II.

ABDLHAMD DNEMNDE OSMANLI ORDUSUNDA ALMAN SLAHLARI

Mehmet BERL
Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi, mbesirli@gop.edu.tr zet XVIII. yzyldan itibaren Osmanl Devleti, Avrupa ordularnda ortaya kan gelimelere ayak uydurma abalarna giriti. Bu amala ordu ve donanmada Avrupal asker uzman/danmanlara yer vermeye balad. Bu uzman heyetler, siyas ilikilerin youn olduu ngiltere ve Fransa gibi lkelerden talep edilmekteydi. Sultan II. Abdlhamid dneminde ise, ngiliz ve Franszlarn Trkiyeye siyas bask uygulamalar ve i ilerine mdahaleleri, Almanya ile siyas ilikilerin daha fazla gelimesine sebep oldu. Almanya ile balayan siyas ilikiler, zamanla ticar, ekonomik ve asker ilikilerin de gelimesini salad. Sultan, zellikle 1877-78 Osmanl-Rus Savanda dalan Trk ordusunu yeniden dzenlemek iin Almanyadan asker danmanlar talep etti. Asker danmanlarn Osmanl ordusunda grev almas ile Alman silah endstrisi de lkeye girdi. Krupp, Loewe ve Mauser gibi byk Alman silah firmalar, Osmanl ordusunun top ve tfek vb. gibi nemli asker tehizatlarn karlamaya baladlar. zellikle Krupp, zamanla Trkiyede top mhimmat pazarnda tekel durumuna geldi. Anahtar Kelimeler: Trk, Alman, silah, Krupp, Loewe, Mauser Abstract From the XVIII th century, the Ottoman State started the activities of keeping step with the developments seen in European armies. For this aim, European military experts/advisors were placed in the army and the navy. These committees of experts were wanted from such countries as England and French, with which politic relations were intensive. Later, Prussia (Germany) became a part of this procedure. In the reign of Sultan Abdlhamid II, English and French political pressures on Turkey and their intervention in its internal affairs caused Turkey to develop more than before its relations with Germany. The political relations beginning with Germany also contributed to grow up in time commercial, economic and military contacts. In order to re-organize especially the Turkish army dissolved in the War of 1877-1878 Ottoman-Russia, the Sultan demanded military advisors from Germany. When the military advisors were appointed to the Ottoman army, German weapon industry also entered into the country. Large German companies of weapon such as Krupp, Loewe and Mauser started to provide the Ottoman army with cannons, rifles and similar important military equipments. Especially the company of Krupp monopolized the importation of artillery of Turkey in time. Key words: Turkish, German, weapon, Krupp, Loewe, Mauser

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

I. Giri Osmanl-Prusya asker ilikileri ve yardmlamas, XVIII. yzyln ortalarndan itibaren balamtr. Prusya kral II. Friedrich, 1760da Maria Theresia (Avusturya)ya kar bir savunma anlamas yapmak iin, Osmanl Devletine teklifte bulunmutur1. Ancak o dnemde eitli sebeplerden dolay Osmanl-Prusya arasnda geni apl bir asker/siyas anlama zemini salanamamtr. XVIII. yzyln sonunda Alman subaylarnn stanbula geldikleri ve Osmanl ordusunun durumunu inceledikleri bilinmektedir. rnein, III. Selimin istei ile 1798de Prusyal Albay von Goetze Trkiyeye geldi ve Osmanl kara birliklerini denetledi2. III. Selim, XIX. yzyln balarnda Nizam- Cedid ad altnda 30.000 kiilik Avrupa tarznda etkin vuru gc olan bir ordu kurmasna ramen, bu birliklerin baars uzun sreli olamad. muhalefetin en etkili gc durumuna gelen Yenierilerin ayaklanmasyla, yeni kurulan asker dzen sona erdirildi3. Sultan da, yapt yenilik denemelerini hayatyla dedi. Osmanl ordusunda radikal yenilik ve deiiklikler, 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra gerekletirilmeye baland. Sultan II. Mahmud, Yenieriler ve onlara destek veren baz ulema, brokrat, asker ve dier karc gruplarn nfuzlarn krdktan sonra yeniliklere balayabildi. Bu abalar iinde asker mekanizmada gerekletirilmek istenenler olduka nemli yer tutmaktayd. Ancak bunun altyapsn oluturmak iin, Avrupadan yardm almaktan baka are grlmyordu. Bunu bilen Sultan da, asker dzenlemeler iin modern bir orduya sahip Prusyann subaylarn lkeye armay en uygun yol olarak grmekteydi. Nitekim, bu niyet ksa srede hayata geirildi. Sultan II. Mahmud, 1835de Prusya Kral III. Friedriche bavurarak, ordusunda danmanlk yapacak subaylar talep etti. Bu istek kabul edildi ve 1835 ylnn Kasm aynn sonunda Yzba von Moltke ve Temen von Berg stanbula geldiler. 1836dan sonra bunlar hepsi yzba rtbesinde olan von Vinkle, Fischer ve Mhlbach gibi asker uzmanlarn Trkiyeye gelii izledi. Bunlarn asl grevleri, asker konularda danmanlk ve asker okullarda retmenlik yapmakt. 1839dan sonra bu subaylar grevlerini tamamlayarak lkelerine geri dndler4. Sultan Abdlmecid ve Abdlaziz dnemlerinde de Trk ordusunun modernletirilmesi iin, asker tekilatta baz dzenlemeler yapld ve genel asker ykmllkler konuldu. Ancak bunlar da- esasta ordunun vuru kabiliyetini artrabilecek dzeyde deildi ya da geni apta yenilik getirmekten uzak kald. te yandan dnemin konjonktrel siyas ilikileri erevesinde XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Trkiyede Fransz kkenli subaylar, Osmanl ordusunun deiik birliklerinde danmanlk yapmaktaydlar. Yine baz Prusya kkenli subaylarn da, ayn dnemde stanbuldaki asker okullar ve birliklerde bulunduu ve danmanretmen olarak altklar grlmekteydi. Bunlardan von Malinowski (Emin Bey), Blum, Grnwaldt ve Wendt (Nadir Bey) paa olarak Trk ordusunda grev yaparken; Lehmann, Lkling (Mahir Bey) ve Schwensfeuer (Ramim Bey) adl subaylar albay rtbesini tamaktaydlar5. Bu Prusyal subaylar, kendi ordularndan 122

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

ayrlarak Trk ordusunda grev yapmaya balamlard. Bu sebeple hibir surette resm sfatlar yoktu6. 1840lardan itibaren Osmanl ordusunda byk lde Amerikan silahlar kullanlyordu. Hatta Sultan II. Abdlhamidin ilk iktidar yllarnda, iki lke arasndaki toplam ticaretin % 90n Amerikan silah ve malzeme sat oluturmaktayd7. 1870li yllardan itibaren Alman endstrilerinin Osmanl silah pazarna girmesiyle birlikte, ABD ve Alman firmalar arasnda kyasya bir rekabet balamtr. Bu yarta ksa sre iinde Almanlar stn duruma geldiler. Nitekim ABDnin 1877de Osmanl Devletine silah ihracat 1.000.000 Osmanl Liras iken, 1883de % 800 bir dle 138.500 Osmanl Lirasna inmitir8. Alman silah firmalarnn Osmanl Devletine silah satlarnn tarihi 1860lara kadar gitmektedir. 1861de denenmek amacyla Alman Krupp firmasna9 ilk top siparileri verildi. Bunu 1863de 48 ve 1864de de 64 batarya sahra topunun yine Kruppa siparileri izledi. 1869dan sonra, firmann stanbulda temsilcilii ald10 ve Krupp toplarnn Osmanl pazarna girii hzland. XIX. yzyln son eyreinden itibaren Alman-Trk siyas ve ekonomik ibirliinin artmas ile birlikte firmann Trkiyeye top ihrac daha fazla artacak ve bunu Schwabendeki Oberndorf Mauser ve Berlin Lutwig Loewe gibi dier byk Alman silah firmalarnn11 silah ve cephane ihralar izleyecektir. Bu dnemde Alman silah sanayiinin Trk pazarna girmelerindeki etkenlerden birisi, 1870 Prusya-Fransa Sava ncesi ve esnasnda kendi lkeleri iin rettikleri silahlarn, savan bitimi ile ellerinde kalmas idi. Bunlarn ksa srede lke dna ihra edilmesi gerekliydi. Osmanl Devleti de, ordusunun vuru gcn ykseltmek iin, bu silahlara ihtiya duymaktayd. Bu amala 1773 ylnda Osmanl Hkmeti; ordu, donanma ve boazlarn tahkimi iin Kruppa 1.000.000 (18.5 milyon Mark) Osmanl Liras deerinde 500 top sipari etti12. Ayrca 1873ten sonra ky ve gemi toplar siparileri de yapld13. 16 Mart 1877 tarihli ngiliz kaynakl bir haberde Kruppun, Trkiyeye deiik apta 100 top gnderdii belirtilmitir14. Bu dnemde Dou ve Gneydou Avrupa devletleri de Kruppun en nemli mterileriydiler. rnein; ayn dnemde Romanya, Osmanl Devletine kar mcadele edebilmek iin 6,5 milyon Mark tutarnda bir mebla silahlanmaya harcad. Yine ayn dnemde Srp hkmeti, silah satn almak iin d piyasalardan 9,7 milyon Mark tutarnda borlanmaya gitti. Onlar Yunanistan izledi. Yunan Parlamentosu da, 60 bin kiilik dzenli bir ordu iin, 48,6 milyon Mark tutarndaki bir borlanmaya onay verdi15.

