 1 1 0 y y x y 1 0 y y
1 0 1 1 x y y y 1 0 y y
n
1
n
2 n
n
2 2
n
2
n
n
2
n
1
n
1 1
n
1
= + = + = = =
= + = + = = =

olup ngr aamasndan
( )
( )
( )
1 1 . 0 1 y
1 1 . 0 1 y
1 n
2
1 n
1
+ =
+ =
+
+
( )
( )
9 . 0 y
9 . 0 y
1 n
2
1 n
1
=
=
+
+

elde edilir. Elde edilen bu deerler diferansiyel denklemlerde ve dzeltici algoritmalarda srayla
kullanlarak
( ) ( ) ( )
( ) 71 . 0 1 . 0 9 . 0 9 . 0 x y y y
1 n
1 n
2
1 n
1
1 n
1
= + = + =
+
+ + +

( ) ( )
( ) ( )
2
71 . 0 1
1 . 0 1
2
y y
h y y
1 n
1
n
1
n
1
1 n
1

+ =
+
+ =
+
+

( )
9145 . 0 y
1 n
1
=
+

ve
( ) ( ) ( )
( ) 8245 . 0 9145 . 0 9 . 0 1 . 0 y y x y
1 n
1
1 n
2 1 n
1 n
2
= + = + =
+ +
+
+

( ) ( )
( ) ( )
2
8245 . 0 1
1 . 0 1
2
y y
h y y
1 n
2
n
2
n
2
1 n
2
+
+ =
+
+ =
+
+

( )
9088 . 0 y
1 n
2
=
+

elde edilir. Burada dzeltici aamasnda y
(2)
n+1
in hesabnda gereken y
(2)
n+1
hesaplanrken
y
(1)
n+1
in en son bulunan dzeltilmi deeri kullanlmtr. Dzeltilmi deerleri tekrar trev
hesabnda kullanp bir kez daha dzeltici algoritmalar kullanarak daha iyi deerler elde etmek
mmkndr:
( ) ( ) ( )
( ) 7311 . 0 1 . 0 9088 . 0 9145 . 0 x y y y
1 n
1 n
2
1 n
1
1 n
1
= + = + =
+
+ + +

( ) ( )
( ) ( )
2
7311 . 0 1
1 . 0 1
2
y y
h y y
1 n
1
n
1
n
1
1 n
1

+ =
+
+ =
+
+

( )
9135 . 0 y
1 n
1
=
+

( ) ( ) ( )
( ) 8226 . 0 9135 . 0 9088 . 0 1 . 0 y y x y
1 n
1
1 n
2 1 n
1 n
2
= + = + =
+ +
+
+

( ) ( )
( ) ( )
2
8226 . 0 1
1 . 0 1
2
y y
h y y
1 n
2
n
2
n
2
1 n
2
+
+ =
+
+ =
+
+

( )
9089 . 0 y
1 n
2
=
+

Ancak izlenen bu yol daha kuvvetli bir yntem kadar etkin deildir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
20
4.6.4 Runge-Kutta-Fehlberg yntemi:
Burada da y
(1)
ve y
(2)
iin ardarda dnml olarak yrtlen bir hesaplama sz konusudur.
Ayn zamanda her defasnda en son hesaplanan k deerleri kullanlmaktadr. Yani hesaplarda
k
(1)
1
, k
(1)
2
, k
(2)
1
, k
(2)
2
,... eklinde bir sra izlenmektedir.
rnek problemdeki denklemlerin
( ) ( )
( ) ( ) 1 0 y , y xy y , y , x g
dx
dy
1 0 y , x y y y , y , x f
dx
dy
(2) (1) (2) (2) (1)
(2)
(1) (2) (1) (2) (1)
(1)
= + = =
= + = =

olduu hatrlanarak Runge-Kutta-Fehlberg yntemindeki k katsaylarna ait formller
( ) ( )
( ) ( )
i
(1)
i
(2) i
i
(2)
i
(1) i
i
(2)
i
i
(2)
i
(1)
i
(2)
i
(1) i
i
(1)
y y x h y , y , x g h k
t y y h y , y , x f h k
+ = =
+ = =

