POLITIKA TREGTARE DHE PROMOVIMI I EKSPORTIT N KOSOV

(Raport Hulumtues)

Ky raport sht pjes e projektit Promovimi i zhvillimit ekonomik nprmjet shoqris civile, i cili sht i financuar nga USAID-i dhe realizohet nga Instituti pr Hulumtime Zhvillimore Riinvest

Nntor 2003

Ekipi i projektit: Muhamet Sadiku Petrit Gashi Besnik Krasniqi Venera Demukaj Enver Bajinca Salvador Bajrami Afrdita Berisha Durim Hoxha

Konsultant: Dr. Will Bartlett, Bristol University, UK

PRMBAJTJA SHKURTESAT HYRJE PRMBLEDHJE EKZEKUTIVE REKOMANDIMET 1. DINAMIKA DHE STRUKTURA E KMBIMIT T JASHTM TREGTAR 1.1 Eksporti i pamjaftueshm si gjenerator i shprpjestimeve makroekonomike 1.2 Eksporti dhe importi 1.2.1 Eksporti 1.2.2 Importi 2. LIBERALIZIMI DHE REGJIMI TREGTAR 2.1 Liberalizimi tregtar n kontekstin e Kosovs 2.2 Regjimi tregtar i Kosovs dhe Marrveshjet pr Tregti t Lir 6 7 9 11 12 12 13 13 16 18 18 20

3. PERCEPTIMET E BIZNESEVE RRETH ASPEKTEVE KYE T EKSPORTIT ANALIZ BAZUAR N ANKETN ME 110 NDRMARRJE EKSPORTUESE 22 3.1 Drejtimet e eksportit, burimet e konkurrencs dhe tregjet potenciale 3.2 Barrierat n kmbimin e mallrave determinantet dhe ndikimi 3.2.1 Ndikimi i faktorve t brendshm n eksport 3.2.2 Ndikimi i faktorve t jashtm n eksport 3.3 Qndrueshmria e sektorit eksportues 22 25 27 31 34

4. ORGANIZIMI INSTITUCIONAL DHE POLITIKAT PR MBSHTETJEN E EKSPORTIT 40 4.1 Ministria e Tregtis dhe Industris 40 4.2 Mbshtetja e bizneseve t Kosovs (KBS) 41 4.3 Oda Ekonomike e Kosovs /Euro Info Correspondence Centre - EICC Kosova 42 4.4 Shoqata e Eksportuesve t Kosovs 42 5. QASJA E INTEGRUAR E POLITIKAVE N MBSHTETJEN DHE PROMOVIMIN E EKSPORTIT AFTSIA KONKURRUESE, STIMULIMI DHE PROMOVIMI I EKSPORTIT (*) 44 5.1 Zhvillimi i nj politike t integruar pr eksport Nj politik e integruar 44 44

Nevoja pr nj koordinim t politikave 5.2 Aftsia konkurruese e kompanive t vendit (politikat brenda kufijve) 5.3 Programet pr lehtsimin e tregtis (politikat n kufi) 5.4 Programet pr promovimin e eksportit (politikat jasht kufirit) 5.5 Ku ndodhemi konkretisht 5. 6 Shtyllat kryesore pr rritjen e eksportit 5.8 Koordinimi dhe organizimi institucional REFERENCAT ANEKSI 1: Pyetsori ANEKSI 2: Mostra dhe metodologjia e anketimit dhe profili i ndrmarrjeve ANEKSI 3: Informacionet baz mbi pengesat n eksport ANEKSI 4: Vizitat studiuese TABELAT Tabela 1: Indikatort kryesor makroekonomik Tabela 2: Bilanci tregtar i Kosovs Tabela 3: Ecuria e eksportit t Kosovs sipas destinacionit Tabela 5: Importi komercial dhe ai nga donatort Tabela 6: MTL-t n EJL Tabela 7: Pengesat specifike pr firmn Tabela 8: Pengesat e jashtme n eksport Tabela 9: Aftsit konkurruese t eksportuesve kosovar

44 45 45 45 46 46 49 50 52 58 60 61

12 12 14 17 24 27 32 36

Tabela 4: Kmbimi tregtar n Evropn Juglindore: Eksporti si % e totalit n 2001 14

Tabela 10: Vlersim kualitativ i determinanteve t eksportit, bazuar n hulumtimet e Riinvestit 46 FIGURAT Figura 1: Eksporti sipas produkteve kryesore Figura 2: Pjesmarrja e imp. komercial dhe atij t donatorve n totalin e imp. Figura 3: Tregjet n t cilat operohet momentalisht Figura 4: Destinimet kryesore n EJL dhe Slloveni 17 17 22 22

Figura 5: Tregjet potenciale pr t ardhmen Figura 6: Tregjet potenciale pr t ardhmen n EJL dhe Slloveni Figura 7: Burimet e konkurrencs Figura 8: Burimet e konkurrencs n EJL dhe Slloveni Figura 9: Intensiteti i pengesave sipas t anketuarve Figura 10: Burimet e informatave pr tregjet e huaja Figura 11: Varsia e eksportit nga importimi i lnds s par Figura 12: Llojet e produkteve t eksportuara Figura 13: Totali i eksportit n vitin 2002 Figura 14: Numri i kompanive t cilat kan investuar jasht dhe arsyet

23 23 25 25 26 29 30 34 35 37

Figura 15: Masat e politiks ekonomike t cilat duhet ndrmarr me qllim t rritjes s potencialit eksportues 38 BOKSET Boksi 1: Rrethina makroekonomike e ilustruar me tri studime rasti Boksi 2: Msimet nga t tjert Boksi 3: Masat dhe instrumentet kye n regjimin tregtar Boksi 4: MTL n mes t Kosovs dhe Shqipris Boksi 5: Rasti i BALLKANIT 15 18 19 21 28

SHKURTESAT AKB - Aleanca Kosovare e Biznesit DEIK - Foreign Economic Relation Board, Turqi BE - Bashkimi Evropian IJD - Investimet e Jashtme Direkte MTL - Marrveshjet e Tregtis s Lir IRJM - Ish-Republika Jugosllave e Maqedonis GDP - Gross Domestic Product KBS - Kosovo Business Support SHEK - Shoqata e Eksportuesve t Kosovs MEF - Ministria e Ekonomis dhe Financave MOU - Memorandumi pr Mirkuptim MTI - Ministria e Tregtis dhe Industris SAp - Procesi i Stabilizim-Asociimit S&M - Serbia and Montenegro EJL - Evropa Juglindore NVM - Ndrmarrjet e Vogla dhe t Mesme NSH - Ndrmarrjet n Pronsi Shoqrore SOK - Enti i Statistikave UNMIK - United Nation Mison in Kosova USAID - United States Agency for International Development TVSH - Tatimi n Vlern e Shtuar WB - Banka Botrore WTO - Organizata Botrore e Tregtis

HYRJE Ky raport prmban rezultatet e aktiviteteve krkimore t Institutit pr Hulumtime Zhvillimore Riinvest, n kuadr t projektit Promovimi i zhvillimit ekonomik nprmjet shoqris civile, faza II, t mbshtetur nga Agjencioni i Shteteve t Bashkuara t Ameriks pr Zhvillim Ndrkombtar USAID, misioni n Kosov. Raporti hulumtues Politikat tregtare dhe promovimi i eksportit t Kosovs prezentohet n seancn e 10-t t Tryezs s Forumit Ndrkombtar, e cila mbajt m 18 nntor 2003. Orientimi i Riinvestit pr ta trajtuar kt problematik ishte i motivuar me nevojn e ndrtimit t politikave tregtare t Kosovs, prmes identifikimit t faktorve ky t strategjis pr rritjen dhe promovimin e eksportit. Zvoglimi i shprpjestimeve n kmbimin tregtar sht domosdoshmri pr rritje afatgjat ekonomike t Kosovs. Objektivat e raportit jan si vijon: Analiza e tregtis s jashtme t Kosovs, me theks t veant n zhvillimin e eksportit; Identifikimi i barrierave t eksportit q ndikojn n rregullimin e tregut dhe n aftsit konkurruese t ndrmarrjeve kosovare; Ngritja e vetdijes s politikbrsve ekonomik pr nevojn e krijimit t politiks integrale t promovimit t eksportit dhe propozimit t rekomandimeve t politiks respektive. Prgatitjes s raportit i ka paraprir realizimi i ktyre aktiviteteve: (i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) Takime dhe konsultime me akter ky, q kan t bjn me politikat tregtare dhe me promovimin e eksportit n Kosov (MTI, MEF, UNMIK shtylla IV); Takime me prfaqsues t komunitetit t biznesit (USAID/KBS, AKB, Oda Ekonomike e Kosovs); Implementimi i ankets me 110 ndrmarrje eksportuese; Vizitat studimore n vendet tjera, me qllim t analizimit t prvojave n promovimin dhe zhvillimin e eksportit (Turqi, Austri); Asistenca teknike nga Dr. Will Bartlett, i Universitetit t Bristolit, nga Britania e Madhe, lidhur me propozimin e strategjis s promovimit t integruar t eksportit dhe faktorve pr prmirsimin e konkurrencs s prodhuesve t vendit; Intervista lidhur me identifikimin e rrethanave dhe barrierave te kompanit eksportuese dhe eksportuesit potencial (Ballkan-Therand, Progres-Eksporti Prizren, Frutti Prizren, Birraria Pej, Esnaf-Prizren); Diskutimi i rezultateve preliminare me aktert ky (MTI, MEF, KBS, USAID).

Gjat vizitave n ndrmarrjet kosovare eksportuese jan shqyrtuar pozita e tyre konkurruese dhe problemet me t cilat ballafaqohen gjat afarizmit dhe eksportit t produkteve t tyre. Ndrmarrjet vazhdimisht krkojn prmirsimin e politiks s tanishme fiskale q prkrah zhvillimin e biznesit dhe investimet n sektort prodhues. N rrethanat e tanishme t liberalizimit tregtar dhe t mungess s politiks agroindustriale, m s shumti sht duke psuar prodhimi bujqsor.

Vizitat studiuese N kuadr t ktij projekti sht realizuar vizita studiuese n Turqi nga prfaqsuesit e Riinvestit. Takimet me prfaqsues qeveritar, organizata joqeveritare, akademik, prfaqsues t komunitetit t biznesit, si dhe me disa kompani eksportuese, ofruan nj pasqyr t qart rreth faktorve ky q kan ndikuar pr nj periudh n zhvillimin e suksesshm ekonomik t Turqis, posarisht n fushn e eksportit. Gjithashtu, n kuadr t ktij projekti, ekipi i Riinvestit ka realizuar vizit studiuese n Qendrn e Tregtis Ndrkombtare n Gjenev - Zvicr dhe n Institutin e Vjens pr Studime Ekonomike Ndrkombtare, Vjen Austri. Rezultatet nga kto vizita jan paraqitur n aneksin e ktij raporti. Asistenca teknike e Dr. Will Bartlett Aktivitetet krkimore n kuadr t ktij moduli jan mbshtetur nga Will Bartlet (Universiteti i Bristolit, BM), konsultues i projektit. Prof. Bartlett sht fokusuar sidomos n identifikimin e faktorve q ndikojn n aftsin konkurruese t ndrmarjeve kosovare n kushtet e tregtis s lir, dhe gjithashtu n identifikimin e faktorve pr krijimin e qasjes integrale n promovimin dhe zhvillimin e eksportit. Raporti i Prof.Bartletit gjithashtu sht prezentuar n Tryezn e Forumit Ndrkombtar. Prmbajtja Ky raport prmban katr kapituj: kapitulli i par fokusohet n dinamikn dhe n strukturn e kmbimit tregtar, ndrsa kapitulli i dyt paraqet disa shtje t lidhura me liberalizimin dhe regjimin tregtar n Kosov. N kapitullin e tret jan prezentuar rezultatet e ankets me 110 ndrmarrje eksportuese mbi pengesat e eksportit, faktort e jashtm dhe t brendshm me ndikim n aftsin konkurruese. N kapitullin e katrt jan prezentuar problemet aktuale, vshtirsit dhe angazhimet e nevojshme pr organizim m t mir institucional n Kosov dhe pr implementimin e nj qasjeje t integruar n promovimin e eksportit. Falnderime Instituti Riinvest dshiron ti falnderoj t gjith kontribuesit q ndihmuan n zhvillimin e aktiviteteve krkimore n prgatitjen e ktij raporti: institucionet kosovare; USAID Misioni n Kosov, pr mbshtetje dhe konsultime substanciale; MTI dhe z.Witkowski nga Shtylla IV; Zyra Koordinuese Turke n Kosov dhe z.Meltin Kili udhheqs i Misionit; IGEME Qendra pr Promovimin e Eksportit n Turqi; DEIK Bordi pr Marrdhnie t Jashtme Ekonomike, Turqi; Instituti i Vjens pr Studime Ekonomike Ndrkombtare (wiiw); Will Bartlett konsultant nga Universiteti i Bristolit n Britani t Madhe; ndrmarrjet private kosovare q morn pjes n anketn e eksportit, si dhe intervistuesit. Gjat prgatitjes s ktij raporti, stafi i Riinvestit ka mbajtur nj sr takimesh dhe konsultimesh me aktert e lartprmendur. Sidoqoft, rezultatet, interpretimet dhe konstatimet jan plotsisht t Riinvestit.

PRMBLEDHJE EKZEKUTIVE Kosova ka nj regjim liberal t tregtis, i cili karakterizohet me thjeshtsi dhe neutralitet, tipare kryesore q konsiderohen t jen t rndsishme pr stimulimin e rritjes s sektorit privat, si dhe pr krijimin e kushteve pr eksport t mir. Mirpo, pasi q liberalizimi i tregtis nuk ka qen i shoqruar me prmirsimin e aftsis konkurruese t sektorve prodhues vendor t sapokrijuar, Kosova po ballafaqohet me deficit t lart tregtar. Vazhdimi i ktij trendi do t pengoj stabilitetin dhe rritjen makroekonomike. Prve ksaj, statusi politik i pazgjidhur i Kosovs frenon investimet dhe e pengon Kosovn nga t qenurit partnere e barabart n iniciativat rajonale (procesi i Stabilizim-Asocijmit dhe Pakti i Stabilitetit). Eksporti i Kosovs paraqet nj fraksion t vogl t importit (me 3 pr qind mbulim mesatar t importit nga eksporti). N eksport dominojn kryesisht lndt e para. N periudhn e paslufts (janar 2000 - qershor 2003) eksporti ishte 72.2 milion krahasuar me vlern e importit prej 2.940,8 milion . Si rezultat, Kosova ka nj deficit tregtar shum t lart, q arrin vlern prej 2.868,6 milion . Kjo situat sht pasoj e [1] dobsive t sektorve t porsakrijuar t prodhimeve dhe shrbimeve, [2] dshtimit t ishsektorve t eksportit t bazuar n planifikimin e centralizuar dhe i hezitimeve t paslufts lidhur me procesin e privatizimit. Vendosja e zons doganore nga misioni i UNMIK-ut nuk sht prcjellur me miratim de jure, me prjashtim t BE-s. Me hyrjen n fuqi t Rregullores s Komisionit Nr. 2007/2000 (18 shtator 2000), BE-ja formalisht e ka pranuar Kosovn si zon doganore t pavarur dhe i ka dhn preferenca tregtare duke eliminuar kufijt maksimal tarifor pr produkte industriale dhe duke prmirsuar kushtet pr qasje n treg pr produktet bujqsore (Komisioni Evropian, 2000). Si rezultat, 95 pr qind t produkteve me prejardhje kosovare importohen pa dogan nga BE-ja. Anketa e realizuar me 110 kompani eksportuese zbulon se trajtimi preferencial i produkteve kosovare nga BE-ja ende nuk i ka pasur efektet e dobishme t pritura. Tregu i BE-s sht tregu m i rndsishm pr vetm nnt pr qind t kompanive t anketuara. Arsyet mund t ndrlidhen me largsin gjeografike, standardet e produkteve dhe me faktor t tjer. Anketa jon ofron nj rezultat t habitshm: m shum se gjysma (58.2%) e kompanive t anketuara as q dijn se ekziston nj marrveshje e till. Standardizimi dhe teknologjia e krkuar n tregjet e BE-s mbetet nj sfid. Kshtu, ndrtimi i kapaciteteve institucionale pr standardizimin dhe certifikimin e produkteve kosovare qndron si nj objektiv e rndsishme zhvillimore. Anketa zbulon po ashtu se problemet me t cilat ballafaqohen eksportuesit kosovar jan t natyrs s jashtme. Sipas eksportuesve, pengesat n pikat e doganimit, niveli i lart i ngarkesave t importit n inputet e prodhimit, mundsia e kufizuar pr t udhtuar dhe mungesa e financimit pr nevoja t eksportit paraqesin pengesa t rndsishme. Pengesat me shtetet fqinje krkojn prkujdesje t menjhershme. Trajtimi asimetrik i produkteve, kuotat e tranzitit, ngarkesat doganore dhe ngarkesat tjera tarifore dhe jotarifore t imponuara nga Serbia dhe Mali i Zi dhe Maqedonia n mas t madhe keqsojn pozitn e eksportuesve kosovar. Po ashtu, problemet e brendshme pengojn aktivitetet eksportuese n nj mas t madhe. Mirpo, masa dhe ndikimi i barrierave t jashtme

vrehen nga respondentt shum m tepr. Prafrsisht gjysma e eksportuesve t anketuar (48%) veprojn n tregje t huaja n baza t rregullta. Rreth 60 pr qind t kompanive t anketuara kan eksportuar deri n 50.000 dhe pothuaj 10 pr qind m shum se 500.000 . Prafrsisht vetm 26 pr qind t respondentve kan deklaruar se pjesa e shitjes prmes eksportit kalon 50 pr qind t shitjes s prgjithshme. Prkundr t gjitha barrierave me t cilat ballafaqohen ndrmarrsit kosovar, ekziston nj bindje se gjrat do t bhen m mir dhe se tregjet e eksportit do t rriten. Mirpo, sipas eksportuesve t anketuar, duhet t ndrrmirren masa t politiks ekonomike, n mnyr q t prmirsohet rrethina dhe t prmirsohen kushtet pr eksport t mir. Pjesa drmuese e respondentve beson se rritja e kredive pr eksport dhe reforma n politikn e taksave lidhur me importin e t mirave intermediare dhe t inputeve bujqsore jan dy fusha t politiks ekonomike q meritojn kujdes t menjhershm. Prvoja ndrkombtare n zhvillimin e sektorit t eksportit n vendet tjera sugjeron q masat e dizajnuara pr prmirsimin e aftsis konkurruese t ekonomis prmirsojn performansat e tregtis. Me qllim t prmirsimit t aftsis konkurruese me mime, firmat duhet ti prmirsojn operacionet e brendshme dhe ti advokojn ndryshimet n politikn ekonomike. Prparsit konkurruese n kualitetin e puns dhe n shpenzime duhet t prkrahen nga masat, t cilat ulin shpenzimet pr inputet e prodhimit, lndn e par, energjin dhe shpenzimet e transaksioneve. Me qllim t krijimit t nj industrie t suksesshme t eksportit, firmat duhet t ken strategji t qart dhe t sigurojn ekspertiz t nevojshme pr tregjet e huaja. Qeveria duhet t prpiqet pr nj fush t lojs t barabart pr t gjith aktert. S fundi, ekziston nevoja pr nj koordinim m t mir institucional dhe organizativ t akterve dhe pjesmarrsve t ndryshm n kt fush. Aktivitetet pr promovimin e eksportit t MTI-s, Ods Ekonomike dhe Shoqatave Afariste jan n fazn fillestare dhe kryesisht t ndara. N prgjithsi, aktivitetet jan t fokusuara n prmirsimin e marrdhnieve tregtare me shtetet fqinje, t cilat kan rezultuar n prfundimin e MTL me Shqiprin. Kshtu, duke pasur parasysh tregjet potenciale pr t ardhmen, respondentt rangojn n vendin e par Shqiprin, t shoqruar m pas me Serbin e Malin e Zi dhe Maqedonin. Besohet se ky hap do t rris rrjedhn e tashme t t mirave materiale dhe t shrbimeve mes dy vendeve, e cila m par ka qen e vogl n periudhn e paslufts, si dhe do t afirmoj investimet e prbashkta dhe ekspansionin n tregje t tjera t rndsishme. Prve ksaj, Oda Ekonomike, n bashkpunim me partner, ka organizuar misione t tregtis n Kosov dhe n shtetet tjera dhe kjo ka rezultuar n themelimin e Euro Info Qendrs, e cila siguron dhe ofron informata t dobishme pr eksportuesit. USAID KBS ndihmojn n gjetjen e partnerve afarist dhe n mblesri afariste. SHEK dhe AKB jan fokusuar n prmirsimin e rrethins afariste. T gjitha kto aktivitete jan n fazn fillestare dhe duhet t koordinohen prmes qeveris dhe MTI-s. Kjo do t mund t shrbej si baz pr dizajnimin dhe implementimin e nj qasjeje integruese t politiks pr t prkrahur dhe mbshtetur eksportin.

