2012 KPSS Tari̇h Ders Notlari

NDEKLER
GENEL TARH SLAMYET NCES TRK TARH 1 TRK SLAM TARH.16 TRKYE TARH...34 OSMANLI DEVLETNN GENEL ZELLKLER.....47 OSMANLI DEVLET KLTR VE MEDENYET.48 OSMANLI DEVLET DURAKLAMA DNEM...80 OSMANLI DEVLET GERLEME DNEM85 AVRUPADAK BAZI GELMELERN OSMANLI ZERNDEK ETKLER...91 OSMANLI DEVLET DAILMA VE K DNEM.....93 NKILP TARH NKILAP.114 ATATRKN NKILAP ANLAYII..114 TRK NKILABININ ZELLKLER114 XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU115 19. YZYILIN SONU VE 20. YZYIL BALARINDA OSMANLI DEVLET117 I. DNYA SAVAI VE SONULARI.....127 MONDROS ATEKES ANTLAMASI VE CEMYETLER...138 KURTULU SAVAI HAZIRLIK DNEM...145 I. TBMMNN AILMASI161 KURTULU SAVAI MUHAREBELER DNEM..168 CUMHURYET (NKILPLAR) DNEM.191 ATATRK LKELER..214 CUMHURYET DNEM DI POLTKA.221
2011 KPSS TARH SORULARININ ANALZ

2011 KPSS tarih sorularna gz atldnda nceki yllardaki tarih sorularndan daha farkl olduu grlmektedir. Zorluk anlamnda daha st dzeyde olan bu sorular birok adayn beklediinden daha az net karmasna yol amtr. Sorularn dalmnda dikkat ekmek istediimiz nokta daha nce sorgulanmayan Ortadouda ve Yakndouda kurulan devletler konusundan da bir soru kmasdr. Bu soru artk snava hazrlanan adaylara Fatmiler, Eyyubiler, Memluklar ve Moollar (Moollarn yklmasyla kurulan Kubilay Hanl, lhanllar, aatayllar, Altn-Orda Devleti) gibi devletlerin de siyasi tarihlerinin bilinmesi ykmlln getirmitir. Dikkat ekmek istediimiz ikinci bir husus soru tarzna ilikindir. KPSS 2011 Tarih sorularnda KPSS 2009 ve 2010 Tarih sorularnn aksine bilgi dzeyinde sorulara daha sk rastlanmtr. Bilhassa 17. soru yani stiklal Marnn yazlmas iin yarmay dzenleyen bakanln sorulmas bir SYM sorusundan ok bir ETEK sorularn andrr niteliktedir. Yoruma dayal zm gerektiren sorularda ise daha ziyade Atatrkten alntlanan bir szn (5 soru bu ekilde hazrlanm) ncllerdeki ifadelerle eletirilmesi zerine kurulduu grlmtr. Kronoloji bilgisinin 2011 tarih sorularnda da yine ok deerli bir ipucu olduu grlmtr. (12, 19,25, 26, 28 ve 30. sorular salt kronoloji bilgisiyle zlebilirdi.) 27. sorunun ise hatal bir mantkla sorulduu grlmtr. KPSS 2011 Tarih sorularnn konulara gre dalm u ekilde olmutur; slamiyetten nceki Trk Kltr ve Uygarl Trk-slam Tarihi Orta Asyada ve Yakndouda Kurulan Devletler Osmanl Devleti Kltr ve Uygarl Osmanl Yenilemesi 20. Yzyl Trk Siyasi Tarihi Kurtulu Sava Hazrlk Dnemi Kurtulu Sava Muharebeler Dnemi nklaplar Atatrk lkeleri Trk D Politikas 2 1 1 2 2 2 2 3 10 2 3
Sonu olarak 2011 Tarih sorular, bilgi dzeyindeki sorulara arlk vermesiyle 2012 KPSSye hazrlanacak adaylara daha ezbere dayal alma evresi geirmesi gerektiini gstermitir.
Not: Uzman Kariyer Yaynclktan alntdr.
Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Tarih retmeni
Kelteminar, Afanasyeva (M. 3000 M.. 1700): Bu kltr evresi geni bir alan etkileyerek Orta Asya uygarlnn temelini oluturmutur. Andronova (M.. 1700 M.. 1200): Bu kltrde yaayanlar at evciletirmilerdir. Karasuk (M.. 1200 M. 700): Orta Asya uygarlnda demir ilk defa bu blgede ilenmitir. Tagar (M..700 M.. 100): Orta Asyadaki kltrlerin en gelimi olandr. Trklerin Orta Asyadan G Sebepleri: klim ve bitki rtsndeki olumsuz deiiklikler (kuraklk, otlak ve meralarn azalmas, tarm alanlarnn daralmas), Salgn hayvan hastalklar, Boylar aras hkimiyet mcadelesi, Hzl nfus art, D basklar (bamszlk dncesi), Dnya hkimiyeti dncesidir.
SLAMYET NCES TRK TARH

Trklerin anayurdu Orta Asyadr. Orta Asya, douda Kingan Dalar, batda Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya dzlkleri, gneyde ise Hindiku, Tibet ve Karanlk Dalar ile evrilidir. Blge yzey ekilleri itibariyle yksek platolardan olumakta, karasal iklim hkm srmekte, bozkr bitki rts grlmektedir. Bu nedenle tarma elverili bir yer olmayan blgede yaayanlar hayvanclkla uramlar ve gebe bir yaam srmlerdir. Gebe kltrnn sonucunda u durumlar ortaya kmtr; Merkezi yap glenememi (boylar federasyonu eklinde rgtlenme vard.), Mimari ve ehircilik ortaya kmam, Ekonomi, hayvancla dayal kalm, Sanat, tanabilir eya ve hayvan figrleri zerine yaplmtr. Ayrca adr sanat gelimitir. Yazl hayat ge balam, onun yerine szl edebiyat ve szl hukuk (tre) gelimitir. Hapis cezalar ksa sreli olmutur. Toplum dayanmac olmu ve imtiyazl (ayrcalkl) bir snf anlay grlmemitir. (Klelik de yoktur.). zel mlkiyet anlay geliememitir. At ve koyunun etkin olduu bir bozkr kltrnn gelimesini salamtr. Askeri yap gelimitir.
Douya gidenler; Uzakdou ve ine, Batya gidenler; Anadolu, Avrupa, Mezopotamya, Suriye ve Msra, Kuzeye gidenler; Sibirya ilerine kadar, Gneye gidenler; Hindistan, Afganistan ve rana kadar uzanmlardr. Glerin Sonucunda; G edenlerin ou, gittikleri blge halk ierisinde kendi milli benliklerini kaybetmilerdir. Farkl kltrlerin kaynamas, yeni uygarlklarn meydana gelmesinde etkili olmutur. Trkler tekilat zellikleri sayesinde g ettikleri yerlerde gl devletler kurmulardr. G edenler gittikleri blgelere daha yksek bir medeniyeti gtrmlerdir. rnein; maden ilemecilii, dnyaya Orta Asya gleriyle yaylmtr. Trkler gittikleri yerlerde devlet ynetimi ve askeri tekilatlanma asndan rnek olmulardr. Batya giden Trkler, Kavimler Gne neden olmulardr. Gler sonucunda Trk Tarihini bir btn olarak incelemek zorlamtr.
RNEK SORU Trklerin Orta Asyada d tehlikelerle kar karya kalmalar ve topraklarnn doal snrlarla korunmam olmas, aadakilerin hangisinde yeteneklerinin gelimesine neden olmutur? A) Askerlik B) Ticaret C) Tarm D) Dokumaclk E) Hayvanclk (1999/DMS) Cevap: A Orta Asyann Tarih ncesi Devirlere ait ilk kltr merkezleri; Anav (M.. 4500 M.. 1000): Orta Asyann en eski kltrdr.

Orta Asyadan g etmeyen Trk topluluklar Orta Asyann eitli blgelerinde yaamlarn srdrmlerdir.
Tarih retmeni
Mete Han Dnemi Asya Hunlarnn en parlak dnemidir (M.. 209 - 74). Bu dnemde Asyadaki birok kavim (btn Trk boylar) Hunlarn hkimiyetine girmitir. Snrlar; Moolistandan Hazar Denizine kadar genilemitir (Orta Asya Trk siyasi birlii ilk kez salanmtr.). Mete Hann getirdii Devlet Hkmdar Ailesinin Ortak Maldr. tresi (veraset sistemi = kut anlay) ile askerlik ve orduda kulland Onluk Sistem daha sonraki Trk devletleri tarafndan benimsenmitir. Asya Hunlar, taht kavgalar ve in entrikalaryla M.S. 48de Kuzey ve Gney Hunlar olarak 2ye ayrld. Kuzey Hunlar M.S. 156da Siyenpiler tarafndan, Gney Hunlar ise in tarafndan yklmtr. Kuzey Hunlarnn yklmasndan sonra blgedeki Trk boylar Batya g ederek Kavimler Gn balatmlardr. Kavimler Gnn sonular; Avrupa byk bir kargaa iinde kald. Roma mparatorluu, Dou ve Bat olmak zere paraland. Bat Roma 476da, Dou ise 1453te ykld. Romann 2ye ayrlmasyla Hristiyanlk dini de Katolik ve Ortodoks olmak zere ikiye ayrld. Avrupada Katolik Kilisesi ve Ruhban snf halk zerinde skolstik dnce sistemini uygulayarak bask kurdu. Avrupa halklarnn birbirleriyle kaynamasyla bugnk Avrupa milletleri olumaya balad. Gnmz Avrupa devletlerinin temelleri atld. spanya Mslmanlarn eline geti. Alman Krall ve Papalk birleerek Kutsal Roma Germen mparatorluunu kurdular. Avrupada ilk Trk Devleti kuruldu. Avrupa topraklarnda Derebeylik (Feodalite) kuruldu. lka bitti, Ortaa balad.
NOT-1: Gleri kolaylatran etken; atn evcilletirilmesi ve tekerlein kullanlmasdr. NOT-2: G dalgasndan ilk etkilenen blgeler n Asya ve in olmutur. NOT-3: Yaz kullanlmadndan dolay Trk gleri ile ilgili kesin bilgiler elde etmek gtr. Trk Kelimesinin Anlam Trk kelimesi tremek fiilinden gelmektedir. Ayrca Treli yani kanun ve nizam sahibi anlamnda da kullanlmaktadr. Sfat olarak kullanldnda Trk kelimesi g, kuvvet anlamndadr. Trk kelimesinin devlet adyla tarihte ilk kez kullanlmas 6. asrn ierisinde balamtr (Gktrkler). Daha sonraki dnemlerde Trk soyundan gelen btn topluluklar ifade eden ulusal bir isim olmutur. Tarih boyunca Trk adn tayan devletler; Gktrkler, Trkiye Cumhuriyeti, Hatay Trk Devleti, Kbrs Trk Cumhuriyeti ve Trkmenistandr. Corafi bir ad olarak Trkiye - Trkia eklinde ilk defa Bizans kaynaklarnda Orta Asya iin kullanlmtr. 11. yzyln sonlarndan itibaren Anadolu iin kullanlacaktr.
NOT: Tarihteki ilk atl gebe Trk topluluu skitler (Sakalar)dr. Karadenizin kuzeyinde ve Orta Asyann batsnda yaamlardr. En nl hkmdarlar Alp Er Tungadr. u ve Alp Er Tunga destanlar vardr. Ordularnda Amazon denilen kadn askerler bulundurmulardr.
SLAMYETTEN NCE KURULAN TRK DEVLETLER

ASYA HUN DEVLET (M.. 220 - M.S. 216) Glerden sonra Orta Asyada kurulan ilk Trk devletidir. Orhun ve Selenga rmaklar arasnda kurulmutur. Hunlarn merkezi, kutsal kabul edilen tkendir. Bilinen ilk hkmdarlar Teomandr (M.. 220 - 209). Bu dnemde ine yaplan aknlar sonucunda inliler tarafndan nl in Seddi yaplmtr.
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Hunlarn neden olduu Kavimler Gnn sonularndan biri deildir? A) Avrupann etnik yapsnn deimesi B) Avrupada bir Hun Devleti kurulmas C) Roma mparatorluunun btnln ve stnln yitirmesi D) Avrupada skolstik dncenin egemen olmas E) Gktrk Devletinin yklmas (2011 KPSS) Cevap: E

NOT: Trk toplumlarnda millet ve devlet olma bilinci ilk defa Asya Hunlaryla balamtr. AVRUPA HUN DEVLET (375 - 469) Kurucusu Balamirdir. Macaristan civarnda kurulmulardr. En parlak dnemlerini Attilla Dneminde yaamlardr (434 - 453). Bu dnemde Balkan Seferleri sonucunda Margos ve Anatolyos antlamalar ile Bizans yllk vergiye balamtr. Bat Roma zerine yaplan Galya ve Roma Seferleriyle de bu imparatorluk, Avrupa Hunlarna balanmtr. Attillann lmnden sonra zayflayan devlete Bizans devleti son vermitir. Avrupa Hunlar, Avrupada kurulan ilk Trk Devleti olduu iin dier Trk boylarna yol gsterici olmutur. Ayrca Orta ve Dou Avrupaya hakim olarak Balkanlarn Germen Kavimleri tarafndan istilasna engel olmutur. Avrupa Hunlar; Bulgarlarn ve Macarlarn bugnk topraklarna yerlemesinde de etkili olmutur. Avrupa Hunlar Anadoluya ilk Trk aknlarn yapan devlettir. GKTRKLER (552 - 658) Orta Asyada kurulan ikinci byk Trk devletidir. Trk adn siyasi anlamda bir devlet ad olarak kullanan ilk devlettir (ulusu anlay). Gktrklerle ilgili ilk bilgiler Ergenekon Destanna dayanmaktadr. Bu nedenle ilk dnemlere ilikin bilgiler net deildir. Asya Avar Hakanlna bal olarak yaayan Gktrkler Bumin Kaan nderliinde bu devlete kar 552de isyan etti. Avarlar ykarak tken merkezli olarak devlet kuruldu. Bumin Kaan Orta Asyadaki dank gebe Trk boylarn tekrar bir bayrak altnda toplamtr (Orta Asya Trk Siyasi Birlii ikinci kez salanmtr.). Bumin Kaan lkeyi ikiye ayrm ve Batnn ynetimini kardei stemi Yabguya vermitir (ilk kez kili Tekilat uygulanmtr.). En parlak dnem Mukan Kaan Dnemidir. Bu dnemde pek Yoluna hakim olabilmek amacyla Bizans ve Sasani devletleriyle ittifak kurulmutur.
Tarih retmeni
NOT: Bu ittifaklarla Bizansla ilk diplomatik ilikiler bu dnemde balamtr. I. Gktk Devleti 582de in entrikalar sonucu ikiye ayrlmtr. 630da Dou, 658de Bat Gktrkler in hkimiyetine girmitir. II. GKTRK DEVLET (KUTLUK) (682 - 745) 682 ylnda Kutluk Kaan tarafndan ine kar balatlan bamszlk mcadelesi sonucu tkende kurulmutur. Devlete Kutluk, kendisine de devleti toparlayan, derleyen anlamna gelen lteri nvan verilmitir. En parlak dnem Bilge Kaan ve Kltigin kardeler dneminde yaanmtr. Bu dnemde devlet en geni snrlarna ulamtr. Tonyukuk ise bu dnemin nl veziri ve genel siyasi danmandr. Bilge Kaan Budizmin benimsenmesi nerisini sunar. Ancak Vezir Tonyukuk bu dinin Trklerin ulusal kimliklerini bozaca endiesiyle bu neriyi reddeder. Bu durum hkmdarlarn yetkilerinin denetlebildiini gstermektedir. Bilge Kaann lmnden sonra devlet k dnemine girmi, Basmil, Karluk ve Uygurlarn ayaklanmas sonucu yklmtr. Gktrklerin nemi: Tarihte Trk adyla kurulan ilk devlettir. 38 harfli kendilerine zg bir alfabe kullanmlardr (lk Trk Alfabesi). Trkler arasnda millet ve devlet olma bilinci en st dzeye bu devlet dneminde ulamtr. Trk boylar ikinci kez Gktrk hkimiyetinde bir bayrak altnda toplanmtr. milliyeti
NOT: Bu zellikler Gktrklerin (ulusu) ynlerini ortaya koymaktadr.
Trk tarihinin bilinen en eski Trke yazl belgeleri olarak kabul edilen Gktrk (Orhun) Kitabeleri Kutluk Devleti zamannda Bilge Kaan, Kltigin ve Vezir Tonyukuk adna dikilmitir. Kitabelerin konusu; Trklerin siyasi yaantlar ve Trk hkmdarlarnn halka kar sorumluluklardr (Sosyal Devlet anlay). Yazl amac ise; gemite yaplan hatalarn tekrarlanmamasdr.

Trklerde posta tekilatn Gktrkler kurmulardr. UYGURLAR (745 - 840) Bilge Kl Kaan tarafndan kurulmutur. Balangta devletin merkezi tken olmusa da daha sonralar bakent Ordu - Balk (Karabalasagun) ehrine alnmtr. Uygurlar Orta Asya hakimiyetini salayarak ini vergiye balamlardr (Talas Sava sonucunda). Bg Kaan dneminde inle olan siyasi ilikiler sonucunda Maniheizm dinini resmi din olarak kabul etmilerdir (763). Mani dininin yan sra Budizm dinini de kabul eden Uygurlar, bu dinlerin baz yasaklarndan dolay hayvancl terk ederek tarm ve ticaretle uramlardr. Bunlarn bir sonucu olarak da gebe hayat terk etmiler ve yerleik hayata gemilerdir Din deitiren ilk Trk devletidir. Uygurlar 840ta Krgzlar tarafndan yklmlardr. Bununla birlikte para para siyasi hayatlarn 13. yzyla kadar srdrmlerdir (Turfan, Kagar ve Kansu Uygurlar olarak). Bu yzyldan sonra Moollarn hkimiyetine girmilerdir. NOT: Uygur kltr Moollar arasnda yaylm ve Moollarn Trklemesinde etkili olmutur. Uygurlarn nemi: Yerleik hayata geen ilk Trk topluluudur. Yerleik hayatn bir sonucu olarak saraylar, tapnaklar gibi kalc mimari eserler brakmlardr. Yerleik yaamn bir sonucu olarak gebe kltr terk etmiler ve sava zelliklerini kaybetmilerdir. Fakat bilimsel ve kltrel etkinliklerde bulunarak uygarlk olarak ileri gitmilerdir. Uygurlar, 18 harfli kendilerine zg alfabeyi kullanmlardr. Ayrca inlilerden klie matbaay alp kullanmlar ve ilk Trke kitaplar basmlardr. Mani dininin terimlerini Trkeye evirmilerdir (milli benliklerini korumak iin). Bunun yannda kat imalathaneleri de amlardr. ilk olarak
Tarih retmeni
Uygurlar ayrca pusula ve ipek imalatn da inlilerden renerek uygulamlardr. 12 Hayvanl Trk Takvimini yapmlardr. Kendilerine ait Karabalasagun Yaztlar ve ine-Usu Yaztlar vardr. Minyatr denilen bir tr resim sanatn gelitirmilerdir. Orta oyunu da Uygurlara aittir. Uygurlar fresk (duvar resmi) sanatnda ok ileri gitmilerdir. Uygur ehirlerinde eitli dinlere ait mabetlerin yan yana olduu grlmektedir. Bu durum Uygurlarda ibadet zgrl olduunu gstermektedir.
DER TRK BOYLARI VE DEVLETLER

ASYADA DEVLET KURANLAR AKHUNLAR (EFTALTLER) Kken itibariyle Asya Hunlarna dayanmaktadr. V. yzyln ikinci yarsnda Afganistan ve Kuzey Hindistan blgesinde gl bir devlet olarak ortaya kmtr. 567de Sasani - Gktrk ittifak sonucunda yklmtr (pek Yolu iin). TRGLER Bat Gktrklerin bir koluna mensupturlar. VII. asrn ortalarnda glenmilerdir. Ancak II. Gktrk Devleti kurulunca bu devlete balanmlardr. Emevilerle mcadele ederek slamiyetin douya (Orta Asya) yaylmasn geciktirmilerdir. Uygurlardan sonra ikinci olarak yerleik yaama geen topluluktur. Ayrca hkmdarlar adna para bastran ilk Trk topluluudur (madeni para). 766da Karluklarn hakimiyetine girmilerdir. KARLUKLAR Gktrklerin bir kolu olmasna ramen bu devletin yklmasnda etkili olmutur. 751 ylndaki Talas Savanda Mslman Araplarla birlikte inlilere kar mcadele etmitir.
NOT: Kt ve matbaay kullanan ilk Trk devleti Uygurlardr.

Karluklar slamiyeti benimseyen ilk Trk topluluudur. Karluklar, Moollara itaat eden ilk Mslman Trk topluluudur. Karluklar, ilk Mslman Trk devleti olan Karahanllarn kurulmasnda da etkili olmutur (840). KIRGIZLAR 840ta Uygurlar ykarak bamsz bir devlet haline gelmilerdir. 920de Karahitaylar tarafndan yklmlardr. 13. yzylda Moollarn hkimiyetine girmilerdir (Moollara itaat eden ilk Trk topluluudur.). Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra gnmzde Krgzistan olarak varln devam ettirmektedir. Manas Destanlar (en uzun destanmz) ve Yenisey Antlar ile nldrler. ASYADAN AVRUPAYA G EDEN TRK BOYLARI SBRLER (SABARLAR) V. ve VI. yzyllarda Bat Sibirya ile Kafkaslarn kuzeyinde etkili olmulardr. Bizans ve Sasanilerle temasta bulunmulardr. 558 ylnda Avarlar tarafndan yklmlardr. Sibirler Anadoluya ikinci Trk aknlarn yapan Trk topluluudur. HAZARLAR VI. ve X. yzyllar arasnda Volga kylar ve Krm arasnda hkm srmlerdir. Bizans, Sasani ve Drt Halife dneminden itibaren slam Devletiyle temas kurmulardr. Hz. Osman Dneminden itibaren Bizansn kkrtmas sonucu Mslman Araplarla savamaya balamlardr. NOT: Mslman Araplarla ilk savalar bu dnemde balamtr. slamiyetin Kafkaslara girmesini ve Rusyada yaylmasn engellemilerdir. Peenek saldrlar sonucu Hazarlar 965te Kiev Ruz Knezlii tarafndan yklmlardr. Hazarlar ynetim kadrosu olarak Musevilii benimseyen ilk ve tek Trk devletidir. Hazarlar arasnda Gktanr, Hristiyanlk, slamiyet, Musevilik gibi dinler de yaylmtr.
Tarih retmeni
Bu ynyle Hazar lkesinde dini hogrnn ve inan hrriyetinin var olduu sylenebilir. AVARLAR (JUAN JUANLAR) (568 - 805) Hem Asyada hem de Avrupada devlet kurmulardr. Gktrklerin 552de Orta Asyada kurulmasyla, Batya g ederek Macaristan topraklarna hkim oldular. Sasanilerle ibirlii yaparak 619 ve 626da stanbulu kuatmlar ama alamamlardr (ilk defa). 805te Franklar tarafndan yklmlardr. Yerli topluluklarla kaynaarak Hristiyanlamlar ve milli benliklerini yitirmilerdir (Hristiyanl kabul eden ilk Trk devletidir.). Avarlar, Avrupada zellikle Germen ve Slav kavimleri zerinde etkili olmulardr (devlet idaresi ve askerlik alannda). Ayrca Dou ve Orta Avrupann etnik haritasnn ortaya kmasnda da Avarlarn etkisi byktr. BULGARLAR Ouz Trklerinin bir koludur. lk devletlerini Karadenizin kuzeyinde Byk Bulgarya olarak kurmulardr, ancak Hazarlarn basksyla 2ye ayrlmlardr. Tuna Bulgarlar Balkanlara yerleerek burada Ortodoks Hristiyanl resmi din olarak kabul etmilerdir. Tuna Bulgarlar Bizansla sk sk mcadele ierisine girmiler ve stanbulu kuatmlardr (stanbulu kuatan ikinci Trk topluluudur.). Tuna Bulgarlar zamanla milli benliklerini kaybetmiler ve Slavlamlardr. Bugnk Bulgarlarn atalardrlar. dil Bulgarlar ise Volga boylarnda devletlerini kurmulardr. Ticaretle uramalarnn sonucunda Mslman tccarlarla ilikiye girmiler ve sonunda 10. asrn banda slamiyeti kabul etmilerdir. 13. yzylda nce Moollarn daha sonra da Altnordu Devletinin hkimiyetine girmilerdir. Bugnk Kazan Trklerinin atasdrlar. MACARLAR Peeneklerin basksyla batya g eden Macarlar IX. Asrn sonlarna doru bugnk yurtlarna gelmilerdir.

Hristiyanln Katolik mezhebini benimseyen Macarlar Ortaan sonlarna doru gl bir devlet olarak ortaya kmlardr. Osmanl Devletinin Balkanlardaki en gl rakibi olan Macarlar 1526 Moha Meydan Muharebesinden sonra Osmanlya balanmtr. Macaristan topraklarnn byk bir blm 1699 Karlofa Antlamasyla Avusturyaya braklmtr. Macaristan, I. Dnya Savandan sonra Avusturyadan ayrlm, bamsz bir devlet olmutur. PEENEKLER IX. Asrn sonlarnda Hazarlarn ve Uzlarn basks sonucu Don - Dinyeper nehirleri arasna ekilmilerdir (Ruslarn Karadenize inmelerine engel olmular ve Balkanlarda yaylmalarna izin vermemilerdir.). Daha sonraki dnemlerde Tuna nehrine kadar olan geni bir alana hkmetmilerdir. Bir sre Bizans hkimiyetinde yaamlardr, yine bu devlet tarafndan yklmlardr. Bizans ordusu ierisinde paral asker olarak grev yapan Peenekler 1071 Malazgirt Savanda saf deitirerek Seluklu ordusu tarafna gemi ve savan Trkler tarafndan kazanlmasnda etkili olmulardr. Hristiyanl benimseyen Peenekler dalarak zamanla asimile olmulardr. UZLAR (OUZLAR) Trklerin en kalabalk ve en aktif kolunu oluturmaktadr. Ouzlarn slamiyeti kabul etmeyen kolu, Balkanlara geerek Hristiyanl benimsemitir. Mool istilasndan kaanlar da Anadoluya gelip yerlemilerdir. Seluklu ve Osmanl gibi byk Trk devletlerinin kurucu unsuru olmulardr. IX. Asrda Balkanlarda grlen Uzlar; Peenekler, Kumanlar ve Bizansn basks altnda kalmtr. Bu nedenle blgede nemli bir siyasi varlk gsterememilerdir. Ouzlar dier Trk boylar gibi Hazar Denizinin kuzeyinden Batya g etmemitir. KUMANLAR (KIPAKLAR) XI. Yzyl sonlarna doru Mool basks nedeniyle Dou Avrupa ve Bat Sibiryaya yaylmlardr.
Tarih retmeni
slam kaynaklarnda bulunduklar blgeler Det-i Kpak olarak adlandrlmtr. Ruslarla mcadeleleri Rus gor Destanna konu olmutur. Altnorda Devletinin temelini oluturmular, Moolllarn Trklemesinde etkili olmulardr. Ouzlarla mcadeleleri Dede Korkut Hikyelerinin domasna neden olmutur. 13. yzyla kadar siyasi varlklarn srdrmlerdir. Bu yzylda Moollarn saldrsyla yklmlardr. NOT: Karadenizin kuzeyinde hkimiyet kurmu olan Trk kavimleri, Ruslarn glenip Karadeniz kylarna inmelerine engel olmulardr.
SLAMYET NCES TRK DEVLETLERNDE KLTR VE UYGARLIK

DEVLET YNETM Eski Trklerde devlet il veya el olarak isimlendirilmitir. Devlet boylarn bir bayrak altnda toplanmas ile oluan federal (federatif) bir yapya sahipti. Devletin banda hanedana mensup Han, Hakan, Kaan, dikut, any, Tanhu, Yabgu (kanat yneticisi), lteber (Uygur), lteri, Erkin, gibi nvanlar kullanan bir hkmdar bulunurdu. RNEK SORU slamiyet ncesi Trklerde devlet bakanlar eitli unvanlar tard. Aadakilerden hangisi bu unvanlardan biridir? A) ad B) Kaan C) Tigin D) Tudun E) Sba (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: B RNEK SORU Orta Asyada kurulan Trk devletlerinde, I. Kaan II. Tudun III. Han IV. Hakan nvanlarndan hangileri hkmdarlar iin kullanlmamtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I ve IV (1999 DMS) Cevap: B

Hkmdarlk (bamszlk) sembolleri ise; Ota (hkmdarlk adr), rgin (taht), Tu (sancak), kotuz sorgu Tabl (apkaya taklan at kuyruu - mifer), Nevbet (davul), Yarl (ferman - buyruk), Yaydr (Ok; hkmdarlk sembol deildir, ball gsterir.) Devleti ynetme yetkisinin tanr tarafndan hanedana verildiine inanlrd, bu yetkiye de Kut denirdi (Tanr Kral anlay grlmezdi.). Kutun babadan oula getiine inanlrd. Bu nedenle hanedana mensup her erkek ocuun devleti ynetme hakk olduu gibi, kan da kutsal saylmtr. Yani kut anlayna gre lke (devlet) hanedann ortak maldr. NOT: Bu anlaya ayn zamanda veraset (saltanat) sistemi deniyordu. Bu durum taht kavgalarna ve kurulan Trk devletlerinin ksa srede yklmasna neden olmutur. RNEK SORU Trk Devletlerinde, I. taht kavgalarnn ortaya kmas, II. topraklarn, gelirlerine gre blmlere ayrlmas, III. eitli dinlere inanlmas durumlarndan hangileri lkenin hkmdar ailesinin ortak mal olmas tresinin sonular arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU slamiyetten nceki Trk Devletlerinde, hkmdarn egemenlik hakk ile ilgili olarak aadakilerden hangisine inanlrd? A) Halk tarafndan verildiine B) Kurultay tarafndan verildiine C) Byk devletler tarafndan verildiine D) Bakalarndan zorla alndna E) Tanr tarafndan verildiine (2000 - DMS) Cevap: E Trk hkmdarlarnn tahta klar eitli ekillerde oluyordu. Bunlar; Hanedan yeleri arasnda siyasi ve askeri mcadeleyi kazanan hkmdar olarak tahta kyordu. (En sk rastlanan durum).
Tarih retmeni
Hkmdarn rakipsiz aday olmas (Bu durumda taht kavgas olmadan baa geiyordu). Seim Usul (Kenge, Toy veya Kurultay denilen devletin ileri gelenlerinden oluan meclisin toplanarak hanedan yelerinden birini tahta geirmesi) Ekber ve Erd (En yal ve Olgun) olann baa gemesi. Bu yntem I. Ahmet zamanndan itibaren sadece Osmanl Devletinde uygulanmtr. Hkmdarn grevleri; Orduya komuta etmek, treyi uygulamak, adaleti salamak, halk korumak, toy dzenlemek ve Kurultaya bakanlk etmektir. Devlet merkezine Ordu denilmitir. kili Devlet Tekilat: Bu ynetim tarznda hkmdar ynetimi kolaylatrmak iin lkeyi Sol (Dou) ve Sa (Bat) olmak zere ikiye ayrrd (Federal devlet anlay). kili devlet ynetiminde hkmdarlar genelde Dou (merkez) blmnden devleti ynetirken Bat blmnde de hanedana mensup Yabgular bulunurdu. Devletin ikiye blnerek yaplandrlmasnda; Taht kavgalarn engellemek istei, Ynetimi kolaylatrmak dncesi, etkilidir. NOT: kili Ynetim ilk kez I. Gktrk Devleti tarafndan uygulanmtr; Douyu Bumin Kaan, Baty stemi Yabgu ynetmitir. RNEK SORU lk Trk devletlerinde yabgu i ilerinde serbest, d ilerinde doudaki hakana balyd. Bu durumun aadakilerden hangisine kant olduu savunulabilir? A) Hakann i ilerine, d ilerinden daha az nem verdiine B) Komu devletlerin gl olduuna C) lkenin federal bir yapya sahip olduuna D) Hakandan sonra tahta kma hakknn yabguya ait olduuna E) Trklerin Gk-Tanr inancnn dndaki inanlara da ak olduuna (2008 KPSS/Lisans) Cevap: C Eski Trklerde lke topraklarnn bu ekilde hanedan yeleri arasnda paylatrlarak ynetilmesi taht kavgalarn ve i karklklar arttrm, Trk devletlerini d mdahalelere ak hale getirmitir.