eklinde dzenlenebilir. Burada
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )
( )
( ) ( )
( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( )
( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
( )
( )
( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
( )
( )
L L
L L
L L
+ = + = + =
+ + = + + = + =
+ = + + = + =
+ + = + + = + =
+ = + = + =
= = =
2
2
1
2
0
2
6
2
2
1
1
1
0
1
6
1 0 6
2
2
1
2
0
2
5
2
2
1
1
1
0
1
5
1 0 5
1
2
0
2
4
2
2
1
1
1
0
1
4
1 0 4
2
2
1
2
0
2
3
2
2
1
1
1
0
1
3
1 0 3
1
2
0
2
2
2
1
1
0
1
2
1 0 2
0
2
1
2
0
1
1
1 0 1
k 2
27
k 8
y y , k 2
27
k 8
y y ,
2
h
x x
k 8
216
k 439
y y , k 8
216
k 439
y y , h x x
2197
k 1932
y y ,
2197
k 7200
2197
k 1932
y y ,
13
h 12
x x
32
k 9
32
k 3
y y ,
32
k 9
32
k 3
y y ,
8
h 3
x x
4
k
y y ,
4
k
y y ,
4
h
x x
y y , y y , x x

dir. Bu durumda yntemin beinci dereceden formlasyonu da y
(1)
ve y
(2)
fonksiyonlar iin
srasyla
|
.
|
\
|
+ + + + =
|
.
|
\
|
+ + + + =
+
+
6
(2)
5
(2)
4
(2)
3
(2)
1
(2)
n
(2)
1 n
(2)
6
(1)
5
(1)
4
(1)
3
(1)
1
(1)
n
(1)
1 n
(1)
k
55
2
k
50
9
k
56430
28561
k
12825
6656
k
135
16
y y
k
55
2
k
50
9
k
56430
28561
k
12825
6656
k
135
16
y y

eklinde yazlabilir. h=0.1 olmak zere x=0.1 iin yaplan hesap sonular aadaki tabloda
yer almaktadr.
i x y
(1 )
y
(2 )
k
(1 )
k
(2 )
0 0.000000 1.000000 -1.000000
1 0.000000 1.000000 -1.000000 -0.100000 0.100000
2 0.025000 0.975000 -0.975000 -0.092563 0.095063
3 0.037500 0.964592 -0.963889 -0.089226 0.092845
4 0.092308 0.919098 -0.915273 -0.074892 0.083461
5 0.100000 0.912618 -0.908424 -0.072904 0.082178
6 0.050000 0.953911 -0.952579 -0.085868 0.090628
0.1 0.913936 -0.909217

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
21
Bu denklem sisteminin x=0.1 deki tam zm daha nce de y
(1)
=0.913936, y
(2)
=-0.909217
olarak belirtilmi olup, ngrc-dzeltici Euler yntemiyle elde edilen sonular virglden sonra
sadece nc haneye kadar doru iken Runge-Kutta-Fehlberg yntemiyle elde edilen
sonularn virglden sonra beinci haneden bile daha sonrasna kadar doru olduu
grlmektedir.
Runge-Kutta-Fehlberg algoritmasnn bir admnda elde edilen sonular bir sonraki adm iin
balang deerini oluturacaktr. Bylece zmde adm adm ilerlemek mmkndr.
Aadaki tabloda bu ekilde drt admda gerekletirilen ilemlerin sonular yer almaktadr.
x y
(1 )
y
(1 )
' y
(2 )
y
(2 )
'
0.000 1.000000 -1.000000 -1.000000 1.000000
0.025 0.975920 -0.927119 -0.975612 0.951529
0.050 0.953611 -0.858218 -0.952399 0.905991
0.075 0.932979 -0.792940 -0.930290 0.863207
0.100 0.913937 -0.730967 -0.909217 0.823015
0.913936 -0.909217
Runge-Kutta-
Fehlberg emas
Adams-Moulton
emas