10

REKOMANDIMET Strategjia e orientuar kah rritja e eksportit duhet t konsiderohet si nj faktor ky n sendrtimin e ekonomis s hapur dhe t lir t tregut dhe n reduktimin e debalanceve t mdha n Kosov. Dizajni dhe implementimi i strategjis s integruar t promovimit t eksportit krkon koordinimin e aktiviteteve nga Qeveria, UNMIK-u, shoqatat afariste dhe akter t tjer n disa fusha t rndsishme: (1) Prmirsimi i organizimit institucional dhe koordinimi i aktiviteteve ndrmjet ministrive dhe akterve t tjer prmes krijimit t nj trupi koordinues n zyrn e Kryeministrit; T zhvillohet qasja integruese e politiks s orientuar kah rritja e aftsis konkurruese t kompanive kosovare n tregun e brendshm dhe t jashtm, si dhe n lehtsimin e aktiviteteve eksportuese; Politikat qeveritare pr prmirsimin e aftsis konkurruese prfshijn: (a) ndyshimin e politiks tatimore pr t qen m mbshtetse ndaj investimeve (b) prmirsimin e kushteve kredituese n bashkpunim me organizatat ndrkombtare financiare, donatort dhe bankat, pr eksportuesit dhe sektort prodhues (c) prmirsimin e cilsis s shrbimeve publike, veanrisht t energjis elektrike dhe telekomunikimeve (d) zhvillimin e aftsis konkurruese t prodhuesve vendor, posarisht n bujqsi duke dizajnuar dhe implementuar nj politik agrare aktive (e) n bashkpunim me donatort dhe shoqatat afariste, mbshtetjen e NVM-ve prmes aktiviteteve promovuese, pjesmarrjes n panairet ndrkombtare dhe trajnimet e eksportuesve (f) mbshtetjen aktive pr IJD dhe privatizimin. T vazhdohet me vendosjen e marrdhnieve tregtare me vendet n rajon, bazuar n interesat e dyanshme dhe n reciprocitet nprmjet pjesmarrjes n aktivitetet e Paktit t Stabilitetit dhe negocimit t marrveshjeve t tregtis s lir. Nprmjet bashkpunimit n baz bilaterale dhe gjithashtu nprmjet Paktit t Stabilitetit dhe organeve t BE-s, insistimi n heqjen e kuotave specifike tranzitore pr eksportuesit/importuesit kosovar n vendet fqinje dhe gjithashtu n njohjen e dokumenteve t udhtimit dhe dokumenteve zyrtare pr vetura dhe mjete t tjera transportuese; MTI, Oda Ekonomike dhe shoqatat afariste duhet t koordinojn aktivitetet drejt: Prmirsimit t informatave rreth tregjeve t huaja Gjetjen e partnerve dhe realizimin e takimeve Krijimit t bazs s t dhnave, sajteve dhe sistemit informativ t eksportit dhe sistemeve informative pr eksportin (d) Zhvilllimit sistematik t programeve trajnuese pr eksportuesit (e) Konsiderimit t mundsis pr krijimin e komiteteve/organeve pr bashkpunim ekonomik me partnert nga vendet tjera. (6) Rekomandohet q Qeveria e Kosovs dhe UNMIK-u t vendosin bashkpunimin me organizata rajonale dhe ndrkombtare, t orientuara n promovimin e eksportit (si jan Qendra Ndrkombtare e Tregtis Gjenev, WTO, UNCTAD, Qendra Rajonale e Ballkanit pr Promovimin e Tregtis, etj.) (a) (b) (c)

(2)

(3)

(4)

(5)

11

1. DINAMIKA DHE STRUKTURA E KMBIMIT T JASHTM TREGTAR 1.1 Eksporti i pamjaftueshm si gjenerator i shprpjestimeve makroekonomike Shprpjestimet n tregtin e jashtme gjenerojn shprpjestime makroekonomike me implikime afatgjata n qndrueshmrin dhe rritjes ekonomike si dhe stabilitetin makroekonomik n Kosov. S kndejmi, reduktimi i ktyre shprpjestimeve duhet t jet nj prioritet afatgjat. Politikat ekonomike pr tejkalimin e ksaj gjendje duhet t ken n fokus rritjen e bizneseve prodhuese, rritjen e aftsis konkurruese dhe promovimin e eksportit. Tabela 1: Indikatort kryesor makroekonomik GDP, mil. Konsumi, mil. Privat Publik Investimet publike, mil. Eksporti, mil. Importi, mil. Saldo e bilancit tregtar, mil. 2000 1,414 2,317 1,589 729 628 19 635 - 616 2001 1,747 2,572 1,722 851 588 10 874 - 864 2002* 1,990 2,809 1,934 875 411 27 988 - 961

Burimi: Monitori makroekonomik raporti kuartal, MEF (2002) Vrejtje: * - Projeksion

Edhe n Kosov, sikurse edhe n vendet tjera t tranzicionit, liberalizimi i tregtis s jashtme u shoqrua me shprpjestime t mdha ndrmjet eksportit dhe importit. Megjithat, n Kosov, pr dallim nga vendet tjera n tranzicion, problemet t cilat karakterizojn fazn fillestare t kitij procesi po prolongohen. Prkundr ktij fakti, edhe pse n periudhn 2000-2002 eksporti ka treguar nj rritje prej 36 %, edhepse sht ende simbolik. Importi n t njjtn periudh ka treguar rritje prej 64.0 %. N kt periudh kmbimi i jashtm tregtar ka realizuar pjesmarrje t lart n GDP t Kosovs (2000: 46.2 %; 2001: 50.6 %; 2002: 51.0 %), kryesisht si rezultat i pjesmarrjes s lart t importit n GDP. Importi ka treguar pjesmarrje t lart (rreth 45-50 %) n konsumin e prgjithshm. Deficiti i tregtis s jashtme vazhdimisht sht rritur gjat periudhs 2000-2002, prej 616 mil. n 961 mil. n fund t vitit 2002. Gjat periudhs janar-qershor 2003 deficiti i tregtis s jashtme arrin n 427 mil. . Tabela 2: Bilanci tregtar i Kosovs n mil. 2000 2001 2002 2003 Eksporti 18.89 10.64 27.32 15.36 Importi 635.20 874.35 988.73 442.94 Bilanci - 616.31 - 863.71 - 961.41 - 427.58

Burimi: Monitori Mujor Makroekonomik, MEF (2003) Vrejtje: T dhnat pr vitin 2003 prfshijn vetm gjashtmujorin e par.

12

Vlersohet se ky shprpjestim n bilancin tregtar t Kosovs sht duke u mbuluar nga t hyrat nga diaspora dhe nga donacionet ndrkombtare. Mirpo, rnia e vazhdueshme e e donacioneve do ta prkeqsoj edhe m tepr stabilitetin makroekonomik nse n ndrkoh nuk fillon t rritet eksporti i Kosovs. Rritjes s deficitit tregtar i kan kontribuar vshtirsit e rindrtimit t paslufts, politikat e tanishme ekonomike, politikat asimetrike tregtare, si dhe pengesat administrative t krijuara nga disa vende fqinje (kjo shtje do t diskutohet m gjersisht n kt raport). Kjo ka ndikuar nivelin shum t ult t mbulimit t importit me eksport: (2000: 2.97%; 2001: 1.22%; 2002: 2.76; 2003: 3.47).

1.2 Eksporti dhe importi 1.2.1 Eksporti Volumi dhe struktura e eksportit t Kosovs n katr vitt e kaluara ilustron t gjitha vshtirsit n kuadr t politikave ekzistuese ekonomike me t cilat po ballafaqohen bizneset kosovare e sidomos sektort emergjent prodhues. Me kolapsin e sektorit shoqror gjat viteve -90-t, si pasoj e masave t dhunshme t aplikuara dhe vonesave n tranzicionin t ekonomis dhe n transformimin pronsor t ndrmarrjeve shoqrore (NSH), erdhi n shprehje rnia drastike e eksportit dhe humbja e tregjeve t huaja.1 Kjo ka br q kmbimi tregtar t realizohet kryesisht nprmjet importit, duke pasur parasysh rrnimin e sektorve ky t eksportit. N periudhn pas vitit 1999 ekonomia e Kosovs, e prballur me pasoja t lufts dhe shkatrrimin e strukturs ekonomike, sht duke realizuar nj nivel tejet t ult t eksportit n krahasim me vllimin e importit, duke mbetur vazhdimisht n nj shkall t lart t varshmris nga importi. Ndonse sht evidente nj rritje e vazhdueshme (me prjashtim t vitit 2001), vlera e eksportit mbetet ende simbolike. Q nga viti 2000 (18.8 mil ) deri n vitin 2002 (27.3 mil ), vlera e prgjithshme e eksportit sht rritur rreth 30%. T dhnat e prezentuara n Tabeln 2 e nnvlersojn vlern e prgjithshme t eksportit, sepse nuk marrin n konsiderat eksportin e paregjistruar, t ashtuquajtur eksport i brendshm2, i cili prfshin shitjen e mallrave dhe shrbimeve t huajve n tregun vendor. Sipas vlersimeve t Ministris pr Ekonomi dhe Financa (2003) eksporti i prgjithshm llogaritet t jet dhjet her m i madh sesa eksporti i regjistruar, nse merrret n konsiderat eksporti brenda Kosovs dhe eksporti i paregjistruar, rieksporti i duhanit si dhe eksporti dhe importi i energjis elektrike. Eksporti i Kosovs sht realizuar kryesisht n vendet nga t cilat edhe importohet m s shumti (Tabela 3). Si shihet, n vitin 2000 tregjet m atraktive pr eksportuesit kosovar
N vitin 1989, q shnon fillimin e rrnimit t autonomis, Kosova kishte realizuar nj eksport n vler prej rreth 200 mil. N kuadr t ktij eksporti pjesmarrje m t lart kishin kta sektor dhe ndrmarrje: (i) Industria e akumulatorve 31 mil. (15.5 %), Amortizert 10 mil. (5%), Ferronikeli 95 mil. (47.5 %), Elektromotort 20 mil. (10 %), Tekstili, kpuct dhe galanteria 12 mil. (6 %), Autopjest 9.5 mil. (4.7 %), dhe Venaria 8.5 mil. (4.2 % ) 2 Bazuar n raportin e Banks Botrore (2003) eksporti i brendshm (ose shitjet vendore t huajve sipas taksonomis s Banks Botrore), n Kosov n vitin 2000 dhe 2001 ishte 87 mil. prkatsisht 183 mil.
1

13

kan qen tregjet e vendeve t rajonit (rreth 50%) dhe atyre t Bashkimit Evropian s bashku me Zvicrn (30%). Gjat viteve 2001 dhe 2002 kemi nj rritje t ndieshme t eksportit n BE dhe Zvicr (45 % respektivisht 43%), kurse kemi nj zvoglim t eksportit n vendet e rajonit (40 prkatsisht 34 %). Aktualisht n gjashtmujorin e par t 2003, rreth 80% e eksportit kosovar sht destinuar n tregjet e BE-s e t Zvicrs dhe n tregjet regjonale. Tabela 3: Ecuria e eksportit t Kosovs sipas destinacionit (mil dhe %) Totali 18.88 2000 10.65 2001 27.32 2002 15.37 2003 N prqindje 100.0 2000 100.0 2001 100.0 2002 100.0 2003 BE dhe Zvicra 5.67 4.85 11.79 5.93 30.0 45.6 43.2 38.6 Vendet e rajonit 9.30 4.32 9.37 6.29 49.2 40.6 34.3 40.9 T tjera 3.92 1.47 6.16 3.14 20.7 13.8 22.5 20.5

Burimi: Monitori Mujor Makroekonomik, MEF (2003) Vrejtje: T dhnat pr vitin 2003 prfshijn vetm gjashtmujorin e par. Vendet e rajonit: Shqipria, Maqedonia, Serbia dhe Mali i Zi

Eksporti intra-rajonal sht destinuar kryesisht n vendet e ish-Jugosllavis (Tabela 4). Si tregojn t dhnat zyrtare n tregues relativ importi dhe eksporti i Kosovs me kto vende duket t jet mir, mirpo sht evident nj deficit i madh tregtar me kto vende n vler. Rast specifik sht eksportuesi m i madh n tregun kosovar, Maqedonia, e cila n vitin 2001 ka eksportuar 145 her (n vler absolute) m shum mallra n tregun kosovar, sesa ka importuar. Kjo pasqyron n mnyr t qart rezistencn e institucioneve dhe bizneseve kosovare n mbajtjen e MTL-s me Maqedonin, e nnshkruar me ishJugosllavin. Tabela 4: Kmbimi tregtar n Evropn Juglindore: Eksporti si % e totalit m 2001 Prej: N: Kosova Shqipria B. dhe H. Bullgaria Kroacia Maqedonia Rumania S. dhe M. EJL - Totali BE Kosova 12.1 2.3 8.0 1.5 18.7 9.8 45.6 ALB 0.0 0.0 0.3 1.0 0.0 1.4 2.8 91.8 BeH 0.0 0.0 10.3 0.5 1.1 19.3 31.2 46.3 BUL 0.5 0.2 0.1 2.2 2.6 4.2 9.8 55.2 CRO 0.3 12.4 0.2 1.2 0.1 3.3 17.4 55.0 MAC 1.1 2.0 1.4 4.6 0.1 29.0 38.3 41.4 ROM 0.1 0.1 1.3 0.2 0.1 1.3 3.1 65.1 S&M 0.0 13.1 0.9 2.1 9.3 3.4 28.7 47.0

Burimi: wiiw (2003) dhe Monitori Mujor Makroekonomik, MEF (2003) Vrejtje: N rastin e Kosovs s bashku me t dhnat pr BE-n sht prfshir edhe Zvicra.

14

Boksi 1: Rrethina makroekonomike e ilustruar me 3 studime rasti

Ndrmarrja pr prpunimin e perimeve Kompania ka filluar t eksportoj mallra n Gjermani, Belgjik, dhe Maqedoni, si dhe ka pasur krkes pr eksport n Britani t Madhe. Ajo nuk eksporton n Mal t Zi, sepse autoritetet e Malit t Zi e kan ngarkuar me 20% ngarkes doganore. Sa m shpejt q MTL me Shqiprin t implentohet, kompania planifikon t eksportoj produktet e veta n Shqipri. Duke iu referuar nj drejtori t kompanis, eksporti sht nj aktivitet i pazakonshm n Kosov dhe njerzit jan t hutuar rreth tij. N Kosov ekziston nj mentalitet importues. Kjo sht ilustruar nga prvoja q ka pasur kompania kur ka filluar t eksportoj qershi t ngrira n Belgjik. S pari Doganat e Kosovs kan ndaluar ngarkesn me mall n kufi, duke aluduar se kompania po bn eksport spekulativ. Ngarkesa me mall sht shtyr pr nj dit t tr n kufi, duke pritur lejen nga autoritetet. Kompania po ashtu shet produkte n Novi Pazar n rajonin e Sanxhakut. Kompania ka br edhe nj kontrat me nj kompani turke, e vendosur n Britani t Madhe, n panairin e Shkupit, dhe tani kjo kompani sht e interesuar q ti eksportoj disa produkte n Britani t Madhe. Ndrmarrja pr prodhimin e lngjeve t frutave Kompania eksporton produkte n Shqipri, n nj pjes t Maqedonis dhe tenton t filloj eksportin n Shqipri sa ma shpejt q MTL fillon t implementohet, n tetor t vitit 2003. Besohet se n Shqipri ka nj treg t shklqyeshm pr produkte, dhe kompania tashm ka vendosur marrdhnie me disa partner tregtar. Eksporti n Maqedoni pritet t rritet nga niveli i tanishm prej 100 ton n 300 ton kah fundi i vitit. Kompania mund t eksportoj vetm n Serbi nprmes kanaleve informale. Ajo ka partner n Preshev, mirpo Qeveria e Serbis nuk ofron siguri pr kamiont kosovar dhe pagesat nga ana e serbve nuk jan t sigurta. Kompania sht e goditur nga konkurrenca jolojale dhe nga ngarkesa e tarifave importuese. Autoritetet doganore maqedonase e ngarkojn me pagesa shtes eksportin nga Kosova. Psh. importuesit maqedon pr eksport kosovar duhet t paguajn dhjet her m shum pr analiz teknike n kufi sesa q paguajn prodhuesit vendor maqedonas n Shkup. Pagesa pr analiz teknike rreth 1,259 paguhet n do kamion q kalon kufirin. Megjithat, mund t thuhet se disa nga kto probleme q kan t bjn me kalimin e kufirit maqedon tashm jan tejkaluar. Birraria N vitin 1983, kjo kompani ka zgjeruar tregun n Mal t Zi, n Serbin Jugore dhe n Beograd. Para lufte kjo kompani ka eksportuar 1/5 e prodhimit. Pas lufts kjo fabrik mbeti pa mjete, meqense ato u morn nga serbt. Por, tani kjo kompani ka rindrtuar parkun e automjeteve dhe ka rreth 50 automjete. Sipas autoriteteve t fabriks, birra turke sht nj konkurrent i fort n tregun kosovar. Ajo sht m e lir se birra kosovare, sepse, si dihet, firmat turke prfitojn nga subvencionet pr energji elektrike dhe shpenzime t tjera. Kjo kompani sht duke planifikuar t tregtoj birr n Shqipri, mirpo s pari i duhet t gjej nj partner t besueshm dhe t jet e informuar rreth ambientit t biznesit n Shqipri. Kompania beson se ka prparsi n kualitet n krahasim me birrn e Shqipris.

N strukturn e eksportit dominojn lkura, birra, verrat, gruri, mielli, krpudhat, disa lloje t metaleve t paprpunuara, nikel dhe mbeturina metalike t bazuara n funksionimin e disa minierave me pronsi shtetrore, si dhe produkte t lkurs dhe t tekstilit. N strukturn e eksportit mungon pjesmarrja e mallrave me shkall t lart t prpunimit. Po ashtu, nga Figura 1 vrehet nj pjesmarrje e ri-eksportit t cigareve.

15

Figura 1: Eksporti sipas produkteve kryesore, n prqindje

7 6 5 4 3 2 1 0 2000 Birr dhe Ver Lkura 2001 Pajisjet elektrike 2002 Mbet.e metaleve 2003 Krpudhat

Burimi: Monitori Mujor Makroekonomik, MEF (2003) Vrejtje: T dhnat pr vitin 2003 prfshijn vetm gjashtmujorin e par.

Lidhur me kualitetin e eksportit duhet theksuar pjesmarrjen e lart t metaleve t paprpunuara dhe t artikujve t tjer t paspecifikuar. Struktura e eksportit sht tregues i kualitetit t rindrtimit ekonomik dhe fazs s zhvillimit t sektorit privat dhe vshtirsive t transformimit t bizneseve ekzistuese. 1.2.2 Importi Vllimi dhe struktura e importit tregon varsin e madhe t inputeve dhe t konsumit t ekonomis s Kosovs nga trendet e importit. Kjo sht edhe si rezultat i fazs s rindrtimit q gjeneroi nj krkes ekscesive pr material ndrtimor n treg, q ishte n disproporcion me mundsit prodhuese t Kosovs. Kjo rezultoi n vrshimin e tregut vendor nga mallrat e importuara. Si rezultat i fazs emergjente t rindrtimit, volumi i importit t donatorve ishte shum m i madh se importi komercial, sidomos n fazn e menjhershme t paslufts (Tabela 5 dhe Figura 2), prandaj kishte edhe pjesmarrje m t madhe n strukturn e prgjithshme t importit t Kosovs. T dhnat e paraqitura n Figurn 2 tregojn se pjesmarrja e importit donator n vitin 2000 ishte rreth 60%, kurse pjesmarrja e importi komercial rreth 40%.

16

Tabela 5: Importi komercial dhe ai nga donatort, n mil. Totali 2000 2001 2002 2003 635.7 874.5 988.7 442.9 Importi komercial 255.2 684.4 898.0 431.5 Importi nga donatort 380.5 190.1 90.7 11.5

Burimi: Monitori Mujor Makroekonomik, MEF (2003) Vrejtje: T dhnat pr vitin 2003 prfshijn vetm gjashtmujorin e par. Importi i KFOR nuk sht prfshir n importin e donatorve.