Devlet ynetiminde Hakann yannda Hatun ad verilen eleri de yer almtr. Hatunlarn eli kabul trenlerine ve Kurultay toplantlarna katldklar grlmtr. NOT: Bu durum Eski Trk Devletlerinde kadnn da ynetime katldn ve hkmdar temsil etme haklarnn olduunu gstermektedir. Eski Trklerde nemli devlet ileri Kurultay (Toy, Kenge, Kene, Mooka) ad verilen mecliste grlrd. Kurultay boy beyleri, hakan, hatun, hanedan mensuplar, hkmet yeleri, halk (kn) ve zaman zaman da bal devletlerin yneticilerinden oluurdu. Meclise katlma hakkna sahip olanlara Toygun denirdi. Meclis, devlet maviri anlamna gelen Ayguc tarafndan ynetilmekteydi (hakan katlmad zamanlarda). Kurultayda son sz hkmdara aitti. Bu ynyle Kurultay bir danma meclisine benzemektedir. Meclis her yln dokuzuncu aynda genel toplant yapard. Bu toplantda hayvanlarn ve halkn (Kn) saym sonular, ordunun durumu ve genel sorunlar grlrd. Meclis ylda iki kez ilkbahar ve sonbaharda toplanrd. Kurultayn ayn zamanda hakan seme, yarglama ve dini trenlere katlma gibi grevleri de vard. Devlet ynetiminde hakan sonsuz yetkilere sahip olarak grnse de yetkileri Tre ad verilen yazsz hukuk kurallaryla snrlandrlmtr. Hakann treye gre en nemli grevi halknn huzur ve refahn salamakt. NOT: lke ynetiminde kaann belirlenmesinde belli ltlerin olmas ve Kurultayn varl demokratik uygulamalara rnektir. RNEK SORU I. Toy II. Kurultay III. l Yukardakilerden hangileri slamiyetten nce kurulan Trk devletlerinde siyasi, ekonomik, kltrel ilerin grlp karara baland meclistir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2004/KPSS) Cevap: D nemli devlet unlardr;
Tarih retmeni
grevlileri ve kurumlar
Ebi: Hkmet kona Ayuki: yeleri kaan tarafndan atanan Hkmet Ayguc: Hkmet bakan (Babakan - vezir) Buyruk: Bakan buyruk: Saray ilerinden sorumlu bakan Tamgac: D siyaset ilerini yrten grevliler Tigin: Hkmdar ocuklar (Tekin) ad: Kaann ocuklarndan tarada ynetimle grevlendirilenlere verilen isim Tarkan (General): Askeri ynetici (ordu komutan) Apa: Sarayn sivil yneticisi Tudun Todun (vali): Vergi ilerinden sorumlu grevli olup ayn zamanda idari yneticidir. Suba: Ordu Komutan Bitigci: Katip, Memur, Brokrat Snf Alg: Hazine grevlisi Yarguc: Yarg, Tercman, Eli TOPLUM YAPISI Trk toplumu; Ogu: Aile Urug: Soy (Aileler birlii) Bod (Boy): Kabileler Bodun: Millet denilen birimlerden oluuyordu.
Boylarn banda Beyler bulunurdu. Boylarn birlemesiyle (siyasi olarak rgtlenmesiyle) devlet (il) oluurdu. Her boyun ayr bir damgas (hayvan, eya ve mezar talarnda bulunan iaret), Ongunu (sayg duyduu bir hayvan Totemcilik) ve sava naras vard. Budunlar boylar birlii olarak da bilinir. Akbudun (Yneten), Karabudun (Ynetilen) eklinde ayrm vardr. Eski Trk toplumlarnda gebe yaam tarz, (yaylak klak anlay) sosyal yaanty ve ekonomik etkinlikleri de dorudan etkilemitir. Eski Trklerde kleci bir toplum yaps yoktu. Bundaki temel etken; toprak zerinde zel mlkiyet anlaynn olmamasdr, yani topran devletin mal saylmasdr. Ekonominin hayvancla dayanmas, gebe hayatn benimsenmi olmas, toprak zerinde aristokratik yani imtiyazl bir snfn domasn engellemitir (Hanedan dnda). Ayrca din adamlar snf da yoktu.

lenlerde dzenlenen Han Yama gelenei sosyal devlet anlaynn rneidir. Eski Trk toplumlarnda Ataerkil bir aile yaps vard, tek ele evlilik esast. Kadn da erkek gibi sosyal hayatta ve ekonomik etkinliklerde yer alrd. Evliliklerde kadnn da miras hakk bulunurdu. ORDU Eli silah tutan herkes asker kabul edilmitir. Askeri bir toplum yapsnn ortaya kmasnda Trklerin bozkrlarda srdrdkleri gebe hayat tarz etkili olmutur. Ordu, Mete Han tarafndan oluturulan Onluk Sisteme gre oluturulmutur. En kk askeri birim 10 kiiden (Manga), en by 10 bin kiiden olumaktayd, buna da Tmen denilmekteydi. NOT: Dzenli ve disiplinli ilk Trk ordusunun kurucusu Mete Handr. Bu nedenle Metenin tahta k tarihi olan M.. 209 yl Trk Kara Kuvvetlerinin kurulu tarihi olarak kabul edilmitir. Ordu genelde atl ve gnll birliklerden olumaktayd. Halk iin askerlik ayr bir meslek saylmam ve cretli askerlik uygulamas grlmemitir. Sava silahlar; Sng, Karg, Mzrak, Kalkan, Kl, Yay ve Oktur. Askeri birliklere boy beyleri komuta etmekteydi. Sava zaman Hakann komutasnda birleirlerdi. Savalarda Bozkr (Turan Sahte Ricat Hilal Kurt Oyunu) taktii uygulanmtr. Trklerde savatan dnen yiitler iin Toy ad verilen enlikler dzenlenirdi. Bu uygulamann amac halk arasnda dayanmay salamaktr. NOT-1: Ordu - Millet anlay Trk milletinin gnmze kadar getirmi olduu bir zelliktir. NOT-2: Trklerin farkl kltrlerden en az etkilendikleri alan askerlik ve ordudur. kinci olarak da devlet tekilat gelmitir. NOT-3: in, Roma, Bizans, Rus ve Mool ordularnn tekilatlanma biimlerinde Trk ordu tekilatnn etkisi byktr.
Tarih retmeni
RNEK SORU Trklerin tarih boyunca deiik lkelerde yerlemeleri, eitli alanlarda farkl boyutlarda gelimeler gstermelerine neden olmutur. Aadaki alanlarn hangisinde, bu farklln en az olduu savunulabilir? A) Din B) Ekonomi C) Askerlik D) Sosyal yaam E) Sanat (1999 DMS) Cevap: A DN VE NANI Tabiat gleri kutsal kabul edilmitir (Totemizm). Totemlerine Ongun adn vermilerdir. Bunlar; ift bal kartal, bozkurt, kartal ve ejderhadr. Bununla birlikte lm byklere ve atalara ait hatralar kutsal saylr ve sayg gsterilirdi. Buna da Atalar Klt denirdi. En byk tanr, Gk Tanr idi (Tek tanrl inan). Eski Trklerde yaygn olarak grlen amanizm inan ise bir din olmaktan ziyade aman, Kam, Baks ad verilen din adamlar tarafndan gerekletirilen yeralt ve yerstnde yaadna inanlan ruhlarla temasa gemek iin yaplan ayinlerdir. Eski Trklerde Tanr (Gk Tanr) sonsuz, soyut ve herhangi bir ekle sokulamaz. Bundan dolay Trklerde putuluk olmad gibi putlar korumak iin yaplan tapnaklar da yoktu. Ayrca tapnak inanlar Trklerin klasik gebe yaam tarzna da aykryd. lmden sonraki hayata inanlmtr. Trkler bu nedenle llerini deerli eyalaryla birlikte gmmlerdir. Bunun yannda Mumyaclk da gelimemitir, nk bedenen deil ruhen dirilmeye inanlmtr. Cennete Uma, cehenneme ise Tamu denilmitir. Cenaze trenlerine Yu, mezarlarna Kurgan, len kiinin mezar bana konulan ve hayattayken ldrd dman saysn gsteren talara da Balbal ad verilmitir. Eski Trklerde lnn arkasndan yaklan atlara da Sagu denilmitir. Yu trenlerinde ayrca yu a denilen ziyafetler verilmitir.

RNEK SORU Aadakilerden hangisi slamiyetten nce, Trklerde len kiinin eyalaryla birlikte gmld mezara verilen addr? A) Yu B) ad C) Kurgan D) Toy E) Tigin (2011 KPSS) Cevap: A Trklere ait bilinen en eski kurganlar Altaylarda bulunan Pazrk ile Alma Ata yaknlarnda bulunan Esik kurganlardr. Pazrk kurgannda; Lahitler, at koumlar, metal aralar, dokumalar, Esik kurgannda ise nl Altn Elbiseli Adam Heykeli bulunmutur. Bu kurganlar Asya Hunlarna aittir. Kurgan mezar tipinin Anadoludaki biimine Hyk denilmitir. Zamanla Trkler arasnda Maniheizm, Budizm, Taoizm, Hristiyanlk, Musevilik gibi dinler de yaylmtr. NOT-1: Uygurlar Mani ve Budizm dinlerini, Trgiler Budizmi, Avarlar, Macarlar, Tuna Bulgarlar, Peenekler, Kumanlar ve Uzlar Hristiyanl benimserken, Hazarlar Musevilii; Ouzlar, Karluklar, dil Bulgarlar ve Yamalar slamiyeti kabul etmilerdir. NOT-2: Din Uygurlardr. deitiren ilk Trk devleti
Tarih retmeni
HUKUK Tre ad verilen yazsz hukuk kurallar geerliydi. Trenin kurallar kesindir, treye hkmdar bata olmak zere kimse kar gelemezdi. Btn devlet ileri treye gre yaplrd. Gnlk hayatta ve aile iinde bile trenin dna klamazd. Devlete bakaldrma, ordudan kama, adam ldrme ve namusa tecavz etme gibi byk sularn cezas idamd. Hrszlara ald nesnenin on kat detilirdi (tazminat alnrd.). Daha hafif su ileyenler ise on gne kadar hapis cezasna arptrlrd. Bunun nedeni gebe yaamdr. Trenin deimez kurallar; Adalet, Eitlik (Tzlk), yilik (Knilik), Yararl Olma (Uzluk) ve nsanlk (Kiilik)tr. Tre, Trklerin rf, adet, gelenek ve greneklerinin getirmi olduu kurallar btnyd, artlara gre treye yeni kurallar koyulabilirdi. Trenin kaynaklar; rf, adet ve gelenekler, Kurultayn kararlar ve hakann emirleridir. Uygurlar Dneminde hukuk daha salam ve ekilci bir nitelik kazanmtr. Ticaret hayatnn gelimesi, kiiler arasndaki ilikilerin kantlanabilir nitelikte olmasn gerektirdiinden yazl ve tankl szlemeler nem kazanmtr. Bu szlemelerin balcalar; Trampa (hukuki szleme), Velayet Hakk, Faiz, Kefalet, Yarclk (tarmsal ortaklk biimi)tr (Bu belgelere daha ok Turfan ehrinde rastlanmtr.). NOT: Yazl hukuku balatan ilk Trk devleti Uygurlardr. Treyi korumak ve uygulamak devletin, dolaysyla da hkmdarn greviydi. Hkmdarn bakanlk ettii ve siyasi sulara bakan mahkemeye Yargu (Yksek Devlet Mahkemesi) ad verilirdi. Yarganlar (Yarguclar) idaresindeki mahkemeler ise adli sulara bakarlard.
NOT-3: Trklerin yaayna en uygun din slamiyet olmutur. Bu nedenledir ki dier dinleri kabul eden Trk topluluklarnn birou milli benliini kaybetmitir. RNEK SORU Gktrk Devletinde, Bilge Kaann Budist tapna yaptrma isteine Vezir Tonyukuk, Budizmi benimsemenin Trklerin mcadeleci ruhunu kaybetmelerine neden olaca dncesiyle kar kmtr. Yalnz bu bilgiyle, I. toplumun din aray ierisinde olduu, II. kaann kararlarnn sorgulanabildii, III. din deitirmenin yaam biimini etkiledii durumlarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: D
10

RNEK SORU Uygurlar dneminde, ticari ilikilerin gelimesiyle kiiler arasndaki anlamalar yazl hale getirilmitir. Bu durum, aadaki alanlardan hangisiyle ilgili belgelerin meydana getirilmesini zorunlu klmtr? A) Sanat B) Askerlik C) Siyaset D) Hukuk E) Din (2005 KPSS) Cevap: D EKONOMK HAYAT Uygurlara gelinceye kadar gebe hayat nedeniyle hayvanclk ve hayvan rnleri ekonomik etkinliklerin ve ticaretin temelini oluturuyordu. Ekonomik yaama bal olarak eitli kltrel etkinlikler dzenlenmitir. Bunlar; Nevruz, rs - Sara ve Bahar bayramlardr. Hayvancla bal olarak dokumaclkta gelimitir. Dnyann en eski hals Altaylarda Pazrk Kurgan'nda ortaya karlmtr. NOT-1: Trklerin dnya medeniyetine en byk katklarndan biri olan hal dokumacln ilk balatanlar Asya Hunlardr. NOT-2: Trklerde uzun sre para kullanlmamtr; miktar olduka snrl olan hkmdarn mhrn tayan Kamdu denilen bez paralar para yerine kullanlmtr. NOT-3: II. Gktrk (Kutluk) Devleti; kendilerine ait ilk ipek paray kullanmlardr. NOT-4: Trgiler; kendilerine ait ilk madeni paray (Yarmak) bastrmlardr (Baz kaynaklarda Gktrkler). Bunun yannda demirden yaplm ara ve gere de ticarette byk neme sahipti. Bunlara karlk inden ipek, ipekli dokuma, tahl maddeleri ve porselen alnmtr. Asya Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar in ile; Avrupa Hunlar Bizans ve Sasanilerle ticari ilikiler kurmular ve ticaret antlamalar imzalamlardr. Uygurlara gelinceye kadar genelde gebe hayat biimi benimsenmise de Hunlar dneminde tarmla uraldna kant olarak sulama kanallar, saban ve orak gibi buluntulara rastlanmtr.
Tarih retmeni
Ayrca Trk dilinde yer alan arpa, buday ve dar szckleri tarmn yapldn gstermektedir. NOT: Tt Kanal; Hunlarn at ve Gktrkler tarafndan kullanlan sulama kanaldr. Savalarda elde edilen ganimetler ve devletlerden alnan vergiler de nemli gelir kaynaklar arasndayd. Trklerde verginin temelini gebe yaamdan dolay hayvan vergisi oluturmutur. Uygurlarla birlikte toprak ve mesken vergisi de eklenmitir. Orta Asyada hkm sren Trk devletlerinde ekonomik alanda pek Yolunun da byk nemi vard. Bu yoldan gelen kazan iin evre lkelerle youn mcadeleler yaplmtr. Ayrca Hazar ve Bulgar lkelerinden balayp, Ural, Sibirya ve Altaylar zerinden ine giden yola Krk Yolu deniliyordu. Trkler bu yolun zerinde de olduklarndan samur, kunduz, baak gibi av hayvanlarnn krklerinin ticaretini yapyorlard. YAZI VE EDEBYAT Orhun Kitabelerine kadar yazl bir esere rastlanmamaktadr. Bunun yerine szl edebiyat gelimitir, zellikle Savlar, Sagular, Kouklar ve Destanlar nemli bir yere sahiptir; Savlar: Ataszleridir. Sagu: ller iin yaklan atlardr. Kouk: Kopuz denilen mzik aleti eliinde sylenen iirlerdir. Destanlar: Manzum halk hikyeleridir. slamiyet ncesi Trk kltr hakknda bilgiler verir. Eski Trklere ait nemli destanlar: Ouz Kaan Destan (Asya Hunlar) Ergenekon ve Bozkurt Destanlar (Gktrkler) Treyi ve G Destanlar (Uygurlar) Alp Er Tunga ve u Destanlar (Sakalar skitler) Manas Destan (Krgzlar) (En uzun Trk destandr.). Dede Korkut Hikyeleri (Ouz -Kpak mcadeleleri)
11

NOT: Uygurlara ait Kutlu Da ve Hunlara ait Sihirli Geyik destanlar da bulunmaktadr. Trkler baka uluslarn destanlarnda yerlerini almtr. Bu destanlar unlardr; gor Destan (Rus Kuman) ehname (ran Saka) Nibelngen (Alman Hun) NOT-1: Eski Trklerde yazl kltre ge balanmasnda en nemli etken; gebe yaamdr. NOT-2: Yazl kltre ge balanmasndan dolay Trklerin ilk dnemleriyle ilgili bilgilere daha ok in, Bizans ve Sasani kaynaklarndan ulalmaktadr. Trkler tarih boyunca Gktrk, Uygur, Sod, Brahmi, Sryani, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmlardr. Gktrk (Orhun) Alfabesi 38 harflidir ve Orhun Kitabeleri bu alfabeyle yazlan ilk belgelerdir (Trk Tarihinin ilk alfabesi). Uygur Alfabesi 18 harflidir ve hazrlanmasnda Sod Aalfabesinden yararlanlmtr. Arap Alfabesi slamiyetin kabulyle birlikte ilk defa Karahanllar ve Gazneliler tarafndan kullanlmaya balanmtr. Seluklular, Beylikler ve Osmanllar da bu alfabeyi kullanmlardr. Latin Alfabesi, Cumhuriyetin ilan sonrasnda kabul edilmitir. Kiril Alfabesi, SSCB hkimiyeti altnda yaayan Trk topluluklar tarafndan kullanlmtr. Uygurlar dneminden kalan en nemli eserlerden biri olan Altn Yaruk, inceden Uygur Trkesine evrilmitir, dini bir eserdir. Ayrca Sekiz Ykmek ve ki Karde Hikyesi de nl Uygur metinleri arasnda yer alr. Eski Trklere ait balca kitabeler unlardr; Yenisey Kitabeleri: Krgzlara aittir. VI. yzylda yazlmtr. Krgzlarn mezar talarna yazdklar yazlardan olumaktadr. Gktrk (Orhun) Kitabeleri: VIII. yzylda, Kutluk (II. Gktrk) Devleti zamannda Bilge Kaan, Kltigin ve Vezir Tonyukuk adna dikilmitir. Trk adnn getii ilk yazl belgedir. Ayrca Trk Tarihinin ve Trk Edebiyatnn ilk yazl belgesidir. Yollu da
Tarih retmeni
Tigin tarafndan taa kaznarak yazlmtr. Bu nedenle Yulu Tigin Trklerin ilk tarihisi ve edebiyatsdr. Karabalasagun (Ordu Balk) Yaztlar: Uygurlara aittir. Mani dini hakknda bilgi verir. Trke, ince ve Soda yazlmtr. Moyen r (ine Usu Yazt) Kitabesi: Uygurlara aittir. Uygur Kaan Moyen rn ine kar yapt seferlerden bahseder (759 760). RNEK SORU Aadakilerden hangisi yazy ilk kullanan Trk devletidir? A) Hazarlar B) Uygurlar C) Gktrkler D) Akhunlar E) Karluklar (1999/DMS) Cevap: C RNEK SORU Aadaki alfabelerden zgdr? A) Sogd B) Kiril C) Orhon D) Latin E) Sanskrit hangisi Trklere
(2006 KPSS/Lisans) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi Gktrklerde, devlet adamlarnn millete hesap vermesi, devlet ve halkn karlkl olarak grevlerinin belirtilmesi konularn iermektedir? A) Orhun Yaztlar B) Karabalgasun Yaztlar C) Ouz Kaan Destan D) ehname E) Manas Destan (1999 DMS) Cevap: A
12

RNEK SORU I. Orhun Kitabeleri, II. Manas Destan, III. Karabalasagun Yaztlar, Yukardakilerden hangileri Gktrkler'e aittir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2004/KPSS) Cevap: A RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Orhun Yaztlarnn Trk tarihi asndan nemini belirleyen zelliklerden biri deildir? A) Trk adnn gemesi ve Trke yazlm olmas B) Hun tarihiyle ilgili ayrntl bilgi vermesi C) Trk yazsnn en eski alfabesiyle yazlm olmas D) Siyasi bir beyanname eklinde olmas E) VIII. yzylda yazlm olmas (2000 - DMS) Cevap: A BLM VE SANAT slamiyet ncesi Trk toplumlarnda Uygurlara gelinceye kadar sanat, tanabilir eya zerinde younlamtr, bunun nedeni; gebe yaam tarzdr. Sanatta hayvan figrleri ve bunlarn birbirleriyle mcadelesi nemli yer tutmutur (sanat yaam koullarn yanstmtr.). Buna Trk resim sanatnda Hayvan slubu denilmitir. lk defa skitler (Sakalar) tarafndan kullanlmtr. Eski Trkler kemer, kl, mzrak, ipekli ynl kumalar ve kadn ss eyalar zerine pars, kurt, kaplan, ku, geyik, at gibi hayvanlarn ekillerini ilemilerdir (Gebe yaamn izlerini yanstr.). Madencilikte zellikle de demircilikte ileri gitmilerdir (Kazakistan'n bakenti Alma Ata yaknlarnda bir kurgandan karlan Altn Adam Heykeli Trk maden sanatnn ne kadar gelitiini gsterir.). Dokumaclkta da (hal) olduka ileri gidilmitir. Uygurlardan nce adr sanat, maden ilemecilii ve deri ilemecilii gelimitir. Uygurlarla birlikte yerleik hayatn etkisiyle kalc mimari eserler meydana getirilmitir. Bunlara rnek olarak saray, tapnak ve ev kalntlar gsterilebilir. Minyatr sanatnn temelini de Uygurlar atmtr (kat tahta zerine yaplan resim).
Tarih retmeni
Anadoluda da rnekleri grlen Orta Oyunu (tiyatro) Uygurlara ait bir zelliktir. Mzik ve resim de gelimitir. En nemli alglar Kopuzdur. Uygurlarda ressamlara Bedizci denilirdi. lk dnemlerde kee zerine resim yaplmtr. Uygurlarda resim ve heykelcilik (Burkan) Mani ve Budizm dinlerinin etkisiyle ok gelimitir. Trk sanatndaki ilk heykel rnekleri balbal talar olarak kabul edilir. Fresk (duvar resmi) sanatna da Uygurlarda rastlanmtr. Trklerde Astronomi bilimi gelimitir (12 Hayvanl Trk Takvimi). Bu takvim Gne Yl esasldr ve 1 yl 365 gn 6 saatten oluur. Her yla bir hayvan ad verilmitir. Aylar rakamla ifade edilmitir. Trklerin gnmze kadar kullandklar takvimler ise unlardr: Oniki Hayvanl Trk Takvim Hicri Takvim Celali Takvim (Melikah Dneminde hazrlanm ve B. Seluklu Devleti tarafndan kullanlmtr.) Rumi Takvim (Osmanl Devleti tarafndan mali ilerde kullanlmtr.) Miladi Takvim Bilim adamlarna deer verilmi olup, hkmdarlarn yannda Kenei (Tayan) ad verilen danmanlar yer almtr. Ayrca bu bilim adamlarndan oluan ve hkmdarlarn da katld Kenge (Kene) Meclisi bulunmaktayd. Kene Meclisi yln belirli gnlerinde toplanrd. Uygurlar tahta harflerden matbaay (hareketli harf sistemi) ve pamuktan kd yapmlardr. Bu matbaada Uygurlar, in ve Hint eserlerini tercme etmilerdir. Matbaay ve kd kullanan ilk Trk devleti Uygurlardr. NEML HATIRLATMALAR Orta Asyann Tarih ncesi Devirlere ait ilk kltr merkezleri; Anav, Kelteminar, Afanasyeva, Andronova, Karasuk ve Tagardr. Trk kelimesinin devlet adyla tarihte ilk kez kullanlmas 6. asrn ierisinde balamtr (Gktrkler). Corafi bir ad olarak Trkiye Trkia eklinde ilk defa Bizans kaynaklarnda Orta Asya iin kullanlmtr.
13

Tarihteki ilk atl gebe Trk topluluu skitler (Sakalar)dr. Tarihte Trkler tarafndan kurulduu bilinen ilk devlet Byk (Asya) Hun Devletidir. Asya Hunlarnn bilinen ilk hkmdarlar Teomandr (in Seddi Teoman Dneminde yaplmtr.) Tarihte ilk defa Trkleri tek bayrak altnda toplayan Trk Devleti, Asya Hun (Byk Hun) Devletidir (Orta Asyada ilk siyasi birlik saland). inle yaplan M.. 318 tarihli antlama Asya Hun Devleti hakkndaki ilk antlamadr (Trkler hakkndaki ilk belge). Mete Han Dnemi Asya Hunlarnn en parlak dnemidir (M.. 209 - 74). Mete Han orduda onluk sistemi ve ynetimde veraset sistemini getirmitir (ilk kez). Trk toplumlarnda millet ve devlet olma bilinci ilk defa Asya Hunlaryla balamtr. Asya Hunlarnn kolu olan Kuzey Hunlar ilk kez Avrupaya g ederek Kavimler gn balatmtr (375). Anadoluya ilk Trk aknlar Avrupa (Bat Hun) Hunlar tarafndan yaplmtr. kinci akn Sibirler tarafndan yaplmtr. Avrupada kurulan ilk Trk Devleti Avrupa Hunlardr (Kuzey Hunlar). Avrupa Hunlar en parlak dnemlerini Atilla Dneminde yaamlardr (434 -453). Trklerle Bizansllar arasnda imzalanan ilk antlama Margus Bardr (Avrupa Hun Dnemi). Avrupann etnik, siyasi, sosyal ve kltrel yapsnda deiiklie neden olan ilk Trk devleti Avrupa Hunlardr (ikinci devlet de Avarlardr.). kili devlet tekilatn ilk uygulayan devlet I. Gktrk Devletidir (Bumin Kaan stemi Yabgu). kili devlet tekilatn kardeler dnemi olarak uygulayan ikinci devlet II. Gktrk Devletidir (Bilge Kaan Kl Tigin). nc kardeler dnemi ise Byk Seluklu Dnemindedir (Turul ar Beyler). Tarihteki ilk Trk Bizans ttifakn I. Gktrk Devleti yapmtr. ine kar bamszlk savan yapan ilk Trk Devleti II. Gktrk (Kutluk) Devletidir. Tarihte Trk adyla kurulan ilk devlet I. Gktrk Devletidir. Gktrklerle ilgili ilk bilgiler Ergenekon Destanna dayanmaktadr. Bu nedenle ilk dnemlere ilikin bilgiler net deildir.
Tarih retmeni
I. Gktrk Devletinde en parlak dnem Mukan Kaan Dnemidir. lk Trk Alfabesini yapanlar II. Gktrk Devletidir. II. Gktrk Devletinde en parlak dnem Bilge Kaan ve Kltigin kardeler dneminde yaanmtr. Bu dnemde devlet en geni snrlarna ulamtr. Bilge Kaan ve Kltigin kardeler Dneminde Orta Asyadaki Trkler ikinci kez tek bir bayrak etrafnda toplanmlardr (nc kez Moollar-Cengiz Han Dneminde olacaktr.). Trk tarihinin bilinen en eski Trke yazl belgeleri Orhun Kitabeleridir. NOT: Kitabelerin konusu; Trklerin siyasi yaantlar ve Trk hkmdarlarnn halka kar sorumluluklardr (Sosyal Devlet anlay). Kitabeler Yollu Tigin tarafndan dikilmitir. Danimarkal W. Thomson tarafndan okunmutur.. Trkler arasnda millet ve devlet olma bilinci en st dzeye Gktrkler dneminde ulamtr. Trklerde ilk Posta tekilatn kuran, II. Gktrk Devletidir. lk ipek paray basan II. Gktrk Devletidir. l tmi Bilge Kaan, Trklerin ehir kuran ilk hkmdardr. lk Trk ehri Ordu Balktr. Uygurlar yerleik hayata geen ilk Trk topluluudur. Yerleik hayatn bir sonucu olarak ilk kez saraylar, tapnaklar gibi kalc mimari eserler brakmlardr. Din deitiren ilk Trk devleti Uygurlardr (sava zelliklerini kaybetmilerdir). Uygur siyasi tarihinin ilk ve en nemli olay 751 Talas Savadr. Kt ve matbaay kullanan (Hareketli harf sisteminin ilk rnei) ve Trke kitaplar basan ilk Trk devleti Uygurlardr. Uygurlara ait buluntu merkezleri; Hotan, Bezelik, Kara Hoo, Turfan, Kzl, Kuadr. Uygurlarn en nemli yazl kaynaklar Karabalsagun Yaztlardr. Anadoluda da rnekleri grlen Orta Oyunu Uygurlara ait bir zelliktir. Uygurlardan sonra ikinci olarak yerleik yaama geen (Tam anlamyla yerleik hayata geen ilk Trk topluluu) ve hkmdarlar adna para bastran Trk topluluu Trgilerdir. Trgiler Emevilerle mcadele ederek slamiyetin douya (Orta Asya) yaylmasn geciktirmilerdir (ilk kez).
14