123

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

II. Sultan II. Abdlhamid Dneminde lk Alman Asker Heyeti ve Silah Sanayiinin Trk Pazarna Girii 1877-78 Osmanl-Rus Sava sonrasnda ngiltere ve Fransa ile yaanan siyas sorunlar, Trk d politikasnda Almanyay etkili bir konuma getirmeye balad16. ngiltere, Fransa ve Rusya arasndaki emperyalistler arasndaki yara ge katlan, ancak ok ksa sre iinde ok yol alan ve ou sektrlerde bir dev haline gelen Almanya, Osmanl paralanmasna katlmadan lkede salayaca ekonomik, ticar, asker ve sermaye yatrmlaryla bar giri yollarn denemek istiyordu17. Bu amala harekete gemekte gecikmedi. Zaten bu dnemde Trkiyede Alman dostluunu ya da daha dorusu giriimlerini sabrszlkla bekleyen potansiyel ideolojik bir ortam da olumaya balamt18. XIX. yzyln son eyreinde Osmanl-Alman yaknlamasn salayan en nemli etken, konjonktrn de zorlamas ile Sultan II. Abdlhamidin ahsi tercihi olmutur. Sultan, siyas bakmdan dier devletlere nazaran Almanyay daha az tehlikeli buluyor ve Avrupal devletler arasndaki emperyalist rekabeti kullanarak, Osmanl corafyasnn dalmasn geciktirmeyi umuyordu. te yandan Almanya ile asker ibirliini ncelikler arasna sokan baka sebepler de vard. zellikle Fransa ile yapt savata Almanya, modern silahlar ve sava teknii ile asker yeterliliini de ispatlamt. Bu amala hem siyas hem de asker yaknlama ve ibirlii olarak Almanya seenei, Sultana ok daha realist geliyordu. Btn avantaj ve riskleri deerlendiren Abdlhamid, 1881den sonra, Trk ordusunu yeniden rgtlemek iin, Almanya ile asker ibirliine karar verdi. Artk bu aamadan sonra, Almanyadan asker heyet talebi ve asker malzeme almnn n almt19. Ancak silah alm iin, Osmanl mal sknts, en byk sorunlardan biriydi ve ancak d borlanma ile zmlenebilirdi20. Bu konuda da Alman sermaye evreleri ve bilhassa Deutsche Bank hazr bekliyordu. Almanyaya gelince, bu dnemde zellikle Babakan Otto von Bismarkn etkisiyle Kaiser I. Wilhelm, Dou Sorununa (Osmanl corafyasndaki problemlere) dorudan aktif bir biimde katlmak niyetinde deildi. Ancak ngiliz ve Franszlarn Yakndoudaki hakimiyetlerini snrlandrmak gerektiini de bilmekteydi. Bismarcka gre, Almanya Doudaki karlarn dikkatlice korumal, ancak gerekli olduunda ileri atlmalyd21. te yandan O, bu dnemde stanbula gnderilecek bir Alman askeri heyetinin, Alman silah sanayii bata olmak zere ekonomik, ticar vb. birok konuda Alman karlarna hizmet edebileceini dnyordu22. Sultan II. Abdlhamid, Almanyay asker yardmlar konusunda tek seenek gibi grse de, Fransay da devre d brakmak niyetinde deildi. Bu amala 1878deki Rus yenilgisi sonras dalan Trk ordusunu yeniden rgtlemek iin, ilk planda Fransadan asker danmanlar istedi. Ancak Franszlar, birtakm sebepler ileri srerek bu ricay yerine getiremeyeceklerini bildirdiler. Bu frsat stanbuldaki Alman Bykeli Paul von Hatzfeldt (1879-1881) iyi deerlendirdi ve Almanyann bu istei yerine getirebileceini bildirdi23. artlar oluunca Sultan II. 124

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

Abdlhamid, 1880 ylnn Mays aynda, Alman bykeli araclyla Almanyadan bir asker heyetin Trkiyeye gnderilmesini rica etti24. Alman Babakan Bismarck, bu istei 1 Haziran 1880de Kaiser I. Wilhelme iletti. Alman heyetin Trkiyeye gelmesi ile ilgili grmelerin sonulanmas ve anlama zemininin olumas yaklak iki yl srd. Anlama salannca, 11 Nisan 1882de Kurmay Albay Otto August Johannes Kaehlerin25 liderliinde Piyade Yzba Kamphvener, Topu Yzba von Hobe ve Topu Yzba Ristowdan oluan drt kiilik bir Alman heyeti ordularndan izin alarak Trkiyeye geldiler. Yine ayn yl on gen Trk subay da, eitim ve retimlerini gelitirmek zere Almanyaya gnderildiler26. III. Goltz Paa ve Alman Silah Firmalarnn Trkiyeye Silah Sat Sultan II. Abdlhamid, Alman asker danman Kaelerin lmnden sonra, 15 Ocak 1883te Trkiyeye gelen Colmar von der Goltzu ferik nvanyla 1886da Osmanl ordusundaki Alman reform grubunun liderliine getirdi. Goltz, greve baladnda Balkanlardaki Osmanl topraklarnda krizler had safhadayd. Bu dnemde Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda Dou Rumeli konusunda ba gsteren kriz, daha sonra Bulgaristann Dou Rumeliyi topraklarna katmas ile iddetlendi. Bundan memnun olmayan Srplar da akabinde Makedonyaya gz dikince, 1885lerde Bulgar-Srp atmas balad. Bu sorunlardan faydalanmak isteyen Yunanistann Girit iin tertipler iine girmesi de krizleri bytt27. Bu krizler, silah firmalar ve bilhassa Krupp iin itah kabartan bulunmaz frsatlard. nk her atma ya da kriz ortam, hem Krupp firmas hem de dier Avrupal silah tccarlar iin, yeni silah siparileri ve yksek kazan demekti28. nk ayn dnemde Krupp firmas, sadece Osmanl Devletine deil ona kar faaliyet iinde olan kk Balkan devletlerine ve bilhassa Yunanistana da silah satyordu. 1875den itibaren Yunanistan ve dier Balkan devletleri, Trklerin aleyhine hzl bir silahlanma yarna balamlard. Aralk 1885te bu planlara ynelik olarak Yunan Hkmeti, 100 milyon Markn zerinde iki bor anlamas yapt. Bu borcun byk bir ksmnn Trkiyeye kar silahlanmaya gidecei akt. Bu pazarda Krupp, yine en nde gidiyordu. Nitekim kredi anlamasnn yrrle girmesinden sonra Krupp, Yunanistana byk miktarda top ve asker malzeme satn srdrd29. Maliyesi zor durumda olmasna ramen Osmanl Devleti de, 1880 ortalarndan itibaren, ordusunun savunma gcn yeni silahlarla artrmann zorunluluk olduunu bilmekteydi. Bilhassa Goltz geldikten sonra, ngiltere ve Rusyaya kar stanbul ve anakkale boazlarnn tahkim edilmesi sorunu gndemin bana oturmutu. Bu glendirme mekanizmalarn salayacak silahlarn Almanyadan ve bilhassa Krupptan gelmesi kanlmazd. Haddizatnda Goltzun ileri srd asker reformlarn ve daha baka birok asker modernletirme projelerinin gerekletirilmesi, yeni silahlarn alnmasna balyd30. Bu dnemde hem Goltz hem de stanbuldaki Alman diplomatlar, Krupp firmasnn Trkiyedeki gayri resm ticar temsilcileri gibi almaktaydlar. te yandan Osmanl Devletine kar dmanca 125