Pjesmarrja e lart e importit t donatorve n fazn e paslufts ishte si rezultat i donacioneve t shumta pr rindrtim t Kosovs t financuara nga komuniteti ndrkombtar. Prfundimi i fazs emergjente sht shoqruar me zvoglimin e donacioneve dhe pjesmarrjen e importit donator. Pjesmarrja e importit komercial sht rritur vazhdimisht dhe aktualisht sht rreth 97%. Figura 2: Pjesmarrja e importit komercial dhe atij t donatorve n totalin e importit (n prqindje)
100.0 80.0 60.0 40.0 20.0 0.0 2000 2001 Komercial 2002 Donatort 2003 40.1 21.7 9.2 2.6 59.9 78.3 90.8 97.4

Burimi: Monitori Mujor Makroekonomik, MEF (2003) Vrejtje: T dhnat pr vitin 2003 prfshijn vetm gjashtmujorin e par.

17

2. LIBERALIZIMI DHE REGJIMI TREGTAR 2.1 Liberalizimi tregtar n kontekstin e Kosovs Liberalizimi tregtar sht esencial n ndrtimin e nj ekonomie t hapur dhe pr forcimin e konkurrencs s ekonomis vendore pr tu prballur me importin n tregun vendor dhe pr t prmirsuar performansn e eksportuesve. Ekonomit e vogla si sht Kosova duhet q, n veanti, t krkojn mundsit e tregut t lir, ekonomis s hapur dhe liberalizimit tregtar. Sidoqoft, konteksti dhe procesi i liberalizimit duhet t diskutohen. Liberalizimi tregtar i Kosovs sht realizuar n rrethana tejet specifike3 dhe dallon nga prvoja e vendeve t tjera t tranzicionit. Prderisa ekonomit tjera t tranzicionit liberalizimin tregtar e kan realizuar n kuadr t reformave ekonomike t prgjithshme, n Kosov kjo sht br jasht kontekstit t nj strategjie konsistente t tranzicionit dhe rindrtimit ekonomik, nn presionin e nevojave emergjente t rindrtimit dhe kolapsit t sektorit prodhues n gjendjen e menjhershme t paslufts. N rrethanat e mungess s trsis s politikave ekonomike, administrata ndrkombtare vazhdon t zbatoj nj liberalizim tregtar gjithprfshirs. Kjo ka ndikim negativ n zhvillimin e bizneseve prodhuese dhe eksportuese, q gjenden ende n fazn emergjente t zhvillimit t tyre. Ekonomia emergjente e Kosovs ka qen e paprgatitur t ballafaqohet me pasojat e liberalizimit n kushtet e industris s re dhe emergjente, konkurrencs jo fer dhe shtetit ligjor ende jo t fort, si dhe marrdhnieve asimetrike tregtare me fqinjt (Maqedonia, Serbia dhe Mali i Zi). Ve ksaj, ky proces nuk sht shoqruar edhe me promovimin e politikave t tjera aktive, me qllim t amortizimit t efekteve t padshirueshme. Prderisa n vendet tjera t tranzicionit, BE nprmjet Programit PHARE ka ofruar nj pako t masave t veanta (asistenc teknike) edhe pr politikat tregtare dhe promovimin tregtar, n Kosov nn presionin e rindrtimit t vendit ka munguar nj orientim pr ndrtimin e politikave tregtare dhe prgatitjen e vendit pr tu ballafaquar me konkurrencn nga jasht. Prvojat ndrkombtare kan dshmuar se vendet t cilat kan zbatuar liberalizim tregtar t shpejt jan ballafaquar me disa vshtirsi, n rend t par me rnien e t hyrave buxhetore dhe me paaftsin e sektorve ekonomik vendor pr tu prballur me shokun e konkurrencs s shpejt. Por, n ann tjetr, disa vende qen n gjendje pr t krijuar ambient stabil dhe miqsor pr investime, duke siguruar nj fluks t madh t investimeve direkte t huaja (Polonia, Hungaria, ekia). Sido q t jet, liberalizimi rapid ishte shtje pr diskutim n t gjitha vendet e tranzicionit. N vendet t cilat kan zbatuar nj liberalizim tregtar t harmonizuar me politikat ekonomike, nuk kan munguar sukseset n procesin e tranzicionit.4 Lidhur me kt, vendet n tranzicion mund t ndahen
Pasojat e lufts, vonesa 10 vjeare n tranzicion, mungesa e nj qndrueshmrie ekonomike dhe sociale, nivel i ult i bizneseve prodhuese, veprimi i instrumenteve asimetrike tregtare, mungesa e politikave pr mbrojtjen e prodhuesve n fazn iniciale t liberalizimit tregtar. 4 Liberalizimi i shpejt tregtar edhe n disa vende t tranzicionit nuk sht shoqruar me prkrahje t duhur institucionale, por sht treguar se krijimi i institucioneve mbshtetse nuk sht krijuar brenda nats. Krijimi i kapaciteteve administrative dhe institucionale konsiderohet si element ky pr suksesin e reforms s politikave tregtare (Trade Policy during the Transition, Lessons from the 1990s, CERT).
3

18

n dy grupe: (i) shtetet me rritje t theksuar t kmbimit tregtar, si jan Hungaria, Polonia, Republika eke dhe Sllovenia dhe (ii) grupi i dyt i shteteve q kan psuar rnd nga prishja e marrdhnieve tregtare me ish-Bashkimin Sovjetik, apo nga krizat ekonomike dhe luftrat civile (Trade Policy during the Transition, Lessons from the 1990s, CERT). Nga perspektiva e Kosovs vrejm se edhe n rrethanat e nj liberalizimi unilateral dhe veprimit t instrumenteve tregtare asimetrike (vetm pr import nga Shqipria jan paguar doganat, ndrsa nga Serbia/Mali Zi nuk jan paguar doganat, nga IRJM vetm 1% n emr t evidentimit doganor) sht ndrtuar nj buxhet i konsoliduar por, n ann tjetr, ka munguar ndrtimi i nj ambienti favorizues pr zhvillimin e bizneseve, i cili do t ndikonte n forcimin e t hyrave buxhetore n nj afat m t gjat. Gjithashtu, nj mori pengesash tjera jan nnvlersuar, e para s gjithash: pengesat institucionale, sistemi bankar joadekuat, mungesa e kredive eksportuese dhe joefikasiteti i doganave. Liberalizimi tregtar n Kosov sht duke u zbatuar n munges t ndonj qasjeje seleksionuese5, ngase me trysnin e shokut t konkurrencs s jashtme jan prballur njjt t gjith sektort e ekonomis. sht e qart se pr nj ekonomi emergjente si e Kosovs vetm liberalizmi menjhershm nuk sht i mjaftueshm. T dhnat n kapitullin e II-t e dokumentojn kt. Kta faktor n nj ambient turbulent dhe pa masa t tjera indirekte q rrisin aftsin konkurruese (taksat, financimi, aktivitetet promovuese), nuk kan dhn efektin e dshiruar. Boksi 2: Msimet nga t tjert (Trade Policy during Transition, CERT)
Kur kemi t bjm me institucione t pazhvilluara, politikat tregtare m efektive do t ishin ato t cilat do t administroheshin m leht dhe do t ishin imune ndaj manipulimeve ekonomike, Element ky n suksesin e politikave tregtare sht q reformat t zhvillohen n prputhje me kapacitete administrative dhe institucionale t vendit prkats, Krijimi i institucioneve t afta pr t prkrahur nj liberalizem rapid nuk mund t bhet brenda nats, T mos aplikohet asja e disa vendeve t cilat kan br liberalizimin tregtar dhe, n t njjtn koh, kan vazhduar t financojn ndrmarrjet jofitimprurse, duke dmtuar humbjet n buxhet dhe subvencionime t panevojshme t cilat vononin ristrukturimin e kompanive.

N rastin e Kosovs, n munges t nj zhvillimi t qndrueshm dhe t politikave ekonomike jo mjaft stimulative pr zhvillimin e bizneseve prodhuese, nn ndikimin edhe t liberalizmit tregtar, shfaqen kto ndikime: Vshtirsit n transfomimin e strukturs s bizneseve, Niveli i ult i bizneseve prodhuese dhe produktive, Pjesmarrja simbolike e bizneseve eksportuese n kmbimin tregtar, Ambienti afarist jo-favorizues pr iniciativa t reja t biznesit, Vshtirsit n ndrtimin e aftsis konkurruese t bizneseve t vendit pr gara n tregjet rajonale dhe t jashtme.

Nj ndr problemet e tranzicionit nga aspekti i politikave tregtare ishte edhe aftsia e parashikimit se cilt sektor do t jen m konkurrues dhe t ekspozuar kundrejt konkurrencs ndrkombtare.

19

2.2 Regjimi tregtar i Kosovs dhe Marrveshjet pr Tregti t Lir Hapin e par n ndrtimin e regjimit tregtar e paraqet vendosja e pikave doganore me vendet fqinje (Shqiprin dhe IRJM), por jo edhe me Serbin dhe Malin e Zi6. Themelimi i Autoritetit Doganor t Kosovs sht br n baz t Rregullores 1999/3 t UNMIK-ut, duke e shndrruar Kosovn n nj territor autonom doganor. Rregullorja n fjal dhe nj sr rregulloresh t tjera t UNMIK-ut, t miratuara gjat katr viteve t fundit, paraqesin kornizn ligjore kryesore pr promovimin e regjimit tregtar t Kosovs. Boksi 3: Masat dhe instrumentet kye n regjimin tregtar
Tarifat doganore me nj norm uniforme prej 10% aplikohen pr t gjitha mallrat q importohen n Kosov, me prjashtim t produkteve farmaceutike, plehrave bujqsore, mallrave t importuara nga organizatat ndrkombtare. Kurse, tarifa doganore vhet vetm n mallrat e eksportuara sht zero. Restriksionet kuantitative lejet pr import aplikohen n importimin e kafshve t gjalla, n importimin e produkteve farmaceutike, si dhe lnds s par pr shfrytzim n prodhimin e produkteve farmaceutike. N kuadr t ksaj politike koutat tarifore dhe kuotat e importit dhe eksportit nuk ekzistojn. Regjistrimi i t gjith importuesve dhe eksportuesve n kuadr t Zyrs Doganore t UNMIK-ut si dhe rregullimi i dokumenteve doganore. Importi dhe eksporti i armve, materialeve shprthyese, municionit si dhe mjeteve t rrezikshme, sht i ndaluar me Konventn e Uashingtonit, edhe pse nuk ekziston ndonj Rregullore e UNMIK-ut lidhur me kto ndalesa. Akcizat aplikohen n pijet joalkoolike, alkoolike, cigare, karburante, telefona celular, automjete motorike, aparate televizive dhe satelitore. Me prjashtim t kafes, akciza n mallra t tjera sht n ad valorem baz. TVSH, n norm prej 15% n mallrat q importohen, dhe me norm zero n mallrat q eksportohen. Kontrolli dhe inspeksioni i produkteve sanitare, fitosanitare dhe veterinare

Regjimi tregtar aktual i Kosovs konsiderohet t jet liberal, transparent dhe i leht pr tu administruar. Ky regjim konsiston n norma uniforme t tarifave doganore (0% dhe 10%), pa masa jotarifore dhe kufizime kuantitative. Me ndikim pozitiv sht edhe mbshtetja e regjimit tregtar n valut konvertibile, me futjen n prdorim t marks gjermane e m pas t euros (q ka pasur efekt n kontrollimin e inflacionit, n krijimin e buxhetit t konsoliduar dhe n rindrtimin e ekonomis). UNMIK-u shfrytzoi regjimin tregtar nprmjet doganave si mekanizmin kryesor n mbledhjen e t hyrave buxhetore. Nj veprim i till ishte i arsyeshm jo vetm pr faktin se administrata ishte e kufizuar si pr nga numri ashtu edhe prvoja, por n nj veprim t till ndikuan edhe lehtsia n mbledhjen e t ardhurave si dhe nevojat imediate.7 Sidoqoft, me gjith faktin se doganat n shumicn e vendeve n zhvillim paraqesin burimin kryesor t t ardhurave, sht m rndsi t bhet prpjekje pr t zvogluar varsin e ktyre vendeve n kto t hyra n favor t aplikimit t instrumenteve t brendshme fiskale (TVSH, tatimi n paga, tatimi n fitim).
UNMIK-u kmbimin tregtar t Kosovs me Malin e Zi dhe Serbin e konsideronte si tregti t brendshme. Shih: Raport mbi ecurin e ndrtimit t politiks s tatimeve dhe taksave n Kosov, RIINVEST, Prishtin, dhjetor 2002.
7 6

20

Prkundr t arriturave n ndrtimin e politiks tregtare, ekzistojn nj sr shtjesh q ln vend pr shqyrtim t mtutjeshm. Meq shum ligje tregtare ende nuk kan hyr n fuqi (prfshir ktu barrierat standarde dhe teknike t tregtis, masat sanitare, prona intelektuale si dhe politika konkurruese), kjo konsiderohet t krijoj shum zbraztira n regjimin tregtar kosovar. Prandaj, definimi i qart i ktyre politikave dhe aprovimi i ligjeve sht me rndsi vendimtare, me rast nuk do t linte vend pr interpretime t ndryshme8. Nj dobsi tjetr paraqesin raportet asimetrike tregtare me vendet e rajonit. Pr shembull, marrveshja preferenciale midis IRJ t Maqedonis dhe ish-Jugosllavis9 pr tregtin kosovare paraqet humbje n t hyrat tatimore, duke pasur parasysh se pala maqedonase, prkundr bisedave me qeverin dhe UNMIK-un nuk e respektonte kt marrveshje dhe zbaton masa doganore joreciproke. Pr m tepr, edhe pr shum mallra jomaqedone falsifikohet origjina e tyre, me qllim t prfitimit nga trajtimi preferencial. Importi dhe eksporti i Kosovs kan nj tretman diskriminues edhe gjat tranzitit n Serbi e Mal t Zi, duke u ngarkuar me taksa t veanta (3% prkatsisht 5 %). N pikkalimet kufitare, pr mallrat kosovare paguhet nj taks tranzitore q i bn kto produkte m t shrenjta dhe q shkakton rregullime serioze n treg dhe n aftsin konkurruese t prodhuesve kosovar. Megjithat, kohve t fundit n kuadr t iniciativs s negocijmit t rrjetit t MTL-ve n kuadr t vendeve t EJL-s sht realizuar nj progres i dukshm. Edhe Kosova i sht bashkngjitur ksaj iniciative, edhe pse me nj vones t konsiderueshme. Marrveshja e Tregtis s Lir me Shqiprin sht n operim dhe pritet q marrveshje t tilla t arrihen edhe me vende t tjera. Marrveshjet e Tregtis s Lir mund t ken ndikim negativ n Buxhetin e Kosovs n afat t shkurtr por, n ann tjetr, ato jan t domosdoshme pr t promovuar rritjen ekonomike n Kosov prmes strategjis eksportuese dhe IJD. Boksi 4: MTL n mes Kosovs dhe Shqipris
M 7 korrik 2003 Kosova nnshkroi MTL-n me Shqiprin. Kjo marrveshje krijon avantazhe t dukshme pr komunitetin e biznesit dhe konsumatort. Mallrat e prfshira n listat e veanta t ksaj marrveshjeje nga 1 tetori i vitit 2003 do t fillojn t lvizin pa dogan n t dy drejtimet. Dinamika e liberalizimit t plot t tregtis ndrmjet Kosovs dhe Shqipris parasheh q tarifat doganore n import, t aplikuara n Shqipri pr mallrat me origjin nga Kosova, t reduktohen n kohzgjatje 4-vjeare npr periudha si: nga 1 janari 2004, n 60% t tarifave baz; nga 1 janari 2005, n 40%; nga 1 janari 2006 n 20% dhe nga 1 janari 2007 n 0%. Ndrkaq, pr mallrat e importuara me origjin nga Shqipria pr n Kosov tarifat doganore do t reduktohen, n kohzgjatje 6-vjeare si: nga 1 janari 2004 n 80% t tarifave baz; nga 1 janari 2005 n 70%; nga 1 janari 2006 n 60%; nga 1 janari 2007 n 50%; nga 1 janari 2008 n 40% dhe nga fillimi i vitit 2009, kto tarifa do t jen n 0%. Marrveshja e Tregtis s Lir ndrmjet Kosovs dhe Republiks s Shqipris parasheh liberalizimin e rreth 98 pr qind t produkteve industriale dhe rreth 60 % t produkteve bujqsore. Shkalla e liberalizimit t tregtis ndrmjet Kosovs dhe Shqipris sht ndr m t lartat n rajon. N listn e liberalizuar t produkteve bujqsore jan prfshir rreth 200 produkte.

Shih: Kosovos Integration into the Regional Free Trade Network, A Report to the USAID Economic Reconstruction Project in Kosovo, nga Farhat Youkim Farhat. 9 Sipas ksaj marrveshjeje, mallrat maqedone paguajn ngarkes doganore prej 1%

21

4. PERCEPTIMET E BIZNESEVE RRETH ASPEKTEVE KYE T EKSPORTIT ANALIZ BAZUAR N ANKETN ME 110 NDRMARRJE EKSPORTUESE 4.1 Drejtimet e eksportit, burimet e konkurrencs dhe tregjet potenciale Anketa me 110 kompani eksportuese, e realizuar n korrik t vitit 2003, tregon se tregtia ndrkombtare e Kosovs sht kryesisht e koncentruar n rajonin e EJL-s; destinimi kryesor i produkteve, burimet e konkurrencs dhe tregjet e s ardhmes e kan nj emrues t prbashkt, EJL-n. Kmbimi tregtar i Kosovs me vendet e EJL-s ka prejardhjen nga vendet e ish-Jugosllavis (Figurat m posht). Figura n ann e djatht tregon destinimin e eksportit t ndrmarrjeve t anketuara n vendet e EJL-s. Shihet se gati e gjith tregtia e Kosovs n rajon kryhet me vendet e ish-Jugosllavis, gj q na on n konkludimin se lidhjet ekonomike midis ktyre entiteteve jan t forta, madje edhe pas luftrave t gjata dhe shkatrruese. Figura 3: Tregjet n t cilat operohet momentalisht Figura 4: Destinimet kryesore n EJL dhe Slloveni
S&M 24.6

Tjera 32%

Kroaci 3.4 Bullgari 3.0 B&H 3.9 Slloveni 5.9

BE & Zvicrra 9%

IshYUG 59%

Shqipri 20.2

Maqedoni 20.7

Burimi: Anketa eRiinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003

sht e qart s trajtimi preferencial i produkteve kosovare nga ana e BE-s nuk ka dhn rezultatet e pritura. Vetm 9 pr qind e t anketuarve konsiderojn se tregu i BE-s sht m i rndsishmi n krahasim me destinimet tjera. Arsyet mund t prmblidhen n distancn gjeografike, standardin e produkteve dhe n elemente t tjera. N kt kontekst, anketa jon jep nj rezultat shum interesant: mbi gjysma (58 pr qind) e kompanive t anketuara nuk kan informacione se nj marrveshje e till ekziston. Pr pjesn tjetr t kompanive (ato t cilat kan njohuri pr marrveshjen) kjo marrveshje paraqet nj element ky n strategjit e tyre. Sa i prket tregjeve potenciale n t ardhmen, sipas ankets, tregu m premtues paraqitet Shqipria, para dy vendeve t tjera fqinje Serbis & Malit t Zi dhe Maqedonis (shih Figurn m posht). Arsyeja pse Shqipria po zgjon kaq shum interesim tek ndrmarrsit kosovar qndron tek ratifikimi i MTL n qershor 2003. Besohet se nj hap i till do t shtoj nivelin e kmbimit tregtar t produkteve dhe t shrbimeve ndrmjet 22

ktyre dy vendeve, i cili ishte mjaft i ult n periudhn e paslufts, si dhe do t bj promovimin e investimeve t prbashkta dhe zgjerimin n tregje t tjera.
Figura 5: Tregjet potenciale pr t ardhmen Figura 6: Tregjet potenciale pr t ardhmen n EJL dhe Slloveni

Tjera 29%

B&H 6.9 Kroaci 6.9

Bullgari 2.0

Shqipri 22.6

BE & Zvicrra 13%

Ish-YUG 58%

Slloveni 8.5 Maqedoni 17.3

S&M 18.5

Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003

Edhe m tutje, vetm nj pjes e vogl e eksportuesve kan theksuar rendsin e tregut t BE-s me potencial t madh pr t ardhmen. Andaj, edhe nj pjes e madhe e potencialeve duhet drejtuar n promovimin e eksportit kosovar n BE, sepse BE-ja sht burimi kryesor i krkess dhe investimeve pr shkak t madhsis, hapjes ekonomike si dhe zotimeve politike t cilat BE-ja i ka n rajon dhe veanrisht n Kosov. Respondentt vlersojn se konkurrenca ka nj struktur t njjt si ajo e tregjeve ekzistuese ashtu edhe t atyre potenciale (shih m posht). Krijimi i nj rrjeti t tr t MTL-ve n rajonin e EJL si pjes e zotimeve t marra me nnshkrimin e Memorandumit pr Mirkuptim n Liberalizimin e Tregtis (MOU) m 2001 krijoi nj rrethin edhe m konkurruese n kt rajon, prderisa, n ann tjetr, ka hendikepuar n mas t madhe biznesin kosovar. Kosova nuk sht pjesmarrse e barabart n nismat e BE-s si n Paktin e Stabilitetit si dhe n procesin e Stabilizim-Asocijmit. Nga vendet e rajonit nuk krkohet (si krkohet n baz t MOU-s nga shtetet tjera t rajonit) t nnshkruajn MTL me Kosovn. Kjo mbetet vendim i qeverive t vendeve q t nnshkruajn nse kan ndonj interes t veant ekonomik.