Cengiz Hana balanan ilk Trk kavmi Krgzlardr. lk kez stanbulu kuatan Trkler, Avarlardr (ikinci kez kuatan Trk topluluu Tuna Bulgarlardr.). Trk tarihinde en fazla etki brakan Trk topluluu Ouzlardr. Musevilii benimseyen ilk ve tek Trk devleti Hazarlardr. Hazarlar slamiyetin Kafkaslara girmesini ve Rusyada yaylmasn engellemilerdir (ilk kez). slamiyeti benimseyen ilk Trk boyu Karluklardr. Hristiyanl benimseyen ilk Trk devleti Avarlardr. Macarlar, Hristiyanln Katolik mezhebini benimseyen tek Trk boyudur. Dinlerindeki deiim devlet yaplarna yansm, boylar birliine dayal siyasi yapdan, krallk sistemine dayal bir yapya gemilerdir. Peenekler, Bizans ordusu ierisinde paral asker olarak grev yapm; 1071 Malazgirt Savanda saf deitirerek Seluklu ordusu tarafna gemi ve savan Trkler tarafndan kazanlmasnda etkili olmulardr. Dzenli ve disiplinli ilk Trk ordusunun kurucusu Mete Handr. Trk Hkimiyet anlayn (ikili ynetim, veraset sistemi) ilk getiren hkmdar Mete Handr. Trklerin farkl kltrlerden en az etkilendikleri alan askerlik ve ordudur. Eski Trklerde En byk tanr, Gk Tanr idi. Trklere ait bilinen en eski kurganlar Altaylarda bulunan Pazrk ile Alma Ata yaknlarnda bulunan Esik kurganlardr. Trklerin yaayna en uygun din slamiyet olmutur. Yazl hukuku balatan ilk Trk devleti Uygurlardr. Dnyann en eski hals Altaylarda Pazrk Kurgannda ortaya karlmtr. Hal dokumacln ilk balatanlar Asya Hunlardr. Manas Destan (Krgzlar) en uzun Trk destandr.
Tarih retmeni
IKMI SORULAR 1. Aadakilerden hangisi, Orta Asyada kurulan Trk devletlerinde ynetimin zelliklerinden biri deildir? A) Herkesin kurultaya katlma hakknn olmas B) lkenin blmler halinde ynetilmesi C) Devlet ynetiminde trelere uyma zorunluluunun olmas D) Hatunun (hkmdarn ei) kurultaya katlmas E) Devlet ynetme yetkisinin hkmdara Tanr tarafndan verildiine inanlmas (1999 DMS) 2. slamiyetten nceki Trk devletlerinin dini anlaylarnda aadakilerden hangisi yoktur? A) Gk Tanrya inanlmas B) lmden sonra yaama inanlmas C) Dinsel inanlara sayg gsterilmesi D) Kendi dinlerinden olmayanlardan cizye vergisi alnmas E) len kiinin mezarnn yanna, ldrd dman says kadar balbal (heykel) dikilmesi (1999 DMS) 3. I. Karluklar II. Hazarlar III. Avarlar IV. Hunlar Yukardaki Trk topluluklarndan hangileri Orta Avrupada tekilatl bir devlet kurmulardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz IV D) II ve III E) III ve IV (1999 DMS)
4. I. Duvar resmi II. Dokuma III. Mimari Uygurlarn yukardaki sanat alanlarnn hangilerinde etkinlik gstermeleri, onlarn yerleik hayata getiklerine bir kant saylabilir? A) Yalnz I B) Yalnz III C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III (2001 - KMS)
15

5. Aadakilerden hangisinin Trklerin eski ve kkl bir kltre sahip olduklarnn bir gstergesi olduu savunulabilir? A) Yerleik hayata gemeleri B) lk devletlerini Orta Asyada kurmalar C) eitli dini inanlar benimsemeleri ve bunlar yaantlarna yanstmalar D) Boylar halinde birlikte yaamalar E) slam dinini kabul etmelerine ramen z kimliklerini korumalar (2006 - KPPS) 6. Uygurlarn yerleik hayata gemeleriyle aadakilerden hangisi uralar arasna girmitir? A) Heykel B) Mimarlk C) Mzik D) Ticaret E) Resim (2006 KPPS - nlisans) 7. slamiyetten nce Trklerin, I. Tarmda sulama kanallar yapma, II. Hal kilim dokumacl yapma, III. Silah, at koum takmlar, ss eyas imal etme uralarndan hangileri yerleik hayata getiklerinin kesin bir kantdr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2007 KPSS) 8. slamiyetten nce kurulan Trk devletlerinde geni topraklarn idare edilmesinin zorluu aadakilerin hangisiyle giderilmeye allmtr? A) lkede inan zgrlnn tannmas B) Yerleik hayatn yaygnlatrlmas C) lkenin ynetim alanlarna ayrlmas D) Evlilik yoluyla baka lkelerle yaknlk kurulmas E) Komularla barl ilikilerin kurulmasna zen gsterilmesi (2008/KPSS nlisans) 9. Aadakilerden hangisinin Uygurlarn matbaalarnn olduuna ve bask yaptklarna bir kant olduu savunulabilir? A) Tahtadan yaplm harfler B) eviri eserler C) 18 harften oluan alfabe D) Ta zerine yazlm kitabeler E) Kt zerine yazlm belgeler (2008/KPSS Ortaretim) 10. I. Bulgarlar II. Macarlar III. Gktrkler Yukardaki Trk kavimlerinden hangileri Hristiyanl kabul etmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) 11. in kaynaklarna gre, Orta Asyada kurulan Asya Hunlar evlerini topraktan yapm, Volga kylaryla Krm arasnda kurulan Hazarlarn evleriyse hep ahap olup yalnz hakan saray ve kale tatan yaplmtr. Yukarda verilen bu bilgilerle, I. Doa artlar insanlarn yaam biimini etkilemitir. II. Trklerde daha ok gebe yaant vardr. III. Trkler mimaride inlilerden etkilenmitir. yarglarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS nlisans) CEVAPLAR 1. A 2. D 3. E 4. C 5. E 6. B 7. A 8. C 9. A 10. C 11. A
Tarih retmeni
TRK - SLAM TARH

Trklerle Mslman Araplar arasndaki ilk ilikiler Hz. mer Dneminde balamtr. Bu dnemde Mslman Araplar Sasani mparatorluunu ykarak ran ve Irak ele geirmiler ve Horasanda yaayan Trklerle komu olmulardr. Hz. Osman Dneminde Horasan ve Harezmi ele geiren Mslman Araplar, Ceyhun Nehrine ulam ve Trklerle ilk savalar balamtr. Emeviler Dneminde Mslman Araplarn Maverannehir Blgesini ele geirmesi zerine Trgi Trkleriyle ve Kafkaslarda Hazar Trkleriyle mcadeleler yaplmtr. Trklerle en youn ve iddetli arpmalar Emevi Halifesi Abdlmelik Dneminde yaanmtr. Emevilerin izledii rk siyaset ve iki millet arasndaki mcadeleler Trklerin slamiyeti benimsemesini geciktirmitir. Emevilerin yklmasndan sonra Badatta kurulan Abbasiler rk siyaseti terk etmiler ve hogrl (mmeti) bir ynetimi
16

benimsemilerdir. Bu durum Trklerle yaknlamay balatmtr. 751 Talas Savanda ine kar Mslman Araplarla Trkler birlikte savamlar ve sava sonucunda Trk Arap dostluu balam; Trkler kitleler halinde slamiyeti benimsemilerdir. Abbasiler Trklere nemli askeri ve idari yetkiler vermilerdir. Trklerin birlikte; slamiyeti kabul etmeleri ile
Tarih retmeni
NOT: Bu sava, Mslman Araplar ile inliler arasndaki ilk ve tek savatr. Sonular: Mslman Araplar (Abbasiler) sava kazand. Trklerin Abbasilerin yannda yer almalar, onlarn bu sava kazanmasnda etkili olmutur. slamiyet Orta Asyaya kadar yayld. Orta Asya in istilasndan kurtuldu. Emeviler dnemindeki Trk - Arap dmanl yerini dostlua brakt. Trkler kitleler halinde slamiyeti kabul etmeye balad (Karluklar gibi). inlilere ait nemli teknik bulular (Kt, Matbaa, Barut, Pusula) slam Dnyas tarafndan renildi.
slamiyet, geni alanlarda yaylma imkn buldu (Orta Asya, Hindistan ve Balkanlar gibi). Bizans ve Hallarla savaarak Hristiyanlarn slam dnyas zerindeki basklarna son verdiler. Halifelik makamnn koruyuculuunu stlendiler. Dini ve siyasi bir g olarak halifelik makamndan yararlandlar. Siyaset, bilim, sanat, kltr ve dnce alannda bir Trk - slam sentezi oluturdular. RNEK SORU Trklerin slamiyete hizmetleri hangi dnemde nem kazanmtr? A) Drt Halife Dnemi B) Emeviler C) Abbasiler D) Gazneliler E) Karahanllar (1999 - DMS) Cevap: C TALAS SAVAI (751) Nedenleri: II. Gktrk Devletinin yklmasndan sonra Orta Asyada kurulan Uygur Devletinin bu blgedeki otorite boluunu giderememesi, Orta Asyadaki in egemenliine son vermek isteyen Trklerin Abbasilerden yardm istemesi, Orta Asya ve pek Yoluna hkim olmak isteyen inlilerin ve Mslman Araplarn bu blgeye hareket etmeleri, Mslman Araplarn slamiyeti Orta Asyada yaymak istemeleri
NOT: zellikle kt yapmnn in dnda da renilmesi, dnya kltr tarihi asndan nemlidir. Bu gelime kltrel alandaki faaliyetleri hzlandrmtr. TRKLERN SLAMYET KABUL ETME NEDENLER Trklerde daha nce var olan Gk -Tanr inanc (Tek Tanrl nan) Kurban kesme adetlerinin varl ve lmden sonraki yaama inanlmasnn slam kurallaryla badamas Trklerin toplum hayatnn slamn emir ve yasaklar ile elimemesi Trklerdeki Cihangirlik dncesinin slamdaki Cihat ve Gazaya karlk gelmesi slamiyetin ibadeti temiz olan her yerde yaplmasn kabul etmesi (Tapnak inanndan uzaklk) Trklerin Mslman tccarlarla etkileim yaamas Trklerin slamiyete girilerini kolaylatran ve hzlandran gelime; Abbasilerin hogr politikalardr.
LK TRK SLAM DEVLETLER

KARAHANLILAR (840 - 1212) 840 ylnda Uygur Devletinin Krgzlar tarafndan yklmasndan sonra Bilge Kl Kadir Han tarafndan Balasagunda kurulmutur. Bat Trkistanda kurulan bu devleti meydana getiren Trk boylar; Karluk, Yama ve iildir (Federatif ynetim).
NOT: Talas Savanda Mslman Araplar destekleyen ilk Trkler Karluk, Yama ve iil boylardr.
17

Satuk Bura Han (Abdlkerim) dneminde slamiyeti resmi din olarak kabul etmilerdir (932). En parlak dnemlerini Yusuf Kadir Han zamannda yaayan Karahanllar 1042 ylnda Dou ve Bat Karahanllar eklinde 2ye ayrld. Bunlardan merkezi Kagar olan Dou kanad 1211de Karahitaylar, merkezi Semerkant olan Bat kanad ise 1212de Harzemahlar tarafndan yklmtr. Karahanllarn nemi:
Tarih retmeni
Devlet, Sebk Tegin zamannda hkmdarln babadan oula getii bir saltanat idaresine dnmtr. En nl hkmdarlar Gazneli Sultan Mahmuttur (998 - 1030). Gazneli Mahmut Trk - slam Dnyasnda Hindistana yapm olduu ve 25 yl sren 17 seferiyle tannmtr. Amac; Blgeye slamiyeti yaymak ve zenginliinden yararlanmakt. Hindistan Seferleri Sonucunda;
Orta Asyada slamiyeti kabul eden ilk Trk devletidir. Trkeyi ve Trk kltrn korumaya byk nem vermilerdir (Resmi yaz dilleri Trke olmu ve Uygur Alfabesini kullanmlardr.). Karahanllar, yneten ve ynetilenleri Trk olan ilk Trk - slam devletidir. Bu yzden Karahanllarda, Gazneli ve Seluklulardaki gibi Arap - ran etkisi yoktur. slami Trk Edebiyatnn ilk rnei olan, Yusuf Has Hacibin yazd Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi), Kagarl Mahmutun yazd Divan- Lgat-it Trk (Bu iki eser Karahanl hkmdarna sunulmutur.), Ahmet Yesevinin yazd Divan- Hikmet ve Edip Ahmet Yknekinin yazd Atabetl Hakayk adl eserler Karahanllar Dneminde yazlmtr. Karahanllar sosyal devlet anlaynn bir gstergesi olarak lke ierisinde Kervansaraylar (Ribat), Hastaneler ve Medreseler yaptrmlardr. Trk slam devletlerinde ilk dzenli posta tekilatn kurmulardr. Karahanllar dneminde Trk - slam Medeniyetinin temelleri atlmtr. RNEK SORU Karahanl Devletinin Trk tarihi asndan en nemli zellii aadakilerden hangisidir? A) ok uluslu bir yapya sahip olmas B) Orta Asyada kurulmu olmas C) Adn kurulduu yerden almam olmas D) Dou ve bat olarak ikiye ayrlmas E) lk Mslman Trk devleti olmas (1999 - DMS) Cevap: E GAZNELLER (963 - 1187) Alp Tekin tarafndan Afganistann Gazne ehrinde kurulmutur.
slamiyet Hindistana kadar yaylmtr. Gaznelilerin slam Dnyasndaki prestijleri artmtr. Blgeden ekonomik olarak byk kazan salanmtr. Hindistana slamiyetin yaylmasyla gnmz Pakistan ve Banglade devletlerinin temelleri atlm ve sosyal eitsizlie dayal Kast sistemi zarar grmtr. NOT: Gazneliler, Hindistanda tam olarak siyasi hkimiyetlerini salayamamlardr. Bunun nedeni; blgenin kark etnik yaps ve geni corafi bir alana sahip olmasdr. Gazneli Mahmutun lmyle devlet eski gcn koruyamamtr. Byk Seluklularla yaplan, Nesa (1035), Serahs (1038) ve Dandanakan (1040) Savalaryla Gazneliler, eski glerini ve prestijlerini byk lde kaybetmilerdir. Gazneliler, 1187de Afganistann yerli halk Gurlular tarafndan yklmlardr. Gaznelilerin nemi:
Snrlar ierisinde birok milleti barndrdklar iin mparatorluk karakteri tayan ilk Trk - slam Devletidir. Trk geleneklerinden zamanla uzaklamlar ve resmi yaz dili olarak Arapa, edebiyat dili olarak da Farsay kullanmlardr. Sarayda ise Trke kullanlmtr. NOT: Bu ekilde farkl dillerin kullanlmasnn nedeni; bulunulan corafyann etnik yapsdr. Abbasi Halifesini ii Bveyhoullarna kar koruyan ilk Trk - slam Devletidir. Trk tarihinde Sultan ve Padiah nvann kullanan ilk Trk hkmdar Gazneli Mahmuttur.
18

Gaznelilerin slamiyeti Hindistana kadar yaymas Hindistandaki Kast sistemine byk bir darbe vurmu, Yeniada Hindistanda Babr mparatorluunun kuruluuna da zemin hazrlamtr. ranl air Firdevsi tarafndan yazlan ehname adl eser, Gazneli Mahmuta sunulmutur. TOLUNOULLARI (868 - 905) Ahmet Bin Tolun tarafndan Msrda kurulmutur. Msrda kurulan ilk Trk devletidir. Ahmet Bin Tolun Abbasi devlet ynetiminde grev alan (vali) Trk komutanlarndan biridir. Abbasilerdeki merkezi otoritenin zayflamasna paralel olarak, Msrda bamszln ilan edip Tolunoullar devletini kurmutur (868). Bu dnemde Msr ekonomik olarak parlak bir dnem yaamtr (Baharat Yolunda denetim kurulmas, imar ve bayndrlk faaliyetleri, tarm almalar v.b.). Tolunoullar, 905te Abbasiler tarafndan yklmtr. Tolunoullarnda ynetici ve askeri kadro genellikle Trklerden olumu ise de halk Arap ve Berberilerden olumutur.
Tarih retmeni
NOT: hitlerde halk, Tolunoullarnda olduu gibi Arap ve Berberilerden, yneticileri ve ordular ise Trklerden olumutur. Bu durum ykllarnda etkili olmutur. BYK SELUKLU DEVLET (1037 - 1157) Byk Seluklular, Ouzlarn ok koluna dhil olup Deniz Han soyunun Knk boyundandr. Knk boyunun bilinen ilk boy beyi Dukak Beydir. Dukak Beyden sonra Knk boyunun bana Seluk Bey gemitir. Bu dnemde Knk boyu slamiyeti kabul etmitir (962). Turul ve ar Beyler Dneminde Gaznelilerle yaplan 1040 Dandanakan Savandan sonra Byk Seluklu Devletinin kuruluu tamamlanm, tam bamsz bir devlet haline gelmitir. ar Bey yeni yurt araylar ve slamiyeti yayma dncesiyle Anadoluya ilk keif aknlarn yapmtr (1016 1021). Anadoluya balayan Trk aknlarndan rahatsz olan Bizans ile Seluklular arasnda 1048 Pasinler Sava yaanm ve Bizans yenilmitir.
NOT: Pasinler Sava Seluklularn Bizansa kar kazand ilk byk zaferdir. NOT: Bu sava, Trklerin Anadoluda Bizansla Anadolu iin yapt ilk savatr. Turul Bey, 1054 ylnda Abbasi Halifesini ii Bveyhoullarnn basksndan kurtarnca halife tarafndan kendisine Dounun ve Batnn Sultan nvan verilmitir.
NOT: Bu durum Tolunoullarnn ksa srede yklmasna ve lkede devlet-millet btnlemesinin salanamamasna neden olmutur. Tolunoullar, lkelerinde yaayan tm gayrimslimlere din ve inan zgrl tanyarak hogrl bir politika izlemilerdir. Tolunoullar dneminden kalan en nemli iki eser; Ulu Camii ve Tolunolu Camiidir.
NOT: Tolunoullar kendilerinden sonra Msrda yaklak 1000 yl srecek olan Trk hkimiyetinin ncleri olmulardr. HTLER (AKTLER) (935 - 969) Msrda kurulan ikinci Trk devletidir. Kurucusu, Abbasi Devletinde grev yapan Trk komutanlarndan Muhammed Bin Toudur. hitler, Hicaz Blgesine hkim olan ilk Trk devletidir. Akitler 969da Fatimiler tarafndan yklmlardr.
NOT: Bu gelime, slam Dnyasnda siyasi liderliin Trklere getiini gsterir. Bylece Abbasi Halifelii de Byk Seluklu koruyuculuuna girmi oldu. Ayn zamanda siyasi otoritenin Turul Beyde dini otoritenin de Abbasi halifesinde olmas laik devlet anlaynn uygulandnn gstergesidir. Alparslan Dneminde, devletin vezirlik makamna ran (Fars) asll Nizam-l Mlk getirilmitir.
NOT: Bu gelime, Seluklu devlet ynetiminde, ran kkenlilerin zamanla etkilerini artrma yolunu da amtr.
19

Bu dnemde Hasan Sabbahn kurmu olduu Btni mezhep taraftarlaryla ve Msrdaki ii Fatmi Devletiyle mcadele balamtr. Fatmilerin ii propagandas yapmak amacyla atklar Dar-l Hikme ad verilen medreseye kar, Badatta vezir Nizam-l Mlk adna Nizamiye Medreseleri almtr (Bu medrese dnya tarihinin ilk niversitesi kabul edilir.). Trkleri Anadoludan atmak isteyen Bizansa kar Malazgirt Sava yaplm ve bu sava sonucunda Anadolunun kaplar Trklere alm; Anadoluda ilk Trk beylikleri kurulmaya balamtr. Melikah Dneminde devlet en parlak dnemini yaam ve en geni snrlarna ulamtr. Bu dnemde gebe Trkmen isyanlar ba gstermitir. Ayrca ii kkenli propaganda da lke genelinde younlamtr. Mali ilerin dzenlenmesi amacyla, Melikah tarafndan mer Hayyama gne yl esasna dayal Celali Takvim yaptrlmtr. Bu dnemde ayrca ilk defa ikta sistemi uygulanmaya balamtr. Vezir Nizam-l Mlk ve Melikah, Btniler tarafndan ldrlmtr.
Tarih retmeni
zerine 1231de yklmlardr. Moollar tarafndan
NOT: Harzemah Devleti, Anadolu Seluklu Devleti ile Moollar arasnda tampon blge oluturmaktayd. Dolaysyla Harzemahlar yklnca Anadolu Mool istilasna ak hale gelmitir. EYYUBLER (1174 - 1250) Devletin kurucusu ve en nl hkmdar Selahattin Eyyubidir. Msrda nc Trk - slam devletini kuran Selahattin Eyyubi, 1187de Httin Sava ile Hallar malup edip, Kuds geri almtr. Eyyubiler, ordularnda Kpak bozkrlarndan getirdikleri Trk genlere yer vermilerdir (Memlk - Klemen). Selahattin Eyyubi, lmeden nce devleti oullar ve kardeleri arasnda paylatrmtr. Bu da taht kavgalarna neden olmu ve taht mcadeleleri ile zayflayan devlete ordudaki Trk Memlkler (Klemenler) son vermitir. MEMLKLER (1250 - 1517) Eyyubi ordusundaki Memlk (Klemen) komutanlarndan Aybey, Eyyubilere son vererek Msr merkezli Memlk Devletini kurmutur. Balangta Ortadouda bulunan son Hal kalntlarn temizleyen Memlkler, Irak ve Anadoluyu istilaya balayan lhanl Mool Devletini; Ayn Calut Sava (1260) Elbistan Sava (1277) Humus Sava (1282) Merc-i Suffar Sava (1303) olmak zere drt kez yenilgiye uratarak Mool istilasn durdurmulardr.
NOT: Byk Seluklulardaki Dini - ii karakterli Batini isyanlar, Anadolu Seluklu Devletindeki Baba shak ve Osmanl Devletindeki eyh Bedrettin isyanlarna benzetilebilir. Melikahn lmnden sonra devletin bana olu Sencer gemitir. Ancak bu dnemde devlet eski gcn koruyamam ve Karahitaylarla yaplan 1141 Katvan Savanda Seluklularn yenilmesinden ksa bir sre sonra devlet yklmtr. HARZEMAHLAR (1097 - 1231) Aral Glnn gneyinde yer alan Harzem (Harezm) blgesinde l Arslan tarafndan kurulmutur. En gl dnemlerini Celaleddin Harzemah zamannda yaayan bu devletin bakenti bu dnemde Tebrize alnmtr (Mool istilasndan kamlardr.). Celaleddin Harzemah Dneminde Anadoluya girerek Ahlat igal edince Anadolu Seluklu Devleti ile 1230da Yass emen Savanda karlamlar ve yenilmilerdir. Bu sava sonucunda k dnemine giren Harzemahlar, Celaleddin Harzemahn lm
NOT: n Asyada Moollar yenebilen tek devlet, Memlklerdir. En gl dnemlerini Sultan Baybars dneminde yaamlardr. 1258 - 1517 tarihleri arasnda Abbasi Halifelerini koruyuculuklar altnda bulundurduklar ve kutsal topraklar koruduklar iin, slam dnyasnda byk ne kavumulardr (Laik devlet anlay vard.).
20

Osmanllarla ada olan Memlkller ile ilikiler Fatih Dneminde Hicaz su yollar meselesi yznden bozulmaya balam, II. Bayezd Dneminde savaa dnmtr. Yavuz Sultan Selim Dneminde ise 1517 Msr Seferi ile Memlk Devletinin siyasi varlna son verilmitir. Bu gelimelerden sonra Halifelik Osmanllara gemitir.
Tarih retmeni
Altnorda Devleti: Rusyada aatay Hanl: Trkistanda Kubilay Hanl: inde lhanl Devleti: randa
NOT: Memlk Devletinin siyasi hayat Osmanllardan daha ksa srmesine ramen, tahta kan hkmdar says Osmanllardan fazla olmutur. Bunun nedeni: Memlklerde belirli bir saltanat sisteminin olmay ve her emirin (komutann) sultan olabilme hakknn bulunmasdr.
NOT: Bunlardan Kubilay Hanl hari dierlerinde slamiyet yaylmtr ve zamanla Trklemilerdir. Fakat Kubilay Hanlnda Budizm ve Hristiyanlk yaylm ve zamanla inlilemilerdir. NOT: lhanl Moollar, Anadolu Seluklular ile yaptklar Kseda Sava'n kazanarak Anadoluya egemen olmulardr (1243 - 1336). Ayrca 1258de Badat alarak Abbasi Devletinin siyasi varlna son vermilerdir. RNEK SORU Cengiz Hann torunu Hlagu tarafndan randa kurulan ve 1258 ylnda Badat alarak Abbasi Devletine son veren devlet aadakilerden hangisidir? A) lhanl Devleti B) Timur Devleti C) Altn Orda Devleti D) aatay Devleti E) Memluk Devleti (2011 KPSS) Cevap: A Altnorda Hanl (1227 - 1369), Timurun saldrlar sonucunda 7e blnmtr; Ejder (Astrhan) Hanl Kazan Hanl Kasm Hanl Km Hanl Sibirya Hanl Nogay Hanl Krm Hanl
YAKINDOUDA KURULAN DER DEVLETLER

FATIMLER (909 - 1171) Tunus merkezli kurulan bu devlet, 969da Akitleri ykarak Msra egemen olmutur. slam dnyasnda saygnlk kazanmak iin Hz. Alinin ei Hz. Fatmann soyundan geldiklerini iddia etmilerdir. ii karakterli olan bu devlet Msrda Darl-Hikme adl medreseyi amtr. Fatmiler, Abbasi Halifeliini tanmayarak kendi hkmdarlarn halife ilan etmilerdir. Byk Seluklulara kar Hasan Sabbahn kurduu Batni (Hahai) tarikatn desteklemilerdir. Kuds ellerinde bulunduran Fatmiler, I. Hal Seferine kar koyamayarak Kuds kaybetmilerdir. Selahaddin Eyyubi tarafndan yklmlardr. MOOL MPARATORLUU (1196 - 1227) Cengiz Han (Temuin) tarafndan Karakurum (Moolistan)da kuruldu. Cengiz Han bu devleti kurarken Orta Asyada dank halde yaayan Mool kabilelerini birletirmitir (Bu amala Cengiz Yasalarn yapmtr.). Cengiz Han, istilalarla ksa srede devletin snrlarn geniletmitir. Bu nedenle bu dnem olduka parlak gemitir. Cengiz Han, lmeden nce lkeyi oullar arasnda paylatrm ve bunun sonucunda lmyle birlikte devlet drde blnmtr;
NOT: Altnorda Devletinin yklmas Rusyann kurulup glenmesinde etkili olmutur. Moollarn Tarihteki nemi: Olumsuz Ynleri:
Moollarn istilalar, Trk - slam Dnyasnda byk olumsuzluklara neden olmutur. Badat gibi bir ilim ve kltr merkezini yakp ykmlardr. Anadoluda siyasi birliin bozulmasna neden olmulardr (Kseda Sava).
21

Olumlu Ynleri:
Tarih retmeni
slamiyetin Hindistana yaylmasnda etkili olmulardr. Hindistanda ilk siyasi birlii ve merkezi otoriteyi kurmulardr. En nl eserleri, Cihanahn ei iin yaptrd Tac Mahal trbesidir. Resmi dil olarak Trkeyi kabul etmiler ve Trk edebiyatnn gelimesine hizmet etmilerdir (Milli benlii koruma almalar). Bu dnemin dier bir nemli eseri Babrahn Trke kaleme ald Babrname adl eserdir. Safeviler tarafndan zayflatlan bu devlet, Hindistann ngiliz smrgesi olmasyla siyasi olarak sona ermitir. AKKOYUNLULAR (1350 - 1502) Kara Ylk Osman tarafndan Diyarbakr merkez olmak zere Gneydou Anadoluda kurulmutur. Daha sonralar bakent Tebrize tanacaktr. En parlak zamanlarn Uzun Hasan Dneminde yaamlardr. Uzun Hasan Dneminde Osmanl Devletine kar Karamanoullar ile ibirlii yaparak Dou Anadoluya saldrmlardr. Bunun zerine yaplan 1473 Otlukbeli Savanda Uzun Hasan Osmanl sultan Fatihe yenilince devlet yklma srecine girmitir. Bu devlete Safevi hkmdar ah smail son vermitir. Akkoyunlular, Dede Korkut Hikyelerini ilk kez yazl hale getirmiler ve Kuran ilk kez Trkeye evirmilerdir. KARAKOYUNLULAR (1365 - 1469) Bayram Hoca tarafndan Van / Erci merkez olmak zere Dou Anadoluda kuruldular. Kara Yusuf dneminde en parlak zamanlarn yaamlardr. Kara Yusufun Timurdan kaarak Yldrm Bayezda snmas 1402deki Ankara Savann nedenlerinden biridir. Azerbaycann Trklemesinde etkili olmulardr. Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan tarafndan yklmlardr.
Moollarn nnden kaan birok Trk Boyunun Anadoluya gelmesi Anadoludaki Trk Nfusunun atmasnda etkili olmutur. Mool istilasnn nnden kaan birok bilim adam ve air Anadoluya gelerek kltrel gelimeyi hzlandrmlardr. Btni tarikatnn yklmasn salamlardr. Orta Asya Trk Hukukunu (Tre) yazl hale getirmilerdir. Orta Asyada oluan siyasi otorite boluunu doldurmulardr (Siyasi birlii salamlardr). Uygurlarn etkisi ile zamanla Trklemilerdir (Moollar Trklere benzemekle birlikte snflara dayal bir toplum oluturmalar ynyle de kesin bir izgiyle ayrlrlar.). Moollar tarih yazclnda ileri gitmilerdir. Tarih-i Cihan- Ka, Camt Tevarih ve Moollarn Gizli Tarihi (Tarihte Moolca yazlan ilk eserdir ve Cengiz Hann hayatn anlatmaktadr.) en nemli eserleridir. Bu dnemin nl tarihilerinden biri de Reidud-Dindir. TMUR MPARATORLUU (1369 - 1507) Timurlenk (Aksak Timur) tarafndan aatay Hanlnn topraklarndan olan Semerkantta (Trkistan) kuruldu. Timurun Altnorda Devletine sefer dzenleyip bu devleti ykmas Rusyann glenmesine ve snrlarn geniletmesine neden olmutur. Timurun Anadolu Seferi de Osmanl Devletinin Fetret Devrine girmesine neden olmutur (1402 - Ankara Sava). Timurun lmnden sonra devlet zayflam ve zbekler tarafndan yklmtr. Bu dnemde gelien aatay Edebiyatnn en nl eseri Muhakemetl-Lgateyn (ki dilin karlatrlmas) Ali ir Nevai tarafndan Trkenin Farsaya olan stnln kantlamak iin yazlmtr. Bu dnemin nl dier bir ismi de Timurun torunu Ulu Beydir. Ulu Bey, Semerkantta rasathaneler kurmu ve astronomi alannda nemli eserler vermitir. Ayrca Ali Kuu da bu dnemin bir dier nemli bilim adamdr. BABR MPARATORLUU (1526 - 1858) Timurun torunlarndan Babrah tarafndan Hindistanda Akra merkez olarak kuruldu.
22