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

tavrlar iinde bulunan ve krizleri tetikleyen ngiltere ve Rusya gibi gler ile martlan Balkan devletlerinin snrlandrlmasnda ba rol oynayan ya da olaylar karsnda en azndan tarafszla brnen Alman diplomatlarnn bu abalar, ticar, asker, ekonomik vb. imtiyazlar eklinde Almanlara geri dnmekteydi. Bundan asker anlamda en ok Krupp yararlanmaktayd. 1885 Hazirannda Osmanl Hkmeti, bilhassa anakkale Boaznn tahkimat iin Essendeki Krupp firmasna toplam 11 milyon Mark tutarnda eitli aplarda 500 top sipari etti31. Ancak ortaya kan olaanst durumdan tr, 20 Aralk 1885te imzalanan bir baka anlama ile Kruppun, Osmanl Devletine ilk planda birinci tertip olarak 120 batarya sahra topunu koumlaryla birlikte bir ay sekiz hafta zarfnda Osmanl Devletine teslim etmesi kararlatrld. 1886 ylnn Austos ay banda onaylanan anlamaya gre, Krupp da, sipari edilen toplarn mmkn mertebe vaktinde teslim edilmesi iin, Osmanl Hkmetinin gerekli tedbirleri almasn tavsiye etmitir. Anlamann nc maddesinde Devlet-i Aliyyenin indel-icb edevt- harbiyye bedeltn vakt-i muayyenden evvel tediye etmesi durumunda; yani 397.683 Osmanl Liralk tutar dendii taktirde firma, nceki anlamada belirtilen 42 ayda teslim edilmesi gereken 308 batarya sahra toplarn 5 ay zarfnda, 38 ile 40 ay zarfnda teslim edilmesi gereken 24 cm. apnda 22 batarya toplar 14 ay zarfnda, 35,5 cm. apndaki 7 batarya toplar da 45 ay yerine 24 ay zarfnda teslim edecektir32. Schllgen, 1886da 440 batarya topun Krupp tarafndan Trkiye iin hazr hale getirildiini yazmaktadr33. Bu siparite Goltz, en st dzeyde rol oynamtr34. Ayrca yine 10 Aralk 1885 tarihli bir tezkere suretinde, Krupp temsilcileri ile Osmanl Bahriye nazrnn Trk sahillerinde gerekli yerlere ve baz limanlara torpido konulmas, kaleler ve baz istihkamlarn glendirilmesi amacyla grmeler yapmas iin ferman kt, ancak henz bir grmenin olmad belirtilerek, bu konularn mzakere edilmesi ve kacak sonucun acele olarak hkmete bildirilmesi emredilmitir35. Yine Temmuz 1886 tarihli bir belgeye gre, Osmanl Devletinin savunulmasna ihtiya duyulan istihdam, sahra ve havan toplarnn alnmas amacyla Goltzun bir layiha sunduu, top siparii iin Krupp yetkilileri ile grmek zere bir komisyon oluturulmas ve toplarn alnmas iin gerekli meblan Meclis-i Vkelda askeriye iin kararlatrlan btenin iinde ise satn alnmas, eer btede yok ise mebla tahsisinin yaplmas Bb- Aliye bildirilmitir36. Her halkarda bu mebla bulunmu olmaldr ki, Osmanl Hkmeti, Kruppa 1886 ubatnda 426 sahra topu ile 60 havan topu sipari etmitir37. 1885-1887 arasnda Alman silah endstrisi, 16,219 milyon Mark tutarnda Trkiyeden sipari ald. Bu siparilerin giderlerini karlamak iin Osmanl Hkmeti, d piyasalardan borlanma yoluna gitti. Toplam 64,8 milyon Mark bulan silah giderlerini karlamak iin, Osmanl Bankasnn araclyla d piyasalardan 120,5 milyon Mark (6,5 milyon Osmanl Liras) tutarnda % 5 faizli bir bor anlamas imzaland38. Bor iin zmir, Bursa, Beyrut, Edirne ve Selanik vilayetleri 126

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

gmrkleri karlk gsterildi. Dyn- Umumiyenin bu borta etkisi sz konusu olmad39. Bu krediden Osmanl Hkmeti ancak 77,1 milyon Mark tutarnda bir girdi salad. Bunun 7,6 milyon Marklk bir tutar da, silah siparii iin Krupp, Mauser ve Loewe gibi Alman silah firmalarnn kasalarna gitti40. Bu kredi anlamasna Osmanl Bankasnn araclk yapmas sayesinde, Fransz sermaye evreleri de olduka yksek para kazandlar. Ancak Goltzun etkisiyle Trkiyeden Fransz silah firmalarna verilen silah siparileri olduka aaya indirgendi. Bylece zellikle Krupp, Trkiyede nemli bir top monopol oluturdu ve krikosuz kazanlar elde etmeye devam etti. 1886 ylnda Trkiye, Elbingdeki Schichau Tersanesine nemli lde torpido sipari etti41. 1887de Kruppun en nemli mterileri Romanya, Yunanistan, Bulgaristan ve Osmanl Devleti idi. Osmanl Hkmetinin, Kruppun bu Balkan lkelerine silah satmasndan memnun olmad akt. Ancak bunu engellemek iin yaplacak ok fazla bir ey de yoktu42. Yine 1887de 500 bin tfek, 50 bin karabina43 ve 100 milyon fiek Mauser/Loewe firmalarndan satn alnd44. 9.8.1887 tarihli bir belgeye gre, Osmanl Hkmeti; Mauserden 2.470.375 Osmanl Liras tfek ve fiek, Krupptan 742.137 Osmanl Liras top, barut vb. malzeme ve Germanya firmasndan da 260.600 Osmanl Liras olmak zere toplam 3.473.112 Osmanl liras tutarnda asker malzeme satn almtr45. 1888 ylnda da Osmanl Harbiye Nezaretinin planlamas ile Alman silah firmalarna 2,2 milyon Mark deerinde silah siparii verildi46. Kaiser II. Wilhelmin 2-6 Kasm 1889daki stanbul ziyareti, Alman silah endstrisinin iine yarad ve yeni siparileri beraberinde getirdi. Geziden sonra Trkiye, Alman Mauser/Loeweye 250 bin tfek ve Elbinge torpido siparii verdi. Kaiserin bu ziyareti aa yukar 15,3 milyon Mark deerinde bir Alman silahnn Trkiyeye satlmasna sebep oldu47. Yani Kaiser II. Wilhelmin stanbul ziyareti, en ok Krupp ile Loewe ve Mauser firmalarna para kazandrd ve 1989/90dan sonra da Trkiyeye Alman silahlarnn ihrac artarak devam etti. 1891-94 yllar arasndaki Alman silah sanayiinin krize girdii dnemde Oberndorf ve Berlinde olduka nemli dzeyde silah retimi yapan Mauser ve Loewe firmalar, silahlarn Osmanl Devletine satarak, mal krizden kurtuldular. Bu dnemde Trk ordusu iin 4 bin filinta tfek ve 746 bin Mauser tfei retildi. Bunlarn toplam tutar da 46,3 milyon Markt48. Loewe, ayrca Trkiyeden 20 milyon Mark tutarnda 100 milyon fiek, 0,6 milyon Mark tutarnda barut olmak zere cephane siparii ald. Karlsruhedeki die Lorenzsche Metallpatronenfabrik (Lorenz Metal Fiek Fabrikas) ile Rottweil, Hamburg ve Rheinlanddaki barut