23

Tabela 6: MTL-t n EJL (deri n Nntor t vitit 2003)

ALB BiH Nnshkruar 28/04/03
Ratifikuar nga Shqipria 10/07/03

BUL

CRO

MAC

ROM Nnshkruar 21/02/03

Ratifikuar nga Shqipria 10/07/03 Do t aplikohet 01/01/04

S&M

ALB

Aplikuar 01/09/03

Aplikuar 01/06/03

Aplikuar 15/07/02

Nnshkruar 13/11/03

BiH

Nnshkruar 28/04/03
Ratifikuar nga Shqipria 10/07/03

Nnshkruar 16/10/03 Nnshkruar 16/10/03 Aplikuar 01/01/01 CEFTA 01/03/03

Aplikuar 01/01/01 CEFTA 01/03/03

Aplikuar 01/07/02 Aplikuar 01/01/00 Aplikuar 11/06/97

Reviduar 11/06/02 Aplikuar prej 11/07/02

Nnshkruar 08/04/03
Aplikuar prej 01/01/04

Aplikuar 01/06/02 Nnshkruar 13/11/03 Nnshkruar 23/12/02

Ratifikuar nga Kroacia 07/05/03

BUG

Aplikuar 01/09/03 Aplikuar 01/06/03

CEFTA

CRO

CEFTA 01/03/03

MAC

Aplikuar 15/07/02

Aplikuar 01/07/02

Aplikuar 01/01/00

Aplikuar 11/06/97
Reviduar 11/06/02 Aplikuar by 11/07/02

Nnshkruar 07/02/03
Aplikuar prej 01/01/04

Aplikuar 7/10/96

Nnshkruar 21/02/03 Nnshkruar Ratifikuar nga 08/04/03 ROM Shqipria

10/07/03 Aplikohet 01/01/04 Aplikuar prej 01/01/04

CEFTA

CEFTA 01/03/03

Nnshkruar 07/02/03
Aplikuar prej 01/01/04

Inicuar 13/12/02

S&M

Nnshkruar 13/11/03

Aplikuar 01/06/02

Nnshkruar 13/11/03

Nnshkruar 23/12/02
Ratifikuar nga Kroacia 07/05/03

Aplikuar 7/10/96

Inicuar 13/12/02

Burimi: www.stabilitypact.org

Si tregojn rezultatet e ankets, burimet e konkurrencs jan shprndar n mnyr m t njtrajtshme ndrmjet vendeve t rajonit (n kt rast duhet shtuar edhe Turqin me 13 pr qind t prgjigjeve), gj q reflekton kushtet relativisht t barabarta nn t cilat operojn vendet e rajonit. Vendet e EJL-s kan nnshkruar MTL ndrmjet vete nn koordinimin e Paktit t Stabilitetit, si dhe me shumicn e vendeve n tranzicion t Evrops Qendrore (apo antart e CEFTA-s), t cilt do ti bashkngjiten BE-s m 2004. N kt rrjet t MTL-ve, produktet kosovare mbesin n nj pozit shum t vshtir. Bazuar n pikpamjet e respondentve, konkurrenca m e ashpr vie nga kompanit nga Maqedonia dhe S&M. Forumi Ekonomik Botror (2003) pohon se vendet e EJL-s 24

operojn n t njjtat tregje t huaja ku operojn edhe vendet tjera n zhvillim dhe, n prgjithsi, kan t njjtat aftsi konkurruese. Si rrjedhoj, duke pasur parasysh potencialin e ult t shtimit t ktyre tregjeve si pasoj e elasticitetit t ult t krkess mundsit pr deprtim n tregjet e jashtme jan shum t kufizuara, andaj edhe strategjit duhet orientuar n krijimin e strukturave m efiiente t prodhimit si dhe n diferencimin e produkteve.
Figura 7: Burimet e konkurrencs Figura 8: Burimet e konkurrencs n EJL dhe Slloveni
Shqipri 5.9 Maqedoni 16.0

Tjera 34%

B&H 4.6

Kroaci 9.1

BE & Zvicrra 10%

Ish-YUG 56%

Bullgari 9.6

Slloveni 10.5

S&M 15.5

Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003

4.2 Barrierat n kmbimin e mallrave determinantet dhe ndikimi

Nj sr problemesh ndikojn n aktivitetet eksportuese n Kosov; kto probleme i kan rrnjt n ekonomi dhe politik, jan probleme t brendshme dhe t jashtme, kurse disa prej tyre jan t trashguara e disa jan t lidhura me tranzicionin. S pari, statusi i pazgjidhur politik e vendos Kosovn n nj pozit t pabarabart me fqinjt e saj n kontekstin e nismave rajonale si Stabilizim-Asociimi dhe Pakti i Stabilitetit (t prmendura m hert). S dyti, politika tatimore nuk e favorizon prodhimin vendor dhe norma uniforme e doganave dekurajon zhvillimin e bizneseve prodhuese n Kosov. S treti, firmat n Kosov prballen me probleme t brendshme, si mungesa e kapitalit, mungesa e prvojs n tregjet e huaja, mungesa e ekspertizs, si dhe marketingu dhe aktivitetet promovuese t dobta. S katrti, ndrmarrsit n Kosov prballen me barriera q e pengojn operimin e tyre normal, prfshir ktu shumat e kufizuara t kredive dhe normat e larta t kamats, infrastrukturn e dobt, mungesn e informatave, prkrahjen e dobt institucionale, si dhe ngarkesa t tjera administrative. S pesti, edhe sikurse Kosova t kalonte nj proces normal t transformimit politik dhe ekonomik, struktura industriale e trashguar nga periudha jugosllave, e mbshtetur n industrin e rnd, tregon se Kosova ende sht e paaft t prballet me krkesat dhe standardet e ekonomis s tregut. Duhet theksuar se para viteve t 90-ta, eksportuesit m t mdhenj 25

ishin Trepa (prodhues i xehes s plumbit dhe zinkut, arit dhe argjendit) dhe Ferronikeli (prodhues i ferronikelit), q prbnin m shum se dy t tretat e eksportit kosovar. Aktualisht, asnjra nga to nuk sht duke operuar10. N fund, Kosova sht vendi i fundit q ka hyr n tranzicion. E vonuar n kt proces, Kosova po ashtu po prballet me probleme me t cilat jan prballur edhe vendet tjera t Evrops Qendrore dhe Juglindore n fillim t transformimit. N anket, nj vmendje e posame i sht kushtuar pengesave me t cilat ballafaqohen eksportuesit kosovar n tregjet e jashtme (pr listn e pengesave dhe karakteristikat kryesore t tyre, shih Figurn 9 dhe Aneksin 3). Ndrmarrsit kan vlersuar ndikimin e 14 pengesave t radhitura n list (1 paraqet penges shum t madhe; 5 nuk paraqet penges). Gjithashtu, edhe nj mori pyetjesh t tjera jan t lidhura me shtjen e pengesave n eksport me qllim t identifikimit t faktorve t cilt determinojn performansn e dobt t kompanive kosovare n tregjet e huaja. N prgjithsi, pengesat jan ndar n dy lloje t veanta, n ato t shkaktuara nga faktort e jashtm si dhe pengesat specifike pr vet firmn. Pengesat e brendshme jan t lidhura me strukturn organizative t firms apo me aftsit e kufizuara menaxhuese. N t kundrtn, pengesat e jashtme burojn nga rrethina jostabile makroekonomike si dhe institucionet dhe politikat e qeveris. N t dy nnseksionet e ardhshme do t koncentrohemi n trsi n pengesat e brendshme dhe ato t jashtme.
Figura 9: Intensiteti i pengesave sipas t anketuarve
Mungesa e mbshtetjes kreditore Tatimet doganore me vendet tjera Vonesat n kalimet kufitare Mungesa e dok. pers. dhe vizat Marrdhniet tregtare me vendet fqinje Mungesa e informacioneve Gjetja e partnerve t jashtm Imazhi i dobt i produkteve Shpenzimet e prodhimit Transporti ertif. pr shn. dhe sigurim ertif. mbi origjinn e mallit Njohja e gjuhve t huaja Aftsit dhe eksperien. e menaxherve

71.6 66.3 57.0 46.6 45.2 43.6 35.7 33.9 33.6 31.4 28.6 25.2 16.8 15.8

Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003

10

Sidoqoft, arsyet pr kolapsin e ktyre konglomerateve nuk qndrojn vetm n mungesn e krkess apo n paaftsin pr tu ristrukturuar, ndikimi m i madh sht shkaktuar nga keqprdorimet gjat viteve t 90-ta dhe dmet e shkaktuara nga lufta.

26

N prgjithsi, pengesat e jashtme dhe t brendshme kan ndikim t fuqishm n eksportin e kompanive n tregjet jashtem. Sidoqoft, si tregon grafiku, problemet me t cilat ndeshen bizneset kosovare jan kryesisht t natyrs eksterne. Mungesa e financimit pr nevoja eksportuese, pengesat n pikat doganore, mundsit e kufizuara pr lvizje, etj. jan nj sr barrierash t cilat burojn nga legjislacioni qeveritar apo burokracia qeveritare, si dhe jan pasoj e moskrijimit t institucioneve t shndosha t tregut. Edhe pse problemet e brendshme pengojn n mas t madhe aktivitetet e firms, intensiteti i ndikimit t barrierave t jashtme sht vlersuar t jet m i madh nga respondentt.
4.2.1 Ndikimi i faktorve t brendshm n eksport

Shum studime (UN, 1999; Kostecki et al., 1996; Hbner, 2000), qofshin ato teorike apo empirike, koncentrohen kryesisht n nivelin e zhvillimit menaxherial si dhe n resurset e kufizuara si pengesa t brendshme kryesore n aktivitetin e firms. N mnyr m specifike, ato koncentrohen n problemet q dalin nga struktura organizative, shkalla e edukimit dhe trajnimit t personelit, prcaktimi dhe qasja menaxheriale pr eksport, prvoja menaxheriale, etj. Tabela 7 tregon shprndarjen e prgjigjeve t disa nga pengesat specifike t firmave n aktivitetet eksportuese.
Tabela 7: Pengesat specifike pr firmn (shprndarja e prgjigjeve n %) Lloji i pengess/Rangu Aftsit dhe prvojat e menaxherve Mungesa e informatave Vshtirsit n gjetjen e partnerve afarist Shpenzimet e prodhimit Njohja e gjuhve t huaja 1 1.8 17.3 9.1 10.9 10.0 2 6.4 17.3 11.8 13.6 10.0 3 11.0 21.8 30.9 20.0 10.9 4 14.7 10.0 9.1 10.0 9.1 5 66.1 33.6 39.1 45.5 60.0

Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003

Rezultatet nga anketa t paraqitura n Aneksin 3 demonstrojn se pr eksportuesit kosovar njohurit menaxheriale dhe eksperienca e tyre nuk paraqesin problem sinjifikat pr zgjerimin e tyre n tregjet e huaja. Kjo penges sht klasifikuar si pengesa m me pak influenc n aktivitetet eksportuese t kompanis nga 14 pengesat e specifikuara. Mesatarisht kjo penges sht ranguar m tepr se 4 me varianc dhe devijim standard relativisht t ult (Aneksi 3). T dyja, moda dhe mediana jan 5. Andaj, n prgjithsi, sipas t gjith indikatorve statistikor, kjo penges konsiderohet si shum e ult apo pa kurrfar ndikimi n eksport. Ngjashm, n tabeln 9 shihet se pjesa m e madhe e prgjigjeve jan t grumbulluara n rangun 4 dhe 5. Menaxhert e anketuar posedojn edukim t lart; m tepr se dy t tretat e t anketuarve kan edukim t lart apo superior (diplom universiteti apo m lart). Andaj, edhe perceptimi i ksaj pengese si e ult sht si rrjedhoj e ktyre fakteve. Pavarsisht nga kjo, nj person afarist mund t ket diplom t nivelit t lart q nuk ka lidhje me aktivitetin afarist; n kt rast diploma nuk ka rndsi. Prandaj, shtja qndron n cilsin dhe prshtatshmrin e edukimit e jo n nivelin e edukimit.

27

Natyrisht se kjo mund t reflektoj nj vetvlersim tepr optimist t menaxherve t intervistuar mbi aftsit e tyre.
Boksi 5: Rasti i BALLKANIT
Ndrmarrja Ballkani n Therand, me dekada ka qen prodhues dhe eksportues i suksesshm i rripave t goms. Pas lufts, ndrmarrja ka pasur vshtirsi n sigurimin e kapitalit t duhur punues pr t rifilluar aktivitetin e vet, prandaj i sht dashur t angazhoj kapacitetet e veta n prpunimin e lndve t para t ofruara nga partnert e jashtm. Sipas ksaj metode, kontraktuesi i huaj ka sjellur n vend lndn e par, kurse Ballkani e ka prpunuar dhe produktet e gatshme i jan drguar kontraktuesit. Sidoqoft, ky aranzhim nuk mund t zgjas shum; n njrn an, gjat importimit t lnds s par pr prpunim n Kosov nga ana e kontraktuesit, Ballkani sht i detyruar q t paguaj dogan dhe TVSH. N ann tjetr, gjat eksportimit t produkteve t gatshme q jan prpunuar, ndrmarrja ka pasur pengesa administrative n kthimin e dogans dhe TVSH-s, ku vonesat kan zgjatur deri n tre muaj. Si pasoj, ndrmarrja nuk ishte e aft t financoj prodhimin e saj n baza t vazhdueshme. M von, Shrbimi Doganor i Kosovs kishte sjell rregulloren administrative, q ndalon prmbushjen e aranzhimeve t ktilla, gj q ka parandaluar realizimin e kontrats me Kompanin Amerikane Good Year. N kt mnyr, kompania rrezikon t humbas partnert e saj, me t cilt kishte pun pr t br n procesimin e lndve t para. Ndrmarrja e Ballkanit po ashtu prballet me problemet e konkurrencs jolojale. Nj vshtirsi t veant paraqet pagimi i akcizs n benzin, q prdoret si input n prodhim. Menaxhmenti i Ballkanit thot se kjo nuk ndodh me kompanit konkurruese t vendeve t tjera.

Grupi i dyt i pengesave pr internacionalizimin e aktivitetit t ndrmarrjeve jan shpenzimet e transaksioneve. Kto shpenzime jan shum m t larta kur bhet biznes jasht kufijve sesa kur bhen transaksione t brendshme pr arsye t qarta. Faktort t cilt i bjn kto shpenzime m t larta pr kmbime ndrkombtare jan diferencat n gjuh dhe kultur, zakone, ligje, burimet e informacioneve, mnyra si operojn tregjet, niveli dhe karakteri i konkurrencs, vshtirsit n fuqizimin e kontratave, etj. N literatur veohen disa lloje t ktyre shpenzimeve: Gjetja e informatave pr tregjet e huaja; Gjetja e partnerve t besueshm; Negociimi, shkrimi dhe fuqizimi i kontrats; Financimi i kontrats si dhe bartja e rrezikut t dshtimit; dhe Ndryshimi i kontrats si pasoj e ndryshimit t rrethanave. N mesin e kostove t lartprmendura, gjetja e informatave pr tregjet e huaja sht qensore. Besimi se informatat lehtsojn procesin e marrjes s vendimeve dhe reduktojn paqartsit n biznes ka uar n krijimin e nj konsensusi shkencor se rritja dhe ekzistenca e bizneseve t sotme varet n trsi nga strategjit pr menaxhimin dhe procesimin e informatave (Hart dhe Tzokas, 1999). N disa raste, n anket sht synuar t hulumtohet efekti i informatave n aktivitetin e kompanis. T dhnat japin nj pasqyr t paqart. N baz t perceptimeve t prgjithshme, nuk krijohet ndonj prshtypje se ekziston ndonj penges e madhe nga mungesa e informatave (Tabela 9). Mungesa e informatave sht e ranguar si pengesa e gjasht m e madhe n baz t rangimit mesatar (Aneksi 3) me varianc relativisht t lart, q tregon se prgjigjet e t anketuarve jan

28

relativisht shum t shprndara. Nga aspekti i prgjigjeve t dhna, varianca tregon se ekziston nj varietet i madh n mendimet e respondentve pr sa i prket ksaj shtjeje. Prap, si shihet, sigurimi i informatave pr tregjet relevante sht i knaqshm pr bizneset kosovare. N njfar mnyr, kjo sht e kuptueshme, sepse eksportuesit kosovar tregtojn kryesisht me vendet fqinje, pr t cilat nuk sht vshtir t gjenden informatat. Sidoqoft, duke marr parasysh disa indikacione t tjera t prodhuara nga anketa, situata me nivelin e informimit nuk sht edhe aq e knaqshme. Burimet informative pr tregjet e huaja si dhe informimi mbi trajtimin preferencial nga BE-ja japin nj pasqyr tjetr (Figura 10). M tepr se 58 pr qind e ndrmarrsve t anketuar nuk kan fare informacione se produktet kosovare kan nj tretman preferencial n BE. Kjo sht nj e dhn mahnitse e cila nuk krkon koment. Burimet kryesore t informatave pr eksportuesit kosovar jan prezentuar n figurn n ann e djatht. Burimet kryesore t informatave jan kontaktet personale me afarist, si dhe takimet n panaire. Vetm 2 pr qind e informatave sht siguruar nga agjencionet qeveritare, ndrsa 10 pr qind e tyre jan siguruar nga OEK-u apo shoqatat e biznesit. Ky sht nj indikacion se sa dobt n Kosov menaxhohet dhe transmetohet infomata n mnyr insitucionale. Nga ajo q u tha m lart, si shihet, shtja e sigurimit t informatave mund t konceptohet nga kndi i brendshm i firms si dhe nga aspekti eksternal. Ndrmarrjet bjn sht e mundur t sigurojn sa m tepr informacione, meqense rndsia e tyre, si dihet, sht kruciale. N ann tjetr, Figura10: Burimet e informatave pr tregjet e nga aspekti institucional informata nuk huaja
41.4 18.7

14.1

10.6

9.1

4.0

2.0

Burimi: Anketa e Riinvesitit me 110 eksportues kosovar, 2003

iu ofrohet n sasi t mjaftueshme palve t interesuara. Duke u nisur nga kto dy knde, mund t konkludohet se informata sht problem ekstern i kompanis; jan institucionet qeveritare, OEK-u si dhe shoqatat afariste ato t cilat nuk e bjn punn e tyre si duhet. Studimet e bra n vendet tjera kan treguar se mungesa e informatave afariste sht kritike pr performansn e eksportit. Pr shembull, Kostecki et al., (1996) ka demonstruar se njohja e tregjeve t huaja sht problem ky pr ndrmarrjet polake. Edhe kta t fundit barrn m t madhe t

Diaspora/miqt

Part. afarist

Interneti

OEK & sh. biz.

Pan. & ekspo.

Instit. & a. qev.

Mediat

29

problemit e vn n institucionet t cilat duhet t ofrojn informacione (posarisht n mosefikasitetin e tyre), q sht pasoj e kufizimit t madh buxhetor si dhe burokracis tejet t lart. Andaj, edhe shtjen e informatave n rastin e Kosovs duhet trajtuar n kategorin e problemeve t nxitura nga mosfunksionimi i mir i institucioneve si dhe politikat joadekuate.
Vshtirsit n gjetjen e partnerve t besueshm pr biznes jan nj dimension tjetr i shpenzimeve t transaksioneve. Sidoqoft, rezultatet e ankets tregojn se kjo shtje nuk mund t konsiderohet si nj barrier e madhe (shih Aneksin 3 & Tabeln 7).