LK MSLMAN TRK DEVLETLERNDE KLTR VE MEDENYET
Trk Devletleri isimlerini;
Tarih retmeni
hkmdar Allahn saylmtr. yeryzndeki glgesi
Kurucularndan (Osmanl ve Seluklu), Kurulduklar blgelerden (Gazneliler), Devleti kuran etnik unsurlardan (Avarlar, Krgzlar), Kurulduklar blgedeki rmaklardan (dil ve Tuna Bulgarlar) almlardr. Hkmdarlk Alametleri (Sembolleri); Lakap ve nvanlara (Elkab) sahip olunmas Hutbe okutulmas Para (sikke) bastrlmas Halifeden menur (onay) alnmas Asa (halifenin gnderdii denek) Tahtnn bulunmas Sancann olmas Sarayn bulunmas Arma, Tura ve etr (saltanat emsiyesi)in bulunmas Tu (mzraa balanan at kuyruu)un olmas Hilat giyme ve kl kuanma trenlerinin yaplmas Nevbet (mehter) alnmas Toy dzenleyerek halkna ziyafet ekmesi Ota- erif ad verilen byk adrn kurulmas Sorgu (kaftana taklan pskl)
NOT-1: Gazneli Mahmut; Abbasi Halifesini ii Bveyhoullarnn basksndan kurtarmtr. Abbasi Halifesi; slamiyetin koruyuculuunu yapt iin Gazneli Mahmuta Sultan nvann vermitir. NOT-2: Trk tarihinde ilk kez Sultan nvann Gazneli Mahmut kullanmtr. NOT-3: Byk Seluklu hkmdar Turul Bey 1055de Badat Seferine karak, Abbasileri rahatsz eden ii Bveyhoullarn ykp Abbasi Halifesini baskdan kurtarmtr. Abbasi Halifesi; Turul Beye Dounun ve Batnn Hkmdar unvann vermitir. Bylece slam Dnyasnn siyasi liderlii ve koruyuculuu Seluklulara gemitir (laik bir ynetim uygulanmtr). RNEK SORU Aadaki Trk - slam Devletlerinden hangisinde, hkmdar din ilerini halifeye brakarak devlet ilerini ise tmyle kendi zerine alarak laik bir uygulama balatmtr? (1999/DMS) A) Osmanllar B) Gazneliler C) Karahanllar D) Memlklar E) Seluklular Cevap: E RNEK SORU Seluklularda, I. hkmdarn Tanr adna insanlar ynetmekle grevli olmas, II. lkenin, hanedan yelerinin ortak mal saylmas, III. din ilerinin halifeye, dnya ilerinin sultana ait olmas durumlarndan hangilerinin taht kavgalarna neden olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2009 - KPSS) Cevap: B Ayrca bu anlayn (Kut) bir sonucu olarak Gazneli ve Seluklu hkmdarlar, hkmdarlklarn halifeye tasdik (menur alma) ettirmilerdir. Ancak hkimiyetlerini Abbasi halifeleriyle paylamamlardr (Dini ve siyasi otorite birbirinden ayr tutulmutur.). Karahanllar klasik Trk geleneklerini devam ettirmiler ama Gazneliler ran slam
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Trk slam Devletlerinde hkmdarlk sembollerinden biri deildir? A) Hilat (giysi) B) Asa C) Bayrak (alem) D) etr (saltanat emsiyesi) E) Ok (2008 KPSS/nlisans) Cevap: E Devlet Ynetimi Devletin banda hanedana mensup bir hkmdar bulunurdu (Memlkler hari). Ynetme hakknn slamiyet ncesinde olduu gibi tanr tarafndan hkmdara verildiine inanlrd (Kut). Bu durum taht kavgalarna ve kurulan devletlerin zayflamasna neden olmutur (Veraset Sistemi). Ynetim, hkmdarn mutlak otoritesinde toplanrd. Bununla beraber ikili devlet tekilat da uygulanmaya devam etmitir. Gaznelilerle birlikte, slamiyetin de etkisiyle, Kut anlay Sultan anlayna dnm ve
23

geleneinden etkilenmiler ve Orta Asya devlet yapsn koruyamamlardr. Seluklular zamannda Trk slam gelenei yerine oturmutur. Seluklular Trk devlet geleneinin temel yapsn bozmadan ran ve Abbasi devlet yapsndan faydalanmlardr. Gazneliler, Seluklular ve Harzemahlar Trk unsurlardan olumakla beraber zamanla imparatorluk karakteri kazanmlardr. Hkmdarlarn kulland nvanlar; Karahanllarda Han, Hakan, Kara, Kadir; Gaznelilerde Tegin, Sultan, Padiah; Byk Seluklu Devletinde Bey, Melik, Sultan, Sultanl-lem, Sultan- zam, Sultan- Muazzamdr. Bununla birlikte Trk slam devletlerinde hkmdarlar lig, Bura, Nasr, ahinah gibi nvanlar da kullanmlardr. Devlet ilerinde hkmdara yardmc olmak zere Vezirlik Kurumu oluturulmutur. Karahanllar Dneminde hkmdara Noyan ad verilen vezirler yardmc olmutur (Memluklularda Emir-i Kebir).
Tarih retmeni
Saray Tekilat: Devletin ynetimi ile ilgili btn ilerin yrtld ve ayn zamanda hkmdar ve ailesinin gnlk yaamn srdrd yerdir. Hkmdarn halk ve yneticilerle grmelerini dzenleyen Tayangu denilen memurlar vard. (Byk Seluklularda Hacip) Saray ilerinin yrtlmesinde birok grevli bulunmaktayd. Bunlar;
NOT: Msrda kurulan ilk Trk - slam Devleti olan Tolunoullarnda, hkmdarlar yetkilerini aracsz kullanmak istediklerinden, vezirlik makam yoktur. Orta Asya Trk Devletlerinde grlen kurultay ve toy gelenei Divan adyla devam ettirilmitir. nemli devlet ileri, Divan ad verilen kurulda grlrd. Divan, devletin en nemli ynetim organyd ve buna Divan- Ali (Byk Divan, Divan- Saltanat) deniyordu. Bu divan Hkmet grevini yerine getiriyordu. Karahanllarda Byk Divann banda bulunan kiiye Yuru, Byk Seluklu Devletinde ise Vezir (Sahib-i Divan- Devlet veya Hace-i Buzurg) ad verilmekteydi. Byk Divann dnda grevleri farkl baka divanlar da vardr. Bunlar;
Hacibl-hccab (Has Hacib): Saray tekilatnn banda bulunan kiiye verilen nvan Emir-i Candar: Saray muhafz komutan Kapucuba: Sarayn her trl hizmetinden sorumlu kii Emir-i Ahur: Atlarn bakmndan sorumlu kii Emir-i Alem: Devlete ait bayrak ve sancaklardan sorumlu kii Emir-i Silah: Silahlardan sorumlu grevli Camedar: Hkmdarn kyafetleriyle ilgilenen grevli arabdar: Merubatla ilgilenen grevli Tatdar Abdar: Temizlik ilerinin bandaki grevli anigir: Yemek ilerini organize eden grevli (Anadolu Selukluda Emir-i Meclis) Emir-i ikar: Av organizasyonundan sorumlu grevli Devaddar: Hkmdarn yaz takmlarn muhafaza eden grevli staduddar: Saray harcamalarndan sorumlu grevli Havayic Salar: Sarayn as Serhenk (avu): Seferler ya da saltanat gezileri srasnda hkmdara ait kuvvetlere yol aan grevli (Ayrca yol boyunca halkn dert, istek ve ikyetlerini hkmdara iletir.) NOT: Btn saray grevlileri Kapkullarndan seilirdi. NOT: Karahanl devlet ynetimi; kk farklar ile Gazneli, Seluklu ve Eyyubilerde de ayn idi. lke (Tara) Ynetimi lke ynetiminde Eyalet sistemi vard. Tara tekilatnda yer alan eyaletlerin ynetiminden hne ad verilen askeri valiler sorumluydu. Baz eyaletlerin bana Melik ad verilen Hanedan mensubu ehzadeler atanmtr. Meliklerin yannda Atabey adl tecrbeli devlet
Divan- Arz (Ordu Bakan Emir-i Arz veya Arzl Cey), Divan- stivfa (Mali - Bakan Mstevfi) Divan- Tura (naa) (Yazma Bakan Turai), Divan- raf (dari ve Adli Bakan Mrif)dr. Divan- raf ayn memurlarn denetleyen kurumudur. zamanda devlet bir mfettilik
24

adamlar yer alrd ve onlarn yetitirilmesinden sorumluydu. NOT: Atabeyin Osmanllarda karl Lalayd. Atabeyler devletin zayf olduu anlarda bulunduklar blgelerde bamszlklarn ilan ederek kendi devletlerini kurmulardr. NOT: Meliklerin siyasi ve askeri bakmdan olduka geni yetkileri vard. Bu nedenle Byk Selukluda merkezi devlet otoritesini korumak olduka g olmutur. Bu durum taht mcadelelerini arttrmtr. RNEK SORU Seluklular; blge ve eyaletlerin bana idareci olarak atadklar ehzadelerin yanna Atabey unvan olan kiiler de verirlerdi. Bu uygulamadaki temel ama aadakilerden hangisidir? A) ehzadeler arasndaki taht kavgalarn nlemek B) Atabeylerin merkeze balln arttrmak C) Eyalet gvenliini salamak D) ehzadeleri devlet ynetimi asndan yetitirmek E) Orduyu glendirmek (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Seluklularda erkek hanedan yelerinin, yanlarna bilgili devlet grevlileri verilerek eyalet veya vilayetlere ynetici olarak gnderilmeleri aadakilerden hangisinin gstergesidir? A) Devlet ynetiminde deneyim kazanlmasna nem verildiinin B) Ynetim birimlerinin sayca az olduunun C) Askerlie nem verildiinin D) Merkezi otoritenin korunmak istendiinin E) Yerleik hayata geiin hzlandrlmak istendiinin (2006 KPSS/Ortaretim) Cevap: A Her eyalette devlet merkezinde olduu gibi grevleri farkl divanlar bulunurdu. Trk - slam devletlerinde merkez ile tara arasndaki iletiimi salamak iin gl bir posta tekilat kurulmutur. Bunun ilk rnekleri Karahanllarda grlmtr. Eyaletlerin dnda sultana bal Metbu (tabi) devletler bulunmaktayd. Bunlarn banda Sultan- Azam denilen yneticiler bulunmaktayd.
Tarih retmeni
Bunlarn dnda eyaletlerde bulunan dier yneticiler ve kurumlar ise unlardr;
Amid: ehir ve kasabalarn mlki idaresinden sorumludur. Amil: ehir ve kasabalarn mali idaresinden sorumludur. Muhtesip: Belediye ilerinden sorumludur. Ayn zamanda ar ve pazarlar denetlerdi. Ulag: Posta tekilatnda grevli olanlara verilen isimdir. Kad: Yarg ilerinden sorumludur. Gnmzdeki noter grevini yapar ve tm bilgileri ilgili deftere kaydederdi. Hatip: Din ilerinden sorumlu grevlidir. Reis: Halk tarafndan seilen sivil yneticilerdir. Suba: Tarada ehirlerin gvenliinden sorumlu grevlidir. diba: Yaad ehrin halkn temsil eden en yksek grevli yani bir tr Belediye Bakandr. zellikle ticaretle ilgili olan idiba, ehre gelip giden tccarlarla da yakndan ilgilenirdi. dibann bir grevi de merkezi idarenin o ehirden istedii verginin halktan adilane bir ekilde toplanmasn da salamaktr. RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Trk-slam devletlerinde pazarlarda fiyatlar, tart ve l aletlerini, retilen ve satlan mallarn kalitesini denetleyen grevlidir? A) Ulak B) Silahtar C) diba D) Muhtesip E) Cmedr (2011 KPSS) Cevap: D Ordu lk Trk slam devletlerinin ordularn byk lde Trkler oluturuyordu. Karahanllarda ordu geleneksel Trk ordu anlayna paralel olarak gelise de zamanla Saray Muhafzlar, Hassa Ordusu (dorudan hkmdara bal askerler), Eyalet Ordusu gibi birimler de oluturulmutur. Gaznelilerin ordusu ise eitli etnik unsurlardan olumu cretli bir ordu yapsna sahiptir. Bu durum ykllarnda etkili olacaktr. Gaznelilerin ordusunda ayrca Gulam Askerleri, Eyalet Askerleri ve Gnlller gibi birimler de vard.
25

Byk Seluklu ordusu ise 5 blmden meydana gelmekteydi; Gulaman- Saray: Genellikle gayr-i mslim esir ocuklarnn ya da satn alnan klelerin yetitirilmesiyle oluan ordudur (Memluk / Kle / Kul). Bu uygulamaya Gulam (Klemen) Sistemi (Osmanlda Devirme Sistemi Kapkulu Askerleri) ad verilmitir. Bu blmdeki ordu dorudan Sultana balyd. Bunlar srekli asker olup, 3 ayda bir Bitegani ad verilen maa alrlard. Saray muhafzlar, ordu komutanlar ve valiler bu blmdeki askerler arasndan seilirdi. Bu sistem Gazneli ve Eyyubi ordularnda da uygulanmtr.
Tarih retmeni
Seluklu ordusunun byk blm svarilerden (silahtarlar gibi) oluuyordu. Sefer srasnda ordunun arkasndan gezici hastaneler ve hamamlar gelirdi. Sosyal Hayat Trk slam devletlerinde toplumsal alanda herhangi bir snf ayrm yoktu ve btn halka kar hogrl bir siyaset izlenmitir. Mslmanlar kadar gayrimslimler de devletin en st memurluklarna kadar kabiliyorlard. Trklerin, slamiyet sonras yerleik hayata geme sreleri hzlanm ve ticari hayatlar canllk kazanmtr. Karahanllar, tarm, ticaret ve hayvanclkta, Gazneliler ise pek ve Baharat yollarn denetimleri altna alarak ticarette ve sulama kanallar aarak da tarmda ilerlemilerdir. Byk Seluklu Devletinin snrlarnn genilemesi Arap, Fars, Ermeni, Sryani ve Rumlarla etkileim yaanmasn salamtr. Ekonomik Hayat Trk slam devletlerinde ekonomik hayatn gelimesinde; siyasi istikrar ve gvenliin salanmas, ticaret yollarnn korunmas etkili olmutur. Trk devletlerinde ticaretin yannda tarm, demircilik, dokumaclk, el sanatlar, hayvanclk, bakrclk ve dericilik gelimitir. Mslman esnaf kendi arasnda Ftvvet (Ahilik) ad verilen dini ve ikdisadi bir tekilatlanma kurmulardr. Seluklular ithal mal olarak eker ve eya almlar, ihra mal olarak da at, hal, ipek ve maden satmlardr. Seluklularn gelir kaynaklar unlardr;
NOT: Gulam Sistemine gre yetienlerin yetenekli olanlar uzun bir eitimden sonra saray ve devlet ynetiminde en st kademelere kadar ykselebiliyorlard. Bunlarn dndakiler ise Hassa Ordusunda grevlendirilirlerdi. Hassa Ordusu: Her an savaa hazr atl birliklerdi. eitli Trk boylarndan toplanan askerlerden meydana gelirlerdi. Her trl masraflar devlet tarafndan karlanrd.
NOT: Seluklularda Hassa Ordusu ilk defa Turul Bey tarafndan kurulmutur. Eyalet Askerleri: Eyaletlerdeki ikta sahiplerince yetitirilen atl askerlerdir (Byk Seluklu ordusunun en kalabalk blmdr.).
NOT: Askeri kta sistemi ilk kez Byk Seluklu Devletinde vezir Nizamlmlk tarafndan uygulanmtr. Bununla beraber kta ordusuna Karahanllarda rastlanmamaktadr. NOT: Bu sistem Osmanllarda Dirlik adyla devam ettirilmitir. Trkmenler: Snrlarda yaayan gebe Trk topluluklarndan sava zaman Sultann emri altnda toplanan askerlerden oluurdu. Yardmc Kuvvetler: Bal beylik ve devletlerden (Metbu - Tabi Devletler) sava zaman alnan askerlerden oluurdu.
Gayrimslimlerden alnan, rn vergisi olan hara, Mslmanlardan alnan, rn vergisi olan r, Gayrimslim erkeklerden askere gitmemeleri karlnda alnan cizye, Ganimet, Bal ve komu devletlerden gelen hediyeler ve yllk vergiler Toprak Ynetimi Trk slam devletlerinde toprak, genel olarak devletin malyd. Bunun nedeni; feodal (zerk) bir yapnn olumasn engelleme dncesidir.
NOT: Ordu ynetiminden Suba sorumluydu. Karahanllar tarihte ilk defa askeri hastane ve askeri posta tekilatn kurmulardr.
26

Byk Seluklu Devletinde toprak, kullanl amalarna gre drde ayrlmtr;
Tarih retmeni
srece miras brakabilir, rettii rnn vergisini ikta sahibine verir ve hakszla urad takdirde ikta sahibini ikyet etme hakkna sahiptir. Ayrca ikta sahibi kyly yarglayamazd. Bununla beraber Trk slam devletlerinde kiiler (reaya halk) ev, ba, bahe zerinde zel mlkiyet hakkna sahiptir. Ancak dier topraklar olan otlak, yaylak, orman ve tarm arazileri ise devlete aittir. RNEK SORU Trk-slam Devletlerinde reaya; I. Otlak, II. Yaylak, III. Bahe, IV. Orman, alanlarndan hangilerine sahip olup mlk edinebilmilerdir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) III ve IV (1999/DMS) Cevap: C RNEK SORU kta nedir? A) Seluklularda eyaletlerdeki valilerin askerleri B) Seluklularda topraklarn vergi gelirlerine gre blmlere ayrlmas C) Trk devletlerinde sosyal hayat dzenleyen kurallar D) Trk slam devletlerinde hukuk sistemi E) Trk slam sanatnda bir tr (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: B Hukuk Hukuk Sistemi 2ye ayrlrd; eri Hukuk: slam din kurallarna gre dzenlenmi hukuk sistemidir. Kadlar eri davalara bakard ve balarnda Kadil-Kudat (Kadlar Kads) bulunurdu (Badatta bulunurdu). Kadlarn kararlar zerinde devletin bir yaptrm gc yoktu, kararlar kesindi. eri Hukukta evlenme, boanma, miras, velayet, hayr ileri, nafaka, vakflar, ticaret ve noterlik gibi alanlardaki davara baklrd. rfi Hukuk: rf, adet, gelenek ve greneklerdeki kurallarn slamiyete aykr olmamak artyla dzenlenmesi sonucu oluan hukuk kurallardr. rfi hukuktan Emir-i Dad sorumluydu. Toplumun huzur ve asayiini
Has Arazi: Vergi gelirleri hkmdara ve hanedan yelerine ait arazilerdir. Mlk Arazi: ahsa ait topraklardr. Alnp satlabilir, miras olarak braklabilirdi (zel mlkiyet). Vakf Arazi: Geliri hayr kurumlarna braklan arazilerdir. Bu topraklara devlet el koyamazd. Vakf arazilerin gelir ve giderlerini dzenleyen kiiye Mtevelli ad verilirdi. Bu arazilerin gelirleri ile hanlar, kervansaraylar, imarethaneler, camiler, hastaneler, emeler ve yollar yaplmtr. kta Arazi: Gelirleri devlet memurlar ve savata yararllk gsterenlere maa karl olarak verilen arazilerdir. Buna gre; ikta sahibi gelirinin bir ksmyla atl asker (sipahi) beslerdi. kta sisteminin faydalar;
Hazineden para harcanmadan byk bir ordu oluturulmutur. st ste topra ekmeyenden topran alnmas cezas ile retimin sreklilii ve art salanmtr. kta sahipleri bulunduklar blgelerin devlet adna gvenliini salamlardr. kta sistemi gebe Trkmenlerin yerleik hayata gemesinde de etkili olmutur. kta topraklarnn mlkiyeti devlete, vergisi ve geliri sipahiye, topra ileme hakk halka aitti. kta sahibi eer mesleinden ayrlr ya da men edilirse iktas elinde alnrd. ktalar babadan oula geerdi. Toprak sahibi yl st ste topra bo brakrsa toprak elinden alnp bakasna verilirdi. Ama; retimde sreklilii salamakt. Hz. mer Dneminden itibaren Mslmanlarn kullanmaya balad bu sistem ilk nce Karahanllar tarafndan uygulanmtr. Ancak ikta topraklarndan asker yetitirme uygulamasna ise ilk kez Byk Seluklular Devleti Dneminde (Nizamlmlk) balanmtr. Bu sistem Osmanllarda Dirlik adyla devam ettirilmitir. kullanma hakkna sahiptir, topra ileyebildii
Trk slam devletlerinde ifti topra
27

bozan ve kanunlara uymayanlarn davalarna bakard. Bu kurum ayn zamanda Adalet Bakanl niteliindeydi. NOT: Emir-i Dad, gerektiinde devlet ileri gelenlerini (vezir ve divan yelerini) de yarglayabilirdi. Askeri davalarla Kazasker (Kadasker -Kady- Leker) ilgilenirdi. Hukuki tm itirazlara ve ar siyasi sularla ilgili davalara hkmdar bakanlnda toplanan Divan- Mezalim (Yksek Mahkeme)de baklrd. Ayrca Sultan burada haftann belirli gnlerinde halkn ikyetlerini dinler ve karar verirdi. Dil ve Edebiyat slamiyetten sonra Trkeye Arapadan ve Farsadan kelimeler girmeye balamtr. Karahanllar Dneminde resmi yaz dili Trke (Hakaniye Lehesi) olmu ve Trk kltrne byk nem verilmitir (Yazmalarda Uygur yazs kullanlmtr.). Bu dnemde ilk Trke kitaplar baslmtr. Gaznelilerde Arapa (Resmi dil) ve Farsa (Bilim dili) etkisini arttrmtr. Halk, ordu ve saray ise Trke konuuyordu. Seluklularda ise resmi yaz dili Farsa, bilim dili Arapa olmutur. Seluklularda halk Trke konuuyordu. Harzemahlarda resmi dil Farsa, bilim dili ise Arapayd. Halk da Trke konuuyordu. Memlklerde sarayda ve orduda Trkeden baka bir dil konuulmamtr. Resmi dil Trkedir.
Tarih retmeni
ilk siyasetnamesidir.). Uygur Trkesiyle yazlm ve Hakani Lehesi kullanlmtr. Karahanllar Dneminde yazlmtr. Kagarl Mahmut - Divan- Lgat-it Trk: lk Trke Lgattr. Trk dilinin zenginliini ve gzelliini gstermek ve Araplara Trkeyi retmek amacyla yazlmtr. Karahanllar Dneminde kaleme alnmtr. Bu eser ayn zamanda ilk Trke Ansiklopedi olarak da bilinir (1069). NOT: Divan Lugatit-Trkn pek ok nemli zellii arasnda eserin ilk sayfalarnda yer alan bir de harita bulunmaktadr. Bugnk bilgilerimize gre bu, bir Trkn izdii ilk dnya haritasdr. Kgarl Mahmud, dnemindeki Trk topluluklarnn hangi blgelerde yaadn gstermek amacyla izdii bu haritaya baz uluslarn yaad blgeleri de ekleyerek yeryzndeki belirli blgeleri gsteren bir dnya haritas oluturmutur. Hoca Ahmet Yesevi - Divan- Hikmet (Kutlu Bilgeler Divan): Dini bir eserdir. lk Trk mutasavvf olan Yesevinin tasavvufi iirlerini iermektedir. Arap harfleriyle Trke yazlm en nemli eserdir (Trk tasavvuf edebiyatnn ilk rneidir). Karahanllar dneminde yazlmtr. Edip Ahmet Ykneki - Atabet-l Hakayk (Hakikatlerin Eii): 12. yzylda Uygur alfabesi ve Hakaniye Lehesiyle yazlmtr. Ahlak yn ar basan eitici ve retici bir eserdir. Bilimin yol gsterici olduundan ve insanlar stn klan erdemlerden bahsedilmitir. Seluklu Dneminde yazlan dier bir eser Vezir Nizamlmlkn yazd Siyasetnamedir (Seluklu Devletinin anayasas olarak kabul edilir). Gazneliler Dneminde ranl air Firdevsi tarafndan yazlp Gazneli Mahmuta sunulan ve Farsa olarak kaleme alnan ehname de bu dnemin nemli eserlerindendir (ran etkisi). Ayn zamanda bu eser rann milli destan olarak benimsenmitir. Bu dnemde yazlan dier eserler unlardr; Tarih-i Yemin (Utbi), Asar- Bakiye (El-Biruni), Rubailer (mer Hayyam), Kasideler (Enveri)dir. Harzemahlar Dneminde yaam olan Zemaherinin, Keaf ve MukkaddimetlEdeb adl gramer kitab nemli eserlerdendir.
NOT: lk Mslman - Trk devletlerinde dil konusunda grlen bu farkllklarn temelinde yatan sebep; slam dini ve kurulduklar blgenin etnik yapsdr. NOT: Byk Seluklularda Arapa ve Farsann etkili kullanm, Trkenin geliimini yavalatmtr. Ancak Trke gnmze kadar varln srdrmtr. Bunun nedeni de; Trklerin ok eski ve kkl bir kltre sahip olmalar ve Trkenin zengin bir dil olmasdr. slami Trk unlardr; Edebiyatnn ilk rnekleri
Yusuf Has Hacip - Kutadgu Bilig; deal devlet ynetiminin nasl olmas gerektii zerinde durulan bir siyasetnamedir (Trk Tarihinin
28

Trk - slam devletlerinde szl edebiyatn ilk rn Satuk Bura Han Destandr. Ayrca Moollar Dneminde yazlan Cengizname de nemli eserler arasndadr.
Tarih retmeni
RNEK SORU Seluklularda, medrese yapmna nem verilmesinde, I. slam Dnyasnda din bilginlerine gereksinim duyulmas, II. Genileyen devlet ynetiminde grev alacak kiilere gerek duyulmas, III. Eitim ve retime nem verilmesi durumlarndan hangileri etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2010/KPSS Ortaretim) Cevap: E RNEK SORU Byk Seluklu Sultan Melikah Dneminde; I. Yeni bir mezhep olan Batnilerin vezir Nizaml-Mlk ldrmeleri, II. Badatta Nizamiye Medreselerinin kurulmas, III. Medreselerde din bilimlerinin yannda pozitif bilimlerin de okutulmas, IV. Yeni bir takvimin dzenlenmesi, gelimelerinden hangisi sosyal hayat olumlu ynde etkilemitir? A) Yalnz IV B) I ve II C) I, II ve III D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV (2000 DMS) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Byk Seluklular Dnemine aittir? A) Nizamiye Medresesi B) Karatay Medresesi C) inili Kk D) Muradiye Camisi E) shak Paa Saray (2008 KPSS/nlisans) Cevap: A lk Mslman Trk devletlerinde birok bilim adam yetimi ve nemli almalar yapmlardr. Bunlardan bazlar unlardr; Farabi: Kendisi Muallim-i Sani (kinci retmen) olarak da bilinir. Aristonun fikirlerini en iyi aklayan kiidir. Trk toplumlar arasnda Pozitif bilimlerle ura Farabi ile balamtr. Batda Alfarabyus olarak tannr. Eserleri; limlerin snflandrlmasn ilk defa yapan hsal lim (limlerin Tasnifi), devlet bakanlarnn vasflarn anlatan El-Medinetl Fazla (Erdemli Kent), musiki ile ilgili olan Kitabl Musiki adl eserleri nemlidir.
RNEK SORU Nizaml-Mlkn Siyasetname adl eserinin Trk slam Tarihindeki neminin, I. Yazarnn Seluklu devlet ynetiminde sz sahibi olmas, II. Devlet ynetimine ilikin bilgiler vermesi, III. Trklerin slamiyeti kabulnden sonra kendi trnde yazlan ilk eser olmas durumlarnn hangilerinden kaynakland savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010/KPSS nlisans) Cevap: D Bilim Bilimsel almalar, Medreselerde yaplm ve Dini bilimlerle, Pozitif bilimler birlikte okutulmutur. lk medreseler, Karahanllar Dneminde kurulmu ve bu dnemde ilk defa programl bir eitim verilmitir. Karahanllar Dneminde birok ehirde medreseler alm ve eitim masraflar devlet tarafndan karlanmtr. Yine dnya tarihinde ilk kez burslu rencilik sistemi Karahanllar dneminde uygulanmtr. Karahanllar Dneminde Buhara, Semerkant, Balasagun ve Kagar nemli bilim ve kltr merkezleri olmutur. Byk Seluklu Devletinde ilk medrese Turul Bey tarafndan Niaburda almtr. Bu dnemin en yksek medresesi ise, Byk Seluklular dneminde alan Nizamiye Medreseleridir. Bu medreselerde din bilimlerinin dnda ilk defa pozitif bilimlere de yer verilmitir. Ayrca zerk bir yapdadr. Bu nedenle Dnya Tarihinin ilk niversitesi olarak bilinir. Seluklu sultanlar lke genelinde medreselerin yaygnlatrlmasna byk nem vermilerdir. Bunun nedeni; ynetici ihtiyacnn giderilmesi ve yetenekli rencilerin topluma kazandrlmak istenmesidir. Bununla beraber Seluklular Dneminde kurulan Bimaristanlar (Bimarhane) hem hastalarn tedavi edildii yer olarak kullanlm hem de tp fakltesi grevini stlenen kurum olmutur.
29