127

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

iletmeleri de Loewenin bir yan kurulular gibi almaktaydlar. Zaten bunlar 1888de Loewenin bnyesine katlmlard. Ayrca Dsseldorftaki Heinrich Erhardtn Rheinische Metallwaren-und Maschinenfabriki (Rheinische Metaleya ve Makine Fabrikas) fiek retmekte ve ayn dnemde Trk pazarna da top cephanesi satmaktayd. Yine Oberndorftaki Loewe/Mauser, 1891e kadar 9,5 mm apnda M 87, 7,65 mm apnda M 90 tfekleri retmekte ve Osmanl Devleti ile birlikte Arjantin, Brezilya, ili, Meksika, spanya ve in gibi lkelere de satmaktayd. 1891de Isidor Loewe Berlin Marienfeldede yeni bir tfek fabrikas kurdu ve 1894ten itibaren Trkiye ile birlikte yukarda belirtilen lkelere de, yeni rettii M 94 Modell Mauser tfei satmaya balad. 1896 Trk-Yunan gerginlii ncesinde Isidor Loewenin Yakndoudaki silah ticareti aa yukar 2 milyon tfek ile yaklak % 37,5luk bir paya ulamt. 1888 ila 1896 arasnda Trkiyenin Almanyadan silah ve cephane siparileri 69,1 milyon Mark tutarndayd. Bunun yaklak % 97lik bir payla, 67,1 milyon Marklk tutar da Loewe/Mauser Ortaklna aitti49. Krupp firmasna gelince, 1893 yllarnda Trkiyedeki askeri heyetin ve zellikle Goltzun abalar sayesinde Trkiyede top alanndaki stnln gittike byltyordu. Ancak rakipleri de yok deildi. Trk pazarna top mhimmat ihrac konusunda kimi zaman ngiliz firmas Armstrong ile Krupp arasnda rekabet yaanyordu. Bu rekabeti, Trk asker uzmanlar da kullanmaya aba gstermekteydiler. rnein, 1893 tarihli Trk topu birliinden bir asker elemann ilettii yazda u ifadeler gemektedir: Armstrong toplarnn vekillerini tevk etdim ve ediyorum. Fiatlarn tenzl edecekler. Bunlar tenzlt icr etdikce bit-tbi Krupp fabrikasnn vekilleri de tenzlt etmee mecbr olacaklarndan arz-y hmyn- cenb- mlknelerine gre Kruppdan krk bin lira daha tenzl ederek pek ehven sretle donanma-y hmyn in lazm gelen toplar alnm olur ve kllar da velin-niamimiz evketl efendimiz hazretlerine u suretde dahi bir hidmet-i ceddede bulunmu olacam marzdur50. Yine 1893 ylnda Osmanl Hkmeti, Krupptan 78 batarya top51, Loewe/Mauser Ortaklndan da 23 milyon Markn zerinde tfek ve cephane satn ald52. Krupp, 1894de de Trkiyeye 69.190 Mark deerinde cephanesiyle birlikte alt adet sahra topu daha satt. Bunu 1895de 72 adet 12 cm.lik cephanesiyle birlikte obs topu siparii takip etti53. te yandan Elbingdeki Schichau Tersanesi de, Krupp gibi Alman Hkmeti tarafndan bilhassa torpido siparilerinde Trkiyedeki rakipleri ngiliz silah firmalarna kar korunmaktayd. 1897de firmaya Trkiye tarafndan ayn tipte 23 adet gemi siparii verildi. Bu ticarette de 1891den itibaren Trk donanmasnda grev alan birka Alman danmann etkili olduu grlyordu. zellikle 1892de Osmanl donanmasnda danmanlk yapan Alman deniz binbas Kalau von Hofenin hizmeti bykt54. Ancak yine de 1880lerden itibaren 1914e kadar Almanlarn Osmanl donanmas iin gemi ve cephanesi tedariki, ngiliz ve Fransz firmalarna gre snrl kald. 1910da Alman donanmasndan Turgut Reis ve Bar128

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

baros Hayrettin adl iki gemi ile yukarda ifade edilen Schichau Tersanesinden torpidolar satn alnd. Ancak bu dnemde ngiltereye zrhl ile iki kruvazr siparii, Fransaya da alt destroyer ile iki denizalt siparii verildi55. Yani deniz sektrnde ngiliz ve Franszlarn pay, Almanlarn payna gre olduka yksek olmutur. IV. XIX. Yzyln Sonlarnda Alman Silah Sanayiinin Trk Pazarna Giriini Kolaylatran Araclar : Diplomatlar-Askeri Danmanlar-Sermaye Gruplar Goltz Paa, Trkiyede kald sre iinde Alman asker nfuzunun pekimesine ve silah firmalarnn yararna hareket eden en iyi uzmanlam kii olmutur. Goltz Paann grev sresi birka defa uzatlmtr. Grev sresinin her bitiminden nce Almanyaya geri dnme niyetini belirtiyordu. Ancak Sultan II. Abdlhamid, Alman mparatoru, dier Alman asker kabine yeleri ve stanbuldaki Alman diplomatlar tarafndan kalmaya ikna ediliyordu. rnein, 1893 banda istedikleri reformlar yapamad ve buna izin verilmedii gerekesiyle Trkiyedeki hizmetinin sona ermesini istedi. Ancak bir taraftan da mparator ve Sultan emrederse, Trkiyedeki almalarna devam edebileceini ileri sryordu. stanbuldaki Alman Bykelisi Radolin ise, Goltzun Trkiyede kalmasn Alman nfuzu ve silah sat iin istiyor ve General von der Goltzun burada kalmas, Trk ordusu zerindeki etkimiz ve silah ihracatmzn devam bakmndan, imdiye kadar olduu gibi, paha biilmez bir kazan olacaktr diyordu56. XIX. yzyln sonlarna kadar, Alman silah firmalarnn Trkiyedeki en etkili ibirlikisi Goltz Paa olmutur. Haziran 1883ten 1 Kasm 1895e kadar Trk hizmetinde kald. Trkiyede kald 12 yl sre iinde57 Osmanl subaylarn yetitirmek iin, asker eitim konularna arlk verdi. Goltz, Alman silah firmalarnn Trkiye temsilcisi gibi faaliyet gstermekteydi. Trk ordusuna silah sat iin, Alman diplomatlar ve Goltz politik ve asker zemini hazrlarken, sermaye evreleri ve bilhassa Deutsche Bank da kredi salamaktaydlar58. Yani Krupp bata olmak zere Alman silah firmalar, hem Trkiye hem de dnyaya top ve dier silahlar satarken, Alman diplomatlarnn politik nfuzu, asker danmanlarn i takibi ve sermaye evrelerinin paras tarafndan desteklenmekteydiler59. Goltzun 1895te Trkiyeden ayrlmasndan sonra, lkedeki bilgi kaynandan yoksun kalan Almanya, bunu atad asker ataeler vastasyla kapatmaya alt. Her ne kadar Goltzdan sonra Trkiyede Mir Kamphvener, Ferik von Grumbckow ve Kalau von Hofe, ayrca drt eski subay Ferik Baron von Brockdorff Paa, Ferik Heuser Paa, svari kdemli Yzba (Kolaas) Hausschild Bey ve Yzba Fitzau kaldlarsa da, bunlar ok fazla etkili deillerdi. Artk bu aamadan sonra, Alman silah endstrilerinin silah siparilerinde Kurt von Morgen (1897-1902), Erich von Leipzig (1902-1908), Walter von Strempel (1908-1913)60,