4.6.5 Adams-Moulton yntemi:
Balangtaki drt admda hesaplamalar herhangi bir yntemle yapldktan sonra Adams-
Moulton yntemi yine y
(1)
ve y
(2)
iin dnml ilemlerle uygulanabilir.
ngrc aamas
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
| |
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
| |
3 n
2
2 n
2
1 n
2
n
2
n
2
1 n
2
3 n
1
2 n
1
1 n
1
n
1
n
1
1 n
1
f 9 f 37 f 59 f 55
24
h
y y
f 9 f 37 f 59 f 55
24
h
y y
+
+
+ + =
+ + =

Dzeltici aamas
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
| |
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
| |
2 n
2
1 n
2
n
2
1 n
2
n
2
1 n
2
2 n
1
1 n
1
n
1
1 n
1
n
1
1 n
1
f f 5 f 19 f 9
24
h
y y
f f 5 f 19 f 9
24
h
y y
+ +
+ +
+ + + =
+ + + =

Yukardaki tabloda Runge-Kutta-Fehlberg emasyla hesaplanm ilk drt noktadaki deerler
Adams-Moulton emasnda kullanlarak elde edilen sonular grlmektedir.
4.7 Snr deer problemleri
Daha nce de grld gibi ikinci dereceden bir adi diferansiyel denklemin veya birinci-
dereceden iki adi-diferansiyel denklemli bir sistemin zm iin iki snr kouluna gereksinim
vardr. imdiye kadarki btn rneklerde bu koullar balangta verildi. Bu problemler snr
koullarnn balang noktasnda verilmesi nedeniyle balang deer problemi olarak
adlandrld. Baz hallerde snr koullarnn bir ksm balang noktasnda verilirken kalan ksm
baka noktada (ou zaman dier snrda) verilir. Bu tip problemlere de snr deer problemi
ad verilir.
Bu paragrafta snr deer problemlerinin nasl
zlebilecei izah edilecektir. Bu amala ekilde
gsterilen niform kesit dalmna sahip ubuk
zerinde bir utan dier uca doru s iletimi
problemi ele alnacaktr. ubuun evresinin s
x
x=0
x=L
dx

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
22
iin izole edildii varsaylmaktadr. ubuun sol ucundan x kadar uzaklkta dx geniliindeki bir
ubuk elemann dikkate alarak ubuk boyunca herhangi bir noktadaki scakl verecek bir
denklem kartlabilir.
Bilindii gibi s iletimi
- kesit alanna A - [ m]
- malzemenin sl iletkenlik zelliine k [cal/s.m]
- scaklk gradyantna dT/dx - [C/m]
bal belli bir hzla (cal/s) gerekleir. dx geniliindeki ubuk elemanna giren snn iletim hz
iin
dx
dT
kA
yazlabilir. Buradaki eksi iareti, dT/dx trevi x ynnde scaklk artn belirtirken snn scak
ortamdan daha souk ortama doru akyla ilgilidir.
Eleman terk eden s iin de yukardakine benzer bir ifade yazlabilir. Bu kez scaklk gradyant
x+dx kesitinde belirtilecektir.
(
|
.
|
\
|
+ dx
dx
dT
dx
d
dx
dT
kA
Buradaki ikinci terim scaklk gradyantnn x kesitinden x+dx kesitine gelinceye kadarki
deiimini belirtmektedir.
ubuk elemanna x ve x+dx deki dik kesitler haricinde bir s ilave edilmedike (veya
kartlmadka) bu kesitlerden giren ve kan slarn eit olmas gerekir. (Aksi halde scakln
zamanla deimesi gerekir ki bu rnekteki s iletimi olaynn zamandan bamsz olduu kabul
edilmektedir).
(
|
.
|
\
|
+ = dx
dx
dT
dx
d
dx
dT
kA
dx
dT
kA
Bu denklem dzenlenerek
0
2
2
=
dx
T d
kA 0 0 A k , 0
2
2
=
dx
T d