RNEK SORU Trk-slam dnyasnda pozitif bilimler aada verilen bilim adamlarndan hangisi ile balamtr? A) Vasiti B) bn Heysem C) Farab D) mer Hayyam E) bn Rd (2002/KPSS) Cevap: C
RNEK SORU Muallim-i Sani unvanyla bilinen, eserleri Bat dillerine evrilerek Avrupa bilim dnyasn etkileyen bilgin aadakilerden hangisidir? A) Farabi B) Gazali C) Harezmi D) Cveyni E) Biruni
Tarih retmeni
Ulu Bey: Astronomi alannda nemli almalar yapmtr. Heyet Cetveli ile Yldzlarn Fihristini yapmtr. Zici adl eseri ok nldr. Semerkandda rasathane amtr. Ali Kuunun hocasdr. mer Hayyam: Matematik ve Astronomi ilmiyle uramtr. Celali (Meliki) Takvimi hazrlamtr. Edebiyatla da uramtr, Rubaileri ile nldr. Ali r Nevai: Timur Devleti zamannda yaamtr. aatay Trkesinin en byk airi olarak bilinmektedir. Trkenin Farsadan daha zengin olduunu gstermek iin Muhakemetl Lgateyn isimli eseri yazmtr. Buhari; En nl hadis bilginleri arasndadr (Camii Sahih). El Razi: Kimyagerdir. Slfirik asidi bulmutur. bn-i Yusuf: Sarkac bulmutur. slam Tarihileri: ranl Taberi, Mesudi, bn-i Haldun (Dnyaca nl sosyolog ve tarihidir. Modern tarih anlaynn temelini atmtr.). Corafya Bilginleri: bn-i Havkal, Batuta bn-i
(2010/KPSS Ortaretim) Cevap: A bn-i Sina: En nemli etkinlii Tp alanndandr. En nemli eseri olan El Kanun Fit-Tp (Tbbn Kanunu) ileriki dnemlerde Avrupadaki okullarda Latinceye evrilerek okutulmutur Avrupada Avicenna diye tannmtr. Kan dolam zerine almalar yapmtr. bn-i Rd: Felsefe, tp ve astronomi alannda almalarda bulunmu ve ortaya koyduu fikirle Avrupada Rnesansn domasna ve skolstik dncenin yklmasna neden olmutur. Aristoyu Batya tantan filozoftur. Bat dnyasnda Averreos olarak tannr. mam Gazali: slam felsefesi alannda nemli almalar yapmtr. Byk Seluklular zamannda yaamtr. Nizamiye Medreselerinde mderrislik yapmtr. Siyasi ve blc din anlaylaryla mcadele etmitir. hyal-Ulumiddin (Din ilimlerinin yeniden yaplanmas) en nemli eserlerinden biridir. El Harezmi: Dnyaca nl matematikidir. Sfr (0) saysn bulmutur. En nl eseri Kitabl Cebr Vel-Mukabeledir. El Biruni: Matematik, Fizik ve Corafya alannda almalar yapmtr. Enlem ve boylam hesaplamalarn yapmtr. Dnyann Gne etrafndaki dnnn bir ylda gerekletiini sylemitir. Asarl Bakiye adl eserinde Asyal milletler hakknda bilgiler vermi ve astronomiden bahsetmitir. Hint Tarihinde Hindistan hakknda bilgiler vermitir. Fizik alannda 16 maddenin zgl arln hesaplamtr.
Matematik Bilginleri: Muhammed Bin Musa, bn-i Cemit Sanat ve Mimari
Trk - slam Devletlerinde sanat, slam dinine gre ekillenmitir. Resim ve heykelcilik yasak olduu iin onun yerine Mimari, Hat (gzel yaz), Minyatr (izgi resim sanat), inicilik, Tezhip (yaz ve kitap ssleme sanat), Ebru (desen sanat), Nakkalk (yaz ve ta ileme sanat), Kakmaclk (kabartma sanat), Oymaclk (el oymas ve ilemecilii), Mcellitlik (kitap ciltleme sanat), Fresko (ya al zerine yaplan resim) gibi sanatlar gelimitir. Trk slam devletlerinde en fazla gelime gsteren gzel sanat dal mimari olmutur. Bunun yan sra dokumaclk, kuyumculuk, bakr ilemecilii de gelimitir. lk minyatr okulu Seluklu Dneminde Badatta almtr. Mimari eserlerin en gzel rnekleri; Camiler, Trbeler (adrn mimariye yansmasdr),
30

Kmbetler (iki katl mezar), Kervansaraylar, hastaneler (Darifalar) ve Medreselerdir. Trk slam Mimarisinin karakteristik zelliklerinden biri haline gelen Kubbe, eklini eski Trk adrlarndan almtr. Trk slam mimarisi Karahanllar Dneminde ortaya kmtr. lk yaplar genellikle kerpiten yapld iin zamanmza ok az eser gelebilmitir.
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Bitki motifleri, II. Hayvan figrleri, III. Yaz, Seluklu mimarisinde yukardakilerden hangileri ssleme amacyla kullanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2003/KPSS) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Trklerin slam toplumuna katlmasndan sonra uyguladklar arasnda deildir? A) Ahilik tekilat B) Kmbet mimarisi C) Arap alfabesi D) Vakf sistemi E) Veraset sistemi (2010/KPSS Lisans) Cevap: E lk Trk - slam devletlerine ait balca eserler unlardr; Tolunoullar: Tolunolu Ahmet Camii, Ulu Camii Karahanllar: Buranakale Hazara (Degaron) Camii, Buhara Camii, ir Kebir Camii, Arap Ata Trbesi (Fergana - Bu dnemden kalan en eski mimari eser), Aye Bibi Trbesi, Balac Hatun Trbesi, Ribat- Melik (en eski kervansaray), Semerkant Medresesi Gazneliler: Zafer Kuleleri, Leker-i Bazar Ulu Camii (Afganistan), Leker-i Bazar Saray, Arasl Felek Camii, Beyhakiye Medreseleri (Bu dneme ait ilk medrese) Seluklular: Mescid-i Cuma (Ulu Camii) (sfahan) Mescid-i Cuma (Kazvin) Sultan Sencer Trbesi (Merv) Haydariye Mescidi Turul Bey Trbesi (Rey) mam- Gazali Trbesi (Tus) Mmine Hatun Trbesi (Nahivan) Ribat- erif (Niabur) Ribat- Anuirvan Nizamiye Medreseleri (Badat) NEML HATIRLATMALAR Toplu olarak slamiyeti kabul eden ilk Trk boyu Karluklardr (751).
RNEK SORU Trk-slam mimarisinin temelleri aadaki devletlerden hangisinin zamannda atlmtr? A) Memlkler B) Karahanllar C) Eyybler D) Gazneliler E) Seluklular (2010/KPSS Lisans) Cevap: B lk kervansaray rneklerine de Karahanllar (en eski kervansaraylar) ve Gazneliler Dnemlerinde rastlanmaktadr. Seluklularla birlikte kervansaraylar en gelimi eklini alacaktr. Karahanllar Dnemindeki kervansaraylara Ribat denilmitir. lk defa Karahanllarda balatlan Darifa (Hastane) kurma faaliyetleri Seluklularda zirveye ulamtr. Seluklular Dneminde, mimaride medresecami tarz oluturulmutur. Bunun ilk rnei, Ulu Camii (Mescid-i Cuma)dr. Trkler slam mimarisine baz yeni unsurlar eklemilerdir. Bunlar; kervansaray, medresecami, klliye, kemer, imarethane, kmbet (iki katl mezar), (ilk Karahanllar), trbe (adrn mimariye yansmas), kubbe, st ste ift kubbe, Trk geni tarz kubbeye gei, silindirik ve yivli minareler, dikdrtgen ve be keli mihraptr. Seluklu mimari eserlerini bezeyen figrler ise unlardr;
Aslan, kartal ve hayvan mcadele sahneleri (Hayvan figrleri) Hayat aac, ejder ve sfenks (insan bal, hayvan vcutlu) figrleri Doa kabartmalar (Bitki motifleri), melek ve bur tasvirleri Oniki hayvanl Trk-in takvimindeki figrler Hat (Yaz) sanat
31

slamiyeti kabul eden ve resmi din olarak ilan eden ilk Trk devleti Karahanllardr. (840 1212) Orta Asyada slamiyeti kabul eden ilk Trk devleti Karahanllardr. Mslman Trkler tarafndan kurulan ilk Trk devleti Tolunoullardr. (868 - 905) Karahanllar, yneten ve ynetilenleri Trk olan ilk Trk - slam devletidir. Bu yzden Karahanllarda, Gazneli ve Seluklulardaki gibi Arap - ran etkisi yoktur. Trk - slam Edebiyatnn ilk rnei olan, Yusuf Has Hacibin yazd Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi) ve Kagarl Mahmutun yazd Divan- Lgat-it Trk adl eserler Karahanllar Dneminde yazlmtr ve Karahanl hkmdarna sunulmutur. Karahanllar tarihte ilk defa askeri hastane ve askeri posta tekilatn kurmulardr. kta sistemini ilk uygulayan Karahanllardr (Askeri ikta sistemini ilk uygulayan ise Byk Seluklulardr.). Trk slam mimarisinde ilk defa kervansaraylar Karahanllar ina etmilerdir. Trk slam mimarisinin temelleri Karahanllar Dneminde atlmtr. lk Trke siyasetname Yusuf Has Hacib tarafndan yazlan Kutadgu Biligdir. Karahanllar dnemi; slamiyet ncesi Trk kltrnden Trk slam kltrne geiin ilk halkasdr. Msrda kurulan ilk Trk - slam Devleti Tolunoullardr. Msrda kurulan ikinci Trk - slam devleti hitler (Akitler)dir. Hicaz Blgesine hkim olan ilk Trk devleti hitler (Akitler)dir.
Tarih retmeni
Gaznelilerin en nl hkmdarlar Gazneli Sultan Mahmuttur (998 - 1030). NOT: Gazneli Mahmut Trk - slam Dnyasnda Hindistana yapm olduu ve 25 yl sren 17 seferiyle tannmtr (slamiyeti Hindistana yaym (ilk kez) ve Kast sistemine ilk byk darbeyi indirmitir.). Trk tarihinde Sultan ve Padiah nvann kullanan ilk Trk hkmdar Gazneli Mahmuttur. Byk Seluklularda ilk paray Turul Bey bastrmtr (Altn para Dinar, Gm para Dirhem). Anadoluya yerlemek amal ilk Trk aknlar Byk Seluklular tarafndan yaplmtr (ilk sefer ar Bey tarafndan 1015 1021 ylllar arasnda yaplmtr.). Byk Seluklular zamannda ilk kez slam Dnyasnn siyasi liderlii ve koruyuculuu Trklere gemitir. 1048 Pasinler Sava, Byk Seluklularn Bizansa kar kazand ilk byk zaferdir. Pasinler Sava ile Bizansn direnci krlm ve Trkleri Anadoluya olan aknlar younluk kazanmtr. Byk Seluklularn ilk bakenti Niaburdur. Byk Seluklular ile Bizans arasnda yaplan 1071 Malazgirt Sava sonucunda Anadolunun kaplar Trklere alm, Anadoluda Trkiye Tarihi balam ve ilk Trk Beylikleri kurulmutur (Alparslan Dnemi). 1071 Malazgirt Savandan sonra Anadoluda kurulan ilk Trk Beylikleri; Danimentliler, Saltuklular, Mengcekler, Artuklular ve aka Beyliidir. lk slam minyatr okulu Badatta Byk Seluklu Devleti zamannda almtr. Byk Seluklu Devleti, Melikah Dneminde en geni snrlarna ulam ve en parlak dnemini yaamtr. Babr krallarndan ah Cihan ei Mmtaz Mahal iin Hindistann Agra kentinde Tac Mahal adl nl ant mezar yaptrmtr. Moollar durdurabilen ilk devlet ve drt savata da yenebilen tek devlet Memlklerdir (1260 Ayn Calut, 1277 Elbistan, 1282 Humus ve 1303 Merc-i Suffar savalar). Saltanatla ynetilmeyen tekmdevlet Memlklerdir (Memlk sultanlar komutanlar arasndan seimle belirlenirdi.).
NOT: Tolunoullar ve hitler (Akitler)de ynetici ve askeri kadro genellikle Trklerden olumu ise de halk Arap ve Berberilerden olumutur. Bu durum ksa srede yklmalarna neden olmutur. Afganistanda kurulmu ilk Trk devleti Gaznelilerdir. mparatorluk karakteri tayan ilk Trk - slam Devleti Gaznelilerdir. Abbasi Halifesini ii Bveyhoullarna kar koruyan ilk Trk - slam Devleti Gaznelilerdir (ikinci Trk devleti ise Byk Seluklulardr.).
32

IKMI SORULAR Trk - slam dnyasnda pozitif bilimler aada verilen bilim adamlarndan hangisi ile balamtr? A) mer Hayyam B) Farabi C) bn-i Rd D) Ulu Bey E) dris-i Bitlisi (2002 - KPSS) 1. Trk - slam devletlerinde kyde yaayan reaya ile ilgili olarak; I. rn zerinden vergi vermesi II. Elindeki topraa, ileyebildii srece sahip olmas III. lm halinde erkek evlada miras brakabilmesi uygulamalarndan hangisi yada hangileri dorudur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I,II ve III (1999 - DMS) 2. Karahanllarda Hassa Ordusu kk yata esir edilen veya para ile satn alnan genlerden oluturulurdu. Hassa ordusunun oluturulma biiminin Osmanllarda aadakilerden hangisinde temel olduu savunulabilir? A) ltizam sistemine B) Tmar sistemine C) Devirme sistemine D) Eyalet sistemine E) Merkezi devlet sistemine (1999 - DMS) 3. Aadaki Trk - slam devletlerinden hangisinde, hkmdar din ilerini halifeye brakarak devlet ilerini ise tmyle kendi zerine almakla bu eski Trk devlet geleneini balatmtr? A) Memlukluler B) Osmanllar C) Gazneliler D) Seluklular E) Karahanllar (1999 - DMS) 4.
Tarih retmeni
5. Trk - slam devletlerinde reaya; I. Otlak II. Yaylak III. Bahe IV. Orman alanlarndan hangilerine sahip olup mlk edinebilmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) III ve IV (1999 - DMS) 6. I. Bitki motifleri II. Hayvan figrleri III. Yaz trleri Seluklu mimarisinde yukardakilerden hangileri ssleme amacyla kullanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2003 - KPSS) Aadakilerden hangisi Trk - slam devletlerinde grlen toprak ynetimi ile ilgili bir kavram deildir? A) kta B) Has C) Zeamet D) Ulak E) Yurtluk (2005 - KPSS) 7. Trk - slam mimarisinde eitli amalara hizmet eden yap topluluuna verilen isim aadakilerden hangisidir? A) Kmbet B) Han C) Medrese D) Klliye E) Camii (1999 - DMS) 8.
33

9. Trk mimarisinde, I. Klliye II. Medrese III. Kmbet tr yaplardan hangileri niteliindedir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I ve III
Tarih retmeni
14. Aadakilerden hangisi, Byk Seluklular Dnemine aittir? A) Nizamiye Medresesi B) Karatay Medresesi C) inili Kk D) Muradiye Camisi E) shak Paa Saray (2008 - KPSS/nlisans) 15. Trklerin slamiyete gemeleriyle aadakilerden hangisi kltrel hayatlarnda bir sanat kolu oluturacak derecede nem kazanmtr? A) Hat B) Maden iilii C) Heykel D) Oyma E) Dokuma (2009 - KPSS) CEVAPLAR 1. B 2. E 3. C 4. D 5. C 6. E 7. D 8. D 9. C 10. A 11. C 12. D 13. E 14. A 15. A
antmezar
(2003 - KPSS) 10. kta nedir? A) Seluklularda eyaletlerdeki valilerin askerleri B) Seluklularda topraklarn vergi gelirlerine gre blmlere ayrlmas C) Trk devletlerinde sosyal hayat dzenleyen kurallar D) Trk slam devletlerinde hukuk sistemi E) Trk slam sanatnda bir tr (2006 - KPSS / Ortar.) 11. slam hukukuna gre, herhangi bir kiinin mlklerinin veya gelirlerinin bir ksmnn kamu yarar iin sresiz olarak kullanlmas sistemi aadakilerden hangisidir? A) ltizam B) Dirlik C) Vakf D) Devirme E) r (2007 - KPSS / Lisans) 12. Byk Seluklu Sultan Melikah Dneminde; I. Yeni bir mezhep olan Btnilerin vezir Nizamlmk ldrmeleri, II. Badatta Nizamiye Medreselerinin kurulmas, III. Medreselerde din bilimlerinin yannda pozitif bilimlerinin de okutulmas, IV. Yeni bir takvimin dzenlenmesi, gelimelerinden hangisi sosyal hayat olumlu ynde etkilemitir? A) Yalnz IV B) I ve II C) I, II ve III D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV (2000 DMS) 13. Aadakilerden hangisi, Trk slam Devletlerinde hkmdarlk sembollerinden biri deildir? A) Hilat (giysi) B) Asa C) Bayrak (alem) D) etr (saltanat emsiyesi) E) Ok (2008 - KPSS/nlisans)
TRKYE TARH
ANADOLUYA YAPILAN LK TRK AKINLARI Anadoluya ilk Trk aknlar, Avrupa Hunlar tarafndan yaplmtr (395 -398). Anadoluya ikinci Trk aknlar ise Sibir (Sabar) Trkleri tarafndan gerekletirilmitir (516). Anadoluya nc Trk aknlar ise Abbasilere bal Mslman Trk komutanlar tarafndan Bizansa ynelik yaplmtr. Anadoluya yaplan bu aknlar keif amal olup yerleme amac tamamaktadr. Anadoluyu Trk vatan haline getirenler ise Ouz Trkleridir. Anadoluyu yurt edinmek amacyla keif ve ypratmaya ynelik aknlar balatan; Byk Seluklu liderlerinden ar Beydir (1015 1021). ar Beyin bu aknlar sonucunda Anadolunun Trklere uygun bir corafya olduu anlalmtr. 1040 Dandanakan Sava sonrasnda Anadoluya dzenlenen aknlar daha da artmtr. ar Beyden sonra Byk Seluklu hkmdar Turul Bey tarafndan Seluklu prensleri brahim Ynal ve Kutalm Anadolunun fethi iin grevlendirilmilerdir. Bu amala yaplan aknlar Seluklular ile Bizans - Grc kuvvetlerini kar karya
34

getirmitir. ki taraf arasnda yaplan 1048 Pasinler Sava sonucunda Bizans yenilmi ve Trklerin Anadoludaki etkinlii iyice artmtr (Anadoluda Bizansla yaplan ilk sava). NOT: Malazgirte kadar Anadoluya yaplan Trk aknlarnn amac; keif ve Bizans ypratmaya yneliktir. Trkleri Anadoludan atmak isteyen Bizans ile Seluklular arasnda yaplan 1071 Malazgirt Sava sonucunda Bizansn direnci krlm ve Trkler ksa srede Ege sahillerine kadar ulamay baarmlardr. Bu zaferin kazanlmasnda Bizans ordusundaki Uz ve Peenek Trklerinin Seluklu ordusu tarafna gemelerinin etkisi byktr. 1071 Malazgirt Sava Sonucunda;
Tarih retmeni
Melikahn lmnden sonra balayan taht kavgalar srasnda bamszlklarn ilan etmilerdir (1092 - 1117). Bu beylikler unlardr; Danimentliler, Saltuklular, Artuklular, Mengcekliler ve aka Beyliidir.
1) Saltuklular (1072 - 1202) Ebul Kasm Saltuk tarafndan Erzurum ve evresinde kurulmutur. Anadoluda kurulan ilk Trk beyliidir. Grclere ve Hallara kar baarl mcadeleler vermilerdir. Anadolu Seluklu Sultan Rkneddin Sleyman ah tarafndan yklmlardr.
2) Danimentliler (1080 - 1178) Melikahn komutanlarndan Danimentolu Ahmet Gazi tarafndan Sivas merkez olmak zere kuruldu. Kayseri, Tokat ve Amasyaya kadar snrlarn geniletmilerdir. Hallar ve Bizansa kar mcadele etmilerdir. Hallarla yaplan savalar anlatan Danimendname Destan gnmze kadar gelmitir. Ksa srede Anadoludaki ilk Trk Beylikleri ierisinde en gls haline gelmitir. Anadolu Seluklu Devletinin Anadolu Trk Birliini salama konusundaki en byk rakibi olmutur. Anadoluda ilk medreseyi Niksarda kurmulardr (Yabasan Medreseleri). Anadolu da kurulan ilk u tekilatdr. Anadolu Seluklu Sultan II. Klarslan tarafndan yklmlardr.
Trklere Anadolunun kaplar almtr. Trklerde Anadoluyu yurt edinme dncesi hkim olmutur. Trkler Anadolu topraklarna yerlemeye balamlardr. Orta Asyadaki Trk boylar Anadoluya gelmeye balamlardr. Bizansn arsyla Hal Seferlerinin dzenlenmesine neden olmutur. Anadoluda ilk Trk Beylikleri ortaya kmaya balamtr. Bylece XI. yzylda balam olan Trkiye Tarihi 5 blme ayrlarak incelenmektedir;
I. Beylikler Dnemi Anadolu (Trkiye) Seluklu Dnemi (1077 1308) II. Beylikler Dnemi Osmanl Devleti Dnemi (1299 - 1922) Trkiye Cumhuriyeti Dnemi (1923- ) I. BEYLKLER DNEM 1071 Malazgirt Savandan sonra yaplan antlamaya Bizansn yeni ynetimi uymaynca Sultan Alparslan komutanlarna Anadolunun tamamen fethedilmesini ve fethettikleri yerlerde Byk Seluklu Devletine bal beylikler kurmalarn emretmitir. Bu durum Anadolunun hzl bir ekilde fethedilmesini salasa da devletin feodal bir yap ierisine girmesine neden olmutur. Seluklu komutanlar fethettikleri topraklarda devlete bal beylik kurmalarna ramen
3) Mengcekliler (1080 - 1228) Mengcek Gazi tarafndan Erzincan, Kemah ve Divrii dolaylarnda kurulmutur. Bizans ve Grclere kar baarl savalar yapmlardr. Anadolu Seluklu sultan I. Aleddin Keykubat tarafndan yklmlardr.
4) Artuklular (1102 - 1409) Seluklu komutanlarndan Artuk Bey tarafndan Mardin ve evresinde kurulmutur. Daha sonra Hasankeyf (Diyarbakr), Mardin ve Harput olmak zere kol halinde yaamlardr.
35

Hasankeyf kolu Hallarla mcadele etmitir, Eyyubiler tarafndan yklmtr. Mardin kolu Hallarla mcadele etmi, Karakoyunlular tarafndan yklmtr. Harput kolu Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr. Anadoluda ilk kprleri yapan beyliktir (Malabadi Kprs).
Tarih retmeni
RNEK SORU Anadolu Seluklu Dneminde yaam ilk Trk denizcisi aadakilerden hangisidir? A) Artuk Bey B) ar Bey C) Tutu D) Sleymanah E) aka Bey (2003/KPSS) Cevap: E I. Beylikler Dnemi Eserleri
5) aka Beylii (1081 - 1093) aka Bey tarafndan zmirde kurulmutur. lk denizci Trk beyliidir. aka Bey de ilk Trk denizcisidir. Trk Deniz Kuvvetlerinin kurulu tarihi aka Beylii ile balar. Trk Tarihinde denizcilik faaliyetlerinin bu kadar ge balamasnn nedeni; Trklerin daha nce denize ky corafyalarda egemenlik kuramam olmalardr. aka Bey kurduu donanma ile Bizans ile mcadele etmi ancak Bizansn kkrtmalar sonucu Anadolu Seluklu Sultan I. Kl Arslan tarafndan ldrlmtr, topraklar da Bizansn eline gemitir. Trk - slam Tarihinde stanbulu kuatan ilk Trk hkmdar aka Beydir. Bat Anadoluda ilk Trk hkimiyeti bu beylikle balam ve 12 yl srmtr. aka Beyliinin ykl Trk denizciliinin gelimesini 150 yl geciktirmitir.
Saltuklular Dnemi Eserleri Erzurum Kale Camii Erzurum Ulu Camii Erzurum Tepsi Minare (Saat Kulesi) Erzurum (Tercan) Mama Hatun Kervansaray ve Kmbeti Erzurum Emir Saltuk Kmbeti (Anadolunun en eski antsal mezar yapsdr.)
Mengcekliler Dnemi Eserleri Divrii (Sivas) Ulu Camii (Hat ilemeleriyle nl bir eserdir.). Divrii Klliyesi Divrii Sitte Melik Kmbeti Divrii Turan Melik Darifas Divrii Kale Camii Kemah Sultan Melik Kmbeti Kaytbay Camii
NOT: Bu dnemde bu beyliklerden baka Anadoluda Ahlat ve evresinde Skmenliler (Ahlatahlar), Bitlis ve Erzende Dilmaoullar, Diyarbakrda naloullar (Ynaloullar), Harputta ubukoullar, Denizli ve Ladik dolaylarnda nanoullar ile Efes ve evresinde Tanrvermioullar adl beylikler de kurulmutur. RNEK SORU Trk denizciliinin Anadolu Seluklu Dnemine kadar gelimemesinde balca etken aadakilerden hangisidir? A) Devletin egemenlik anlay B) lke topraklarnn corafi konumu C) Komularnn gl olmas D) Devletin ekonomik yaps E) Snrlarnn geni olmas (1999/DMS) Cevap: B
Artuklular Dnemi Eserleri Diyarbakr Artuklu Saray Silvan (Meyyafarkin) Ulu Camii Mardin Ulu Camii Harput Ulu Camii Mardin - Dunaysr (Kzltepe) Ulu Camii Urfa Ulu Camii Malabadi Kprs
RNEK SORU Batman yaknndaki Hasankeyfte aadakilerden hangisine ait eserler bulunmaktadr? A) Artukoullar B) Germiyanoullar C) Karamanoullar D) Candaroullar E) Aydnoullar (2006/KPSS Lisans) Cevap: A
36

Danimentliler Dnemi Eserleri Tokat ve Niksar Yabasan Medreseleri (Anadoludaki ilk medrese) Niksar Ulu Camii Kayseri Ulu Camii Kayseri Glk Camii Kayseri Melik Daniment Gazi Kmbeti Emir Gazi Kmbeti Amasya Fethiye Camii lk Trk Beyliklerinin Ortak zellikleri Malazgirt Sava sonras Alparslann fetih politikas sonucunda kurulmulardr. Anadolunun Trklemesi ve slamlamas srecini hzlandrmlardr. Fetihleri arttrmlar ve yer isimlerini Trkeletirmilerdir. Anadoluya kalc kltr ve sanat eserleri brakmlardr. Bir ksm Hallara kar baarl mcadeleler vermitir. Anadolu Seluklu Devleti tarafndan Anadolu Trk Siyasi Birliini salamak amacyla yklmlardr. KLTR VE MEDENYET Devlet Ynetimi Anadolu Seluklu Devletinin devlet ynetimi, temelde Byk Seluklular ile ayndr. Beylikler ise, Seluklular taklit ederek daha kk llerde de olsa kurumlarn oluturmulardr. Daha nceki Trk devletlerinde de grld zere, Devlet hkmdar ailesinin (Hanedann) ortak maldr anlay hkimdi. Bu anlay sk sk taht kavgalarna neden olmutur. Ancak Anadolu Seluklular, Anadolu corafyasnn bir btn olmas sayesinde merkeziyeti bir ynetim anlay oluturmaya almlardr. ehzadeler (melikler), eitli blgelerde atabeylerin denetiminde eitilir ve yneticilik yaparlard. Ama meliklerin ynetim tecrbesi kazanmasn salamakt. Byk Seluklularda grlen, Meliklerin (ehzadelerin) kendi adlarna para bastrma, ordu kurma ve sava ama gibi yetkileri Anadolu Seluklularnda kstlanmtr. Bunun nedeni merkezi otoriteyi korumaktr. Anadolu Seluklularnda sultanlar, glerinin bykln yanstmas iin Keykubat,
Tarih retmeni
Keyhsrev, Keykavus gibi eski ran hkmdarlarnn adlarn lakap olarak kullanmlardr. Hkmdarlar Sultan nvann tayordu. Bunun yannda Rkneddin, Keykubat, Sultan- Azam, Sultan- Galip, Emirl Mminin, zzeddin, mameddin, Alaaddin, Gyaseddin nvanlarn da kullanmlardr. Hkmdarlk sembolleri; Unvan ve lakaplar, para (sikke), tura, sancak, nevbet (bando davul), ota, saray, taht, ta, hutbe, tu, sikke (para), yzk v.s.dir. Ayrca hkmdarlar Abbasi halifesinden menur (onay) alrlard. Anadolu Seluklu Devletinde hkmdarlarn yetkileri snrsz deildi (tre ve din kurallarna uymak zorundayd.). Devlet ileri Divan- Saltanat ad verilen Byk Divanda (Divan- Ali) grlmtr. Bu divan hkmdar ya da vezir bakanlnda toplanr ve gvenliinden Emir-i emir sorumluydu. Divana; na, arz, iraf, istifa divanlarnn bakanlar katlma hakkna sahiptiler. Byk Divana bal olarak;
Hkmdar bakentte olmad zaman devlet ilerinin naiblerce (naib-i sultan - vekil) yrtld Niyabet-i Saltanat Divan, Mali ilere bakan Divan- stivfa, Ynetimle ilgili ileri denetleyen Divan- raf, ve d yazmalar dzenleyen; hkmdarn nian ve turasn eken Divan- Tura, Askeri ilerin grld Divan- Arz bulunmaktayd. Divan- Ali yeleri unlard; Vezir: Hkmdarlardan sonra gelen en yetkili kiiydi. Naib: Hkmdar bakentte olmad zamanlarda devlet ilerine veklet ederdi. Pervaneci: Arazi defterlerini tutar, iktalarn datmn yapard. Ayrca devletin istihbarat tekilatndan sorumludur. Mstevfi: Mali ilerden sorumludur. Turac - Mni: Yazmalar yrtr, sultann emir ve fermanlarna tura ekerdi. Mrif: dari ve mali tefti yapard. Emir-i Arz: Ordunun maa ve ihtiyalarna bakard. Adalet ilerinden Emir-i Dad sorumludur. Soruturma ve tutuklamalara bakard.
37