Tabela 7 tregon se rreth 80 pr qind e prgjigjeve jan t grumbulluara n kategorit 3, 4 dhe 5, duke e ranguar kt penges n kategorit me ndikim t mesm deri te ato pa kurrfar ndikimi n operacionet ndrkombtare. Kostecki et al. (1996) n rastin e Polonis, si dhe Hbner (2000) n rastin e Azis Qendrore, argumentojn se vshtrsit n gjtjen e partnerve ndikojn negativisht n operacionet e kompanis n tregun e jashtm. Rezultate t ngjashme kan dal edhe n anketn e realizuar n vitin 2001 me 125 ndrmarrje nga 5 shtete n rajonin e EJL (25 prej t cilave jan kosovare). Kjo anket tregon se problemet n gjetjen e partnerve afarist kan ndikim t vogl n bashkpunimin rajonal dhe investimet. Kjo nuk duhet t jet befasuese, pasi kompanit e rajonit kan interesa t prbashkta, lidhje t trashguara afariste dhe kan qasje n panaire t shumta ku ata mund t takohen dhe t aranzhojn punt e tyre afariste. N kt kontekst duhet prmendur edhe njohjen e gjuhve t huaja si nj barrier e mundshme. Sipas t anketuarve kosovar, ky problem sht inekzistent. Kjo penges klasifikohet mesatarisht afr rangut t 4-t, q sht e definuar si penges shum e vogl. Shumica e biznesmenve kosovar njohin s paku dy gjuh t huaja. Veanrisht njohja e gjuhs serbo-kroate u mundson atyre mbajtjen e kontakteve me partnert, sepse shumica e eksportit, si dihet, sht i koncentruar n vendet ku flitet gjuha sllave.
Niveli i kostos s prodhimit apo mimi i Figura 11: Varsia e eksportit nga importimi prodhimit sht barrier e vogl pr i lnds s par eksportuesit kosovar. Ky aspekt i brendshm i firms sht ranguar ndr t I fundit n kuadr t 14 barrierave t parnds. specifikara. Ky rezultat konsiderohet si i 33% papritur, duke marr parasysh ankesat e mdha t komunitetit t biznesit n periudhn e paslufts sa i prket nivelit t lart t ngarkess me tatime, si dhe disproporcioneve n shprndarjen e barrs tatimore ndrmjet konsumatorve dhe Shum Mesatar bizneseve. Pr gati gjysmn e t anketuarve, 50% 17% lnda e par sht kruciale pr operimet e tyre jasht Kosovs, gj q bie ndesh me pikvshtrimin e eksportuesve mbi rndsin e vogl t shpenzimeve t prodhimit. Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues Varshmria n import duket t jet shum e kosovar, 2003

30

lart (shih grafin m lart), prandaj sht pritur nj rezultat tjetr pr kt penges. Nj nga sqarimet e mundshme mund t jet q ky rezultat t jet influencuar nga tregtart t cilve nuk u nevojitet lnda e par. Edhe kryqzimi i tabelave n baz t llojit t aktivitetit tregon se ende ekzistojn diskrepanca; pr m tepr se dy t tretat e prodhuesve, importimi i lnds s par t destinuar pr eksport sht shum i rndsishm, prderisa vetm m pak se 30 pr qind e tyre e kan ranguar kt problem n kategorin 1 dhe 2 (si pengesa t ashpra). Pr m tepr, 40 pr qind e respondentve besojn se niveli i kostos s prodhimit nuk sht kurrfar pengese, ndrsa vetm 20 pr qind e t anketuarve e konsiderojn si t parndsishm importin e lnds s par.
4.2.2 Ndikimi i faktorve t jashtm n eksport

Barrierat e jashtme burojn nga sistemi ekonomik dhe afarist, i cili i rrethon kompanit. Sistemi i jashtm prfshin rrethinn ekonomike, socio-kulturore, politiko-legale, teknologjike, demografike, si dhe rrethinn fizike t ndrmarrjes. N kt kontekst, shitja n tregun e jashtm involvon nj numr t madh rreziqesh pr kompanin q sht rezultat i mungess s njohurive pr tregun e caktuar apo rrethinn - e cila sht heterogjene, e sofistikuar dhe turbulente. N anketn me eksportues kryesisht jan potencuar barrierat e jashtme si n vijim: financimi, shtjet e politiks tatimore, faktort rregullues, procedurat administrative dhe burokracia (Aneksi 3). N prgjithsi, barrierat e jashtme jan rezultat i raporteve n treg (psh. financimi, konkurrenca) dhe i organizimit institucional (psh. tatimet, legjislacioni, burokracia). Anketa jon fokusohet n pengesat q lindin si rezultat i politikave ekzistuese dhe i organizimit institucional. Sipas Hare (2000) kto barriera kan t bjn kryesisht me mosfunksionimin e plot t sistemit bankar, posarisht n menaxhimin e sigurt dhe me kosto t ult t transaksioneve ndrkombtare, mungesa e skemave garantuese pr kredit pr eksport dhe forma t tjera t promovimit t eksportit; s fundi, sigurimi i dobt i transaksioneve dhe shrbimeve t tjera t lidhura me aktivitetet eksportuese. Pr m tepr, kto barriera institucionale marrin formn edhe t pritjeve t gjata n kufi, t cilat njkohsisht shoqrohen me korrupsion t madh me qllim t prshpejtimit t lvizjes s mallrave. Asnj nga gjrat e lartprmendura nuk ka t bj me politikn ekonomike, mirpo sht e lidhur m s teprmi me mundsit si dhe gatishmrin e vendeve q t zbatojn ligjin. N kt kontekst, n mesin e 14 barrierave t potencuara n anketn ton, financimi sht problemi kryesor i ndrmarrsve. Me rangim mesatar afr 2 dhe me median dhe mod t barabart me 1, kjo penges sht ranguar si m me efekt n internacionalizimin e aktiviteteve (shih shprndarjen e prgjigjeve n tabeln 10). Vshtirsit e kompanis me financim jan t lidhura me kushtet (kohzgjatja dhe normat e kamats) me t cilat akordohet kredia n prgjithsi (posarisht kredit pr eksport). Pr m tepr aspektet financiare prfshijn: mungesn e qasjes n financim; nivelin e kamats; mungesn e kredive eksportuese; krkesat pr kolateral, historiatin e firms n aspektin e financimit, etj. Rezultatet nga kryqzimi i t dhnave japin t dhna t papritura, n veanti del se

31

kompanit m t mdha kan gjithashtu edhe probleme m t mdha me financimin. Zakonisht supozohet se sa m e madhe t jet kompania edhe resurset e tyre financiare si dhe resurset tjera t saj jan m t mdha, dhe si t tilla, ato kan edhe influenc politike, andaj edhe kan qasje m t leht n financimi (IFC, 2000, etj.). Nga anketa jon, m tepr se 90 pr qind t kompanive t mdha (ato me m tepr se 250 puntor) e kan ranguar problemin e financimit si kryesorin, t prcjellura nga ndrmarrjet e mesme dhe t tretat jan ato t voglat. Sipas pronsis, pjesa m e madhe e ndrmarrjeve n pronsi shoqrore (rreth 90 pr qind), t cilat njkohsisht i takojn kategoris t ndrmarrjeve t mdha, e kan ranguar financimin n kategorin 1 dhe 2. Duke pasur parasysh gjendjen e prgjithshme t tyre n Kosovn e paslufts, brengat e tyre jan t kuptueshme. Sipas kategorive t aktiviteteve, distribuimi i prgjigjjeve sht i shprndar njjt ndrmjet prodhuesve, tregtarve si dhe kategorive t tjera. Del se parat q krkojn eksportuesit kosovar jan pr qllime prodhuese. N bisedimet e zhvilluara me disa nga respondentt, pasi sht kryer anketa, ata jan shprehur se financimi do t shfrytzohej pr qllime t kapitalit punues. Pr m tepr, ata thon se parat iu mundsojn atyre krijimin e linjave t reja prodhuese dhe prmirsimin e teknologjis.
Tabela 8: Pengesat e jashtme n eksport (shprndarja e prgjigjeve n %) Lloji i pengesave / Rangu Mungesa e mbshtetjes kreditore Tatimet doganore me vendet tjera Vonesat n kalimet kufitare Mungesa e dok. pers. dhe vizat Marrdhniet tregtare me vendet fqinje Imazhi i dobt i produkteve Transporti ertifikata mbi origjinn e mallit ertifikata pr shndetsi dhe sigurim 1 51.8 44.0 27.3 26.4 14.5 11.8 12.7 14.5 3.6 2 18.2 15.6 20.9 16.4 24.5 9.1 8.2 5.5 3.6 3 10.9 18.3 23.6 10.9 19.1 25.5 19.1 15.5 16.4 4 2.7 5.5 9.1 10.0 10.9 10.0 11.8 9.1 9.1 5 16.4 16.5 19.1 36.4 30.9 43.6 48.2 55.5 67.3

Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003

Pengesa e ardhshme m me influenc n aktivitetet eksportuese jan normat e doganave me vendet tjera. Normat e doganave me Shqiprin deri n 15 pr qind, pastaj Bullgarin (deri n 20 pr qind), si dhe me vendet tjera t rajonit, jan t papranueshme pr eksportuesit kosovar. Kjo penges sht e ranguar n vendin e dyt, pas financimit. Pas ksaj pengese paraqiten vonesat n kufi, q sht ranguar si e treta me radh n mesin e 14 pengesave me rangim mesatar rreth 2.3. Kto dy pengesa duhet trajtuar patjetr s bashku. Gati n shumicn e vendeve t EJL-s, tatimet ndrkombtare paraqesin nj burim t rndsishm t t hyrave, i cili si rrjedhoj determinon edhe nivelin e lart t doganave. N kt vazhd, procedurat e komplikuara jan nj nga aspektet kryesore t administrats doganore si dhe se e tr administrata doganore e ktyre vendeve sht e njohur pr mosefikasitet dhe korrupsion. Shum studime t bra pr vendet e tranzicionit ofrojn rezultate mbi problemet me doganat, t ngjashme me rezultatet e ofruara n anketn ton. Tschni dhe Wiedmer

32

(2002) kan vlersuar se n t gjitha vendet e EJL-s funksionimi i shrbimit doganor dhe sidomos procedurat e vlersimit doganor e kufizojn n mas t madhe kmbimin tregtar ndrmjet vendeve dhe se, n ann tjetr, nuk jan konform me rregullat dhe praktikat ndrkombtare. Sipas tyre, shkaqet jan t lidhura me mnyrn e implementimit t rregullave, me mungesn e infrastrukturs, si dhe me mungesn e trajnimit adekuat t zyrtarve. Komisioni Evropian n raportet shtetrore (2002) identifikon nj numr sferash sa i prket shrbimit doganor, n t cilat duhet intervenuar sa m shpejt q sht e mundur. N rastin e Shqipris, Komisioni propozon se duhet aplikuar nj sistem m efikas t menaxhimit t doganave, se duhet krijuar e nj infrastrukture adekuate pr kmbim mallrash, dhe duhet thjeshtsuar procedurat dhe formalitetet, si dhe t aplikojn nj sistemi modern informatik. N rastin e Maqedonis, Komisioni pohon se n sistemin doganor t ktij vendi korrupsioni sht endemik. Instituti pr Ekonomi t Tregut (2000) tregon pr nj numr pengesash specifike pr Bullgarin. Ata identifikojn jokonsistencn n procedurat doganore, t cilat shkaktojn vonesa n drgesa si dhe krijojn hapsir pr korrupsion dhe paraqesin vshtirsi pr implementimin e acquis communautaire. N fund, problemet kryesore n dogann bullgare, sipas tyre, jan t lidhura me kapacitetet institucionale. M 1 janar 1993 filloi edhe zyrtarisht funksionimi i Tregut Unik Evropian, me rast u hoqn n mnyr graduale gati t gjitha barrierat pr qarkullim t lir t njerzve, produkteve, shrbimeve dhe kapitalit (t ashtuquajturat katr lirit) brenda Komunitetit. Rajoni i EJL-s sht prapa n realizimin e ktyre katr lirive, edhe pse pjesrisht u zotuan pr nj gj t till me nnshkrimin e MOU-s n vitin 2001. Kosovart n t gjitha aspektet jan n pozit t disfavorshme, si pasoj e barrierave politike. Anketa jep indikacione t shumta pr vshtirsit e kosovarve n deprtimin n tregjet e rajonit. N rastin ton relevant sht qarkullimi i lir i personave. Nj problem me ndikim t madh te eksportuesit kosovar sht mungesa e dokumentacionit t udhtimit si dhe e vizave (shih Aneksin 3 & Tabeln 8). Kosovart posedojn dokument udhtimi t lshuar nga UNMIK-u, i cili nuk sht pranuar ende nga disa vende t rajonit, edhe pse kto vende jan antare t Kombeve t Bashkuara. Si shembull, Bullgaria dhe Rumania ende nuk i kan pranuar dokumentet e udhtimit t UNMIK-ut, ndrsa vendet si Maqedonia dhe Turqia e kan prolonguar pr nj koh t gjat pranimin e tyre. Kjo situat absurde duhet t adresohet nga t gjith, e para s gjithash nga UNMIK-u, BE-ja dhe institucionet qeveritare vendore. Pengesa paraprake sht e lidhur ngusht me nj tjetr aspekt, i cili, sipas t anketuarve, sht shum me ndikim. Fjala sht pr marrdhniet me vendet tjera fqinje. Kto jan t ndikuara fuqishm nga statusi politik i Kosovs. Pozita politike e v n pozit t pabarabart Kosovn edhe n iniciativat e BE-s si jan Pakti i Stabilitetit dhe procesi i Stabilizim-Asociimit. Eksportuesit kosovar besojn s marrdhniet jo t mira me vendet fqinje jan brengosse dhe e klasifikojn n kufi t 3-shit.
Infrastruktura n vendet e EJL-s sht n gjendje shum t keqe, gj q paraqet nj faktor dekurajues n kmbimin ndrkombtar. EJL-ja sht rajon i rndsishm tranziti. Nj ndr shkaktart ky n nivelin e ult t kmbimit tregtar t Shqipris me rajonin (e posarisht Kosovn) sht pikrisht infrastruktura. BE-ja prmes Paktit t Stabilitetit

33

dhe CARDS-it (Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation), sht duke investuar sasi t mdha parash pr prmirsimin e infrastrukturs n vendet e EJL-s. Transporti, e veanrisht transporti rrugor sht sektori n t cilin sht investuar m s shumti me 2.42 miliard (70% e shpenzimeve totale) dhe m pas sht sektori energjetik me 0.70 miliard. T anketuarit mendojn se transporti nuk sht penges aq e madhe pr afarizmin e e tyre. Kjo penges sht radhitur n mesin e pengesave me ndikim t vogl apo pa kurrfar ndikimi. Pa marr parasysh mendimin e respondentve, transporti sht barr e madhe pr eksportuesit kosovar. Transporti hekurudhor i mallrave sht faktikisht jasht funksionit, me vetm nj linj t transportit t udhtarve nga Kaaniku n Mitrovic. Inicimi i transportit hekurudhor do ta rriste efikasitetin e shrbimit doganor si dhe do t zvoglonte koston e ndrmarrsve; n njrn an do ti reduktonte n mas t madhe shpenzimet e transaksioneve (shenzimet e transportit) pr firmat, si dhe do t ishte nj lehtsi e madhe pr menaxhim t suksesshm nga ana e shrbimit doganor. S fundi, anketa jon ka synuar t hulumtoj edhe efektin e disa barrierave specifike si jan marrja e certifikats pr origjinn e produktit si dhe e certifikats pr shndetsi dhe siguri n Kosov. T dyjat duken t ken ndikim t vogl n aktivitetet eksportuese; kto jan klasifikuar n vendin e 11-t si dhe n at t 13-t nga 14 barrierat e specifikuara. N vendet n t cilat kosovart eksportojn, standardet nuk jan edhe aq rigoroze apo m t mira se n Kosov, andaj edhe produktet kosovare mund t eksportohen edhe pa ndonj kontroll rigoroz paraprak. Mirpo, nse bhet fjal pr tregun e BE-s, ather situata sht krejt ndryshe; n tregun e BE-s nuk lejohet kurrfar lshimi n aspektin e kualitetit t mallrave. Kjo n njfar mnyre mbetet imperativ i kohs, sepse prkundr trajtimit preferencial t produkteve kosovare, BE-ja mund t vendos pengesa t tjera jotarifore, si pasoj e kualitetit t dobt t produkteve.
4.3 Qndrueshmria e sektorit eksportues

Komisioni Ekonomik pr Evropn i Kombeve t Bashkuara (1999) Figura12: Llojet e produkteve t eksportuara argumenton se eksporti nga vendet e Evrops Juglindore n BE konsiston Lnd t T dyja kryesisht nga produkte t ndrmjetme par 7% dhe disa produkte t gatshme. N ann 18% tjetr, mallrat q tregtohen n rajon n prgjithsi jan mallra bujqsore m pak konkurruese dhe mallra industrialeprfshir ktu makinerit dhe pajisjet. Pr m tepr, Forumi Gobal Ekonomik (2003) tregon se pjesn m t madhe t Prodhime eksportit t t gjitha vendeve e prbjn t prodhimet e industris s leht (intensive gatshme me fuqi puntore). Ata tregojn se nj pjes t madhe t importit n vendet e Evrops Juglindore, nj t tretn, e Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues
kosovar, 2003

34

prbjn prodhimet e industris s rnd. Ngjashm, eksporti i Kosovs ka t njjtn struktur dhe veori. Statistikat zyrtare tregojn se eksporti i Kosovs prbhet kryesisht nga produktet plastike, nga druri, metalet, produktet ushqimore etj. Nj numr i konsiderueshm i ndrmarrsve t anketuar eksportojn prodhime t gatshme (shih figurn lart). sht inkurajuese se firmat kryesisht veprojn n baz t prhershme (48 pr qind). Firmat tjera eksportojn m rrall, si nj her n do kuartal (21pr qind) madje edhe vetm nj her apo dy her n vit. Si shihet nga Figura 13, shuma totale e eksportit n vitin 2002 ishte shum e vogl dhe se nj numr i madh i firmave eksportuese kan eksportuar n vler deri n 25,000. N vitin 2002, gati 60 pr qind t ndrmarrsve t anketuar eksportuan deri n vler prej 50,000. Padyshim se ekziston nj raport pozitiv midis madhsis s ndrmarrjes dhe vlers s eksportuar, q do t thot se sa m e madhe q sht ndrmarrja, m e madhe sht shuma e eksportuar, q e shpreh kapacitetin m t madh t firmave t mdha. Pes firma q kan m shum se 250 Figura13: Totali i eksportit n vitin 2002 (pr puntor (apo 50 pr qind t firmave qind) q kan mbi 250 puntor) kan eksportuar n shuma mbi 500,000. 10.8 Mbi 500,000 47 pr qind t mikrondrmarrjeve dhe 41.2 pr qind t ndrmarrjeve t vogla 5.9 200.001-500,000 kan eksportuar deri n vlern prej 25,000, q prfshin rreth 30 pr qind 12.7 100,001-200,000 t eksportuesve privat t anketuar. Sa i prket pjesmarrjes s shitjeve t eksportit krahasuar m shitjet totale, t 19.6 25,001-50,000 dhnat nga anketat na ofrojn disa 37.3 rezultate interesante. Pjesmarrja Deri n 25,000 mesatare e shitjeve t eksportit n shitjet totale sht rreth 32 pr qind. Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues N m shum se 60 pr qind t kosovar, 2003 ndrmarrjeve t anketuara, shitjet e eksportit prbjn deri n 20 pr qind t shitjeve totale. Pjesa tjetr e kompanive eksportojn nga 21 deri n 70 pr qind. Nga kryqzimi i tabelave shihet se gati te gjysma e mikrondrmarrjeve shitjet e eksportit prbjn mbi 70 pr qind t shitjeve totale, prderisa pr kategorit tjera argumentet jan m t prziera. Nj shpjegim i mundshm mbi intensitetin e lart eksportues t mikrondrmarrjeve do t mund t sqarohej me faktin se ato posedojn njohuri, produkte dhe ekspertiz unike dhe fleksibiliteti atyre iu mundson gjetjen e produkteve nishe (niche) n tregjet e jashtme. Sipas t anketuarve, dy prparsit kryesore mbi t cilat sht realizuar eksporti jan kualiteti dhe mimet e produkteve (Tabela 9).11 Rreth 80 pr qind e t anketuarve mendojn se prparsi konkurruese e tyre sht kualiteti i produkteve, t cilin ata e ofrojn, duke e ranguar kt n rangun 4 dhe 5, e cila faktikisht tregon aftsi t lart dhe shum t lart konkurruese. mimet jan ranguar si prparsi e dyt komparative,
11

50,001-100,000

13.7

shtja e aftsive konkurruese t kompanive kosovare do t analizohet gjersisht n vazhdim t raportit.