ekline gelir. Bu ikinci-dereceden adi-diferansiyel denklemin zm kolaylkla
b ax T + =
eklinde elde edilebilir. Bylece ubuk boyunca scakln sol utaki bir T
L
deerinden sa utaki
bir T
R
deerine kadar lineer olarak deitii grlmektedir.
ayet ubuk eleman evresel yzeyinden de s kaybetseydi, birim alan bana birim zamanda
kaybedilen s Q [cal/ms] olmak zere bu s, ubuk elemannn iki dik yznden giren ve kan
slar arasndaki farka eit olacakt:
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
23
dT dT d dT
kA kA dx Qpdx
dx dx dx dx
( | |
= + +
| (
\ .

Burada p elemann evre uzunluunu belirtmektedir. (Q bykl ubuun scaklyla evre
scaklk arasndaki farka da bal olabilir. Ancak bu husus ihmal edilmitir).
Bu denklem dzenlenerek
2
2
d T Qp
dx kA
= (4.24)
elde edilir. Bu denklemdeki Q bykl x in fonksiyonu olabilir ki bu durumda denklem daha
komplike hale gelmektedir.
Problemi daha da zorlatracak baka hususlar da olabilir ki bunlardan birisi ubuun kesit
alannn x boyunca deimesi, bir dieri k byklnn x boyunca malzeme deiimine bal
olarak deimesidir. Kesit deiimi halinde ubuk elemann terk eden s
| || | ' ' '' k A A dx T T dx + +
eklinde yazlabilir. Bu ifade s iletimi denkleminde kullanlarak
'' ' ' ' ''
2
kAT dx kA T dx kA T dx Qpdx + + =
veya ikinci mertebeden olan nc terim ihmal edilerek
'' ' ' kAT kA T Qp + = (4.25)
Isl iletkenlik katsaysnn k(x) eklinde deimesi halinde bu denklem
( ) '' ' ' ' kAT kA k A T Qp + + = (4.26)
ekline gelir.
ayet ubuun evresel yzeyinden oluan s kayb, ubukla evre arasndaki scaklk farkyla
( )
s
Q q T T =
eklinde doru orantl ise bu kez s iletimi denklemi iin
( ) '' ' ' '
s
kAT kA k A T q pT q pT + + = (4.27)
elde edilir.
Bu blmde yukarda rneklenen tipteki denklemlerin zm iin iki farkl teknik
incelenecektir.
4.7.1 Shooting yntemi:
(4.27) denklemini tekrar
2
2
d T dT
A B CT D
dx dx
+ + = (4.28)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
24
eklinde yazalm. Buradaki A, B, C ve D katsaylar aslnda yukardaki s problemleri iin x
deikeninin fonksiyonu olup bu bamllk nedeniyle denklemin zmn zorlatrmaktadrlar.
Bu katsaylar T scaklnn da fonksiyonu olabilirler.
(4.28) denkleminin zm iin iki snr kouluna ihtiya vardr. ayet T ve T nn deerleri x
in balang noktasnda verilirse bir balang deer problemi sz konusu olur. Buradaki
rnekte ise T nin iki deeri, bir snr deer problemi tekil etmek zere farkl iki x konumunda
verilecektir. Burada, balang deer problemini zmek iin kullanlan prosedrn snr deer
problemine nasl adapte edilebilecei izah edilecektir i aslnda izlenen yol basittir.
T scaklnn deerlerinin x=a ve x=b gibi farkl iki noktada bilindiini varsayalm. Problemin
bir balang deer problemi olmas iin x=a noktasnda T deerinin de bilinmesi gerekir. T
nn bu noktadaki deeri bilinmemekle birlikte tam doru olmasa da tahmini yaklak bir deer,
problemin genel bilgilerine dayanarak seilebilir. Hatta buna imkan yoksa rastgele bir seimle
problemin zmne girimek mmkndr. Bu ekilde oluturulan balang deer problemi
bilinen tekniklerden birisiyle zlerek x=b de hesaplanan T deerinin verilen deerle ayn olup
olmadna baklr. Hesaplanan deerin verilen deerden az veya ok olmasna bal olarak x=a
daki T eimi deitirilerek ayn ilemler verilen deere yaklalncaya kadar iteratif biimde
tekrarlanr.
rnek:
'' , ( ) , ( )
x
T 1 T x T 1 2 T 3 1
5
| |
= = =
|
\ .