129

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

Otto von Lossow (son Alman asker atae) gibi kara asker ataeleri ve deniz ataesi Human da etkili oldular61. Alman asker ataeler iinde ksa srede Yzba Morgen n plana kt. 1898de onun Almanyaya ilettii bir asker habere gre, 1885-1895 arasnda Alman silah firmalar Trkiyeden 100 milyon Mark tutarnda torpido, havan topu, ky savunma silahlar, tfek, top ve piyade cephanesi vb. silah siparii almtr62. Morgen, yzyln sonlarnda geri arldnda Kruppa verilen sipariler olduka yksek bir meblaa ulamt. Hatta Morgenin belirttiine gre, firmann stanbuldaki temsilcileri Huber kardeler, aldklar komisyonlarla milyoner oldular63. V. Kaiser II. Wilhelmin 1898 Yakndou Ziyaretinin Alman Silah Firmalar Asndan Sonular XIX. yzyln sonlarna gelindiinde Osmanl ordusunun silahlanmasnda Alman silah sanayii ve top konusunda zellikle Kruppun bir tekel oluturduu grlmekteydi. Yukarda da belirtildii gibi, bu tartmasz stnln salanmasnda Trkiyedeki Alman heyetinin lideri Goltz Paa ve bykeli Radowitzin byk etkisi vard. Yzyln sonlarndan itibaren bu rol 1897de stanbula atanan Alman Bykelisi Marschall von Bieberstein (1897-1912) ve asker atae Yzba Morgen devrald. Yani bu aamadan sonra, Trkiyedeki Fransz silah sanayiinin siparilerine araclk yapan Leon Berger ile ngiliz silah reticileri Vickers/Armstronga64 kar Almanlarn menfaatlerini savunma bu iki grevliye verildi. Armstrong, XIX. yzyln sonunda top retimi alannda Kruppa kar uluslararas pazarlarda iyi bir rakip olarak ortaya kmt. Ayrca XX. yzyln balarnda (1902)da Vickers ile Deutschen Waffen- und Munitionsfabriken (DW&MF) ve Siegmund Loewe arasnda bir ibirlii anlamas yaplarak, ortak retim ve pazarlamann gerekletirilmesi planland65. 1897 Trk-Yunan savanda Trk ordusunun kabiliyeti ve Yunan askeri glerini etkisizletirmesi, zellikle Almanlar tarafndan Kruppun toplar ve dier Alman firmalarnn silahlarnn baars olarak algland ya da yle lanse edildi. 1897 Trk-Yunan Sava esnasnda Deutschen Waffen- und Munitionsfabrikenden 2 milyon Mark tutarnda fiek, barut vb. cephane siparii yaplmt66. Bu eilim, gelecekte de Alman silahlarnn Trk ordusunda kullanlmaya devam edileceini ve yeni sipariler alnacan gstermekteydi. Nitekim Osmanl Hkmeti de, yeni srete silah alnmas gereinin farkndayd ve bunu deiik platformlarda seslendiren devlet adamlar da vard. Nitekim Makedonya blgesinde gerginliklerin artmas ve yeni mcadelelerin olmas olasl, Osmanl ordusunun yeni silahlarla glendirilmesini zorunlu klmaktayd67. Alman silah firmalar, Goltzun Trkiyeden ayrlmasndan sonra, XIX. yzyln son yllarndan itibaren Trk pazarnda Fransz ve ngiliz rakiplerle karlatlar. Bu durum eskiye oranla Trkiyeye silah satnda ve yeni sipariler elde etmelerinde skntlar oluturmaktayd. Bu skntlar II. Wilhelmin 1898deki ikin130

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

ci stanbul ziyareti ile zmlendi. Bu ziyaretten Essendeki Krupp ortakl olduka memnundu. Haddizatnda, gezide Sultan II. Abdlhamid ile II. Wilhelm arasnda, Kruppun yeni ve modern top retimi ve yeni sipariler konusunda grme yaplmtr68. Kaiser II. Wilhelmin Yakndou ziyaretinin Alman silah sanayicileri asndan gerekten nemli sonular oldu. zellikle iki lke liderinin samimi grmeleri, Trk-Alman ilikilerini perinledi. Bundan Alman silah firmalar da kazanl kt. Nitekim mparatorun ziyaretinden sonra Bykeli Marschallin gc ve nfuzu daha fazla ykseldi. Bykeli, stanbulda bulunduu sre iinde uluslararas sorunlarda lkesinin menfaatlerini savunurken, ayn zamanda Alman silah firmalarnn bir pazarlama eleman olarak almaktayd. Hatta Sultan II. Abdlhamidi silahlanma konusunda da ikna etmeyi baard. Sultan, Kaiserin gezisi sonras ilk etapta Loewe-Konzern ve Deutschen Waffen- und Munitionsfabrikene birok tfek siparii verdi69. XX. yzyln balarnda itibaren Kruppun, Trk pazarnda Fransz Schneider firmas ile arasndaki rekabet artt. 1904 ylnda Badat Demiryoluna Fransz katlm konusundaki giriimler baarszlkla sonulannca, Fransz Bykeli Constans, ksa sre sonra yaplacak bor grmelerinde Osmanllarn Schneider/Le Creusot fabrikalarndan top ve destroyer satn almasn nerdi. 1904n sonunda Osmanl Hkmeti destroyer satn almay kabul etti. Ancak top konusunda ayn gelime gerekleemedi. Durumu haber alan Alman diplomatlar, yaklak 30 yldr Osmanl topunu karlayan Kruppu korumak amacyla tepki gsterdiler. Neticede Franszlar Osmanl Devletine top satamadlar. Ancak 60 milyon franklk 1905 bor anlamasnn 17 milyonu ile Trkiyeye top dnda Fransz sanayii mallar sattlar. Schneider ise, Osmanl Hkmetine yaklak 13.500.000 Frank deerinde gemi satt70. 6 Nisan 1905te yaplan bir anlama ile Osmanl Hkmeti Krupp Firmasna yine eitli aplarda 91 batarya top siparii verdi71. Osmanl Hkmeti adna Techizat- Askeriye nazr Rauf Paa ile Kruppun stanbul temsilcisi Huber kardeler arasndan imzalanan anlama ile seri atl 7,5 cm.lik 62 batarya sahra, 23 batarya cebel ve 15 cm.lik 3 batarya obs ve 10,5 cm.lik 3 batarya ar sahra olmak zere toplam 91 batarya top ile bunlara mahsus mermi, ihtiya olan baka eya ve mermiler toplam 1.967.634 Osmanl Liras 7 kuru karlnda satn alnmtr. Anlamaya gre, toplarn ne zaman teslim edilecei ve demenin ne ekilde yaplaca da karara balanmtr72. 3 Mays 1905 tarihli bir pusulada sipari olunan 91 batarya toplarn Krupptan 1.970.084 Osmanl Liras karlnda satn alnd grlmektedir. Bu iki mebla arasnda farkllklarn grlmesi, bu arada yeni asker alet ve edevat siparilerinin verilmi olduu ile aklanabilir. 3 Mays itibariyle sipariler bedelinin 1.685.159 Osmanl Liras denmi, geriye de 284.925 Osmanl Liras kalmtr. Buna karn 30 batarya top teslim edilmi, 30 batarya da teslime hazr durumda olmak zere 60 batarya topun Osmanl ordusu iin hazrland an131