Kararlarnda bamsz olabilmesi iin Divan- Aliye dahil edilmemitir. (Adalet Bakan). Anadolu Seluklularnda Divan- Saltanattan baka Meveret Meclisi de bulunurdu. Bu mecliste, hkmdar olacak kiilerin belirlenmesinden, devletin i ve d politikalarna kadar pek ok konu grlrd. lke Ynetimi lke baz idari blmlere ayrlmt;
Tarih retmeni
durumda olan Trkmen airetleri ile bal beylik ve devletlerden gelen askerlerden oluturulurdu. Ayrca sava zamanlarnda ihtiya olursa, geici olarak cretli asker de (Fecr-i Has) toplanrd. Ordunun bakomutan Sultandr. O olmad zamanlarda bakomutanl Vezir veya Beylerbeyi (Emirl-mera) stlenirdi. Dier ordu komutanlarna suba (sipehsalar, serleker) denirdi. Trkiye Seluklular donanmaya nem vermilerdir. Antalya, Alanya, Sinop ve Samsunda tersaneler ina edilmi ve donanmalar kurulmutu. Donanma komutanlarna Reisl-Bahr veya Meliks-Sevahil denirdi (Deniz Kuvvetleri Komutan).
Meliklerin Ynettii Eyaletler: Yanlarna tecrbeli bir devlet adam (Atabey) verilerek gnderilirlerdi. Dorudan hkmdara balydlar. Divana Bal Eyaletler: Divan tarafndan grevlendirilen yksek rtbeli komutanlar tarafndan ynetilirlerdi. Bunlara Emir-i Sipehsalar (Suba) denilirdi.
U Eyaletleri: Bizans snrnda bulunan bu eyaletleri, merkeze bal kalmak artyla Trkmen Beyleri ynetirdi. Bunlarn dnda ehirlerde gvenlik ilerinden sorumlu askeri yneticiler olan Subalar ve adalet ilerinden sorumlu Kadlar bulunmaktayd. Ayrca ynetim alannda askeri vali olan hne (nemli ehir merkezlerinde bulunurdu), belediye ilerine bakan Muhtesip adl grevliler de ehirlerde grev yapard. Beyliklerde ise hkmdarn temsilcisi olan iki yetkili bulunurdu. Mirliva adl kiiler siyasi, Kad ise yarg alannda yetkiliydi. Ordu ve Donanma Ordu 3 blmden oluurdu;
NOT: Anadolu beyliklerinin ordu tekilatnda Seluklu askeri tekilatnn etkisi grlmekteydi. Ancak Dulkadiroullar ve Ramazanoullar Beyliklerinde dierlerinden farkl olarak Memlklerin etkisi grlmekteydi. RNEK SORU Aadaki Trk devletlerinden hangisi donanmaya nem vermi ve tersaneler kurmutur? A) Byk Seluklular B) Anadolu Seluklular C) Karahanllar D) Gazneliler E) Harzemahlar (2010-KPSS nlisans) Cevap: B Toprak Sistemi Toprak, devletin mal olup (Miri Arazi), kullanma hakk halka aitti. Kullanl amacna gre toprak, drt blme ayrlmtr;
Guleman- Saray (Hassa Ordusu): Devirme usulne gre oluturulan merkez ordusudur. Devletten ayda bir maa alrlard (Kapkulu Tekilat). Bu blmdeki askerler Gulamhane denilen klalarda yetitiriliyorlard. kta Askerleri (Tmarl Sipahiler): Ordunun en kalabalk blmn olutururlard. Tamamen Trklerden oluan bu askerlerin hepsi svariydi. Devletten maa almazlar, btn ihtiyalar ikta sahiplerince karlanrd. Trkmenler ve Yardmc Kuvvetler: U blgelerinde (snrlarda) daima savaa hazr
Has Arazi: Geliri hkmdara ait topraklard. Dirlik (kta) Arazi: Ordu mensuplar ve devlet memurlarna hizmet ve maa karl olarak verilen arazilerdi. Mlk Arazi: stn hizmetleri grlen devlet adamlarna verilirdi. Bu topraa sahip olanlar tam bir tasarruf hakkna sahipti. Devredebilir, satabilir veya miras brakabilirdi. Vakf Arazi: Geliri hayr hizmetleri ve ilmi kurulularn masraflarna ayrlm arazilerdi. Vakf arazisinin gelir ve giderlerini dzenleyen kiiye Mtevelli ad verilirdi.
38

Hukuk Adli tekilat btn beyliklerde ve Anadolu Seluklu Devletinde eri ve rfi olarak ikiye ayrlmtr. Kadlar eri davalara bakard ve balarnda Kadil-Kudat (Kadlar Kads) yer alrd (Konyada bulunurdu). rfi hukuktan Emir-i Dad sorumluydu. Toplumun huzur ve asayiini bozan ve kanunlara uymayanlarn davalarna bakard. Bu kurum ayn zamanda Adalet Bakanl niteliindeydi. Emir-i Dad, gerektiinde devlet ileri gelenlerini (vezir ve divan yelerini) de yarglayabilirdi. Askeri davalarla Kazasker (Kadasker / Kady Leker) ilgilenirdi. Divan- Mezalim adl yksek mahkemeye Sultan bakanlk eder ve ar siyasi sulara bakard. Ekonomi Ekonomik uralar tarm, hayvanclk, zanaat, dokumaclk, dericilik, madencilik, sanayi ve ticaretten oluan lke ekonomisinde en ok ticaret belirleyici olmutur. Zanaatkrlar, aralarnda dayanmay salamak iin Ahilik tekilatn kurmulardr. Her esnaf kendi mesleiyle ilgili esnaf loncasna ye olmutur. Ahi tekilatnn temelleri 12. yy'da Abbasiler zamannda dzenlenen ftvvet tekilatna kadar uzanr. Anadolu Ahiliinin kurucusu Ahi Evran'dr (Osmanldaki ad Loncadr.). Ahi tekilatnn grevleri; ayn meslekten olan yeler arasnda dayanmay salamak, yeleri eitmek, retimde kalite ve standard ykseltmek ve denetlemek, sosyal adaleti salamak, Narh sistemiyle fiyatlar kontrol altnda tutmak, devletle esnaf arasndaki ilikileri dzenlemektir.
Tarih retmeni
RNEK SORU Anadolu Seluklu Devletinde ehirlerin ekonomik hayatnda nemli yere sahip olan tekilatlanma aadakilerden hangisidir? A) Ayanlar B) Ahiler C) Ulema D) Memurlar E) Kapkulu Askerleri (1999/DMS) Cevap: B Ticareti gelitirmek devletin temel politikas haline gelmiti. Bu dnemde Anadolu uluslararas bir ticaret merkezi olmutu. En ok ticaret yaplan lkeler Bizans, ran, Venedik, Ceneviz ve Arap lkeleriydi. eitli tarm rnleri ile birlikte, yn, tiftik, ipek, hal, kilim ve deri satlrd. Ayrca koyun, sr, at gibi hayvanlar ve ap, tuz, demir, bakr ve gm gibi maddeler alnr ve satlrd. Anadolu Seluklular ticareti gelitirmek iin; Anadolunun eitli yerlerine kervan yollar amlardr. Tccarlarn cretsiz olarak konaklayabilmeleri iin ticaret yollar zerinde kervansaraylar yapmlardr. Yabanclardan dk gmrk vergisi almlardr. Tccarlarn mallarna devlet garantisi koymulardr (Sigorta sistemi). Ticari amal fetihler yapmlardr (Sinop, Antalya, Sudak, Alanyann fethi gibi). eitli devletlerle ticaret antlamalar imzalamlardr. Yabanc tccarlar Antalya, Konya, Kayseri ve Sivas gibi ehirlere; Trk tccarlar ise gayrimslim memleketlerine yerletirmilerdir. Ayrca Mslman iftilerden alnan r, Hristiyan iftilerden alnan Hara, gayrimslim erkeklerden alnan Cizye, Anam (hayvan vergisi), Bac (pazar yeri vergisi), liman, gmrk, maden, tuzla, orman gelirleri, ganimet ve hediyeler de devletin nemli gelir kaynaklar arasndayd. Anadolu Selukluda iki trl hazine vardr; Hazine-i Amire (Devlet hazinesi), Hazine-i Hassa (Hkmdarn ahsna ait hazine). Trkler Anadolu'ya geldiklerinde bir sre yerli halkn kulland Bizans parasn kullanmak zorunda kald. lk Seluklu paralar nce bakr sonra gm ve altndan basld. Gm paraya dirhem, altn paraya dinar demilerdir. lk para Sultan Mesut tarafndan bastrlan bakr paradr (ekonomik bamszlk
NOT: Ahilik tekilatnn vergi toplamak ve esnaflar arasndaki davalara bakmak gibi grevleri yoktur. Ayrca gayrimslimler bu tekilata ye olamazlard. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Ahi topluluu olarak rgtlenmitir? A) Esnaf B) Kad C) Mderris D) Sipahi E) Melik (1999/DMS) Cevap: A
39

kazanlmtr.). lk altn paralar II. Klarslan tarafndan 13.yy'da bastrlmtr (ekonominin ok gl olduunu gsterir.). Sosyal Hayat Halk ehirli, kyl ve gebe olmak zere e ayrlyordu. Anadolu Seluklular bnyelerinde farkl milletten ve dinden olan insanlar hogryle barndrmlar ve onlar huzur iinde yaatmlardr. Uygulanan iskn siyasetiyle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas salanmtr. Yerleik hayata geen Trkmenler zerinde bata Ahilik (Ahi Evran) olmak zere Babailik (Baba lyas), Bektailik (Hac Bektai Veli), Ekberilik (Sadrettin Konevi), Mevlevilik (Mevlana), Kadirilik (Abdlkadir Geylani), Kbrevilik (eyh Necmettin Kbra), Yesevilik (Ahmet Yesevinin takipileri) ve Rufailik gibi tarikatlar etkili olmutur. Bu tarikatlar, fetihlerde nemli hizmetlerde bulunmulardr. Fetih hareketlerinde, baba, abdal, alp - eren ve ahilerin nemli rol bulunmaktadr. Tarikatlar dnda faaliyet gsteren dini nitelikli rgtler; Abdalan- Rum (Anadolu dervileri tekilat), Bacyan- Rum (Anadolu kadnlar tekilat)), Gaziyan- Rum (Gaziler tekilat), Feteyan- Rum (Genler tekilat)dur. Anadolu da Tasavvuf anlay bu dnemde ortaya km ve bu anlaya paralel olarak Anadolunun birok yerinde tekke ve zaviyeler almtr. Yaz - Bilim - Kltr ve Edebiyat Anadolu Seluklular resmi devlet dili ve edebiyat dili olarak Farsay, bilim dili olarak da medreselerde Arapay kullanmlard. Saray ve orduda ise Trke konuulmaktayd.
Tarih retmeni
RNEK SORU Anadolu Seluklu Devletinde edebi dil Farsa, bilim dili Arapadr. Saray, ordu ve halk ise Trke konuurdu. Bu durum, aadakilerden hangisinin gstergesidir? A) lkede ok sayda etnik grup bulunduunun B) Trkede Farsa szcklerin Arapa szcklerden daha fazla olduunun C) Ynetim-halk kopukluunun olduunun D) Bilimsel almalarn hz kazandnn E) Trkenin yaygn olarak kullanldnn (2000/DMS) Cevap: C Beyliklerde ve Trkmenler arasnda her alanda Trke kullanlmtr. Beylikler dneminde Karamanolu Mehmet Bey 13 Mays 1277de yaynlad fermanla Bugnden sonra divanda, derghta, barghta ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmaya diyerek herkesi Trke konumaya yneltmitir (lk kez Trke, Anadoluda resmi dil olmutur.).
RNEK SORU I. Samanoullar, II. Karamanoullar, III. Byk Seluklular, Yukardaki devletlerden hangilerinin resm dili Trkeydi? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2007/KPSS) Cevap: B Bununlar beraber Mool istilasndan kap Anadoluya gelen birok air, yazar ve bilim adam Anadoluda Trk dilinin yaygnlatrlmasnda etkili olmulardr. XII. ve XIII. yzyl Anadolu dnce hayatnn nemli isimleri olan k Paa, Yunus Emre, Sadrettin Konevi ve Nesimi gibi ahsiyetler her alanda Trkeyi kullanmlardr. Anadolu Trkesinin ilk eserlerini Ahmed Fakih, Sultan Veled, eyyad Hamza ve Yunus Emre vermitir. Bu nedenle zellikle beylikler ve Trkmenler Trk dili ve edebiyatnn yerleip yaylmasnda ok nemli katklarda bulunmulardr. Hoca Dehhani ilk Trke divan yazmtr. Aruz veznini Trkeye uyarlayan Divan Edebiyat onunla balamtr. Bu dnemde Anadoluda Halk Edebiyat, Divan Edebiyat ve Tasavvuf Edebiyat gelime gstermitir;
NOT: Farsann resmi dil olarak kullanlmasnn nedenleri; yksek derecedeki devlet memurlarnn Fars (ran) asll olmas ve Farsann ilek ve yaygn bir dil olmasdr. Bu durum Trk kltrne ve diline zarar vermitir.
40

Battalname, Danimentname, Garipname (Ak Paa), Dede Korkut Hikayeleri, Bektai ve Nasrettin Hoca Fkralar, Mantkut TayrKularn Dili, Felekname (Glehri) Halk Edebiyatna ait nemli eserlerdir. Mevlana (Mesnevi, Divan- Kebir, Fihi Mafih, Divan- emsl Hakayk - Ayrlk Kasidesi), Yunus Emre (Divan, Risaletn Nushiyye) ve Hac Bekta-i Veli (Makalat), Muhyiddin Arab Tasavvuf Edebiyat alannda yetimi nemli kiilerdir. Hoca Dehhani (Seluklu ehnamesi), Germiyanl Ahmedi (Divan, skendername ve Cemid- Hurid) ve Hoca Mesut, Divan Edebiyatnn nl isimlerindendir. Trklerin Anadoluya geldikleri yzyllardaki etkinliklerini anlatan Daniment Gazi ve Battal Gazi destanlar da bu dneme aittir. Anadoluda ilk medreseyi Danimentliler kurmutur. Seluklu sultanlarndan II. Klarslan, Konya ve Aksaray medreselerini amtr. Ayrca eyhlerin nderliinde alan tekke ve zaviyelerde Trkmen halkn ocuklar eitilirdi. Sanat Sanat dal olarak en ok Mimari gelimitir. Mimari eserler;
Tarih retmeni
toprak levhalara ini denir.) sanatlar da gelimitir. slam dncesine aykrlk tad iin resim ve heykeltrala izin verilmemitir. Ssleme sanatnda; bitki ve hayvan figrleri (ku, balk), geometrik ekiller ve yaz figrleri kullanlmtr.
RNEK SORU I. Bitki ve hayvan figrleri, II. Geometrik ekiller, III. nsan figrleri, Anadolu Seluklular Dneminin ssleme sanatnda yukardakilerden hangileri kullanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2001/KMS) Cevap D Yap ve ssleme malzemeleri olarak ta, ahap, ini, tula ve al kullanlmtr.
Dini Mimari: Cami, Medrese, Klliye, Kmbet, Trbe, Tekke, Zaviye, Mescit Sivil Mimari: Kk, Saray, Darifa, Kervansaray, Han, Hamam, Kpr, Askeri Mimari: Sur, Kale, Bur, Kule, Kla, Tersane eklinde ayrlmtr. Mimaride ilk yaplan eserler camilerdir. Anadoluda yaplan ilk camii; Diyarbakr Ulu Camiidir (Arap ordular 639 tarihinde Diyarbakr ele geirdii zaman buradaki byk bir kiliseyi cami olarak kullanmtr.). Bunun yan sra mescitler, medreseler, kmbetler (trbeler), klliyeler, kervansaraylar, kprler ve darifalar da yaplmtr. Mimari eserlerde Orta Asya Trk zelliklerini de grmek mmkndr (Kmbetler). Ssleme sanat olduka gelimitir. Ayrca hal dokuma sanat, tezhip, minyatr, hat, nakkalk, ebru, kakmaclk ciltilik, kabartma, inicilik (Mimaride yzeyleri sslemek iin kullanlan bir yz srl pimi
RNEK SORU I. ini, II. Ta, III. Ahap, Anadolu Seluklular mimari yaplarn i ve d sslemelerinde yukardakilerden hangilerini kullanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006/KPSS Lisans) Cevap: E Konya Sral Medrese ve Karatay Medresesi ini sanatnn en gzel rnekleridir. D mimaride en ok ta iilii kullanlmtr. Anadolu Seluklular ve Beylikler armalarnda ve paralarnda arslan resmi kullanmlardr. Seluklularn sembol haline gelen ift bal kartal ve dier hayvan figrleri Konya surlarnda kullanlmtr.
RNEK SORU
Anadolu Seluklu paralarn, Osmanl paralarndan ayran en nemli zellik aadakilerden hangisidir? A) Belli arlkta olmas B) Deerli madenlerden yaplmas C) zerinde sultan portreleri ve aslan resimleri bulunmas D) Yapmnda kullanlan madenlere gre isim almas E) Hkmdarn emri ile karlmas (1999/DMS) Cevap: C
41

Anadolu Seluklular ve beylikler, Anadoluyu saysz mimari eserle donatarak, Osmanlya iyi bir miras brakmlardr. Bu nedenle de Osmanl Devleti, Anadoluya fazla mimari eser yapmam, daha ok stanbul ve Balkanlara arlk vermitir. Bu dnemde Trkler tarafndan slam mimarisine nemli yaptlar kazandrlmtr. Bunlar;
Tarih retmeni
RNEK SORU Trk mimarisinde, I. Klliye, II. Medrese, III. Kmbet, tr yaplardan hangileri antmezar niteliindedir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2003/KPSS) Cevap: C marethane: Yoksul ve gurebaya (kimsesizlere) cretsiz olarak yemek datlan kurumdur. Medreseler: Trk slam devletlerinde bilim ve dnce hayatnn merkezidir. Anadolu Seluklu ve Beylikler dneminin en nemli eitim ve retim kurumlardr. Danimentlilerin yaptrd Tokat ve Niksardaki Yabasan Medreseleri, Anadoluda alan ilk medresedir. 1193de kurulan Kayseri Koca Hasan Medresesi, Anadolu Seluklularnn at ilk medresedir. Kervansaray: Ticaret yollar zerine tccarlarn konaklamas iin yaplan, amac ticareti gelitirmek, yollarn gvenliini salamak olan yaplardr. Kervansaraylar birbirlerinden bir gnlk uzaklkta ina edilirdi. Anadoluda yaplan ilk kervansaray II. Klarslan dneminde tamamlanan Aksaray Kayseri yolu zerindeki Alay Handr. Konya Aksaray yolu zerindeki Sultan Han ile Kayseri Sivas yolu zerindeki Sultan Han dnemin en byk iki kervansaraydr. Anadolu Seluklu Devleti Dnemi Eserleri Anadolu Seluklu Camileri Konya Aleddin Camii (1155 1219): Anadolu Seluklu Devletine ait Konyadaki en eski eserdir. Nide Aleddin Camii (1223): ok kubbeli camilerin ilk rneidir. Malatya Ulu Camii (1224): Anadoluda yaptrlan en eski camiidir. Sivas Ulu Camii
Klliye: Genellikle bir camii etrafnda kurulmu medrese, ktphane, imarethane, hamam ve ifahane (hastane) gibi yaplarn btndr. Mengcekliler Dnemine ait olan Divrii Klliyesi, Anadolunun en eski klliyesidir. Anadolu Seluklu Devletine ait ilk klliye, Kayseri Hunat Hatun Klliyesidir. RNEK SORU Trk-slam mimarisinde eitli amalara hizmet eden yap topluluuna verilen isim aadakilerden hangisidir? A) Kmbet B) Han C) Medrese D) Klliye E) Camii (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Klliyeler genellikle aadakilerden hangisinin evresinde yer alr? (2004/KPSS) A) Bimarhane B) Medrese C) Mektep D) Han E) Cami Cevap: E Dar-ifa: Hastalarn tedavisi iin alm kurumdur. Anadoluda ilk ifahane, Kayseride alan Gevher Nesibe ifahanesidir (1205). Ayn zamanda bu yapda dnyann ilk psikiyatri klinii de bulunmaktadr (Bimarhane / Tmarhane). Kmbet (Ant Mezar): Drt duvar zerine kubbeyle rtlm ant mezarlardr. Trklerin slam mimarisine kazandrdklar en nemli yapttr. Trkmen adrlarnn mimariye yansmasdr.
42

Konya Sahip Ata Camii ve Klliyesi: Trbe, han ve hamamdan oluur. Afyon Ulu Camii: Aa direklidir. Sivrihisar Ulu Camii: Aa direklidir. Kayseri Hunad Hatun Camii (1238): Hunat Hatun Klliyesinin iindedir. Amasya Burmal Minare Camii (1237 1247) Sinop Ulu Camii (Aleddin Camii) (1267) Amasya Gkmedrese Camii (1266 1267) Ankara Arslanhane Camii Aya Ulu Camii Kayseri Lale Camii Kayseri Hac Kl Camii ve Klliyesi Kayseri Develi Ulu Camii: (1281): Anadolu Seluklularnn son camisidir. Anadolu Seluklu Mescitleri Konya Ta Mescit (12159 Konya Sral Mescit Konya Karatay Mescidi 1248 Konya Hoca Hasan Mescidi Konya Erdemah Mescidi ankr Ta Mescid Akehir Kk Ayasofya Mescidi Akehir Gdk Minare Mescidi 1226 Harput Alaca Mescit (Arap Baba Mescidi 1279)
Tarih retmeni
Konya nce Minareli Medrese (1260): Anadolu Seluklu Veziri Sahip Ata yaptrmtr. Konya ifte Minareli Medrese Kayseri ifte Medrese Sivas Gk Medrese: Anadolu Seluklu Veziri Sahip Ata tarafndan yaptrlmtr. Kapsnn kenarnda yaprak motifi vardr. Bunun st ksmnda Orta Asya hayvan takvimi yerletirilmitir. Sivas Burciye Medresesi Sivas ifaiye Medresesi: Tp okulu eklinde yaplan en eski yapttr. Sivas ifte Minareli Medrese Krehir Cacabey Medresesi (1272 - 1273): Rasathane nitelii vardr (ilk kez). Akehir Ta Medrese Amasya Gkmedrese. Erzurum ifte Minareli Medrese: Anadolu'nun en byk medresesidir. Anadolu Seluklu Darifalar Kayseri Gevher Nesibe Hatun Darifas: Anadolu'nun en nl ve en eski darifasdr. Konya I. zzeddin Keykavus Darifas Aksaray Aleddin Keykubat Darifas Amasya Torumtay Darifas Tokat Mineddin Pervane Darifas Kayseri Gyasiye Darifas Anadolu Seluklu Saraylar Alanya Alaiye Saray Beyehir Kubadabad Saray Kubadiye Kk Anadolu Seluklu Kervansaraylar Evdir Han Krkgz Han resun Han iftlik Han Ezine Pazar Han Sultan Han Zazadin Han Alay Han Sar Han Altnapa Han ay Han shakl Han Az Kara Han NEML HATIRLATMALAR 1071 Malazgirt Sava sonucunda Anadoluda Trkiye Tarihi balam ve ilk Trk Beylikleri
NOT: Mescit: Minberi olmayan kk camilerdir. Tek kubbeli veya dz atldr. Anadolu Seluklular Dnemi Kmbet ve Trbeleri Konya II. Klarslan Kmbeti Kayseri Dner Kmbet Krehir Melik Gazi Kmbeti Krehir Cacabey Kmbeti Ahlat Ulu Kmbet Nide Hdavent Hatun Kmbeti
Anadolu Seluklu Medreseleri Kayseri Koca Hasan Medresesi (1193): Anadolu Seluklularna ait ilk medresedir. Kayseri Hunat Hatun Medresesi: Anadolu Seluklu Devletinin ilk komleks yapsdr (Klliye). Konya Karatay Medresesi (1251): ini ve hat sanat ile nldr Konya Sral Medrese (1242 ): ini ve hat sanat ile nldr. Ak avlulu medrese rneklerindendir. Konya Altun Aba Medresesi
43

kurulmutur (Danimentliler, Artuklular, Mengcekliler, Saltuklular ve aka Beylii). Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu; Seluk Beyin torunu olan Kutalmn oullarndan Sleyman ahtr. Trkiye Seluklular, merkezi Anadoluda olan ilk Trk-slam devletidir. I. Hal Seferinde Hallar, Anadoludan gemek isteyince I. Klarslan onlarla savam ve Hallara byk kayplar verdirmitir. Ancak znik Hallarn eline gemitir. Bunun zerine bakent Konyaya tanmtr. Anadolu Seluklu Hkmdar I. Mesut Dneminde Anadolu, Avrupallar tarafndan ilk defa Trkiye adyla anlmaya balamtr. I. Mesut Dneminde ayrca lk Trkiye Seluklu paras (Bakr) bastrlmtr (Ekonomik bamszl kazanld.). Bununla beraber Trkiye Seluklu Devletinin bayndrlk ve kurumsallama faaliyetleri ilk defa bu dnemde balamtr. II. Klarslan Dneminde Bizansn Seluklular Anadoludan kesin olarak atmak istemesi zerine Miryokefalon Sava (1176) yaplmtr. Bizans ordusu ar bir yenilgiye uramtr. Bu sava sonucunda;
Tarih retmeni
II. Klarslan Dneminde ayrca, kervansaraylar yaplm ve ticaret yollar ortaya karlmtr. Ticareti gelitirmek iin tccarlarn can ve mal gvenlii salanmtr. II. Klarslan Dneminin dier bir nemli olay ise III. Hal Seferinin meydana gelmesidir. II. Klarslan son yllarnda, veraset sistemi dorultusunda yani Trk hkimiyet anlay gerei lkeyi 11 olu arasnda paylatrd. Bu durum lkede kardeler arasnda taht kavgalarna neden olmu ve devletin merkezi otoritesi sarslmtr. I. Gyaseddin Keyhsrev Dneminde Antalya fethedilerek Anadolu Seluklu Devletinde ilk defa denizcilik faaliyetlerine balanmtr. Ayrca burann alnmasyla Anadolu Seluklular ilk defa Akdenize inmi oluyordu. I. Gyaseddin Keyhsrev Dneminde uluslararas ticareti tevik amacyla Venediklilerle ilk defa bir ticaret antlamas imzalanmtr. I. zzeddin Keykavus Dneminde Sinopun alnmasyla Anadolu Seluklu Devleti ilk defa Karadenize ulam oluyordu. I. Alaaddin Keykubat Dnemi, Anadolu Seluklu Devletinin en parlak dnemidir. I. Alaaddin Keykubat Dneminde, Anadolu Trk siyasi birlii byk lde salanmtr. I. Alaaddin Keykubat Dneminde, Sinoptaki donanma ile Krmn Sudak limanna ilk defa bir deniz ar sefer dzenlenmitir. I. Alaaddin Keykubat Dneminde, Harzemah Devletine kar 1230 Yassemen Sava kazanlmtr (Bu savatan ksa bir sre sonra Harzemahlar yklm ve Anadolu Mool istilasna ak hale gelmitir.). II. Gyaseddin Keyhsrev Dneminde ortaya kan 1240 Baba shak (Babailer) syan Trkiye Tarihinde kan ilk dini nitelikli ayaklanmadr. II. Gyaseddin Keyhsrev Dneminde lhanl Mool Devleti iler yaplan 1243 Kseda Sava sonucunda; Anadolu Seluklular, Moollara vergi veren baml bir devlet haline geldi. Taht kavgalar balam ve merkezi otorite bozulmutur. Anadolu Trk siyasi birlii bozuldu. Anadoluda yeniden birok beylik kuruldu (Kseda Sava bu ynyle 1042 Ankara Savana benzer.).
Anadolunun Trk yurdu olduu kesinlemitir. Bizansn Anadoluyu alma midi sona ermitir. Hal Seferleriyle Bizansa geen stnlk yeniden Trklere gemitir. Bizans savunmaya, Trkler ise taarruza gemitir. Batl kaynaklarda Anadoluya Trk li denilmeye balanmtr. NOT: Bu sava, sonular itibariyle Kurtulu Savandaki Sakarya ve Bakomutanlk Muharebesine benzemektedir. nk ikisinde de savunmadan saldrya geilmitir. NOT: Trklerin Batllar karsndaki bu taarruz stnl Osmanl Devleti dnemindeki II. Viyana Kuatmasyla sona erecektir. NOT: Trklere Anadolunun kaplarn aan sava 1071 Malazgirt Sava, Anadoluyu kesin Trk yurdu yapan sava ise 1176 Miryokefalon Savadr. II. Klarslan Dneminde, ilk defa altn ve gm para bastrlmtr ki bu da ekonominin glendiini gsterir.
44