35

prderisa produktiviteti, teknologjia, marketingu dhe dizajni nuk jan vlersuar si aftsi t larta komparative. N prgjithsi, respondentt kan mendim shum t lart sa i prket aftsive komparative. Mesatarisht 40 pr qind e t anketuarve i rangojn aftsit e specifikuara komparative n kategorin 5 (shum e lart) dhe m tepr se 17 pr qind i rangojn si 4 (e lart). Aftsit konkurruese t produkteve dhe industrive n EJL prputhen n t shumtn e rasteve, si potencuam edhe m lart. Andaj edhe prodhuesit duhet t fokusohen n diferencimin e produkteve, n gjetjen e tregjeve nishe dhe n aplikimin e politikave agresive t promovimit.
Table 9: Aftsit konkurruese t eksportuesve kosovar (n prqindje) (1-shum i ult;;5-shum i lart) Prparsit konkurruese/ Rangu Kualiteti i produkteve mimet Standardizimi dhe teknologjia Produktiviteti Marketingu dhe dizajni 5 4 3 2 1

60.2 44.4 29.6 29.4 21.5

18.5 17.6 13.0 20.2 11.2

18.5 25.0 32.4 34.9 27.1

1.9 8.3 13.0 11.0 25.2

0.9 4.6 12.0 4.6 15.0

Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003

Nj numr i caktuar i kompanive kan investuar jasht Kosovs me qllim t uljes s shpenzimeve dhe realizimit t aftsive t tyre komparative. Numri i tyre sht shum i vogl, vetm 16 (shih figurn posht). Prej atyre 16 kompanive, 2 jan mikro, 9 t vogla, 3 t mesme dhe vetm 2 jan t mdha. Prej kompanive t cilat kan investuar n vendet tjera 13 jan ndrmarrje prodhuese, prderisa pjesa tjetr jan tregtare, 14 jan ndrmarrje private dhe vetm 2 ndrmarrje n pronsi shoqrore. Arsyeja kryesore pr t investuar jasht vendit qndron n rrethinn e prshtatshme afariste, t ciln e ofrojn vendet tjera: 8 apo 50% prej firmave q kan investuar jasht e kan theksuar kt arsye. Kjo mund t shrbej si nj sinjal pr dizajnuesit e politikave pr t vn bazamentin pr thjeshtsimin e administrats, rritjen e siguris, etj. Pr nga aspekti i parandalimit t investimeve n Kosov, politika tatimore sht radhitur e dyta. Politika tatimore sht brengosse pr ndrmarrsit kosovar dhe, sipas tyre, sht br nj faktor i madh dekurajues. N realitet, tatimet nuk jan t larta n krahasim me mesataren e vendeve n rajon, por sht mnyra e administrimit t tatimeve, shprndarja e tatimpaguesve, doganat n lnd t par dhe pajisje kapitale, vshtirsit n rimbursimin e TVSH-s, evazioni fsikal, etj. q krijojn disponim jo t mir n mesin e ndrmarrsve por edhe t eksportuesve n rastin ton. Pr m tepr, arsyet e lartprmendura bjn q trheqja e investimeve n Kosov t jet e ult n krahasim m vendet tjera n rajon. Sipas dy ndrmarrjeve t anketuara, ekzistojn m shum se dy arsye pr t investuar jasht vendit; prve tatimeve t larta, pr firmn e par 36

konkurrenca jolojale luan nj rol t rndsishm, prderisa pr firmn e dyt arsyet kryesore pr t investuar jasht qndrojn n nivelin e lart t tatimeve n Kosov dhe n kushtet e favorshme q ofrojn vendet tjera.
Figura14: Numri i kompanive t cilat kan investuar jasht Kosove dhe arsyet Number of companies who
have invested abroad
Yes, Po 16
4

Reasons related to investing abroad

8

Tatimet e larta H igh taxes

Tat. e H igh taxes larta dhe & U noff. konk.jolojale

Tat. e lartaH igh klima dhe taxes & F av orable jo-fav. pr investime invest. clim ate

Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003

Duket shum premtues fakti se 94.5 pr qind t eksportuesve kosovar kan plane pr t eksportuar dhe se 80 pr qind t tyre i kan krijuar strategjit pr eksport. Mbetet e pasigurt se sa kto plane dhe strategji eksportuese jan t rrnjosura n strategjin e prgjithshme afatgjat. Pr m tepr, duke krkuar motivet kryesore pr t deprtuar n tregjet e huaja, strategjia pr eksport sht radhitur e dyta (30.8 pr qind), e pasuar nga fitimet e larta (45.3 pr qind).12 Aaby dhe Slatrr (1989) kan konkluduar se nj firm nuk ka gjasa t jet eksportues i suksesshm prderisa menaxhmenti i saj nuk ka nj vizion t qart pr eksport, synime konsistente eksportuese, si dhe gatishmri q t marr rrezikun mbi vete dhe t hyj n aktivitete eksportuese. Duke zbrthyer prgjigjet e dhna mbi ekzistencn e strategjis pr eksportim, dalin disa rezultate t rndsishme. S pari, duke shikuar madhsin e ndrmarrjes, del se sa m e madhe t jet ndrmarrja aq sht m e madhe sht gjasa q t ket strategji eksportuese. Kjo ka t bj vetm pr NVM-t (firmat q kan deri n 250 puntor), prderisa pr kompanit q kan m shum se 250 puntor, kjo prqindje bie pak. Kjo arsyetohet pr faktin se t gjitha firmat q hyjn n kt kategori jan n pronsi shoqrore, n pritje t privatizimit, prandaj aktivitetet e tyre, n t shumtn e rasteve, jan t rastit. S dyti,
12

Dy faktort tjer (motivet) q i nxisin ndrmarsit n Kosov pr t eksportuar jan: mungesa e krkess n tregun vendor (11 pr qind) dhe krkesa e lart n tregjet e huaja (rreth 13 pr qind).

37

com petit.

Jo No, 94

F avorable Klima e favorshme invest. investuese clim ate

Konkurrenca U nofficial jolojale com petition

afrsisht 80 pr qind t ndrmarrjeve private kan strategji pr eksport, prderisa vetm 72 pr qind t numrit t prgjithshm t ndrmarrjeve shoqrore i kan kto strategji. S treti, shikuar sipas aktiviteteve, del se prodhuesit mendojn m s shumti pr strategjit eksportuese krahasuar me homologt e tyre tregtar apo bizneset e angazhuara n aktivitete t tjera. Sidoqoft, me qllim t realizimit t planeve dhe t strategjive t krijuara pr eksport, ekzistojn masa t politiks ekonomike q duhet ndrmarr (shih Figurn 15). Pjesa drmuese e t anketuarve (72 pr qind) kmbngulin se duhet kushtuar vmendje e posame sidomos dy masave t politiks ekonomike: qasjes n mjete financiare dhe politiks tatimore. N seksionin mbi barrierat e jashtme, shtja e financimit dhe sidomos mungesa e kreditimit pr nevoja eksportuese sht theksuar fuqishm nga ndrmarrsit. Qeveria mund t luaj ktu nj rol t rndsishm, duke ndihmuar dhe duke lehtsuar krijimin e skemave mbshtetse kreditore, q do t mund t ishte nj nga zgjidhjet. Lidhur me shtjet tjera q krkojn prmirsim, politika tatimore sht vn srish n pah. 12.1 pr qind e t anketuarve beson se prshpejtimi i procesit t privatizimit do t nxis potencialin eksportues t Kosovs. Trheqja e investitorve t huaj, t cilt do t bartnin barrn e eksportit industrial t Kosovs (ngjashm me rastin e Hungaris n periudhn paskomuniste) shikohet si nj opcion i mir nga 7.2 pr qind e t anketuarve. Kjo sht nj e dhn mjaft brengosse, sepse hyrja e kapitalit t huaj sht prerekuizit shum i rndsishm n prmirsim afatgjat t nivelit t aftsive konkurruese t bizneseve kosovare. Kjo e dhn e bn urgjent prmirsimin e njohurive dhe ngritjen e edukimit n biznes, me qllim t kuptimit t realitetit ekonomik n mesin e komunitetit t biznesit n Kosov.
Figura15: MasatThe Economic Policy me a sure s tha ndrmarr me qllim t e politiks ekonomike t cilat duhet t ne e d improve me nt in orde r to increeksportues pote ntia l rritjes s potencialit a se e xport
38.2 33.8

12.1 7.2

8.7

Attracting Trheqja e IJD-ve

Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003

38

Support Prkrahje n for export promovim t eksp.

Credit Mbshtetja support for kreditore pr investment

Prmirsimi i pol. Improveent of tax policy t tatimeve

Privatizimi i SOE ndrmar. shoq. privatisation

promotion

FDIs

Si prmbledhje e gjith ksaj, nse duam t zhvillojm eksportin n Kosov, ather duhet prmirsuar m tutje politikn ekonomike dhe dimensionet tjera t jets ekonomike. Pr t krijuar nj industri t suksesshme eksportuese, firmat duhet t ken strategji t qart dhe t sigurojn m shum njohuri mbi tregjet e huaja. Qeveria duhet t siguroj nj fush veprimi t barabart pr t gjith aktert. Qeveria nuk mund t krijoj industri konkurruese, por mund t krijoj rrethin t prshtashme, n t ciln kompanit do t prfitonin nga prparsit konkurruese. Qeveria n asnj rast nuk mund t mbshtes n mnyr artificiale sektor t caktuar prmes subvencioneve apo lehtsirave tatimore. Kjo do t onte n krijimin e sektorve jostabil dhe joefient.

39

5. ORGANIZIMI INSTITUCIONAL DHE POLITIKAT PR MBSHTETJEN E EKSPORTIT

N kt faz t rindrtimit dhe t zhvillimit ekonomik t Kosovs, UNMIK-u dhe Qeveria e Kosovs nuk disponojn me institucione dhe politika aktive pr nxitjen dhe promovimin e eksportit. Megjithat, n kuadr t institucioneve pr mbshtetjen e zhvillimit t sektorit privat jan duke u ndrlidhur edhe disa elemente pr promovimin e investimeve dhe t eksportit. Pavarsisht prej ksaj, ende nuk zbatohet nj qasje e integruar pr zhvillimin e NVM-ve, investimeve dhe t rritjes s eksportit. Rritja e eksportit dhe e participimit t Kosovs n tregtin ndrkombtare do t varet nga ndrtimi i institucioneve dhe politikave ekonomike pr rritjen e bizneseve prodhuese dhe t potencialit t tyre pr eksport. Aktivitetet promovuese t institucioneve t vendit dhe atyre ndrkombtare nuk jan t harmonizuara dhe koordinuara, gj q reflektohet n efekte t kufizuara n eksport. Aktualisht n Kosov n promovimin e zhvillimit t sektorit privat, investimeve, tregtis dhe m pak t eksportit jan t involvuara kto institucione dhe organizata joqeveritare: 1. 2. 3. 4. 5.
5.1

Ministria e Tregtis dhe Industris, Oda Ekonomike e Kosovs/Euro Info Qendra, USAID - KBS, Shoqata e Eksportuesve t Kosovs (SHEK), Aleanca Kosovare e Biznesit (AKB)
Ministria e Tregtis dhe Industris

Q nga themelimi i saj Ministria e Tregtis dhe Industris ka br prpjekje pr krijimin e nj legjislacioni dhe ambienti t favorshm pr promovimin e zhvillimit t sektorit privat dhe t investimeve t huaja n prgjithsi. N kuadr t ministris sht themeluar Agjencioni pr Regjistrimin e Bizneseve, duke lehtsuar procedurat pr regjistrim t bizneseve (numr i vogl i dokumenteve, aplikim brenda dits, koh e shkurtr e pajisjes me dokumente t regjistrimit). Me themelimin e ktij agjencioni, hapja e bizneseve sht e prcjellur me shpenzime relativisht t ulta dhe ministria sht vazhdimisht duke punuar n prmirsimin e kushteve t tjera pr regjistrimin e bizneseve. N kt moment, ministria sht duke vepruar n kto drejtime: N prgatitjen dhe nnshkrimin e MTL-ve, N prgatitjet pr themelimin e Agjencionit pr Promovimin e IJD-ve, duke inkuadruar edhe elementet e promovimit t eksportit t Kosovs, Prpjekjet pr sigurimin e nj ulseje pr Kosovn n Kartn Evropiane pr Ndrmarrje t Vogla dhe t Mesme, si nj mundsi dhe impuls pr zhvillimin e kapaciteteve eksportuese t kompanive kosovare dhe Organizimi i konferencave pr promovimin e IJD-ve n Kosov. Nga aspekti i nxitjes s eksportit duhet vlersuar si t rndsishm nnshkrimin e MTL me Shiprin. Kjo paraqet nj fillim t procesit t krijimit t subjektivitetit tregtar t Kosovs n marrdhniet tregtare me vendet tjera. Ministria ka tentuar t zhvilloj biseda 40

pr rregullimin e marrdhnieve tregtare me IRJM dhe gjithashtu ka krijuar disa kontake me vendet tjera n rajon.
5.2 Mbshtetja e Bizneseve t Kosovs (KBS/USAID)

Mbshtetja e Bizneseve t Kosovs (KBS) sht program pr zhvillimin e biznesit, i mbshtetur nga Agjencioni Amerikan pr Zhvillim Ndrkombtar n Kosov (USAID). Programi i KBS realizohet pr t prkrahur rritjen e sektorit privat (ndrmarrjet e vogla dhe t mesme), duke iu ofruar nj mori prkrahjesh t integruara pr kompanit private. Kjo prkrahje prfshin: Avancimin teknologjik dhe operacional Asistencn pr sistemin financiar dhe t kontabilitetit Planifikimin e marketingut dhe zhvillimit Trajnimet pr aspekte t ndryshme t biznesit, duke prfshir financat, menaxhmentin dhe marketingun; dhe Eksportin, tregtin dhe lidhjet tregtare. N janar 2002, KBS n bashkpunim me Qendrn Maqedone t Burimeve t Biznesit (MBRC) (nj projekt tjetr i USAID-it n Maqedoni), filluan serin e tryezave t quajtur Biznesi pr Biznesin (B2B). Kto tryeza prbjn nj mundsi shum t mir pr ndrmarrsit q t takohen sy m sy me ndrmarrsit nga i gjith rajoni dhe t zhvillojn biznes. Q nga janari 2002, KBS i ka prkrahur 11 tryeza Biznesi pr Biznesin (B2B), ku kompanit nga Kosova dhe bizneset tjera nga rajoni jan mbledhur s bashku. Duke punuar bashk me organizatat tjera n rajon, jan organizuar shum takime dhe ngjarje t ndryshme n Kosov, Maqedoni, Mal t Zi, Serbi (Beograd) dhe Shqipri (Tiran). Prve ndrmarrsve nga kto lokacione, n takimet B2B kan marr pjes edhe ndrmarrs nga Bullgaria, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kroacia. Takimet B2B u kan mundsuar kompanive t promovojn eksportin e produkteve t tyre, t gjejn burime t reja pr lnd t par dhe t sigurojn teknologji t reja pr bizneset e tyre. Komuniteti Kosovar i Biznesit ka realizuar biznes n vlern prej 3.3 milion euro si rezultat i puns s takimeve B2B. Prve takimeve t jashtme B2B, KBS ka sponsoruar edhe dy takime B2B n mes t grupeve t ndryshme etnike brenda Kosovs. Kto takime kan ofruar nj mundsi shum t mir pr t prmirsuar marrdhniet n biznes ndrmjet ndrmarrsve n tr Kosovn dhe fillimin e biznesit n Shqipri dhe treva ku shtrihen minoritetet duke ofruar produkte dhe shrbime tek njri-tjetri. KBS ka realizuar edhe projekte t tjera pr promovimin e mundsive pr eksportin e bizneseve lokale. N korrik 2002, KBS ka publikuar Hartn e Rrugve t Eksportit, n gjuhn shqipe, serbe dhe angleze. Ky publikim sht nj udhrrfyes i mir pr ndrmarrsit n lidhje me dokumentet e nevojshme dhe rregulloret n fuqi sa i prket eksportit.

41

5.3

Oda Ekonomike e Kosovs /Euro Info Correspondence Centre - EICC Kosova

Oda Ekonomike e Kosovs prmes njsis s saj t specializuar pr informimin e ndrmarrjeve Euro Info Correspondence Centre, q i takon rrjetit t Euro Info Qendrs t Komisionit Evropian DG Enterprise, ka prkrahur vazhdimisht ndrmarrjet kosovare rreth zhvillimit t eksportit prmes: (i) informimit dhe konsultimeve, (ii) bashkpunimit tregtar, (iii) promovimit t eksportit dhe, (iv) edukimit lidhur me dokumentet dhe procedurat e tregtis me jasht.
Informimi dhe konsultimet - Ndrmarrjet kosovare informohen pr legjislacionin dhe mundsit e tregtis me Unionin Evropian dhe tregjet tjera prmes dhnies s prgjigjjeve direkte n baz t pyetjeve t bra nga ndrmarrsit. Nga tetori 2002 sht zhvilluar aplikacioni Kosovatenders, si nj mjet i efektshm pr pranimin dhe plasimin e informatave lidhur me krkesat e ndryshme pr import dhe eksport dhe bashkpunim n biznes. Bashkpunimi ndrkombtar - Gjetja e partnerve pr bashkpunim, pr furnizim me lnd t par, teknologji dhe know-how ka qen shrbim permanent i EICC, q u sht ofruar ndrmarrjeve kosovare. Promovimi i eksportit - Organizimi i misioneve tregtare n Gjermani, Itali, Shqipri, Austri, Kin, Malejzi, si dhe pritja e delegacioneve nga vende t ndryshme, ka qen aktivitet i rregullt rreth internacionalizimit t bizneseve kosovare me qllim t arritjes s kontakteve ndrkombtare. Oda Ekonomike e Kosovs bn organizimin e panaireve me qllim t prezentimit t prodhuesve kosovar dhe t promovimit t eksportit. Duhet veuar edhe organizimin e Workshopit Nxitja e eksportit t vers kosovare, me nj pjesmarrje gjithprfshirse. Edukimi lidhur me dokumentet dhe procedurat e tregtis me jasht - N kuadr t ksaj komponente duhet veuar: (i) organizimin e seminarit pr procedurat tregtare me fokus n kushtet e liferimit t mallit t bazuara n Incoterms 2000, (ii) publikimin dhe shprndarjen e broshurs Udhrrfyes pr Incoterms 2000, e cila ka kontribuar n edukimin e ndrmarrsve kosovar lidhur me tregtin ndrkombtare, (iii) organizimin e seminarit Marrveshja mbi tregtin e lir Kosov-Shqipri dhe (iv). publikimi dhe shprndarja e broshurs Eksporti i mallrave Kosov - Unioni Evropian, Origjina e mallrave, Certifikata EUR1. 5.4 Shoqata e Eksportuesve t Kosovs (SHEK)

Shoqata e Eksportuesve t Kosovs (SHEK) sht organizat joprofitabile, e sponsoruar nga kompanit industriale, me qllim q t punohet s bashku pr t gjetur tregje t reja eksporti, gjithnj duke trajtuar kufizimet me t cilat bizneset ballafaqohen do dit n kufij dhe brenda administrats qeveritare. Qllimi i Shoqats s Eksportuesve t Kosovs sht q t ndihmoj zhvillimin dhe

42

prkrahjen e aktiviteteve afariste dhe zhvillimin ekonomik nprmjet promovimit t eksportit, t advokoj pr shtjet q kan t bjn me eksportin, t siguroj trajnim dhe lidhje afariste pr antart dhe t prkrah n prgjithsi ambientin dhe klimn eksportuese n Kosov. Antar t shoqats jen eksportuesit aktual, por edhe kompanit me interes eksportimi n t ardhmen. SHEK do t ofroj nj gam t shrbimeve pr antart e saj, por gjithashtu edhe pr komunitetin afarist n trsi. N kuadr t ktyre shrbimeve duhet veuar kto: advokimi lidhur me shtjet tregtare ndrkufitare, paketimi, politika e mimeve dhe shitjet e produkteve jasht (eksporti), financimi i eksportit, standardet, asistenca n bashkpunimin rajonal etj.