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

lalmaktadr. Geri kalan 31 batarya topun da, 1906 senesi Austosunda teslim edilecei kayt altna alnmtr73. 8 Mart 1906 tarihinde Sadrazam Ferit Paa, Sultan II. Abdlhamide ilettii maruzatta Kruppa sipari olan toplarn bedeline mahsuben bir hayli deme yaplmasna ramen, toplarn Osmanl Hkmetine teslim edilmedii, bunun sebebinin ne olduu, teslimatn olmamasna binaen demenin de yaplmamas gerektiini, Alman Bykelisi Marschalla sorduunu belirtmitir. Sefirden gelen cevapta, imzalanan anlama erevesinde 30 batarya topun yapmnn tamamlanp, Osmanl Hkmetine teslim edildiini, ikinci siparie ait toplarn ise daha denenmediini, deneme ilemi tamamlanmadan top sevki halinde, hkmetin top satn almak iin yapt btn fedakarlklardan bir faydann hasl olmayacan belirtmitir74. Bu defa 26 Mart 1906da Sadrazam Ferit Paa, bu zamana kadar Krupp tarafndan ne kadar topun teslim edildiinin bildirilmesini Techizat- Askeriye Nezaretinden istemitir. Nezaretten gelen memur, defada sipari edilmi olan 732 adet muhtelif apta seri atl toplardan, yolda bulunan 6 batarya top ile beraber imdiye kadar mhimmatyla beraber Osmanl Hkmetine teslim edilen top miktarnn 336 adet olduunu, bunlarn ksmen 2. ve 3. orduya sevk edildiini gibi, bir ksmnn da tophanede mevcut olduunu, bunlardan baka fabrikada imal edilerek komisyon tarafndan 150yi aan topun teslim alndn, geri kalan 200 akn topun deerinin de denmesi halinde 1907 Austosundan evvel fabrikaca teslim edilecei bilgisini vermitir. Ayrca memur, 346.000 Lirann Kruppa anlamada belirlenen zaman iinde yani; Austos aynda denmesi gerektii halde bu zamanda yaplacak demenin ancak 100 ya da 150.000 Lira olabileceini, geri kalan meblan denmesi iin ise gereken tedbirlerin alnmasn belirtmitir. nk Techizat- Askeriye Nezaretinin belirledii hesap zetine gre, nezaretin gelirinin yllk 500.000 Lira idi. Buna mukabil anlamas yaplm ya da yaplmakta olan siparilerin tutarnn ise, yaklak 1.548.000 Liray bulmutur. Bu durumda geri kalan yaklak 800.000 Liralk bir an ortaya kaca, siparilere de para verilmesinin zorunlu olduu, ancak u durumda bunun 150.000 Liray aamayaca, te yandan askeriyenin baka zorunlu ihtiyalarnn da olduu hatrlatlarak, Maliye Komisyonuna durumun bildirilmesi ve yeni ek denek aktarm konusunda bir arenin bulunmas gerei bildirilmitir75. Techizat- Askeriye Nezaretinden 10 Kasm 1906 tarihinde kan bir baka belgeye gre, Mauser Fabrikasna sipari edilen 100 milyon fiek karl 5.000 Osmanl Liras ile Krupp Fabrikasna sipari edilen iki adet kruvazr hissesine mahsuben 2.500 ngiliz Liras ve yine Kruppa sipari edilen sahil muhafazas iin 4 adet top hissesine ait 2.500 Osmanl Liras deniz fiekleri tamirat iin kk apl anahtarl mavzer tfeklerinin tamiri iin 315 Osmanl Liras 19 kuru, 24 cm.lik toplar iin sipari edilen top mhimmatna 6.000 Osmanl liras, mandall toplara mahsus arapnellere demeden bakaya kalan 658 Osmanl Liras 49 kuru, Kruppa sipari olunan cebel toplar bakayas olarak 364 Osmanl Liras 38 kuru,

132

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

Schneider/Le Creusot firmalarna sipari olunan 4 adet torpido ve bot hissesine mahsuben 1.195 Lira olmak zere toplam 18.000 Osmanl liralk tutar firmalarn stanbuldaki banka hesaplarna yatrlmtr76. Devrim ncesi 1907de Osmanl ordusu aslnda yedekleriyle birlikte silahlanmt. Ordu 1den 5e kadar Anadolu ve Avrupada mevzilenmiti ve bu ordularn silahlar 7,65 kalibrelik Mauser model tfeklerle, Badatta olan 6. ordu ve Yemende mevzilenen 7. ordu ve Hicazda bulunan iki tmen de 9,5 mmlik tfeklerle donanmt. Yine bu dnemde Mauser/Loewe Ortakl, Trkiyeden 670.000 adet tfek siparii almtr77. 16 Mays 1908 tarihli Techizat- Askeriye nazrnn Tophane-i Amire ve Ser-askeriye ilettii bir yazya gre, Kruppun stanbul temsilcisi Huber, Krupp Fabrikasna sipari olunan 91 batarya seri atl toplardan 15 ve 21 cm.lik toplara mahsus mhimmatn 2.321 sandk iinde Deusche Levante Linie irketinin Hamburgtan hareket eden vapuruna yklenerek stanbula sevk olunduu bilgisini vermi ve mhimmat listesini de sunmutur78. VI. Sonu XIX. yzyln sonlarndan itibaren Alman-Trk siyas ilikilerinin artmasyla birlikte Alman silah sektrnn etkinlii de, o oranda Trkiyede ykseli gstermitir. ngiliz ve Fransz yaylmacl ve basklarna kar Alman mparatorluunun yardmna bavuran Sultan II. Abdlhamid, zamanla Trk ordusunu da Alman modelinde modernletirmek istemi ve bu amala 1908 Gen Trk Devrimine kadar Alman subaylarnn yardmn talep etmitir. Alman ordusundan ayrlarak ya da izinli geici grevle Trkiyeye gelen Alman subaylar, eitli faktrlerin tesiriyle Trkiyede istenilen dzeyde baar salayamamlardr. Ancak Alman silah endstrilerinin rettii asker malzemelerin Trkiyeye satlmasnda olduka ileri dzeyde rol oynamlardr. Trk ordusu, zamanla Alman silahlar bilhassa Krupp toplar ile donatlmtr. Alman subaylar ise, Trk ordusunun savunma ve vuru gcn artracak nemli dzeyde re-organizasyon gerekletirememiler, buna mukabil Osmanl Devletini Almanyann yannda Birinci Dnya Savana sokabilecek lde Alman nfuzunu Trkiyede pekitirmilerdir. Deiik zamanlarda Trkiyede grev yapan Alman asker heyetler ve bilhassa Goltz Paa, 1908 ncesi Krupp bata olmak zere baz Alman silah firmalarna olduka ykl sipari almlardr. Birou Kruppun Trkiye ticar temsilcilii gibi almlardr. Hatta Trk ordusunun durumu, Trklerin toplumsal yaps, siyas, kltrel vb. zellikleri konularnda Alman Dileri Bakanlna gnderdikleri raporlarla lkelerine en iyi ekilde hizmet etmilerdir. Alman mparatoru II. Wilhelm ve hkmet yeleri de, Krupp firmasn Trkiyedeki rakipleri karsnda kollamlar ve Deutsche Bank gibi sermaye evrelerine de destekletmilerdir.

133

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

Sonu olarak, Sultan II. Abdlhamid dneminde Alman silah firmalar ve bilhassa Krupp, Osmanl Devletine top ve dier silah mhimmat satarken, Alman diplomatlar (Bykeli, Konsolos, Maslahatgzar vb.leri), askeri danman/retmen subaylar (bilhassa Goltz Paa ve askeri ataeler) ve sermaye gruplar (zellikle Deutsche Bankn ban ektii konsorsiyum) tarafndan desteklenmitir. Diplomatlar, siyas zemini hazrlarken, Goltz Paa orduda modernleme ad altnda yeni silah siparilerinin verilmesinde etkili oluyor, mal sorunu da Deutsche Bank zyordu. KAYNAKA I. Ariv Kaynaklar Babakanlk Osmanl Arivi (stanbul) Yldz Perakende, Asker Maruzat (Y. PRK. ASK.). Yldz Perakende, Arzuhal Jurnal (Y. PRK, AZJ.). Yldz Perakende, Maliye Nezareti Maruzat (Y. PRK. ML.). Yldz Perakende, Bakitabet Dairesi Maruzat (Y. PRK. BK.). Yldz Perakende, Mtenevvi Maruzat (Y. Mtv.). Yldz Tasnifi, Sadaret Hususi Maruzat Evrak (Y.A. HUS.). II. Kitap ve Makaleler BERL, Mehmet, Birinci Dnya Sava ncesi Byk Glerin Osmanl Stratejileri: ttihatlar ve Alman Nfuzunun Tannmas, Trkler, C. 13, Ankara 2002. BEYDLL, Kemal, Byk Friedrich ve Osmanllar XVIII. Yzylda OsmanlPrusya Mnasebetleri -, stanbul 1985. BOELCKE, Willi, Krupp und die Hohenzollern. Krupp-Korrespondenz mit Kaisern, Kabinettschefs und Ministern 1850-1918, Frankfurt 1970. EARLE, E. Mead, Badat Demiryolu Sava (ev: Kasm Yargc), Milliyet Yaynlar, stanbul 1972. FULTON, L. Bruce, Fransa ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler (Editr: Marian Kent), stanbul 1999. 134