snr deer problemini Runge-Kutta-Fehlberg yntemini ve shooting tekniini birlikte kullanarak
znz.
Verilen denklem ikinci dereceden olup ncelikle
0
1
T T
T T
=
=

0 1
1 0
T T
x
T T 1 T x
5
=
| |
= = +
|
\ .

deiken dnmyle bu denklemi birinci dereceden iki adi-diferansiyel denkleme
dntrmek gereklidir. Ayrca verilen snr artlarna gre T(x) fonksiyonun giderek azaldn
dikkate alarak balang noktasndaki trevi iin T(1)=-1.5 gibi bir tahminde bulunabiliriz.
Bu ilk tahminle, Runge-Kutta-Fehlberg yntemi kullanlarak yaplm hesap sonular aadaki
tabloda yer almaktadr. Grld gibi T(3) iin hesaplanan deer snr koulunda verilen
deerden farkldr.
T '( 1 ) =
x T T ' T T ' T T '
1.0 1.0000 -1.5000 1.0000 -3.0000 1.0000 -3.4950
1.2 1.7514 -0.9886 1.4498 -2.5118 1.3503 -3.0145
1.4 1.6043 -0.4814 0.9921 -2.0719 0.7900 -2.5967
1.6 1.5597 0.0389 0.6192 -1.6598 0.3088 -2.2204
1.8 1.6218 0.5876 0.3275 -1.2580 -0.0997 -1.8671
2.0 1.7976 1.1783 0.1163 -0.8512 -0.4385 -1.5209
2.2 2.0967 1.8227 -0.0118 -0.4259 -0.7076 -1.1679
2.4 2.5309 2.5310 -0.0520 0.0299 -0.9043 -0.7955
2.6 3.1139 3.3116 0.0029 0.5266 -1.0237 -0.3925
2.8 3.8608 4.1706 0.1620 1.0732 -1.0586 0.0511
3.0 4.7876 5.1119 0.4360 1.6773 -1.0000 0.5439
-1.5 -3.0 -3.4950

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
25
kinci tahmin olarak seilen T(1)=-3 deeri ile yaplan hesap sonular da ayn tabloda yer
almakta olup, grld gibi T(3) deeri halen verilen deerden farkldr. Elde edilen
sonulardan interpolasyonla nc bir tahminde bulunmak mmkndr. Nitekim
| |
'( ) '( )
'( ) '( ) ( ) ( )
( ) ( )
2 1
3 2 3 2
2 1
T 1 T 1
T 1 T 1 T 3 T 3
T 3 T 3
= +

eklinde elde edilen nc tahmini deerle
yaplan hesaplama sonular da tabloda
yerletirilmi olup, grld gibi T(3)=-1
eklinde istenilen snr koulu salanmtr.

T(3)1 T(3)2 T(3)3= - 1
T(1)3
T(1)2
T(1)1

Sonucun bu ekilde ilk iki tahmin sonularndan interpolasyon yaparak ok hzl bir biimde
elde edilmesi bir rastlant deildir. Aslnda verilen denklem lineer bir denklem olup, lineer
denklemlerin shooting yntemiyle aranan tam zmleri, kesme ve yuvarlatma hatalar hari,
iki tahmin sonularnn lineer bir kombinasyonudur.
rnek:
'' ' , ( ) , ( )
x
T 1 TT x T 1 2 T 3 1
5
| |
= = =
|
\ .