Anadolu Seluklu Devleti yklma srecine girdi. Trklerin batya ilerleyii durmutur.
1243 Kseda Savandan sonra Anadoluda balayan II. Beylikler Dnemine ait baz beylikler unlardr; Osmanoullar, Karamanoullar (Osmanly en ok uratran beylik), Germiyanoullar (Osmanlya kendi istei ile katlmtr.), Hamitoullar, Candaroullar (sfendiyaroullar - denizci), Saruhanoullar (denizci), Aydnoullar (denizci), Menteeoullar (denizci), Karesioullar (denizci Osmanlnn ald ilk beylik kendi istei ile katlmtr.), Tacettinoullar (denizci), Ramazanoullar (Osmanlya katlan son beylik), Dulkadiroullar (Yavuz Sultan Selim tarafndan Turnada Savayla topraklar Osmanlya katlmtr)
Tarih retmeni
IKMI SORULAR XI. yzyln sonlaryla XIII. yzylda Anadoluda bilim ve dnce hayatnda nemli bir durgunluk yaanmtr. Bu duruma neden olan en nemli etken aadakilerden hangisidir? (1999 - DMS) A) Ahi tekilat B) Loncalar C) Sufilik D) Tarikatlar E) Hal seferleri 1. 2. Aadakilerden hangisi Ahi topluluu olarak rgtlenmitir? (1999 - DMS) A) Esnaf B) Kad C) Mderris D) Sipahi E) Melik 3. Trk denizciliinin Anadolu Seluklu dnemine kadar geliememesinde balca etken aadakilerden hangisidir? (1999 - DMS) A) Devletin egemenlik anlay B) lke topraklarnn corafi konumu C) Komularnn gl olmas D) Devletin ekonomik yaps E) Snrlarnn geni olmas 4. Anadolu Seluklu Devletinde ehirlerin ekonomik hayatnda nemli yere sahip olan tekilatlanma aadakilerden hangisidir? (1999 - DMS) A) Ayanlar B) Ahiler C) Ulema D) Memurlar E) Kapkulu askerleri 5. Konyada yzeyi mozaik ini ile kapl Karatay Medresesi aadaki Trk - slam devletlerinden hangisine aittir? (2000 - DMS) A) Akkoyunlular B) Karamanoullar C) Germiyanoullar D) Anadolu Seluklu Devleti E) Osmanl Devleti
Karamanolu Mehmet Bey Dneminde Trke resmi dil haline getirilmitir. Anadoluda Trkeyi ilk defa resmi dil haline getiren beyliktir (13 Mays 1277). Karamanoullar, Anadolu Trk siyasi birliinin salanmas srecinde Osmanllar en fazla uratran beyliktir. Germiyanoullar, I. Murat Dneminde, ehzade Yldrmn Germiyan Beyi Sleyman ahn kz Devletah Hatun ile evlendirilmesi sonucu, topraklarnn bir ksmn Osmanllara eyiz olarak braktlar. Hamitoullar, I. Murat Dneminde bir ksm topraklarn Osmanlya satmtr (Isparta, Yalva, Eirdir). Karesioullar, Osmanlnn ald ilk beyliktir (Osmanl donanmasnn temelini oluturmulardr.). Trk Tarihinde nemli Fetret Devri yaanmtr. Bunlar; Melikahn lmyle balayan, Sencerin hkmdar olmasyla sona eren dnem (1092 1117) (B.Seluklu) Kseda Sava ile balayan, Anadolu Seluklu Devletinin yklmas ile sona eren dnem (1243 - 1308) (A. Seluklu) Ankara Sava ile balayan, elebi Mehmetin hkmdar olmas ile sona eren dnem (1402 1413) (Osmanl Devleti).
45

6. Konyada bulunan; I. nce Minareli Medrese II. Karatay Medresesi III. Sral Medrese gibi eserler Trk mimarisinin hangi dnemine aittir? (2001 - KMS) A) Osmanl Devleti B) Byk Seluklu Devleti C) Anadolu Seluklu Devleti D) Anadolu Beylikleri E) Memluk Devleti 7. Anadolu Seluklular dneminde mimari eserler zerinde uygulanan ssleme sanatnda aadakilerden hangisi kullanlmamtr? (2001 - KMS) A) Bitki ve hayvan figrleri B) Geometrik ekiller C) Yaz sanat D) nsan figrleri E) Kabartma sanat 8. Kayseride bulunan Gevher Nesibe ifahanesi hangi dnemde yaplmtr? (2002 - KMS) A) Anadolu Seluklular B) Osmanl Devleti C) Mengcekliler D) Karamanoullar E) Saltuklular 9. Aadaki eserlerden hangisi Anadolu Seluklu Devleti dnemine aittir? (2003 - KPSS) A) Bursa Yeil Camii B) Konya Aleddin Camii C) Edirne Selimiye Camii D) Bursa Hdavendigar Camii E) Edirne Muradiye Camii 10. Anadolu Seluklu Dneminde yaam ilk Trk denizcisi aadakilerden hangisidir? A) Artuk Bey B) ar Bey C) Tutu D) Sleymanah E) aka Bey (2003 - KPSS)
Tarih retmeni
11. I. Karamanoullar Beylii II. Anadolu Seluklu Devleti III. Byk Seluklu Devleti Yukardakilerden hangisi veya hangilerinin merkezi Konyadr? (2004 - KPSS) A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 12. Aadaki Trk devletlerinden hangisinde kervansaray mimarisi yoktur? (2006 - KPSS / nlisans) A) Karahanllar B) Gazneliler C) Byk Seluklular D) Anadolu Seluklular E) Gktrkler 13. Sultan II. Klarslan Dneminde, Anadolu Seluklularnda ekonomik durum yksek dzeye ulamtr. Bu dnemde grlen; I. mar almalarnn fazla olmas II. Surlar iinde birer kaleden ibaret olan kasabalarn bymesi III. Loncalar tarzndaki Ahilik tekilatnn Mslman olmayanlara kapal olmas durumlarndan hangileri ekonomideki bu baarnn kantlar arasndadr? (2006 - KPSS / nlisans) A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III 14. I. Gazneliler II. Karamanoullar III. Byk Seluklular Yukardaki devletlerden hangilerinin resmi dili Trkeydi? (2007 - KPSS / Lisans) A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III 15. Mslman Trk devletlerinde devlet memurluu ounlukla babadan oula geer, iktidar deimelerinde de iktidar ou kez ayn ailede kalrd. Aadakilerden hangisi bu durumun sonularndan biridir? (2008 KPSS) A) Devletin iyi ynetilmesi B) sizliin nnn kapanmas C) Baarl bir d siyaset izlenmesi D) Yeni mesleklerin nnn kapanmas E) Brokraside egemen bir snfn ortaya kmas
46

16. Anadolu Seluklu Devletinde byk kervansaraylarn hemen hepsi XIII. yzyla aittir. Bu durumun, I. sanat, II. ticaret, III. askerlik alanlarnn hangilerinde grlen gereksinimin bir sonucu olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008 KPSS) 17. Anadolu Seluklular zamannda, u blgelerde grev alan Trkmen beylerinin boy ve oymaklaryla gelerek buralarda yerlemelerinin, I. blgede nfusun artmas, II. snrlarn korunmas, III. Anadolunun Trklemesine katks olmas durumlarndan hangilerine ortam hazrlad savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2008 KPSS / Ortaretim) CEVAPLAR 1. E 2. A 3. B 4. B 5. D 6. C 7. D 8. A 9. B 10. E 11. C 12. E 13. A 14. B 15. E 16. B 17. E
Tarih retmeni
Osmanllarn Ksa Srede Geliip Glenme Nedenleri
Bizansa komu bir u beylii olmas snrlarn geniletme frsat vermitir. Ayrca kurulduu blgenin ekonomik etkinliklere olanak tanmas da glenmesinde etkili olmutur (Corafi Konum). Merkeziyeti bir ynetim anlaynn benimsenmesi lke topraklarnn hanedan yeleri arasnda paylatrlmas geleneine son verilmesi (Tek Hkmdarlk Sistemi) Tmarlara nem verilmesi, fethedilen topraklarn savata yararllk gsterenlere datlmas Gl, disiplinli ve srekli bir ordunun olmas Cihat ve gaza politikas sayesinde Trkmenlerin desteini almas Beyliklerle iyi geinmesi (evlilik ve dostluk ilikisi kurmas) Yetenekli padiahlarn ynetime gelmesi Hogrl ve adalete dayal bir ynetim anlaynn benimsenmesi Ahilerin desteini almas Doudan gelen Trkmen gleriyle glenmesi (skn politikas) Anadolu ve Balkanlarn karklk iinde olmas
OSMANLI DEVLETNN GENEL ZELLKLER

Teokratik (Dini karakterli) bir devlettir (Yavuzun Msr Seferinden sonra Halifeliin Osmanlya gemesiyle bu durum daha da etkin hale gelmitir.). Merkeziyeti bir ynetim uygulanmtr. lkenin, hanedan yeleri arasnda blnmesine izin vermeyerek gc tek elde toplamlardr. En uzun mrl Trk devletidir. Hunlardan sonra a ap kapatan ikinci Trk Devletidir (stanbulun Fethi ile Ortaa kapanm Yenia balamtr.). ok uluslu bir devlettir. Tek bir hanedan tarafndan ynetilen dnyann en uzun sreli tek devletidir. ktada yaylan tek Trk devletidir. Emevilerden sonra slam dinini Avrupada yaymaya alan ikinci devlettir. Son Trk slam Devletidir.
OSMANLI SYAS DNEMLERE AYRILMASI
TARHNN
Kurulu Dnemi (1299 1453): Osman Beyin Anadolu Seluklu Devletinin Hkmdar II. Mesut tarafndan U Beyi
47

olarak atanmasyla balar, Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethine kadar srer. Ykselme Dnemi (1453 1579): Fatihin stanbulu fethiyle balar, Sokullu Mehmet Paann vefatyla son bulur. Duraklama Dnemi (1579 1699): Sokullu Mehmet Paann lm ile balayp Karlofa Antlamasna kadar olan dnemdir. Gerileme Dnemi (1699 1792): Karlofa Antlamasyla balar, Ya Antlamasnn imzalanmasyla son bulur. Dalma ve Paralanma Dnemi (1792 1922): Ya Antlamasyla balar, Saltanatn kaldrlmasyla son bulur.
Tarih retmeni
26. III. Mustafa (1757 - 1774) 27. I. Abdlhamit (1774 - 1789) 28. III. Selim (1789 - 1807) Dalma Dnemi: 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. III. Selim (1789 - 1807) IV. Mustafa (1807 - 1808) II. Mahmut (1808 - 1839) I. Abdlmecit (1839 -1861) Abdlaziz (1861 - 1876) V. Murat (1876 - 1876) II. Abdlhamit (1876 - 1909) V. Mehmet Reat (1909 - 1918) VI. Mehmet Vahdettin (1918 - 1922) Son Halife II. Abdlmecit (1922 -1924)
OSMANLI PADAHLARI Kurulu Dnemi: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Osman Bey (1283 - 1324) Orhan Bey (1324 - 1362) I. Murat (1362 - 1389) I. Bayezd (Yldrm) (1389 - 1402) I. Mehmet (elebi) (1413 - 1421) II. Murat (1421 - 1444 / 1444 - 1451) II. Mehmet (Fatih) (1444 - 1444)
OSMANLI DEVLET KLTR VE MEDENYET

I. DEVLET YNETM Osmanl Devleti, cihat ve fetih anlay ierisinde kurulan Trk - slam devletleri ierisinde en gl ve en uzun mrl olandr. Osmanl devlet anlaynn kkeni eski Trk gelenekleri, slam hukuku ve hakim olunan topraklardaki devlet anlaylarna dayanr. Osmanlda Devlet hkmdar ailesinin ortak maldr anlay vardr. Bu anlay hanedann erkek ocuklarna tahta kma imkn salam, bu da taht kavgalarna neden olmutur. Saltanat babadan oula gemekle beraber belirgin bir veraset sistemi grlmemektedir. I. Murat bu anlay deitirmi lke hanedann deil yalnzca hkmdar ve oullarna aittir. anlayn getirmitir. Ama; merkezi otoriteyi glendirmek ve taht kavgalarn nlemektir. Fatih Sultan Mehmet, Kanunname-i Ali Osman (Fatih Kanunnamesi) hazrlayarak veraset sistemini yazl yasalar haline getirdi. Bu yasalarla merkezi otoritenin korunmas iin karde katline izin verilmitir. Bu sistem I. Ahmet (1603 - 1617) Dneminde hanedann en yal ve akllsnn baa gemesi eklinde deitirildi (Ekber-i Ered). Bu deiiklikle taht kavgalarn nlemek amalanmtr (olumlu sonu). Ancak bu uygulama ehzadeler arasndaki rekabet duygusunu ortadan kaldrmas bakmndan olumsuz sonular dourmutur. III. Mehmet Dneminde ehzadelerin sancaa gnderilmesi uygulamasna son verilmi ve Kafes usul getirilmitir. Bu durum ehzadelerin
Ykselme Dnemi: 7. 8. 9. 10. 11. 12. II. Mehmet (Fatih) (1451 - 1481) II. Bayezd (Sofu) (1481 - 1512) I. Selim (Yavuz) (1512 - 1520) I. Sleyman (Kanuni) (1520 - 1566) II. Selim (Sar) (1566 - 1574) III. Murat (1574 - 1595)
Duraklama Dnemi: 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. III. Murat (1574 - 1595) III. Mehmet (1595 - 1603) I. Ahmet (1603 - 1617) I. Mustafa (1617 - 1618 / 1622- 1623) II. Osman (Gen) (1618 - 1622) IV. Murat (1623 - 1640) Sultan brahim (1640 - 1648) IV. Mehmet (Avc) (1648 - 1687) II. Sleyman (1687 - 1691) II. Ahmet (1691 - 1695) II. Mustafa (1695 - 1703)
Gerileme Dnemi: 22. 23. 24. 25. II. Mustafa (1695 - 1703) III. Ahmet (1703 - 1730) I. Mahmut (1730 - 1754) III. Osman (1754 - 1757)
48

ynetim deneyiminden yoksun kmalarna neden olmutur. ekilde tahta
Tarih retmeni
Hkmdarlk Sembolleri; hutbe, sikke (para), davul (nevbet), sancak, hilat (giysi), etr (saltanat emsiyesi), tu, tura, kl alay, ota ve tahttr. Merkez Tekilat Merkez tekilat ierisinde padiahn zel hayatnn getii ve devletin ynetildii yer saraydr. Osmanlda ilk saray I. Murat Dneminde Bursada ina edilmitir. Edirne bakent olunca burada daha byk bir saray yaplmtr. stanbulun fethi (1453) zerine Fatih Sultan Mehmet tarafndan nce Saray- Atik (Eski Saray) daha sonra da Saray- Cedid ad verilen Topkap Saray (Yeni Saray) yaptrlmtr. Topkap Saray, XIX. yzyla kadar padiahlarn oturduu ve devletin ynetildii yer olmutur. XIX. Yzylda Bat etkisiyle Dolmabahe, Beylerbeyi, raan ve Yldz saraylar yaplmtr. Devlet ynetiminin merkezi olan sarayda; divan toplantlar, padiahlarn tahta k treni, yabanc elilerin kabul, bayramlama trenleri yaplrd. Ayrca en yksek derecede yneticilerin eitimi de sarayda gerekletirilirdi. Saray e ayrlrd;
Kurulu ve Ykseli Dnemi padiahlar sancak sistemine gre yetimilerdi. ehzadeler (padiahn erkek ocuklarna verilen isim), Lalalarla birlikte sancaklara ynetim tecrbesi kazanmalar iin gnderilirdi. Sancaa ilk kan I. Murat, son kan III. Mehmettir. Sancaa kmadan tahta oturan ilk Osmanl padiah I. Ahmettir. Osmanlda ynetim padiahn mutlak otoritesinde toplanrd yani ynetim mutlak monariydi. Yavuzun Msr Seferi sonucunda Halifeliin Osmanlya gemesi ile ynetim Mutlak Teokrasiye dnt. Devletin mutlak yneticisi olan padiah ilk bakta sonsuz yetkilere sahipmi gibi grnse de uygulamalar; gelenek grenek, hukuk kurallar ve Divan kararlaryla snrlandrlmtr.
NOT-1: Osmanl padiahlar ilk defa 1839 Tanzimat Ferman ile birlikte mutlak egemenlik anlayndan kendi istei ile vazgemi ve Kanun stnln ilk kez kabul etmitir. 1876 I. Merutiyet (Kanun-i Esasi) ile birlikte anayasal ynetime ve parlamenter sisteme geilmitir. NOT-2: 1908de II. Merutiyetin ilan ile birlikte padiahn yetkilerine az da olsa snrlamalar getirildi ve meclisin yetkileri arttrld. RNEK SORU I. Osmanl, II. Memluk, III. Seluklu, Yukardaki devletlerin hangilerinde saltanat makam iinde halifelik anlay uygulanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: A Osmanl padiahlar Bey, Han, Sultan, Hakan, Hkmdar, Kaan, stanbulun fethinden sonra mparator; Msrn fethinden sonra da Halife unvanlarn kullanmlardr. Ayrca Gazi, Hdavendigar, Hnkar gibi unvanlar da kullanlmtr.
a) Birun (D Saray): Saray grevlileri burada bulunur ve dier devletlerle ilgili iler idare edilirdi. Ayrca burada askeri merasimler, bayramlamalar ve askerlere maa datm yaplrd. Bununla birlikte Birunda padiahn divan yelerini ve yabanc elileri karlad Arz Odas bulunurdu. Birun tekilatna ait btn tayinler Sadrazam tarafndan yaplrd. Birundaki grevliler ve tekilatlar unlardr;
NOT: Osmanlda Sultan unvann ilk defa kullanan padiah, I. Murattr.
Yenieriler Alt Blk Halk (sipahiler, silahtar, sa ve sol garipler, sa ve sol ulufeciler.) Topular ve Cebeciler Mehterler Mteferrikalar: (Enderundan kma iolanlar, beyzade ocuklar, devlet ileri gelenlerinin ocuklar vb.) Padiah Hocas: ehzadelerin eitimiyle megul olur. Hekimba: Cerrahba da denilen doktor avular ve avuba: Haberleme ve elilik grevini yapar.
49

b) Enderun ( Saray): Osmanl devlet adamlarnn (devirmelerin) yetitirildii saray ierisindeki okuldur. Divan toplantlar da bu blmde yaplrd. NOT: Enderun Mektebinin temelleri, II. Murat tarafndan atlmtr. Ancak gerek anlamda tekilatlanmas Fatih Sultan Mehmet Dneminde meydana gelmitir. NOT: Enderun Mektebi, 1833te II. Mahmut tarafndan kapatlm, yerine Mekteb-i Maarif-i Adliye almtr. Enderun, ayn zamanda Padiahn zel hayatnn getii sarayn i blmdr. Burada padiahn hizmetine bakan gvenilir kimselerin bulunduu hizmet - eitim odalar ve harem bulunuyordu. Enderundaki odalar unlardr; Has Oda: Padiahn gnlk hizmetine bakarlard. Hazine Odas: Padiahn zel hazinesine bakarlard. Kiler Odas: Yemek ve sofra hizmetlerini yaparlard. Seferli Odas: Berber, terzi, mzisyen gibi grevliler bulunurdu. Enderun odalarna alnacak olan kiiler devirmelerden seilir ve sk bir eitimden geirilirlerdi. Harem: Padiahn aile hayatnn getii ve saray kadnlarnn yer ald blmdr. Egemenlik ilgili kullanlan tanmlar ise u ekildedir; baz terimlerin
Tarih retmeni
b) lmiye: Eitim, retim ve hukuk alannda grevleri vardr. Trk ve Mslman olmayanlar lmiye snfna giremezlerdi. NOT: lmiyenin Divandaki temsilcileri; Kazasker ve eyhlislamdr. (tarada; mderris, kad) c) Kalemiye: dari ve mali alanlarda brokratik ilerde grevlidirler.
NOT: Kalemiyenin Divandaki temsilcileri; Nianc, Defterdar ve Reislkttaptr. (tarada; ktip) Padiahn egemenliini kullanma biimleri ise u ekildedir; ve
Yasama: Ferman, Berat, Adaletname Kanunnameler ile kullanr. Yrtme: Divan- Hmayun ile kullanr. Yarg: Kazasker ve kadlar yolu ile kullanr.
Ferman: Padiahn emridir. Nianc tarafndan tura ekilerek gerekli blgelere gnderilir. Berat: Nian, grev, maa vb. eyler hakknda verilen resmi belgedir (atama belgesi). Padiahn onayyla gerekleir. Kanunname: Hkmdarlarn koymu olduklar kurallar btndr. rfi hukuk kapsam ierisindedir. Adaletname: Halkn haklarn askeriyeye kar koruyan padiah buyruudur. RNEK SORU Osmanl Padiahlar bir konu hakkndaki kesin kararlarn aadakilerden hangisiyle belirtirlerdi? A) Fetva B) Risale C) Fkh D) Kelam E) Ferman (2000/DMS) Cevap: E RNEK SORU Osmanllarda; I. Ferman, II. Fetva, III. Berat, belgelerinden hangileri padiah tarafndan verilirdi? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2001/KMS) Cevap: D
c)
NOT: Saraya alnan kzlar tpk i olanlar gibi sk bir eitim grrlerdi. Padiahn iltifatna mahzar olmazlarsa kma Usul ile saray dnda grevlendirilen Kapkullar ile evlendirilirlerdi. (Ama; merkezi otoriteyi korumaktr.) Osmanl merkez ve tara tekilatlarnda ynetim ileri padiah adna seyfiye, ilmiye ve kalemiye denilen brokrasi temsilcilerince yrtlrd; alannda
a) Seyfiye: Ynetim ve askerlik yetkilidirler, yrtmeyi temsil ederler.
NOT: Seyfiyenin Divandaki temsilcileri; Sadrazam, Vezirler, Yenieri Aas, Kaptan- Deryadr. (tarada; beylerbeyi, sancakbeyi)
50

Divan- Hmayun nemli devlet ileri Divan- Hmayun ad verilen bir kurulda grlrd. Divan, hangi din ve mezhepten olursa olsun herkese akt. Divan, son szn padiaha ait olmasndan dolay Danma Meclisi nitelii de tamaktadr. Kurulu Dnemi boyunca divan bakan padiahtr. Ykselme Dneminde Fatihten itibaren divan bakanl Sadrazama braklmtr.
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl mparatorluunda en yksek karar organ olan Divan- Hmayunda; I. lmiye (retim, yarg ve din ilerinde grev alanlar), II. Seyfiye (ynetim ve askerlik ilerinde grev alanlar), III. Kalemiye (idari ve mali alanda uraan st dzey brokratlar), IV. Aznlk (Osmanl mparatorluu uyruunda olan gayrimslimler) kesimlerinden hangileri temsil edilmekteydi? A) I ve II B) I ve IV C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV (2005/KPSS) Cevap: D 1. Divan yeleri Sadrazam (Vezir-i Azam)
NOT: Bu durum sadrazamlk makamnn nem kazanmasna ve sadrazamlarn siyasal ynden glenmesine neden olmutur. Divan Orhan Bey tarafndan kurulmutur, II Mahmut tarafndan kaldrlmtr. Yerine Nazrlklar (Bakanlklar) kurulmutur. Divan; toplan ekline ve toplan amacna gre isimler alrd;
Ayak Divan: Padiahn halkn huzuruna kp dert ve isteklerini dinledii divandr. Galebe Divan: Yabanc lke elilerinin kabul edildii divandr. Sefer Divan: Vezir-i Azam sefere karken toplanan divandr. At Divan: Sefer srasnda at zerinde yaplan divandr. Ulufe Divan: Yenieri maalar iin toplanan divandr. kindi Divan: Sadrazam konanda Divan- Hmayunda yarm kalan ileri tamamlamak amacyla toplanan divandr. Divan toplantlar haftann belirli gnlerinde Kubbe Alt denilen yerde yaplrd. Balangta her gn yaplan divan toplantlar giderek seyreklemitir. Divan en yksek mahkeme nitelii de tard. Bu nedenle nemli ve zlemeyen davalara burada baklrd. Divanda alnan kararlara Hkm ad verilirdi ve bu kararlar Mhimme Defterlerine kaydedilip, Defterhanede muhafaza edilirdi. Divan- Hmayun, gnmz anlamyla Bakanlar Kurulu zelliindedir. Aralarndaki fark ise; Divan yelerinin halk tarafndan seilmemi olmas ve mahkeme gibi alm olmasdr. 18. yzyldan itibaren Divan nemini kaybetmeye balam ve bu yzyln sonunda Sadrazamn alma merkezi olan hkmet yani Bab- Ali (Yksek Kap) nem kazanmtr.
Ba vezir anlamndadr. Divandaki en kdemli vezir olup, padiahtan sonra gelen en yetkili kiiydi. Padiah tarafndan atanr ve grevden alnrd. Padiah siyasi yetkilerini Sadrazam aracl ile kullanrd. Sadrazam padiahn mhrn (Mhr- Hmayun) tard ve padiah olmad zamanlarda Serdar- Ekrem sfatyla orduya komutanlk yapar, byk devlet memurlarnn tayin, terfi ve grevden alnma ileriyle ilgilenirdi. Fatihten itibaren Divan bakanl Sadrazamlara braklmtr (1475). Gnmzdeki karl Babakandr. NOT: lk sadrazamlk makam I. Murat Dneminde kurulmutur. lk sadrazam andarl Kara Halil Hayrettin Paa; son sadrazam Ahmet Tevfik Paadr. 2. Kubbealt Vezirleri
Divanda Sadrazamdan sonra gelen vezirlerdi. Devlet ilerinde sadrazama yardmc olurlar, eitli devlet ileriyle grevlendirilirlerdi. Bu vezirler, devlet ilerinde bilgi ve tecrbesine gvenilen kiilerden seilirdi. Daha ok askeri ve siyasi ilerden sorumluydular. Fatih Dneminde saylar 4e, Kanuni Dneminde 7ye kartlmtr. Gnmzdeki karl Devlet Bakandr. NOT: Vezir olabilmek iin beylerbeyi ve sancakbeyi gibi grevlerde bulunmak gerekiyordu.
51

NOT: lk vezirlik makam Orhan Bey Dneminde kurulmutur. lk vezir de Alaeddin Paadr. 3. Defterdar Osmanlda divanda alnan kararlarn ve kartlan kanunlarn dine uygun olup olmad konusunda Fetva (karar) veren kiidir. Halifeliin Osmanlya gemesinden sonra nemi daha da artmtr. Padiah, Halife olarak slam Dnyasnn lideri olarak grlse de fetva verebilecek dini bilgiye sahip deildi. Bu nedenle padiah, Halifelikten kaynaklanan dini yetkilerini eyhlislam aracl ile kullanrd. Padiah, eyhlislama danmadan sefere kamaz, kanun koyamazd. eyhlislam da padiahn istedii konunun dnda fetva veremezdi. Bu da Osmanlda bir yetki paylamnn olduunu gsterir. eyhlislamlar protokolde Sadrazama denk saylmlardr. eyhlislamlarn atamasn dorudan padiah yapard. Kanuni Dneminde divann daimi yesi olmutur. NOT: lk eyhlislam II. Murat Dnemindeki Molla emseddin Fenaridir. Son eyhlislam ise 1920de bu greve getirilen Medeni Mehmet Nuri Efendidir. 7. NOT: stanbul Kadsna Taht Kads denir ve stanbul kadsn padiah seerdi. NOT: Defterdar ve Kazaskerlerin kdemli olanlar Rumeli Eyaletine atanrd. Bunun nedeni; devletin genel fetih siyasetinin batya ynelik olmas ve nemli olaylarn arlkl olarak Rumelide gereklemesidir. 5. Nianc Reisl- Kttab 6. Maliyeden sorumlu kii olup, hazinenin gelir gider hesaplarn tutar ve bteyi hazrlard. Ayrca rtbe ve dirlik verilecek kimseleri hkmdara teklif etme yetkisi de vard. Fatih Dneminde saylar Anadolu ve Rumeli Defterdar olmak zere ikiye karld. Gnmzdeki karl Maliye Bakandr. NOT: lk Defterdarlk makam I. Murat Dneminde kurulmutur. 4. Kazasker (Kadasker)
Tarih retmeni
16. Yzylda Divana Girenler eyhlislam (Mft)
Hukuk ilerinden sorumluydular. eri hkmler veren en yksek grevlilerdi. Divandaki byk davalara bakar, kad (taht kads hari) ve mderrislerin atamasn yapard. Kadlarn kararlarn bozma yetkisi de vard. Fatih Dneminde saylar Anadolu ve Rumeli Kazaskeri olmak zere ikiye karlmtr. Gnmzdeki karl Adalet ve Milli Eitim Bakandr. NOT: lk Kazaskerlik makam I. Murat Dneminde kurulmutur.
Ktiplerin ba anlamndadr. 17. yzyla kadar Niancya balyd. Divanda grlecek konularn srasn belirler, d ilerine bakar, Divanda alnan kararlar yazya geirirdi. XVII. yzylda divana ye olmutur. Gnmzdeki karl Dileri Bakandr. 8. Kaptan- Derya
Devletleraras yazmalar salard. Ayrca padiah ve sadrazam arasndaki yazmalardan da sorumluydu. Padiahn yazl emir ve fermanlarna tura ekerdi. Bu nedenle kendisine turac da denirdi. Fethedilen topraklar Tahrir defterlerine kaydeder, tapu kadastro ilerine bakar ve dirliklerin datmn yapard. Divanda yaplan grmelerin kaytlarn tutarak Mhimme Defterine (Divan Defteri) kaydederdi.
Osmanlda Donanma Komutanyd. stanbulda bulunduu zamanlarda Divan toplantlarna katlrd. Kanuni Dneminde Divana ye olmutur. Gnmzdeki karl Deniz Kuvvetleri Komutandr. NOT: lk Kaptan- Derya Orhan Bey Dneminde greve getirilen Karesioullar kkenli Karamrsel Paadr.
52