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

GOLTZ, Colmar von der, Denkwrdigkeiten (Yayn: Friedrich von der Goltz ve Wolfgang Foerster), 2. Bask, Berlin 1932. HALLGARTEN, George W.F., Imperialismus vor 1914, Cilt 1, 2. Bask, Mnchen 1963. HELFFERCH, Karl, Die deutsche Trkenpolitik, Berlin 1921. HOLBORN, Hajo, Deutschland und die Trkei 1878-1890, Archiv fr Politik und Geschichte, Cilt 3, Berlin 1926. LGREL, Mcteba, Yenieriler, slm Ansiklopedisi, C. 13, stanbul 1986. KOCABA, Sleyman, Tarihte Trkler ve Almanlar, stanbul 1988. KMRCAN, Kirkor, Trkiye mparatorluk Devri D Borlar Tarihesi, stanbul 1966. KSSLER, Armin, Aktionsfeld Osmanisches Reich. Die Wirtschaftsinteressen des Deutschen Kaiserreiches in der Trkei 1871-1908, New York 1981. KRAUSE, Johann, Deutsch-Trkisch Handelbeziehungen, Jena 1901. MENNE, Bernhard, Krupp, Deutschlands Kanonenknige, Zrich 1937. ORTAYLI, lber, II. Abdlhamid Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, 2. Bask stanbul 1981. RATHMAN, Lothar, Berlin-Badat. Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii (ev.: Ragp Zarakolu), stanbul 1982. SANDER, Oral; FEK, Kurthan, ABD Dileri Belgeleriyle Trk - ABD Silah Ticaretinin Yz, 1828-1925), stanbul 1977. SCHLCH, Alexandr, Wirtschaftliche Durchdringung und politische Kontrolle durch die europischen Mchte im Osmanischen Reich (Konstantinopel, Kairo, Tunis), Geschichte und Gesellschaft, 1, 1975. SCHLLGEN, Gregor, Imperialismus und Glecihgewicht. Deutschland, England und die orientalische Frage 1871-1914, Mnchen 1984. SEIDENZAHL, Fritz, 100 Jahre Deutsche Bank 1870-1970, Frankfurt am Main 1970. SULTAN ABDLHAMD, Siyas Hatratm, 5. Bask, stanbul 1987. TRUMPENER, Ulrich, Almanya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler (Editr: Marian Kent), stanbul 1999. TRKMEN, Zekeriya, XIX. Yzyldaki Silahlanma Yarnda Osmanl Devleti, Pax Ottomana. Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, HaarlemAnkara 2001, s. 347-361. 135

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

UAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1994), 4. Bask, stanbul 1995. WALLACH, Jehuda L., Bir Askeri Yardmn Anatomisi. Trkiyede Prusya-Alman Askeri Heyetleri 1835-1919, (ev.: Fahri eliker), Ankara 1985. YILMAZ, Veli, 1nci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, stanbul 1993.
DPNOTLAR
1

4 5 6

8 9

Kemal Beydilli, Byk Friedrich ve Osmanllar XVIII. Yzylda Osmanl-Prusya Mnasebetleri -, stanbul 1985, s. 47-78; Armin Kssler, Aktionsfeld Osmanisches Reich. Die Wirtschaftsinteressen des Deutschen Kaiserreiches in der Trkei 18711908, New York 1981, s. 106. Jehuda L. Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi. Trkiyede Prusya-Alman Askeri Heyetleri 11835-1919, (ev.: Fahri eliker), Ankara 1985, s. S. 7. Mcteba lgrel, Yenieriler, slm Ansiklopedisi, C. 13, MEB Basmevi, stanbul 1986, s. 394. J. Wallach, ayn eser, s. 7-19. Ayn eser, s. 21. Gregor Schllgen, Imperialismus und Glecihgewicht. Deutschland, England und die orientalische Frage 1871-1914, Mnchen 1984, s. 35. Ayrca bu subaylarn Trkiyede kaldklar sre iinde baarl olup olmadklar konusunda zaman zaman grler ileri srlmtr. rnein, Avusturyal Zerbs 1869da Trkiyede grev yapan Fransz ve Prusya kkenli subaylarn, Trk dilini renememelerinden tr ordunun modernlemesine pek fazla katklar olmadn, yani baarsz olduklarn ileri sryordu. J. Wallach, ayn eser, s. 22. Alman subaylarnn Trkiyedeki baarszlklar ve nedenleri konusundaki bir deerlendirme iin bk. lber Ortayl, II. Abdlhamid Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, 2. Bask stanbul 1981, s. 76-77. Oral Sander, Kurtan Fiek, ABD Dileri Belgeleriyle Trk - ABD Silah Ticaretinin Yz, 1828-1925), stanbul 1977, s. 26. Ayn eser, s. 18. Alman mparatarluk dnemi tarihinde Krupp Firmas Avrupann en byk silah reticilerinden biriydi. zellikle 30 yl savalarndan sonra Krupp, Essende bir silah firmas olarak sivrilmi, daha sonraki srete de Avrupann modern bir Top Kral (Kanonenknige) olmutu. Friedrich Krupp (1787-1826), bir grup Alman mteebbis ile Ren Westfalyada ar sanayii dalnda alyordu. Barn imzalanmasndan sonra, Franszlarla birlikte Essende yine ar sanayiide demirdkm ileri yapmaya balad. Olu Alfred Krupp (1812-887) dneminde ise firma hzla gelierek, top konusunda gerek anlamda kralln ilan etti ve XIX. yzyln ortalarndan itibaren dnyaya modern tekniklerle dkt toplar ihra etmeye balad. lk byk siparii 36 top ile Msr Hidivinden ald. Daha sonra Krupp, vatansever duygularla Prusyaya da 300 top imal etti. Prusyann 1866da Avusturya ve 1870de de Fransa ile savalarnda Kruppun toplar Prusya ordusunun vuru gcn artran en byk etmenler olarak grld. Bylece 1870 ve 80li yllarda top alannda Ruhr blgesi dnya pazarnn en byk top reticisi durumuna geldi. Krupp Firmas, 80li yllardan itibaren hem i hem de d rekabete ramen bir top monopol oluturdu. 1874lerden itibaren de Rus-