43

6. QASJA E INTEGRUAR E POLITIKAVE N MBSHTETJEN DHE PROMOVIMIN E EKSPORTIT AFTSIA KONKURRUESE, STIMULIMI DHE PROMOVIMI I EKSPORTIT (*)

Duke u bazuar n eksperiencn e Azis Lindore, t vendeve q kan avancuar n tranzicion, sht argumentuar se kusht esencial pr promovimin e eksportit sht strategjia e integruar n baz t s cils konkurrenca n tregun e brendshm sht njsoj e rndsishme si konkurrenca n tregun e jashtm. Duke u bazuar n at q u tha m lart dhe n eksperiencat ndrkombtare, duhet t ndrmerren kto hapa: (i) dizajnimi i nj politike t integruar pr inkurajimin e eksportit, dhe (ii) organizimi dhe kooridinimi m i mir institucional.
6.1 Zhvillimi i nj politike t integruar pr eksport13 Nj politik e integruar

Qasja e UNCTAD-it ndaj politiks s eksportit v theksin n tri elemente. Elementi i par prfshin nj gam t politikave q merren me shtjet brenda kufijve, ku prfshihen masat q merren me rritjen e konkurrencs ndrmjet kompanive n tregun e brendshm. Elementi i dyt ka t bj me politikat q merren me shtjet n kufi- masat q tentojn t prmirsojn procedurat n kufi dhe t zvoglojn shpenzimet e transaksioneve me t cilat ballafaqohen bizneset me rastin e kalimit t kufirit. Nganjher kto masa quhen masa t lehtsimit t tregtis. Elementi i tret prfshin politikat q kan t bjn me shtjet jasht kufijve. Kto jan politikat tradicionale t promovimit t eksportit q fokusohen n prmirsimin e performansave t ndrmarrjeve t vendit n tregjet e jashtme, nprmes ofrimit t informatave mbi tregjet e jashtme, mnyrat pr krkimin e partnerve t jashtm si npr panaire dhe vizita tregtare, marketingu pr ndrmarrjet eksportuese, krijimi i web-sajtit pr eksportues dhe bazs s t dhnave, trajnimi pr procedura dhe teknika t eksportit, dhe masat tjera pr promovimin e eksportit.
Nevoja pr nj koordinim ndrmjet politikave

Nj politik e integruar pr eksport duhet t fokusohet si n promovimin e konkurrencs ashtu edhe n lehtsimin e tregtis dhe n promovimin e eksportit. sht shum vshtir q t gjitha kto shtje t rregullohen nga nj institucion i vetm. Kjo pr arsye se shum institucione (si ministri t ndryshme, agjencione etj.) merren me kto shtje dhe ato jan shum t ndrlidhura dhe t ndrvarura, gj q tregon edhe prvoja e UNCTAD-it. Nj qasje e integruar dhe e koordinuar sht nj alternative ndaj qasjes one-stop-shop e cila ofrohet nga organizatat q merren me promovimin e eksportit. Qasja e integruar e v theksin n forcimin e konkurrencs dhe jo thjesht n zhvillimin e tregut dhe lehtsimin e tregtis. Kjo qasje ka t bj me pjesmarrjen e nj numri t konsiderueshm t institucioneve t specializuara q punojn s bashku, shkmbejn informata,
13

Pr m detajisht shih: Nj qasje e integruar e politiks s eksportit pr Kosovn, prgatitur nga Dr. Will Bartlet, Riinvest, 2003.

44

bashkpunojn s bashku pr t ofruar nj gam t shrbimeve pr forcimin e konkurrencs dhe pr prmirsimin e shrbimeve pr prkrahje t tregtis. Duke u bazuar n kt qasje t integruar, institucionet ekzistuese mund t ridefinojn prpjekjet e tyre pr zhvillim drejt prioriteteve t reja q kan t bjn me forcimin e konkurrencs dhe promovimin e tregtis.
6.2 Aftsia konkurruese e kompanive t vendit (politikat brenda kufijve)

Hap esencial me rastin e krijimit t nj ekonomie konkurruese t orientuar kah eksporti sht (gj q sht paksa paradoksale) krijimi i ndrmarrjeve t forta konkurruese n tregun e brendshm. Hapi i par pr nj strategji efektive t eksportit duhet t jet n prmirsimin e konkurrencs n tregun e brendshm. Arsyeja pr kt sht mjaft e thjesht. S pari, duke konkurruar me sukses kundr kompanive t huaja dhe atyre t vendit n tregun e brendshm, ndrmarrjet mund ti zhvillojn aftsit e tyre konkurruese. S dyti, duke operuar me sukses n tregun e brendshm dhe duke rritur pjesmarrjen e tyre n treg, ndrmarrjet kosovare mund t rrisin prodhimin e tyre, t zvoglojn shpenzimet pr njsi dhe, si rezultat, bhen m konkurruese se m par. S treti, instrumentet e politikave q duhet t zhvillohen pr t prkrahur prodhuesit e vendit n tregun e brendshm gjithashtu jan t nevojshme pr t prkrahur bizneset e suksesshme kur ato vendosin t hyjn n tregje eksportuese. Me rastin e implementimit t ktyre politikave prioritet duhet dhn zhvillimit t sektorit t vogl privat.
[1] Konkurrenca prmes mimeve mund t prmirsohet prmes zvoglimit t shpenzimeve, ose duke vn barriera tarifore dhe barriera t tjera ndaj importeve. UNMIK-u ka vendosur t heq fare barrierat tarifore, kshtu q jan t nevojshme masat pr reduktimin e shpenzimeve me qllim t rritjes s aftsis konkurruese t kompanive kosovare. Sidoqoft, zvoglimi i taksave pr import, duke pasur parasysh se kjo ndikon n sigurimin e makineris dhe lnds s par, do t ndikoj n zvoglimin e shpenzimeve pr prodhuesit kosovar t cilt prodhimin e tyre e mbshtesin n inputet e importuara. Elementet kryesore t shpenzimeve prfshijn: (a) shpenzimet e pagave, (b) lndn e par, (c) shpenzimet e energjis, (d) taksat dhe doganat, (e) amortizimin, dhe (f) shpenzimet kapitale. [2] Konkurrenca me cilsin nnkupton transformimin e procesit prodhues n aktivitete prodhimi me vler t lart t shtuar, prmirsim t aftsive, prdorim t informacionit dhe teknologjive t komunikimit, t cilat mund t prforcohen edhe me programe pr mbshtetjen e NVM-ve, promovimin e IJD, aleancave t bizneseve dhe formave t tjera t organizimit. 6.3 Programet pr lehtsimin e tregtis (Politikat n kufi)

Ktu hyjn procedurat doganore, programi pr lehtsimin e tregtis i Banks Botrore (TTFSE), lehtsit n viza dhe n dokumentacion, si dhe bashkpunimin rajonal.
6.4 Programet pr promovimin e eksportit (Politikat jasht kufirit)

Ktu prfshihet informacioni rreth tregjeve t huaja, krkimit t partnerve, binjakzimet, baza e t dhnave pr eksportin, marketingu dhe publiciteti, si dhe trajnimi. 45

6.5 Ku ndodhemi konkretisht

Krijimi i nj qasjeje t till t integruar n Kosov krkon shum pun dhe ndeshet me shum sfida. Lista dhe vlersimi konkret i elementeve t qasjes s integruar tregon se jemi ende n hapat fillestar. Tabela m posht paraqet vlersimin kualitativ t Riinvestit pr ndikimin e elementeve prkatse n performansn e eksportit bazuar n anketimet, hulumtimet dhe punn analitike gjat ktij raporti, por edhe m gjer.
Tabela 10: Vlersim kualitativ i determinanteve t eksportit, bazuar n hulumtimet e Riinvestit E dobt/ inekzistente Mesatare E mir

a) Konkurrenca nprmjet mimit Kostoja e pagave Lnda e par Kostoja e energjis Taksat & doganat Kostoja e kapitalit b) Konkurrenca nprmjet cilsis Programe pr mbshtetjen e NVM-ve Promovimi i IJD Bashkpunimi, aleancat, organzimet Trajnimi c) Programet pr lehtsimin e tregtis Procedurat doganore Progami TTFSE i Banks Botrore Vizat Progami pr bashkpunim rajonal ndrkufitar d) Programet pr promovimin e eksportit Informimi pr tregjet e huaja Krkimi i partnerve dhe binjakzimet Kaza e t dhnave pr eksport Marketingu Trajnimi i eksportuesve

x x x x x x x x x x x x x x x x x x

Kjo tregon sa shum duhet br, jo vetm n hartimin e politikave t prshtatshme, por edhe n implemetimin e tyre dhe veanrisht pr koordinimin m t mir t akterve t ndryshm dhe aktiviteteve q prbjn nj qasje t integruar pr promovimin dhe implementimin e nj politike integruese dhe nxitse pr afarist.

46

6. 6 Shtyllat kryesore pr rritjen e eksportit

Prparsit e nj politike t integruar pr promovimin e eksportit duhet t materializohen nprmjet ngritjes s proceseve drejt progresit t qndrueshm n fusha si: i) Zhvillimi i NVM-ve; ii) Promovimi i IJD; iii) Privatizimi
(i) Zhvillimi i NVM-ve

Zhvillimi i NVM konsiderohet si nj orientim strategjik n zhvillimin e ardhshm t vendit, me rol t veant n transformimin e bizneseve ekzistuese, zhvillimin e bizneseve t reja prodhuese dhe krijimin e strukturave t reja eksportuese. Prvoja e shum vendeve t tjera dshmon pr rolin e rndsishm t NVM-ve n rritjen ekonomike dhe at t eksportit. Me qllim t tejkalimit t situats aktuale dhe promovimit m t fokusuar t bizneseve prodhuese dhe eksportuese sht kritike ndrmarrja e ktyre masave t politikave ekonomike: a) Korrigjimi i politikave ekzistuese ekonomike me qllim t krijimit t parakushteve institucionale pr stimulimin e bizneseve ekzistuese prodhuese dhe t reja. N veanti stimulimi i investimeve t reja nprmjet uljes s tarifave doganore dhe t taksave pr pajisjet dhe teknologjit q nuk prodhohen n Kosov, me qllim t forcimit t aftsis konkurruese t bizneseve vendore pr gara n rrethanat e veprimit t tregtis s lir n rajon. b) sht e nevojshme q t ndiqen politika ekonomike n drejtim t prmirsimit t cilsis dhe uljes s mimeve t shrbimeve publike nprmjet liberalizimit t tregut dhe duke siguruar participimin e sektorit privat. c) N kuadr t politikave pr mbshtetjen institucionale sht e nevojshme q t krijohet nj sistem kreditor afatgjat me kushte m t favorshme pr NVM-t prodhuese e shrbyese, sidomos pr eksportuesit. Skema kreditore aktuale sht e pakapshme pr shumicn e bizneseve t vogla, e sidomos pr bizneset prodhuese dhe eksportuese. Zgjidhjet duhet krkuar n rritjen e oferts s kredis nprmjet rritjes s kursimeve afatgjata, mbshtetjes financiare ndkombtare dhe kanalizimit t mjeteve t disapors n aktivitetet ekonomike. N krkesat e shprehura pr kredi, sipas anketave t Riinvestit me 600 biznese private (2002), bizneset prodhuese kan treguar pjesmarrje m t lart n krahasim me bizneset tregtare dhe t shrbimeve. Mirpo, nse analizojm vizionin e shprehur vrehet nj tendenc e ruajtjes s bizneseve ekzistuese (48.7 % n vitin 2000 dhe 74.3 % n vitin 2002) dhe nj nivel i ult i gatishmris pr fillimin e nj biznesi t ri (4.5 %). Kto perceptime reflektojn pengesat dhe kufizimet e shumta pr transformimin e bizneseve ekzistuese. Krijimi i nj linje kreditore specifike pr NVM prodhuese me performans eksportuese do t ishte nj zgjidhje e favorshme n rastin e Kosovs.

47

d) Prmirsimi i ambientit afarist dhe krijimi i klims miqsore pr investime do t shprehen esencialisht n forcimin e sektorit privat e n veanti t bizneseve prodhuese. Analizat dhe anketat e Riinvestit mbi zhvillimin e NVM n Kosov (2001, 2002, 2003) dshmojn veprimin e nj numri t madh t pengesave institucionale, administrative dhe pengesa specifike pr firmn si dhe pengesa q lidhem me tregun, politikat tregtare, infrastrukturn, etj. Nga rangimi i pengesave vrehet se bizneset prodhuese m s shumti jan t goditura nga konkurrenca e padrejt, mungesa e ligjeve, taksat e larta dhe vshtirsit n qasjen n kredi. Politikat ekonomike duhet ti adresojn t gjitha pengesat, n veanti ato q kan lidhje me bizneset prodhuese.
(ii) Investimet e Jashtme Direkte

Prkundr rndsis s investimeve t jashtme pr zhvillimin e bizneseve prodhuese, trendet aktuale nuk jan t favorshme. Inkurajimi i investitorve t jashtm n zhvillimin e sektorit privat e sidomos t bizneseve tregtare sht i kushtzuar nga (i) thellimi i reforms ekonomike, (ii) ndjekja e politikave ekonomike stimulative, (iii) stabiliteti makroekonomik dhe politik dhe (iv) prmirsimi i imazhit t vendit nprmjet forcimit t institucioneve t ekonomis s tregut, forcimit t shtetit ligjor dhe pavarsis s gjyqsorit. Krijimi i bizneseve t reja prodhuese, zgjerimi i atyre ekzistuese dhe eksportuese nprmjet pjesmarrjes s kapitalit t jashtm paraqet nj mundsi reale pr zhvillim. Politikat ekonomike duhet t adresojn kto shtje specifike:
a) Prmirsimin e ambientit afarist dhe krijimin e nj klime miqsore investuese me qllim t inkurajimit t iniciativave t reja n biznes q vijn nga investitort e jashtm. N kt aspekt sht i nevojshm eliminimi i barrierave administrative n nivel t pushtetit lokal dhe qendror, me qllim t lehtsimit t qasjes s bizneseve t huaja n treg, n informata dhe n lokacionin konkret. b) Krijimi i instrumenteve garantuese pr riskun makroekonomik n baz t marrveshjeve bilaterale me vendet tjera. c) N fazn fillestare duhet t shqyrtohet mundsia e krijimit t nj zyre n kuadr t qeveris q do t koordinoj rrjetin e institucioneve qeveritare dhe joqeveritare q kan pr qllim promovimin e IJD. (iii) Privatizimi

Edhe privatizimi paraqet mundsi reale pr inkurajimin e investitorve pr blerjen e ndrmarrjeve shoqrore nga sektort prodhues dhe eksportues. Privatizimi sht nj shans e vacant pr ish-sektort eksportues q tani jan ndrmarrje shoqrore. Meqense ndrmarrjet shoqrore i prkasin m shum lmis s industris, pritet q privatizimi i tyre, i cili sht duke vazhduar, do t ndikoj edhe n rritjen e eksportit N t kaluarn, n kuadr t ktyre ndrmarrjeve realizohej i tr eksporti i Kosovs. Metoda spin-off nga aspekti i investitorve potencial paraqet nj model atraktiv pr investitort pr

48

riaktivizimin e disa ish-kapaciteteve eksportuese. Megjithat, privatizimi i ndrmarrjeve shoqrore sht duke u ballafaquar me vshtirsi t shumta si: (i) politikat ekonomike jostimulative (ii) teknologjia e prapambetur, (iii) konkurrenca e padrejt, (iv) tregu i brendshm i kufizuar. N dy tenderet e shpallura sht vn re mungesa e interesimit t investitorve t huaj dhe mimet e diskontuara. Privatizimi n Kosov do t jet i suksesshm pr aq sa do t prmirsohet ambienti ekonomik dhe pr aq sa do t trhiqeshin investimet n Kosov. Ai sht i lidhur ngusht me faktort q kushtzojn zhvillimin e NVM-ve dhe investimet e jashtme direkte.
6.8 Koordinimi dhe organizimi institucional

Me qllim t avancimit t politikave ekonomike q favorizojn industrin eksportuese n Kosov, nevojiten nj sr masash t tjera pr t koordinuar aktivitetet e akterve t ndryshm t prfshir n zhvillimin e eksportit, si jan: Qeveria, UNMIK-u, komuniteti i biznesit dhe shoqatat e tij, bankat, donatort dhe organizatat e ndryshme ndrkombtare q operojn n Kosov. N kt aspekt, duhet konsideruar dy alternativa: (i) (ii) Krijimi i nj organi/njsiti koordinues n kuadr t Qeveris/MTI t Kosovs, q do t koordinonte aktivitetet e ministrive, sikurse edhe t organeve t tjera. Krijimi i Agjencionit pr Promovimin e Investimeve dhe Eksportit n Kosov, q do t nxiste aktivitete t tilla n emr t ministris.

Sidoqoft, alternativa e par mund t realizohet n fazn fillestare, kurse m von do t konsiderohej arsyeshmria e realizimit t alternativs s dyt.

49

REFERENCAT

Aaby, N. E. and Slater, S. F. (1989), Ndikimi i menaxhmentit n eksport: Hulumtim empirik i literaturs 1978 88, International Marketing Review, 6 (4), pp. 7-26 Bartlett, W. (2003) Nj qasje e integruar e politiks s eksportit pr Kosovn, Riinvest, Prishtin Chesapeake Associates (2001), Pengesat n tregti, shtim ekonomik, investime dhe konkurrenc: Dhjet studime rasti n bizneset e Ballkanit, Sofje ESI (2002), Ballkani Perndimor 2004: Ndihma, kohezioni dhe kufijt e rinj t Evrops Komisioni Evropian (2002), Raporti rreth Procesit t Stabilizim- Asociimit (raportet e shteteve), Bruksel; www.seerecon.org Komisioni Evropian (2003) Ekonomia Evropiane, Ballkani Perndimor n Tranzicion, Bruksel Komisioni Evropian (2003) Procesi i Stabilizim-Asociimit pr vendet e EJL-s, Raporti i Dyt Vjetor, Bruksel Hare, P. G. (2001), Politikat tregtare gjat tranzicionit: Msimet nga t 90-tat, Economic Survey of Europe, Issue 2 Hbner, W. (2000), Zhvillimi i NVM-ve n vendet e Azis Qendrore (Kazakistan, Kyrgistan dhe Uzbekistan): Pengesat, aspektet kulturore dhe roli i ndihms ndrkombtare, UNIDO, Vien Institute for Market Economics (2000), Barrierat administrative n biznes, Sofje International Finance Corporation (2000), Madhsia e firms dhe rrethina: Rezultatet e ankets botrore, IFC Discussion Paper No. 43, Banka Botrore, Vashington, DC Kostecki, M. M., Nowakowski, M. K. & Walkowicz (1996), Brengat e NVM-ve n Poloni sa i prket eksportit, Journal of East-West Business, Vol. 1, No. 4, pp. 95-115 MFE (2002) Monitori Makroekonomik, Raporti Kuartal, Prishtina MFE (2003) Raporti Mujor Makroekonomik, Raport Mujor, Prishtina Michalopoulos, M. (2003) Nj paket politikash pr tregti dhe zhvillim, Banka Botrore: Vashington DC Michalopulos, C. and Wes, M. (2003) Tregtia e Kosovs: Shnim i shkurtr rreth politiks tregtare si dhe masave pr t rritur, Banka Botrore, Vashington DC Pollard S., Mingardi A., Philippe C. & Gabb S. (____) Barrierat tregtare t BE-s vrasin, Center for the New Europe Riinvest (2002) Investimet e Jashtme Direkte n Kosov, Raport Hulumtues, Prishtin Riinvest (2002) Ndikimi i MTL-s n mes IRJM dhe RFJ n kmbimin tregtar n mes t Kosovs dhe Maqedonis, Prishtin Riinvest (vite t ndryshme) Raporti Vjetor pr NVM-t, Prishtin

50

Stability Pact (2001), Memorandum i Mirkuptimit n Liberalizimin e Tregtis n EJL, www.stabilitypact.org The Vienna Institute for International Economic Studies (2003) T dhna ekonomike pr EJL-n, http://www.wiiw.ac.at/balkan Tschni, H. and Wiedmer, L. (2002), Barrierat jotarifore n vendet e EJL-s, mimeo, www.stabilitypact.org

51

ANEKSI 1: Pyetsori I. T DHNAT PERSONALE MBI T ANKETUARIN N NDRMARRJE 1. Gjinia (rrumbullakso): a) Femr b) Mashkull

2. Mosha (shno vitet):

_______

3. Prgaditja profesionale (rrumbullakso): a) E ult, b) E mesme, c) E lart, d) Superiore 4. Profesioni _____________________ 5. Pozita n ndrmarrje: a) Pronar, b) Menaxher kryesor, c) Menaxher financiar d) Tjetr ______________________
T DHNAT MBI NDRMARRJEN

1. Struktura pronsore e komapnive: a. Ndrmarrje private b. Ndrmarrje shoqrore 2. Selia (komuna ku sht e regjistruar ndrmarrja): ____________________

3. Viti i themelimit (shno vitin kur ka filluar ndrmarrja t punoj) ___________ 4. Madhsia e ndrmarrjes n baz t numrit t puntorve: a. 1-9 puntor (mikro-ndrmarrje) b. 10-49 puntor (ndrmarrje e vogl) c. 50-250 puntor (ndrmarrje e mesme) d. Mbi 250 puntor (ndrmarrje e madhe) 5. Ndrmarrja e juaj sht (rrumbullakso): a. Shoqri me prgjegjsi t kufizuar, b. Shoqri me prgjegjsi t plot, c. Shoqri aksionare d. Ndrmarrs individual (entitete q nuk jan t regjistruara si ndrmarrje) 6. Numri i puntorve 7. N cilin vit keni filluar t eksportoni __________ __________

52

8. Cila sht veprimtaria kryesore e ndrmarrjes (mund t ipet vetm nj prgjegje): A. Prodhuese (nse sht prodhuese specifiko n ciln deg bn pjes m posht): a. Agroindustri b. Metalo prpunuese dhe paisje elektrike c. Material ndrtimor d. Indust.kimike,plastike , dhe goma e. Industri tekstili ,lkurs dhe kpucve f. Prpunim druri g. Industria Grafike dhe e letrs B. Ndrtimtaria C. Bujqsia ( farmert) D. Tregtare E. Transportuese F. Finaciare G. Hoteleri dhe turizm H. Aftsime profesionale dhe konsalting I. Tjetr ____________________
VEPRIMTARIA DHE AKTIVITETET EKSPORTUESE