snr deer problemini Runge-Kutta-Fehlberg yntemini ve shooting tekniini birlikte kullanarak
znz.
Bu kez denklemdeki T trevinin nndeki katsayda T bykl yer almakta olup bu nedenle
denklem non-lineerdir. zm iin yaplan hesaplama sonular aadaki tabloda yer
almaktadr.
T ' (1 ) T (3 ) x T T '
-1.5000 -0.0282 1.0000 1.0000 -3.4950
-3.0000 -2.0705 1.2000 1.5552 -2.4130
-2.2137 -1.2719 1.4000 1.0459 -2.6438
-1.9460 -0.8932 1.6000 0.5138 -2.6352
-2.0215 -1.0080 1.8000 0.0082 -2.3832
-2.0162 -1.0002 2.0000 -0.4272 -1.9472
-2.0161 -1.0000 2.2000 -0.7640 -1.4110
2.4000 -0.9896 -0.8441
2.6000 -1.1022 -0.2848
2.8000 -1.1048 0.2569
3.0000 -1.0000 0.7909

Soldaki stunlarda T(1) iin kullanlan tahmin deerleri ve T(3) iin hesaplanan deerler yer
almaktadr. lk iki tahmin keyfi seilmi, sonraki tahminler ise nceki rnekte olduu gibi lineer
interpolasyonla hesaplanmtr. Grld gibi iterasyon bu kez admda yaknsamamtr.
Ancak yedinci tahmin deeriyle T(3) snr art salanabilmitir. Bunun nedeni denklemin non-
lineer oluudur. Sadaki stunlarda d snr art salandktan sonraki doru zm
grlmektedir.
4.7.2 Sonlu farklar yardmyla zm:
Snr deer problemlerini zmenin bir dier yolu da trevlerin sonlu fark yaklamlarn
kullanarak denklemleri ayrklatrmak suretiyle zmektir. Bu yntem bazan shooting
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
26
yntemine tercih edilir. Ancak yntem lineer denklemler iin kullanlr. Yntemin non-lineer
denklemler iin kullanlmaya allmas halinde ayrklatrlm non-lineer denklemler ortaya
kar ki bunlarn zm de hayli glk yaratr.
rnek:
'' , ( ) , ( )
x
T 1 T x T 1 2 T 3 1
5
| |
= = =
|
\ .

snr deer problemini, trevlerde merkezi sonlu-fark almlarn kullanarak znz.
zm iin x=1 ile x=3 snr noktalar arasndaki zm havzasn drt eit arala blelim. Bu
durumda dm noktalar x
0
=1.0, x
1
=1.5, x
2
=2.0, x
3
=2.5 ve x
4
=3.0 olacaktr. Snr
noktalarnda fonksiyonun zm verilmi olup i dm noktalarndaki fonksiyon deerlerinin
zm verilen diferansiyel denklem yardmyla yaplacaktr.
Herhangi bir f(x) fonksiyonunun bir x
i
dm noktas civarndaki ikinci dereceden trevinin
merkezi-sonlu-fark alm
2
1 1
2
2
2
h
f f f
dx
f d
i i i
i
+
+
=
|
|
.
|
\
|

eklinde olup, problemde verilen denklem x
1
, x
2
ve x
3
noktalarnda ayrklatrlarak yazlrsa
srasyla
x
1
noktasnda
1 1
1
2
2 1 0
5
1
2
x T
x
h
T T T
= |
.
|
\
|

+

x
2
noktasnda
2 2
2
2
3 2 1
5
1
2
x T
x
h
T T T
= |
.
|
\
|

+

x
3
noktasnda
3 3
3
2
4 3 2
5
1
2
x T
x
h
T T T
= |
.
|
\
|

+

elde edilir. Bu denklemler herhangi bir x
i
noktas iin genelletirilerek
i i
i i i i
x T
x
h
T T T
= |
.
|
\
|