136

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

10 11

12 13 14 15 16 17

18 19 20

21

22 23

24

25

ya, Trkiye, in, Japonya, Brezilya, ili ve Arjantin gibi kriz blgeleri Krupp toplarnn en nemli alclar durumuna geldiler. 1887 ylnda Alfred Krupp ldnde Krupp 24.576 top retmiti. Bunlarn 10.666 Alman mparatorluu iin retilmi, geri kalan 13.910 adedi de ihra edilmiti. Olu Fritz Krupp (1854-1902) dneminde ise Krupp Firmas daha da geliti. 1889 ile 1902 yllar arasnda Krupp dnya top paynn % 70lik bir blmn ele geirmiti. Ayn yllar arasnda eitli kalibrelerde 16.000 adet top satt. XIX. yzyln sonunda gemi retimine de balad ve ksa srede nemli bir yere ulaarak, Almanyann denizlerde de ngiltereye rakip olmasnda nemli bir rol oynad. A. Kssler ayn eser, s. 92-93. 1895de Kruppun vergilendirilmi geliri 119 milyon Mark iken 1902de 187 milyon Marka ulamt. Bk. Bernhard Menne, Krupp, Deutschlands Kanonenknige, Zrich 1937, s. 187. Ayrca Kruppun tarihi iin ayrntl bilgi iin bk. ayn eser. G. Schllgen, ayn eser, s. 39. Bu iki firma daha sonra Deutsche Waffen-und Munitionsfabrikenle birleti. Bk. Ulrich Trumpener, Almanya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler (Editr: Marian Kent), stanbul 1999, s. 137. J. Wallach, ayn eser, s. 22. G. Schllgen, ayn eser, s. 39. J. Wallach, ayn eser, s. 22. A. Kssler, ayn eser, s. 111-112. Sultan Abdlhamid, Siyas Hatratm, 5. Bask, stanbul 1987, s. 127-128. Mehmet Beirli, Birinci Dnya Sava ncesi Byk Glerin Osmanl Stratejileri: ttihatlar ve Alman Nfuzunun Tannmas, Trkler, C. 13, Ankara 2002, s. 321. . Ortayl, ayn eser, s. 52-58. Sleyman Kocaba, Tarihte Trkler ve Almanlar, stanbul 1988, s. 48-49. Alexandr Schlch, Wirtschaftliche Durchdringung und politische Kontrolle durch die europischen Mchte im Osmanischen Reich (Konstantinopel, Kairo, Tunis), Geschichte und Gesellschaft, 1, 1975, s. 437. Hajo Holborn, Deutschland und die Trkei 1878-1890, Archiv fr Politik und Geschichte, Cilt 3, Berlin 1926, s. 5. Karl Helfferich, Die deutsche Trkenpolitik, Berlin 1921, s. 5. E. Mead Earle, Badat Demiryolu Sava (ev: Kasm Yargc), Milliyet Yaynlar, stanbul 1972, s. 51. Osmanl aznlklarnn kard krizlerde zellikle ngiltere Trk diplomatlara bask uyguluyordu. Ermeni sorunu, Hrvatistan krizi ve dier balkan sorunlarnda Osmanl Devletine bask yapmaktan geri kalmyor, paralanmay tetikliyordu. Bk. Rifat Uarol, Siyasi Tarih (1789-1994), 4. Bask, stanbul 1995, s.357-363. Kaehler, 14 Haziran 1882de Tugeneral (Mirliva) oldu. Ksa sre sonra da Korgeneral yaplarak padiah yaverliine getirildi. 1885de ldnde Mareallie (Mir) ykseltilmiti. Kaehler, 14 Haziran 1882de Tugeneral (Mirliva) oldu. Ksa sre sonra da Korgeneral yaplarak padiah yaverliine getirildi. 1885de ldnde Mareallie (Mir) ykseltilmiti. Kaehler, Trkiyede kald yl iinde Alman silah endstrilerinin Osmanl pazarna girmesine ve silah siparileri almasna ok aba sarf etti. 1882 ylnda Osmanl Hkmetinin Krupp firmasna eitli aplarda top siparii vermesinde de etkili oldu. J. Wallach, ayn eser, s. 30-33; . Ortayl, ayn eser, s. 75. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Perakende, Askeri Maruzat (Y. PRK.

137

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

26 27 28 29 30

31

32 33 34 35 36 37

38 39

40

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

56

ASK.), Gmlek no.12, Belge no. 51 (Bundan sonra BOA, Y.PRK.ASK., 12/51 eklinde ksaltmalar ile gsterilecektir). G. Schllgen, ayn eser, 35. R. Uarol, ayn eser, s. 257-366. G. Schllgen, ayn eser, s. 37. A. Kssler, ayn eser, s. 118-119. Goltz Paa, bu dnemde adeta Alman silah sanayiinin Osmanl lkesine tanmasna araclk eden bir figr rol oynuyordu. Colmar von der Goltz, Denkwrdigkeiten (Yayn: Friedrich von der Goltz ve Wolfgang Foerster), 2. Bask, Berlin 1932, s.124; Zekeriya Trkmen XIX. Yzyldaki Silahlanma Yarnda Osmanl Devleti, Pax Ottomana. Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, Haarlem-Ankara 2001, s. 354. Lothar Rathmann, Berlin-Badat. Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii (ev.: Ragp Zarakolu), stanbul 1982, s. 31. BOA, Y. PRK. ASK., 30/24. Krupp arivinden naklen G. Schllgen, ayn eser, s. 37. Ayn eser, s.35. BOA, Y. PRK. ASK., 30/24. BOA, Y.PRK.BK., 10/91. L. Rathmann, ayn eser, s. 31; Johann Krause, Deutsch-Trkisch Handelbeziehungen, Jena 1901, s. 102; G. Schllgen, ayn eser, s. 37, . Ortayl, ayn eser, s. 82. A. Kssler, ayn eser, s. 121. Kirkor Kmrcan, Trkiye mparatorluk Devri D Borlar Tarihesi, stanbul 1966, s. 85-86. George W. F. Hallgarten, Imperialismus vor 1914, Cilt 1, 2. Bask, Mnchen 1963, s. 269, dipnot. A. Kssler, ayn eser, s. 122. Ayn eser, s. 120. G. W.F. Hallgarten, ayn eser, I, s. 267. A. Kssler, ayn eser, s. 122. BOA, Y. PRK. ML., 7/29. L. Rathmann, ayn eser, s. 32. Ayn eser, s. 32. A. Kssler, ayn eser, s. 175. Ayn eser, s. 175. BOA, Y. PRK.AZJ., 25/5. G. Schllgen, ayn eser, s. 37. A. Kssler, ayn eser, s. 179. Ayn eser, s. 179. J. Wallach, ayn eser, s. 67. Golt Paa, II. Abdlhamid dneminde Trkiyede 12 yl kald. Ancak II. Merutiyetin ilanndan sonra Trk ordusuna danmanlk yapmak zere tekrar 1909 Ekim ortalarndan Ocak 1910 ortalarna kadar yaklak ay kald. Bk J. Wallach, ayn eser, s. 86. Deutsche Bankn Alman sermayesinin lideri olarak kredi tevikleri iin bk. Fritz Seidenzahl, 100 Jahre Deutsche Bank 1870-1970, Frankfurt am Main 1970.

138

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 16 Yl : 2004/1 (121-139 s.)

Kruppa Alman siyas ve ekonomik destei iin bk. Willi Boelcke, Krupp und die Hohenzollern. Krupp-Korrespondenz mit Kaisern, Kabinettschefs und Ministern 1850-1918, Frankfurt 1970. 58 J. Wallach, ayn eser, s. 71. 59 G. W.F. Hallgarten, ayn eser, I, s. 478. 60 Veli Ylmaz, 1nci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, stanbul 1993, s. 45. 61 U. Trumpener, ayn makale, s. 137. 62 A. Kssler, ayn eser, s. 179. 63 U. Trumpener, ayn makale, s. 137-138. 64 ngiliz Armstrong silah firmas, 1845de William Armstromg ve James Rendel tarafndan Elswickte kurulmu ve 1883de anonim irkete dntrlm bir firmayd. A. Kssler, ayn eser, s. 248, dipnot 23. 65 Ayn eser, s. 71. 66 Ayn eser, s. 249. 67 Ayn eser, s. 249. 68 Ayn eser, s. 251. 69 Ayn eser, s. 252. 70 L. Bruce Fulton, Fransa ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler (Editr: Marian Kent), stanbul 1999, s. 179. 71 Anlamann metni iin bk. BOA, Y. PRK. ASK., 227/133. 72 BOA, Y. PRK. ASK., 227/133. 73 BOA, Y. PRK. ASK., 228/74. 74 BOA, Y. A. HUS., 500/67. 75 BOA, Y. A. HUS., 510/57. 76 BOA, Y. PRK. ASK., 234/55. Yine 3 Mart 1906 tarihli bir belgede de ilgili asker techizatlarn tutar irketlerin stanbuldaki hesaplarna intikal ettirilmitir. Bk. BOA, Y. Mtv, 284/24. 77 A. Kssler, ayn eser, s. 254. 78 BOA, Y. PRK, ASK., 256/83. 91 batarya seri atl toplarn deme eklinin nasl yapld ve geri kalann nasl yaplaca iin bk. BOA, Y. PRK. ASK., 207/54.

57

139