1. Cilat jan motivet tuaja pr eksport a. Profit m i mire b. Zvoglim n tregun vendor/kufizime n treg c. Krkesa n rritje n tregjet e jashtme d. Strategjia e ndrmarrjes 2. Si ndrmarrje eksportuese, cilat produkte i keni eksportuar n vitin 2002/2003 a. Prodhime t gatshme 1. Artikuj ushqimor 2. Veshmbathje apo mallera nga tekstili 3. Material ndrtimor 4. Makineri dhe vegla 5. Pajisje pr amvisri dhe mobilje 6. Tjetr ___________________ b. Lnd t par 1. Dru dhe lend drrasore 2. Produkte bujqsore (fruta, ushqim, pije, drith, grur, fara) 3. Metale (alumin, baker) 4. T tjera ________________ 3. N cilin vend i keni eksportuar produketet e juaja? a. Vendet e ish-Jugoslavis 1. Slloveni 2. Kroaci 3. B&H 4. Maqedoni

53

5. S&M 6. Shqipri 7. Bullgari 8. Turqi 9. Vende tjera b. BE&Z c. Vende tjera 4. Sa her keni eksportuar gjat periudhs 2002/2003 a. Nj her n vit b. Dy her n vit c. do tre her d. M shum 5. Sa sht prqindja e eksportit t kompanis tuaj n totalin e shitjes ____________ 6. Sa ka qen vlera totale e eksportit gjat vitit 2002? (shno x se n ciln kategori bn pjes ndrmarrja juaj): A B C D E F Deri n 25.000 Euro 25.001-50.000 Euro 50.001-100.000 Euro 100.001-200.000 Euro 200.001500.000 Euro Mbi 500.000 Euro

7. Sipas vlersimeve tuaja cilat tregje konsideroni se do te jen m potenciale pr eksport n t ardhmen a. Vendet e ish-Jugoslavis 1. Slloveni 2. Kroaci 3. B&H 4. Maqedoni 5. S&M 6. Shqipri 7. Bullgari 8. Turqi 9. Vende tjera b. BE&Z c. Vende tjera 8. A jeni t informuar pr trajtimin preferencial t eksporteve t Kosovs n BE a. Po b. Jo

54

9. Nse po, sa konsideroni se sht i rendsishm pr eksportin tuaj a. Shum i rendsishm b. I rndsishm c. Jo i prshtatshm 10. Cilt jan konkurentt kryesor pr eksportet tuaja a. Vendet e ish-Jugoslavis 1. Slloveni 2. Kroaci 3. B&H 4. Maqedoni 5. S&M 6. Shqipri 7. Bullgari 8. Turqi 9. Vende tjera b. BE&Z c. Vende tjera 11. Eksporti i juaj bazohet n a) Marveshje afatgjat t eksportit b) Marveshje njevjeare c) Sipas rastit/her pas here 12. Si e vlersoni aftsin tuaj n krahasim me konkurentt tuaj? Vlersoni sipas rangut prej 1 (shume e ult) deri 5 (shum e lart) _____ a) Standardizimin dhe Teknologjin _____ b) Kualitetin e produkteve c) Produktivitetin e puns _____ _____ d) Marketingun dhe dizajnin e produktit _____ e) mimet 13. Si i siguroni informatat mbi tregjet e huaja a) Partnert afarist b) Panairet dhe ekspoozitat e biznesit c) Mediat d) Institucionet dhe Agjensionet Qeveriare e) Oda Ekonomike dhe shoqatat e biznesit f) Interneti g) Diaspora/Miqt 14. Pr promovimin e eksprotit shfrytzoni a) Panairet dhe ekspozitat b) Odat Ekonomike dhe shoqatat afariste c) Partnert afarist (kontaktet direkte) d) Mediat e) Publikimet e veanta f) Katalogjet pr eksport 15. Cilat instrumente t pagess i prdorni a) Transeferet Bankare 55

b) eqet c) Para t gatshme d) Bartert 16. A keni plane t eksportoni edhe m tej? Po Jo

17. Sa sht vlera mujore mesatare e eksportit gjat ktij viti 2003? (Shno x se n ciln kategori bn pjes ndrmarrja juaj): A Deri n 5.000 Euro B 5.001-10.000 Euro C 10.001-25.000 Euro D 25.001-50.000 Euro E 50.001-100.000 Euro F 100.001-200.000 Euro G Mbi 200.000 Euro 18. A keni strategji (program) pr eksport Po Jo

19. Cilat jan pengesat kryesore pr eksport: (rango sipas prioritetet), 1=penges shum e madhe, 2=penges e madhe, 3=sht penges, 4=penges e vogl, 5=nuk sht penges) shno numrat n vazhdim t fjalis:
Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Prshkrimi Certifikata mbi origjinn e mallit Mungesa e dokumentacionit personal dhe vizat Kostoja lart e prodhimit/Cmimit i prodhimit Imazhi i dobt produkukteve Kosovare Certefikata pr shndetsi dhe sigurim n Kosov Mungesa e informatave mbi tregun eksportues Mardhniet tregtare me vendet fqinje Mungesa e mbshtetjes kreditore Transporti Njohja e gjuhve t huaja Aftsit dhe eksperienca e menaxherve Gjetja (informatat) e partnerve t jashtm Vonesat n kufij me vendet tjera Tatimet doganore me vendet fqinje 1 2 3 4 5

20. Me cilat pengesa ballafaqoheni gjat aktiviteteve eksportuese me vendet fqinj (Maqedonin dhe Srbin e Malin e Zi) a) Pagimi i takss doganore m shum se 1% b) Mospranimi i certifikats mbi origjinn e mallit c) Formulart e doganave t UNMIK-ut t papranueshme 21. A investon kompania e juaj jasht Kosovs Po Jo

56

22. Nse po, cilat jan arsyet a) Taksat e larta n Kosov b) Konkurenca jo-lojale c) Klima e papershtatshme investuese 23. Sa varet eksporti i juaj nga importimi i lends s pare a) Shum b) Mesatarisht c) I parndsishm 24. Pr t rritur mundsit e eksportit tuaj cilat masa t politiks ekonomike konsideroni se do t jen m t rendsishme (specifikoni dy prej tyre) a) Mbshtetja kreditore pr investime n teknologji t reja dhe pajisje b) Prkrahja e investorve t jashtm direkt c) Privatizimi in drmarrjeve shoqrore d) Prmirsimi i politiks s tatimeve e) Prkrahja e promovimit t eksportit

Ktu prfundon anketimi

57

ANEKSI 2: Mostra dhe metodologjia e anketimit

N kuadr t ktij projekti jan anketuar gjithsej 110 ndrmarrje eksportuese. Ndrmarrjet jan zgjedhur sipas rastit, n baz t regjistrave t Ministris s Financave dhe Ekonomis mbi ndrmarrjet eksportuese. Gjithsej anketa kishte 38 pyetje t ndara n tre kapituj t veant; i pari prmblodhi informacionet kryesore mbi t anketuarin, i dyti prfshiu t dhnat mbi ndrmarrjen dhe, s fundi, kapitulli tre mblodhi informacionet kryesore mbi eksportin dhe aspekte t lidhura me t. Koncentrimi vetm n ndrmarrjet eksportuse sht br me qllim t caktuar, sepse sht supozuar se ndrmarrjet t cilat nuk jan t kyura n aktivitete eksportuese (apo sektori joeksportues) mund t mos ken informacione t mjaftueshme mbi tregjet e jashtme dhe kjo do t shtrembronte analizn dhe rezultatet. Shkalla e dhnies s prgjigjes ishte shum e lart, rreth 98.5 pr qind, duke osciluar nga 90 n 100 pr qind. T gjith t anketuarit ishin meshkuj me nj mosh mesatare 40 vje. Pjesa m e madhe e t anketuarve posedonte edukim superior apo t lart (rreth 70 pr qind) nga profesione t ndryshme. T anketuarit ishin pronar, drejtor apo menaxher t sektorve t ndryshm brenda ndrmarrjes.
Profili i ndrmarrjes

Nga numri i prgjithshm i ndrmarrjeve t anketuara pjesa m e madhe e tyre (80 pr qind) jan ndrmarrje private, ndrsa pjesa tjetr jan shoqrore (grafet n vijim). Nga kto ndrmarrje shumic jan ndrmarrjet e vogla dhe t mesme t cilat prbjn mbi 90 pr qind t t anketuarve. Mesatarisht kto ndrmarrje kan t punsuar nga 85 puntor. Kto jan kryesisht t koncentruara n veprimtarit prodhuese dhe tregtare; nj pjes e vogl e tyre ushtron aktivitete shrbyese, ndrtimore e metalo-prpunuese.
Struktura e ndrmarrjeve t anketuara sipas aktivitetit Struktura e ndrmarrjeve t anketuara sipas madhsis

Tjera 7%

50 - 250 21%

Mbi 250 9%

1-9 39%

Tregtare 33% Prodhues e 60%

10 - 49 31%

58

Pjesa kryesore e ndrmarrjeve t anketuara gjinden n komunn e Prishtins (30.9 pr qind). M pas vijon komuna e Ferizajit, Peja, Gjilani, Prizreni, etj. Ndrmarrjet jan t moshave t ndryshme, duke veuar me Shoqrore kt rast se ndrmarrjet e vjetra t 20% anketuara jan ato n pronsi shoqrore. Ndrmarrjet private t anketuara jan themeluar kryesisht gjat periudhs 19911998 (33,6 pr qind). Nj vmendje e posame i sht kushtuar edhe vitit n t cilin Private ndrmarrja ka filluar t eksportoj, pr 80% arsye se eksperienca e ndrmarrjes besohet t ket lidhje t ngusht me suksesin e ndrmarrjes n tregjet e huaja. Kryesisht viti i fillimit t aktiviteteve eksportuese sht i asociuar edhe me vitet e themelimit t ndrmarrjeve, sepse besohet se eksperienca luan rol t rndsishm n suksesin e aktiviteteve eksportuese. Vetm nj numr i vogl i ndrmarrjeve t themeluara n vitet 40 deri n 80 kan filluar t eksportojn gjat viteve 90 apo pas lufts.
Struktura e ndrmarrjeve t anketuara sipas pronsis

Nga aspekti legal, ndrmarrjet e anketuara jan t organizuara kryesisht n form t shoqrive me prgjegjsi t plot (44.5 pr qind) dhe pastaj si shoqri me prgjegjsi t kufizuar (33.6 pr qind). Nj pjes m e vogl e tyre sht e organizuar n form t shoqrive aksionare (6.4 pr qind) apo si ndrmarrs individual (7.3 pr qind).

59

ANEKSI 3: Informacionet baz mbi pengesat n eksport (1-shum e lart;;5-nuk sht penges)

Mesatarja Varianca 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Mungesa e mbshtetjes kreditore Tatimet doganore me vendet tjera Vonesat n kalimet kufitare Mungesa e dok. pers. dhe vizat Marrdhniet tregtare me vendet fqinje Mungesa e informacioneve Gjetja e partnerve t jashtm Imazhi i dobt i produkteve Shpenzimet e prodhimit Transporti Certif.. pr shn. dhe sigurim Certif. mbi origjinn e mallit Njohja e gjuhve t huaja Aftsit dhe eksperien. e menaxherve 2.13 2.34 2.71 3.13 3.19 3.25 3.57 3.64 3.65 3.74 3.85 3.99 4.32 4.36 2.21 2.22 2.09 2.77 2.15 2.26 1.82 2.01 2.08 2.10 2.23 2.02 1.21 1.06

Dev. St. 1.48 1.49 1.44 1.66 1.46 1.50 1.35 1.41 1.44 1.44 1.49 1.42 1.10 1.03

Mediana 1 2 3 3 3 3 3 4 4 4 5 5 5 5

Moda 1 1 1 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

KV 69.6 63.6 53.2 53.2 46.0 46.2 37.8 38.9 39.5 38.7 38.8 35.7 25.4 23.7

Burimi: Anketa e Riinvestit me 110 eksportues kosovar, 2003 Vrejtje: Varianca llogarit sa jan t shprndara t dhnat. Devijimi standard sht rrnja katrore e variancs dhe llogarit devijimin (sa jan t shprndara) e vlerave nga vlera mesatare. Mediana sht vlera mesatare e t dhnave pasi t jen sortuar nga m e vogla deri t m e madhja. Moda sht vlera e cila sht m s teprmi e pranishme n t dhna. Koeficienti i variacionit (KV) llogarit shprndarjen relative dhe llogaritet sipas formuls: Dev. St./Mesatarja*100.

60

ANEKSI 4: Vizitat studiuese

QTN (Qendra e Tregtis Ndrkombtare), ose n Anglisht ITC, sht themeluar m 1964 nga paraardhsi i OBT-s (Organizata Botrore e Tregtis) - MPTT (Marrveshja e Prgjithshme pr Tregti dhe Tarifa). Q nga viti 1968, QTN sht udhhequr bashkrisht nga MPTT (m von OBT) dhe nga Kombet e Bashkuara kjo e fundit duke vepruar nprmjet KTZHKB (Konferenca pr Tregti dhe Zhvillim e Kombeve t Bashkuara). Operacionet e selis s QTN-s bashkfinancohen baraz nga t dy trupat. QTN sht emruar nga KESKB (Kshilli Ekonomik dhe Social i Kombeve t Bashkuara), si nj hallk kryesore n sistemin e KB-ve pr bashkpunim teknik dhe promovimin e tregtis. QTN sht gjithashtu agjencion egzekutues pr projektet e promovimit t tregtis t financuara nga PZHKB (Programi pr Zhvillim i Kombeve t Bashkuara). QTN sht e specializuar n promovimin e tregtis n vendet n zhvillim dhe ekonomit n tranzicion. QTN punon me to q t vendos programet e promovimit t tregtis kombtare dhe misioni i saj sht q t zhvilloj sektort e biznesit t ekonomive n zhvillim dhe n tranzicion, me qllim t zgjerimit t eksportit dhe prmirsimit t operacioneve t importit. Kjo prfshin punn me sektort e tyre qeveritar dhe t biznesit pr t zhvilluar nj korniz solide t promovimit t tregtis dhe zhvillimit t eksportit, gjetjes s shanseve tregtare pr prodhime eksporti, dizajnimin e strategjive pr tregtim t eksportit dhe zhvillim t produkteve t reja pr eksport, prmirsimin e efiencs s operacioneve dhe teknikave t importit, si dhe trajnimin e zyrtarve qeveritar dhe biznesor lidhur me metodat e tregtis s jashtme. N t gjitha aktivitetet e saj, QTN i kushton vmendje t posame vendeve m s paku t zhvilluara. Asistenca teknike e QTN-s koncentrohet n tri fusha ku besohet se nevoja pr ndrtim t kapaciteteve sht me kritike: ndihma bizneseve pr t kuptuar rregullat e OBT-s, forcimi i aftsis konkurruese t ndrmarrjeve dhe zhvillimi i strategjive t reja pr promovim t tregtis. QTN publikon libra udhzues pr zyrtar qeveritar, tregtar dhe institucione q zhvillojn aktivitete tregtare n vendet n zhvillim dhe n ekonomit n tranzicion, n tema si jan teknikat e promovimit t tregtis, marketingu ndrkombtar, operacionet e importit dhe trajnimi pr tregti t jashtme, por gjithashtu edhe studimet pr mundsit n eksport dhe arritjen e tregjeve t reja potenciale. Financimi i programit t bashkpunimit teknik t QTN-s bhet nga PZHKB (UNDP), organizatat tjera ndrqeveritare, si dhe nga kontributet vullnetare t qeverive individuale. N do koh, disa qindra konsultant t projekteve t QTN-s mund t punojn n detyra t ndryshme. QTN mban takimin vjetor ndrqeveritar Grupi i Prbashkt Kshillues

61

(GPK) n Gjenev pr t shqyrtuar aktivitetet e bashkpunimit teknik dhe pr t br rekomandime rreth puns s saj t ardhshme. Si pjes e aktiviteteve t saj zhvillimore t tregut, QTN operon rregullisht me Shrbimin e Lajmeve t Tregut (SHLT), q mbulon aspektet gjeografike, sektorale dhe t produkteve. QTN gjithashtu publikon revistn Forumi Ndrkombtar i Tregtis, e cila ofron informata praktike pr tema tregtare, duke prfshir profilet e tregut, kshilla menaxheriale pr t prmirsuar aftsit eksportuese dhe shqyrtime tematike t shtjeve tregtare. Revista gjithashtu ofron informata pr librat e QTN-s, faqen e internetit, ndodhi dhe aktivitete t tjera. Edhe pse, pr momentin, Kosova nuk sht antar i OBT-s, sidoqoft, ekziston mundsia pr prfshirjen e saj n projekte t ndryshme t QTN-s si pr shembull n kuadr t projektit Tregtia dhe promovimi i eksportit. N kt aspekt, sht veanrisht i rndsishm trajnimi i zyrtarve qeveritar dhe atyre t biznesit. Kjo do t kontribuonte n t kuptuarit e rregullave t OBT-s dhe n rritjen e aftsive t kompanive kosovare.

62

E themeluar n vitin 1973 si Institut Hulumtues i Pavarur, Instituti Vjenez pr Studime Ekonomike Ndrkombtare (IVSEN) sht organizat joprofitabile. IVSEN e ka fokusuar aktivitetin e saj hulumtues n fushat si n vijim: Analizimi dhe parashikimi i zhvillimeve ekonomike n vendet n tranzicion t Evrops Qendrore, Lindore dhe Juglindore, si dhe zhvillimet ekonomike n Kin; Analizimi i ndryshimeve strukturale n ato vende, si n prodhim dhe bujqsi, trendet n tregun e puns dhe aftsit konkurruese t industrive. Kto studime m tutje plotsohen me studimet e degve specifike industriale; rivlersimin e investimeve t jashtme direkte, si dhe vlersimin e specializimeve n tregti t jashtme; Realizimi i studimeve n zgjerimin e BE-s si dhe ekzekutimi i projektit m t madh t financuar nga BE-ja rreth dokumentacionit elektronik, komunikimit dhe rrjetave hulumtuese, i cili mbulon t gjitha vendet e BE-s, si dhe t gjitha shtetet aplikante n Evropn Qendrore dhe at Lindore; Hulumtimi i aspekteve q kan t bjn me rindrtimin dhe stabilizimin e Evrops Juglindore, ofrimin e kshillave rreth politikave, ofrimin e asistencs teknike dhe koordinimin e rrjetave hulumtuese, posarisht brenda kornizs s Rrjetit Global t Zhvillimit, iniciativ e Banks Botrore n Evropn Juglindore; Kryerja e analizave komparative t drejtimeve t zhvillimit struktural n Azi dhe n vendet e Evrops Qendrore dhe asaj Lindore, si dhe analizat rreth specializimit n tregtin botrore dhe zhvillimin ekonomik. Vizita studiuese e antarve t Riinvestit n kt institut ishte nj rast shum i mir pr diskutimin e shtjeve t rndsishme rreth zhvillimit ekonomik t Kosovs si dhe rajonit, zhvillimet n t ardhmen, sfidat dhe shansat pr zhvillim. shtjet n vijim trhoqn vmendjen: Performansa e industris s eksportit n Kosov cilat produkte dhe shrbime mund ti ofroj Kosova rajonit dhe BE-s; tregjet potenciale dhe konkurrenca me t ciln ballafaqohen eksportuesit kosovar; pengesat n eksport shkaqet dhe pasojat, etj. Rrethina makroekonomike n Kosov politika e tatimeve, problemet n kufi, sektori bankar, politikat e bujqsis, etj. Aftsit konkurruese t industrive kosovare mnyrat dhe mjetet e nevojshme pr rritjen e aftsis konkurruese t prodhimeve kosovare.

63

N prgjithsi u konkludua se Kosova duhet t fokusoj strategjin e saj pr eksport n rajonin e Evrops Juglindore, s paku n afat t shkurtr. Nj ide interesante e cila rezultoi nga bisedimet ishte se remitancat duhet drejtuar n zhvillimin ekonomik apo edhe t analizohen prmes ndoshta nj Banke t Zhvillimit, si prkrahje pr sektorin e eksportuesve. Ekziston nj mendim se norma uniforme doganore prej 10% ka dhn rezultate si instrument fiskal n vitet e para t paslufts, por tani nuk ka kurrfar kuptimi t mbahet. N fund, u sugjerua se Kosova duhet t konkurroj me produkte duke u bazuar n kualitet dhe diferencim t produktit. Sa u prket industrive t cilat mund t ken aftsi konkurruese, u propozua se s pari duhet shikuar dhe analizuar industrit t cilat ishin konkurruese para vitit 1989, sepse, edhe pse shumica jan shkatrruar n dekadn e fundit, minierat, mineralet dhe rezervat tjera ende jan aty.

64