+
+
5
1
2
2
1 1

yazlabilir. Veya T
i
bilinmeyenlerine gre dzenlenerek
3 2 1
5
1 2
2
1
2
1
, , , = = +
(
|
.
|
\
|
+
+
i x h T T
x
h T
i i i
i
i

ekline getirilebilir. Seilen dm noktas koordinatlar kullanlarak denklemlerin katsaylar
hesaplanrsa
625 0 125 2
5 0 150 2
375 0 175 2
4 3 2
3 2 1
2 1 0
. .
. .
. .
= +
= +
= +
T T T
T T T
T T T

T
0
=2 ve T
4
=-1 snr deerleri yerletirilerek
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
27
625 1 125 2
5 0 150 2
625 1 175 2
3 2
3 2 1
2 1
. .
. .
. .
=
= +
= +
T T
T T T
T T

veya matris biimde dzenlenerek
(
(
(
625 1
5 0
625 1
125 2 1
1 150 2 1
1 175 2
3
2
1
.
.
.
.
.
.
T
T
T

-diyagonalli denklem sistemi elde edilir. zm havzasnn daha ok sayda arala
blmmesi halinde benzeri bir -diyagonalli denklem sistemi daha fazla sayda denklem
iermek kaydyla elde edilir.
Bu denklem sisteminin zm T
1
=0.552, x
2
=-0.424, x
3
=-0.964 olarak elde edilebilir.
Ayn problemin h=0.2 iin elde edilen zm aadaki tabloda sunulmutur.
x 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0
SF 2.0000 1.3513 0.7918 0.3110 -0.0974 -0.4362 -0.7055 -0.9025 -1.0224 -1.0579 -1.0000
RKF 2.0000 1.3503 0.7900 0.3088 -0.0997 -0.4385 -0.7076 -0.9043 -1.0237 -1.0586 -1.0000

Ayn tabloya karlatrma amacyla Runge-Kutta-Fehlberg ynteminin sonular da
konulmutur. Grld gibi sonular birbirine hayli yakndr.
rnek:
01787 10 3 17520 1 1 . ) ( , . ) ( , ' ' = = = T T T T
snr deer problemini, sonlu-fark yntemiyle znz. Sonular shooting yntemi sonularyla
karlatrnz..
Sonlu fark denklemi ( ) 0 2
1
2
1
= + +
+ i i i
T T h T
Olup, h=1; 0.5; 0.25 iin sonlu fark ve shooting yntemleriyle yaplan zm sonular
aadaki tabloda sunulmutur. Denklemin analitik zm T(x)=sinh(x) olup buna ait deerler
ikinci stunda verilmitir. Tablonun en altnda ise x=2 noktasndaki hatalara yer verilmitir. Bu
noktadaki hata verilen aralktaki maksimum hatadr.
h = 0.25 h = 0.50 h = 1.00
x Analitik Shooting Sonlu fark Shooting Sonlu fark Shooting Sonlu fark
1.00 1.17520 1.17520 1.17520 1.17520 1.17520 1.17520 1.17520
1.25 1.60192 1.60192 1.60432
1.50 2.12928 2.12928 2.13372 2.12931 2.14670
1.75 2.79041 2.79041 2.79647
2.00 3.62686 3.62686 3.63400 3.62691 3.65488 3.62814 3.73102
2.25 4.69117 4.69117 4.69866
2.50 6.05020 6.05020 6.05698 6.05025 6.07678
2.75 7.78935 7.78935 7.79387
3.00 10.01787 10.01787 10.01787 10.01787 10.01787 10.01787 10.01787
0.00000 -0.00714 -0.00005 -0.02802 -0.00128 -0.10416 x=2 de hata

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
28
Grld gibi shooting yntemi ayn aralk saysnda sonlu fark yntemine gre 80 ila 500 kat
daha az hata vermektedir. Sonlu fark yntemi adm uzunluu yarya indirildiinde 4 kat daha
az hatal sonu vermektedir.

04 - Adi Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

04 - Adi Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BLM 4

AD DFERANSYEL DENKLEMLERN SAYISAL ZM

You might also like