9. Yenieri Aas RNEK SORU I. Padiah, II. Sadrazam, III. Nianc, Osmanl mparatorluunda yukardakilerden hangileri ynetimde etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2005/KPSS) Cevap: E RNEK SORU Osmanl Devletinde, aadakilerden hangisi hiyerarik sralamada dierlerinden yksektedir? A) Nianc B) Defterdar C) Kazasker D) Sadrazam E) Reislkttap (2006/KPSS Lisans) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde eyhlislam atama ve onu grevden alma yetkisi aadakilerden hangisine aittir? A) Padiah B) Rumeli Kazaskeri C) Nianc D) Reislkttap E) Sadrazam (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: A RNEK SORU Osmanl Devletinde Sadrazamn grevi; I. Byk devlet memurlarn atama ve grevden alma, II. Seferde orduya komuta etme, III. Fetva verme, IV. Bte yapma, hangisini kapsar? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve IV (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde Tanzimat dnemine kadar kadlarn vermi olduklar hkmler gerektiinde aadakilerin hangisi tarafndan incelenir ve dzeltilir? A) Padiah B) eyhlislam C) Kazasker D) Defterdar E) Nianc (2004/KPSS) Cevap: C II. LKE YNETM Osmanl Devletinde lke ynetimindeki temel idare birimi eyalettir. Eyaletler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar ise kylere ayrlrd. Eyaletleri Beylerbeyi, Sancaklar Sancak Beyi, kazalar Kad ve Suba, kyleri Ky Kethdas (ynetim), Yiitba (asayi) ve Kad Naibi (adalet) ynetirdi. I. Murat Dneminde Manastr merkez olarak Rumeli Beylerbeylii, Yldrm Bayezd Dneminde de Ktahya merkezli Anadolu Beylerbeylii kurulmutur. Osmanlda eyaletler ynetim ekillerine gre blmlere ayrlmtr; (Yllksz Merkeze Bal)
Tarih retmeni
Yenierilerin ocak komutandr. Ocakla ilgili konular grldnde divana katlrd. stanbul ve sarayn gvenliinden sorumluydu. Savalarda padiahn koruyucusu ve en yakn askeriydi. Padiah tarafndan atamas yaplr ve dorudan padiaha baldr.
a) Saliyanesiz Eyaletler:
Topraklar dirlik sistemine gre datlan eyaletlerdir. Yneticileri dorudan merkezden atanrd. Devlet merkezine bu eyaletlerden vergi gelmezdi. Toplanan vergiler dirlik sahiplerine
53

maa olarak denirdi. Dirlik sahibi de buna karlk devlete asker yetitirirdi. Anadolu, Rumeli, Diyarbakr, Budin, Bosna, Erzurum, Van, Karaman, Sivas, Musul ve am bu gruba giren eyaletlerdir. b) Saliyaneli (Yllkl zel Ynetimli) Eyaletler: Bu eyaletler mukataa arazi kapsamndadr. Merkezden atanan valilerce ynetilirdi. NOT: Mukataa Arazi; rn vergisi ltizam yoluyla Mltezimler tarafndan toplanp hazineye giden arazilerdir. Yneticilerine Saliyane ad verilen maa denirdi. Bu eyaletler ilk kez Kanuni Sultan Sleyman Dneminde oluturulmutur. Bu eyaletlerin rn vergisi iltizam usulne (pein olarak alnan) gre Mltezimler tarafndan toplanrd. Eyalet kendi masraflar ktktan sonra geri kalan geliri merkeze gnderirdi. Msr (yneticilerine Hidiv denirdi.), Yemen, Trablusgarp, Cezayir, Basra, Badat, Habe, Tunus gibi halk daha ok Mslmanlardan oluan eyaletler bu gruba girerdi. c) Bal Beylik ve Ynetimli Eyaletler): Devletler (zel
Tarih retmeni
Kapan Emini: ehirlere gelen sebze meyvenin topland yerlere kapan denirdi. Kapan emiri buraya gelen maln vergilendirilmesini salard (Hal mdr). Beytl Mal Emini: Herhangi bir yerleim yerinde kamu haklarn koruyan grevlidir. Bac Emini: Kasaba ve ehirlerde sanat ve ticaretle ilgili vergileri toplarlard. Mahalli (yerel) ynetim rgtleri de unlard; Mahalle ve ky ynetim tekilatlar, loncalar, cemaat idareleri. stanbulda zel bir ynetim uygulanmaktayd; Sadrazam ehrin genel dzenine; Yenieri Aas gvenlik ilerine, ehremini belediye ve bayndrlk ilerine, Muhtesip ar ve pazarn dzenine, stanbul (Taht) Kads adalet ilerine bakard.
RNEK SORU Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi esnaf denetleme yetkisine sahiptir? A) Cizyedar B) Mltezim C) Muhtesip D) Tmarl Sipahi E) Nianc (1999/DMS) Cevap: C III. TOPRAK SSTEM Toprak, Osmanlda devletin malyd. Kullanma hakk halka ait olup, retilen maln sahibi halkt. Devlet topraklarnn genel ad Miri Arazi (Hazine Arazisi) idi. Ekip, bimek iin ahslara verilen arazilerdi. Toprak kullanl ve verili amalarna gre isimler almtr; MR ARAZLER
Bu eyaletler iilerinde serbest, dilerinde Osmanlya bal olan eyaletlerdi. Bunlarn banda yerli hanedandan birisi bulunurdu. Yneticilerine; Bey, Han, erif ve Voyvoda denirdi. Devlete yllk vergi derlerdi. Eflak, Bodan, Erdel, Krm (Buras vergi vermez sadece asker verirdi. Yneticilerine Giray denirdi.), Lehistan bu gruba giren eyaletlerdi. Bu eyaletler ilk kez Fatih Sultan Mehmet Dneminde oluturulmutur. Hicaz ayr bir konuma sahipti. Devlet bu blgeden vergi almaz, asker istemezdi. Buradan toplanan vergiler kutsal yerlerin imarna ve korunmasna ayrlrd. Tara Tekilatndaki Dier Grevliler;
A)
1) Dirlik Arazileri: Geliri devlet tarafndan savata yararllk gsterenlere ve devlet memurlarna maa karl olarak verilen arazilerdi. e ayrlrd; a) Has: Yllk geliri 100.000 akeden fazla olan topraklard. Hanedan yelerine, divan yelerine, Beylerbeyleri ve Sancak Beylerine verilirdi. Has sahibi gelirinin her 5000 akesi iin bir cebel (atl asker) beslemek zorundayd. b) Zeamet: Yllk geliri 20 bin ile 100 bin ake arasnda olan arazilerdi. Orta derecedeki devlet memurlarna, hazine ve tmar defterdarlarna,
Muhtesip: ar ve pazar (esnaf ve tccar) denetlemesi yapard. Satlan mal ve fiyatlar kontrol ederlerdi. (zabta)
54

divan ktiplerine, alay beylerine, kale dizdarlarna, subalara ve kadlara verilirdi. Bunlar da gelirlerinin her 5000 akesi iin bir cebel (atl asker) beslemek zorundayd. c) Tmar: Savata yararllk gsterenlere ve hizmet karl verilen araziler olup, yllk geliri 3.000 ile 20.000 ake arasnda olanlard. Bu da kendi arasnda blmlere ayrlrd; Ekinci (Kl) Tmar savata yararllk gsterenlere, Hizmet Tmar Saraydaki Hizmetlilere, Mstahfz Tmar ise Cami imamlar, hatip ve medrese hocalarna verilirdi. Bu topraklar iletenler gelirlerinin her 3000 akesi iin bir cebel beslemek zorundaydlar.
Tarih retmeni
NOT-2: Devlet, topra bir yl ekmeyenden iftbozan adl vergi, 3 yl st ste ekip, bimeyenden ise topra geri alrd. Bundaki ama; retimin srekliliini salamaktr. NOT-3: Osmanl Devletinde tara tekilatnn temelini tmar (dirlik) sistemi oluturuyordu. NOT-4: Tmar ve Zeamet Sistemi II. Mahmut zamannda kaldrlarak bunun yerine bata valiler olmak zere devlet memurlar maaa balanmtr. 2) Yurtluk Araziler: Geliri snr boylarnda grev yapan askerlere (aknclara) verilen arazilerdir. 3) Ocaklk Araziler: Geliri kale muhafzlar ile tersane giderlerine ayrlan arazilerdir. 4) Mukataa: Geliri iltizam yoluyla dorudan hazineye giden arazilerdir. 5) Pamaklk: Hanedan kadnlarna verilen arazilerdir. 6) Havas- Hmayun: Hkmdara aittir. Geliri hazineye braklmtr. 7) Metruk Araziler: Terk edilmi topraklardr. Otlak, yaylak, mera, klak gibi halkn ortak kulland topraklardr. Ayrca yollar, meydanlar, namazghlar, mesireler, pazarlar, panayrlar, baltalklar ve harmanlar da bu gruba girerdi. 8) Mevat: l topraklardr. l, bataklk, plak dalar bu topraklardandr. 9) Malikhane: Devlet adamlarna hizmetleri karl mlk olarak verilen arazilerdir. B) VAKIF (MEVKUF) ARAZLER Miri arazi iken sonradan geliri hayr, din, eitim kurumlarna ve sosyal hizmetlere ayrlan arazilerdir (cami, medrese, hastane, imarethane, , bedesten, kervansaray gibi kurumlar). Alnp satlamaz, devlet el koyamazd. Bu arazilerden vergi alnmazd. Vakf tekilatnn banda bulunan kiiye Mtevelli denmitir.
NOT: Dirlikler datlrken, verilen kiilerin makamlar ile topran gelirleri arasnda bir paralellik kurulmutur. Dirlik sisteminde topran; mlkiyeti devlete, vergisi dirlik sahibine, kullanm hakk kylye aittir. Has ve zeamet, devlet memurlarna grevleri sresince verilirken, tmar, sipahinin mr sresince verilirdi. Dirlik sahiplerinin grevleri;
Sava zaman, toprak gelirlerine gre besledikleri atl askerler (cebel) ile orduya katlmak Reayann (halkn) topra ilemesini salamak, boalan topraklara bakalarn yerletirmek ve yeni topraklar retime amak Bulunduklar blgenin gvenliini salamak Blgedeki vergileri toplamaktr. DRLK (TIMAR) SSTEMNN FAYDALARI Topraklarn imar salanmtr. Bu da tarmsal retimi artrm ve retimde sreklilik salanmtr. Vergilerin kolayca toplanmas salanmtr. Devlet memurlarnn maalar denmitir. Devlete yk olmadan gl bir ordunun yetimesini salamtr (Tmarl Sipahiler). Balangta gebe Trkmenlerin yerleik hayata geirilmesinde etkili olmutur. Tmarl Sipahiler krsal blgede gvenliin salanmasnda etkili olmulardr.
NOT-1: Topran sahibinin devlet olmas, sadece gelirin dirlik sahibine verilmesi, toprak zerinde feodallemeyi nlemitir. Avrupa feodalitesi ile arasndaki en nemli fark budur.
RNEK SORU Osmanl Devletinde, devletin tebaas olan kiilerin sosyal ve ekonomik hayat dzeyinin ykseltilmesi ve insanlarn salk, eitim, kltr gereksinimlerinin karlanmasnda aadakilerin hangisinden yararlanlmtr? A) Tmar sistemi B) Vakf sistemi C) ltizam sistemi D) Msadere usul E) Devirme sistemi (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: B
55

Tarih retmeni
C)
MLK ARAZLER ahslarn zel mlk olan arazilerdir. Alnp satlabilir, miras olarak braklabilirdi. Bu araziler ikiye ayrlrd;
a) ri Araziler: Mslman halka ait olan arazilerdir. Gelirlerinden % 10 Aar (r) vergisi derlerdi. Bu topraklarn sahiplerinden arazi vergisi olarak ift resmi alnrd. b) Haraci Araziler: Gayrimslimlere verilen arazilerdir. Gelirlerinden % 15 - % 20 aras Hara vergisi derlerdi. Bu topraklarn sahiplerinden arazi vergisi olarak ispen alnrd. NOT: XVII. yzyldan itibaren sosyo ekonomik nedenlerin etkisiyle toprak ynetimi bozulmu, kyden kente gler hzlanm ve topraklar devletin denetiminden karak hukuki olmasa da fiilen ayan ve eraf denilen gl kiilerin eline gemeye balamtr. 1858 Arazi Kanunnamesi ile topraklar mlkiyete dnm, yani uzun sre topra elinde bulunduranlar o topran sahibi olmulardr. RNEK SORU Has ve Zeametin Tmardan fark aadakilerden hangisidir? A) Devlet tarafndan verilmesi B) Karlnda hizmet beklenmesi C) Vergi kayna olmas D) Geliri daha fazla olan toprak paras olmas E) Karlnda atl asker yetitirilmesi (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde Tmar sisteminden; I. Vergilerin toplanmas, II. Yarglama ilerinin ksa srede bitirilmesi, III. Asker yetitirilmesi, IV. Dirlik blgelerinin ynetilmesi, amalarndan hangisi veya hangileri iin yararlanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) II ve III D) I - III - IV E) II - III - IV (1999/DMS) Cevap: D
RNEK SORU Osmanl lkesinde, tmar sisteminin aadakilerden hangisinin dzenli biimde yrtlmesinde dorudan etkili olduu savunulamaz? A) Gvenlik B) Maliye C) Ticaret D) Askerlik E) Tarm (2006/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi Trk - slam Devletlerinde grlen toprak ynetimi ile ilgili bir kavram deildir? A) kta B) Has C) Zeamet D) Ulak E) Yurtluk (2005/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devleti dirlik sistemiyle, I. sipahinin geimini karlama, II. byk bir asker gce sahip olma, III. kapkulu askerlerinin maan verme, durumlarndan hangilerini salayarak hazinenin ykn azaltmaya almtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: D IV. ORDU Osman Bey dneminde ordu, airet glerinden olumaktayd. lk dzenli ordu Orhan Bey Dneminde oluturulmutur (Yaya ve Msellem). I. Murat dneminde Rumeliye geile birlikte sava esirlerinden asker seilerek orduya alnmtr (Penik sistemi). Yine I. Murat dneminde Tmar ve Kapkulu (Devirme) sistemlerinin temelleri atlmtr. Osmanlda devlet gcn ordudan alrd. Ordu gruptan meydana gelirdi;
1. KAPIKULU OCAKLARI Devletten ayda bir ulufe adyla maa alan srekli askerlerdi. Bu askerler ayn zamanda hkmdar deiikliklerinde clus adl bahi alrlard.
NOT: lk defa Clus Bahii Fatih Sultan Mehmet (II. Mehmet) Dneminde datld.
56

Tarih retmeni
Topular: Top dken, top mermisi yapan ve kullanan ocaklardr. NOT: Osmanlda ilk top, 1389 I. Kosova Savanda kullanlmtr. Top Arabaclar: Top tama aralarn yapan ve nakleden ocaklardr. Lamclar: Ordunun getii yerlerdeki yollarn ve kprlerin onarmn yapan, tneller kazan, patlayc maddeler yerletiren ve surlar ykan ocaktr. Humbaraclar: Havan toplar, mayn, el bombalar ve humbara denilen glleleri yapan ve kullanan ocaktr. Sakalar: Ocan su ileriyle ilgilenen snftr. Kapkulu Svarileri (Atllar) Alt Blk Halk da denilirdi. Derece ve maa ynnden yenierilerden stndler. Yenieriler arasndan seilir ve ulufe alrlard; Sipahiler, Silahtarlar: Padiahn adrn (Ota- Hmayun) korumakla grevlidirler. Sa Garipler, Sol Garipler: Grevleri, ordu hazinesini, arlklarn ve ganimetlerini tamak ve korumaktr. Sa Ulufeciler, Sol Ulufeciler: Grevleri, saltanat sancaklarn tamak ve korumaktr. RNEK SORU Karahanllarda Hassa Ordusu kk yata esir edilen veya para ile satn alnan genlerden oluturulurdu. Has ordusunun oluturulma biiminin Osmanllarda aadakilerden hangisinde temel olduu savunulabilir? A) ltizam sistemine B) Tmar sistemine C) Devirme sistemine D) Eyalet sistemine E) Merkezi devlet sistemine (1999/DMS) Cevap: C 2. TIMARLI SPAHLER (EYALET ASKERLER) Tamamen Trklerden oluurdu. Dirlik sahipleri tarafndan beslenirdi. Ordunun en kalabalk ve en nemli snfdr. Devletten maa almazlard. Savalarda ganimet elde etmezlerdi.
I. Murat Dneminde devirme Hristiyan genlerden oluturulmutur.
yoluyla
Devirme sistemi: Gayr-i Mslimlerin kimsesiz ve fakir ocuklarnn kk yata toplanarak (5 12 ya) devlet hizmetinde kullanlmak zere yetitirilmesidir. Bunlarn zeki ve grbz olanlar saraydaki Enderun Mektebinde devlet memuru yetitirmek amacyla okutulurdu. Rumeliden toplanan ocuklar nce Anadoluya gnderilerek Trk ailelerinin yannda Trk slam kltr alrlar, sonra Geliboludaki Acemi Olanlar Ocana getirilirlerdi. Burada kabiliyetlerine gre askeri ocaklara ayrlrlard. stanbul veya merkeze yakn eyaletlerde bulunurlard. Sefere padiahla birlikte katlrlard. Grevleri askerliktir, evlenmeleri ve deiik mesleklerle uramalar yasaktr. Kapkulu Askerleri; Atl ve yaya olarak ikiye ayrlrlard. Kapkulu Piyadeleri (Yayalar)
Acemi Olanlar Oca: I. Murat Dneminde kurulmutur. Devirme yoluyla alnan Hristiyan ocuklardan oluurdu. Ocakta yetienler Yenieri Ocana giderdi. Zeki ve yetenekliler ise Enderuna gnderilirdi.
Yenieri Oca: Kapkulu ordusunun temelidir. I. Murat Dneminde kurulmutur. Devirme yolu ile oluturulmutur. Sk disiplin altnda yetiirlerdi. Padiahn yannda bulunurlard. Grevleri; padiahla birlikte savaa katlmak ve stanbulun gvenliini salamaktr. Yenierilere ayda bir Ulufe denilen maa, padiah tahta ktnda Clus Bahii, ilk sefere ktnda da Sefer Bahii verilirdi. Yenieri Oca III. Murat Dneminde bozulmaya balamtr. leriki dnemlerde devlete ok zarar dokunan bu Ocak, 1826da II. Mahmut tarafndan kaldrlmtr (Vaka-i Hayriye). Bu ocan yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye yeni bir ordu kurulmutur. ve bu
Cebeciler: Yenierilerin silahlarn silahlarn bakmn yaparlard.
57

Sava zaman orduya katlrlar, bar zaman topra ilerler ve blgelerinin gvenliini salarlard. Savata Sancak Beyi tarafndan komuta edilirler, savaa katlmayan asker tespit edilirse topra elinden alnrd. Cebel ad verilen silahl, tehizatl, atl asker zelliindedirler. Tmarl Sipahilerin iyi yabanc dil bilenleri aknc birliklerine seilirlerdi. Kanuni Sultan Sleymann son zamanlarna kadar devletin en nemli ve en byk askeri gcyd. NOT: Duraklama Dneminde Tmarl Sipahi says azalrken, Kapkulu Askeri says artmtr. 3. YARDIMCI KUVVETLER Ordunun geri hizmetinde alanlar ile bal beylik ve devletlerden gelen askerler bu snfa girerdi. Bunlarn saylar sabit deildi. Savaa gre deiirdi. Azaplar: Anadoludan toplanm bekr, din Trk genleridir. Savata yenierilerin nnde dmana ilk hcumu yaparlard. Aknclar: Snr boylarnda oturan Trklerden meydana gelen hafif svari birlikleriydi. Gnlller: Ani dman saldrlarna kar snrlardaki ehir ve kasabalar korurlard. Deliler: zel kuvvetlerdir. ok iyi bir eitimden geirilerek yetitirilirler ve n safta savarlard. Beliler: Her be aileden bir kii alnarak oluturulan bu birlikler snrdaki kalelerin korunmasnda grevlendirilirdi. Derbentiler: Yol, kpr ve geitleri koruyan birliklerdir. Turnalar: Ordunun posta ilerinden sorumlu birliklerdir. Yaya ve Msellemler (Yrkler): Ordunun nnden giderek yollar ve kprleri onarrlard. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Yenieri yerini almtr? A) Sekban- Cedid B) Ekinci Oca C) Srat Topular D) Mhendishane-i Berr-i Hmayun E) Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ocann
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi iin devlet hazinesinden deme yaplmazd? A) Kapkulu Askerleri B) Tmarl Sipahi C) Bayndrlk Hizmetleri D) Clus Bahii E) Sava Harcamalar (1999/DMS) Cevap: B RNEK SORU Osmanl Devletinde; I. Padiahlarn tahta k, II. Padiahlarn bizzat sefere gidii, III. isyanlarn bastrlmas, durumlarndan hangilerinde askerlere bahi datmak bir gelenektir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2002/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde; devlet adam yetitirmede ve ordunun byk bir ksm iin asker salamada, dzenli ve srekli olarak; I. devirme, II. iltizam, III. msadere, usullerinden hangileri kullanlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2004/KPSS) Cevap: A 4. DONANMA Osmanl Devletinin ilk donanmas Karesi Beyliinin alnmasndan sonra olumutur. Osmanl Devleti, Orhan Bey Dneminde Karamrselde ilk tersaneyi kurduysa da Karesioullar Beyliinin alnmasyla donanma sahibi olarak askeri amal denizcilik faaliyetleri yrtmeye balamtr. Tekilatl lk Osmanl tersanesi Geliboluda I. Bayezd Dneminde almtr (1390). Osmanlnn en byk tersanesi ise Hali Tersanesi'ydi. Osmanl ilk deniz savan I. Mehmet Dneminde Venediklilere kar yapmtr (1416). Osmanl ilk byk donanmasna Fatih Dneminde stanbulun fethi iin ina edilen donanmayla ulat.
(1999/DMS) Cevap: E
58

Osmanl en byk donanmaya Kanuni Dneminde Barbaros Hayrettin Paa ile ulat. NOT: Osmanl donanmasnn Kanuni Dneminde 27 Eyll 1538 tarihinde Hal donanmasna kar kazand Preveze Deniz Zaferi, bugn de Deniz Kuvvetleri Gn olarak kutlanmaktadr. Osmanl donanmas ilk byk yenilgisini nebahtda ald (nebaht Krfezinde donanmamz Hallar tarafndan yaklmtr 1571.). Donanma, Duraklama Dneminde ihmal edilmeye balanm ve gten dmtr. Osmanl donanmas ile fethedilen son yer Girit Adasdr (1669). Bu tarihten sonra gerekli destei gremeyen Osmanl donanmas eme (1770), Navarin (1827), Sinop (1853) basknlarnda Rus donanmas tarafndan yaklnca bir daha toparlanamamtr. Gelien Avrupa donanmasna kar koyamayacan anlayan II. Abdlhamit devletin tm imknlarn kara ordusunu glendirmek iin seferber etmitir. Osmanl donanmas iki gruba ayrlrd: nce Donanma: Irmaklarda dolaan krekli gemilerden oluan donanmalardr. Donanma- Amire: Kalyon, Kadrga gibi byk gemilerden oluan, denizlerdeki donanmadr. Osmanl donanma komutanna Kaptan- Derya unvan verilirdi. Donanmada grev yapan askerlere de Levent ad verilmitir. Kaptan- Deryaln merkezi Cezayirdir. V. TOPLUM YAPISI Fatih Sultan Mehmet Dneminden itibaren imparatorluk haline gelen Osmanl Devletinin bnyesinde farkl din, dil, mezhep ve milletten insanlar bir arada yaamaya balamlardr. Osmanl toplum yaps; ynetenler ve ynetilenler olmak zere iki blme ayrlmtr. Ynetenler
Tarih retmeni
yrtme gcn temsil ettikleri iin bu snfa ehl-i rf, ehl-i seyf veya mera denirdi. b) lmiye (Ehl-i er): Medreselerde yetiip devletin deiik alanlarnda grev alanlardr. Bunlar; eyhlislam, Kazasker, Kad, eitim retim elemanlar ve cami grevlileridir (Ulema). NOT: lmiyenin devlet ynetiminde ve toplum iinde nemli grevi vard; Tedris (Bilgi aktarma), Kaza (Yarg grevi), fta (yaplan ilerin eriata uygunluunu denetleme yani fetva verme)dr. c) Kalemiye: Devletin idari ve mali brokrasisini oluturan gruptur. Her trl yazmalardan, ktiplik ilerinden ve ekonominin ileyiinden sorumludurlar. Ynetilenler (Reaya)
Reaya, ynetime katlmayan, geimini tarm ve sanayi alannda retim yaparak veya ticaretle uraarak salayan, devlete vergi veren halktr. Osmanl Devletinin kendi egemenlii altnda yaayan topluluklar din ve mezhep esasna gre rgtleyip ynetme ekline millet sistemi deniyordu. Buradaki millet kavram gnmzdeki anlamndan farklyd. Ayn dinden ve mezhepten olan topluluklar bir millet saylyordu. Osmanl toplumu rk esasna gre deil, inan ve dnce temeline gre rgtlenmitir. RNEK SORU Osmanllarda toplumu oluturan kesimlerin belirlemesinde Millet Sistemi uygulanmtr. Bu sistemde alnan temel lt aadakilerden hangisidir? A) Meslek grubu B) Dini inan C) Nfus oran D) Kltrel dzey E) Ekonomik durum (1999/DMS) Cevap: B RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Osmanl toplumunda ynetici gruplar arasnda deildir? A) lmiye B) Seyfiye C) Reaya D) Kalemiye E) Hanedan yeleri (2010 KPSS nlisans) Cevap: C NOT: Osmanl toplumu iinde zanaatkrlar, tccarlar reayadan Bilginler reayadan saylmamlardr. kyller, saylrken
Padiahtan dini ve idari yetki alan kimselerden oluur. Seyfiye, lmiye ve Kalemiye olarak snfa ayrlrlar; a) Seyfiye (Ehl-i rf): Askeri zmreyi oluturan gruptur. Sadrazam, Vezirler, Kapkulu Askerleri ve Tmarl Sipahilerden oluur. Padiahn
59

Osmanl Devleti ok uluslu devlet olma zellii tam fakat ynetimdeki hkim unsur Trkler olmutur. Osmanl Devleti hogrl bir siyaset izledii iin Mslmanlar (Millet-i Hakime), Hristiyanlar ve Museviler (Millet-i Mahkume - Zmmi) asrlar boyu birlikte yaamlardr. Hristiyanlar genellikle ticaret ve tarmla urarlard. Islahat Fermanyla (1856) Mslmanlarla ayn haklara sahip olmulardr. Osmanl toplumu yerleim durumuna gre guruba ayrlrd; Kyller:
Tarih retmeni
Osmanllarda toplumun sosyal snflar arasnda gei vard. te bu sosyal hareketlilik iki ekilde oluyordu;
Dikey Hareketlilik: Toplum ierisinde snflar aras gei yani yer deitirmektir. Dikey hareketlilie u rnekleri verebiliriz; Mslman olmak, medrese eitimi grmek, brokrasi kalemlerine ktip olmak, Tmar sahibi olmak gibi. Yatay Hareketlilik: lke topraklar zerinde yer deitirmektir. Bu hareketliliin bir ksm zorunlu olurken bir ksm da kendiliinden gerekleir. Yatay hareketlilie u rnekleri verebiliriz; Sava kaybetme sonucu Balkanlardan Anadolu'ya olan gler, ihtiya sonucu kyden kente gler gibi. NOT: Yenilgiler sonras Anadolu'ya yaplan glerin sonucu olarak Anadoludaki Trk ve Mslman nfus younluu artarken snrlarmz ise daralmtr. Bu ise Osmanl ekonomisini olumsuz etkilemitir. Osmanlda halkn faydalanmas iin birtakm sosyal messeseler yaplmtr. Bunlar;
Nfusun ounu kyller olutururdu. ifti kendisine verilen topra ileyip vergisini Tmarl Sipahiye veya bir vakfa verirdi. Kyl, topra yl st ste bo brakp ilemezse iftbozan adyla vergi derdi. Bundaki ama retimi arttrmak, topran bo kalmasn nlemekti. 16. yzyln sonlarnda tmar sisteminin bozulmas ile ltizam sistemi yaygnlat. ltizam sistemi sonucunda reayann durumu ktleti. Kyden kente gler balad. Bu glerle; ehirdeki sorunlar artmaya, kyler boalmaya ve tarm retimi azalmaya balad. ehirliler:
maret; Medrese talebelerine, fakirlere ve her isteyene bedava yiyecek datmak zere kurulan aevleridir. Kalenderhane: ehirlere gelen yabanclarn ve seyyahlarn cretsiz kalp yemek yedikleri yerdir. Han ve Kervansaray: Yol zerinde veya kasabalarda yolcularn konakladklar ve hayvanlarnn barnd binalardr. Yolcular; milliyet, din, dil, inan ayrm yaplmakszn, gn cret demeden kalabilirdi. Tabhane: Fakirlerin barnd hayr eseridir. Buralarn yiyecei imaretlerden karlanrd. Darifa (Hastahane): Hastalarn tedavi edildii hastane ve tp mezunlarnn pratik ve tatbikat yaptklar tp fakltesi mahiyetindedir. NOT: Osmanl Devletinde ilk hastahaneler Yldrm Bayezd zamannda ald. Ribat: Kale grnl savunmaya ynelik binalardr.
Osmanl ehirleri her trden maln ticaretinin yapld, sanayi iletmeciliinin var olduu ve eitli sosyal kurumlarn rgtlendii; idari, askeri ve dini ilerin grld yerleim merkezleridir. Osmanl ehir halkn; Askerler, Tacirler (tccarlar) ve Esnaflar (Ahiler) oluturuyordu. Gebeler (Konargerler):
Yrk olarak da adlandrlan bu insanlar hayvanclkla geimlerini salyorlard. Devletin kendileri iin dzenledii kanunlar erevesinde hayatlarn srdryorlard. Devlet gebelerden; Adet-i Anam, Al resmi, Klak ve Yaylak adl vergileri alrd. Devlet gebelerin vergi ve asker toplamada sorun olmalar nedeni ile onlar yerleik hayata geirmeye almsa da baarl olamamtr.
60

Klliye: Ana yaps camii olan ve eitli ihtiyalar bir arada karlayan kompleks yap topluluudur. Genellikle bir camii etrafnda kurulmu medrese, ktphane, imarethane ve ifahane (hastahane) ve hamam gibi yaplarn btndr. RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Osmanllarda yoksul halka yemek datmak amacyla yaplmtr? A) Klliye B) ifahane C) maret D) Medrese E) Trbe (2003/KPSS) Cevap: C VI. MALYE Osmanl maliye tekilat ilk olarak I. Murat Dneminde kurulmutur. lk bte Tarhuncu Ahmet Paa tarafndan hazrlanmtr. Osmanlda Maliyeden sorumlu kii Defterdardr (1838den sonra Maliye Nazr ve Tekilat). Osmanl ekonomisinin gelimesine paralel olarak defterdarlarn says ikiye karlmtr. Osmanl hazinesi i ve d hazine olmak zere ikiye ayrlrd;
Tarih retmeni
paraya Kaime denildi. 1862de bu uygulamaya son verildi. I. Abdlmecit Dneminde ayrca 1844te Yirmi Kuru deerinde Mecidiye bastrld. Osmanl Devletinde bankacla ilk gei, Tanzimat dneminde oldu. Alan ilk banka Bank- Dersaadet (stanbul Bankas)dir (1847). 1863te Osmanl Bankasna (Bank- ahanei Osman) para basma yetkisi verilmitir. 1867de Emniyet Sand (Memleket Sandklar) kurulmutur (Ziraat Bankasnn temeli saylr.). 1888de ise Ziraat Bankas kurulmutur. II. Merutiyet Dneminde de Osmanl tibar-i Milli Bankas almtr. Hazinenin Gelir Kaynaklar
Ganimetlerin 1/5 i Vergiler eri Vergiler (Teklif-i eriyye):
Hazine-i Amire (D Hazine): Vergilerin topland ve harcamalarn yapld hazinedir. Hazine-i Hassa ( Hazine): Yedekte bekletilen hazinedir. D hazineden yetmedii zamanlarda i hazineden para aktarlrd. Osmanl para birimine ake denirdi. lk bakr para Osman Bey, ilk gm para (ake) Orhan Bey, ilk altn para (Sultani Sikke-i Hasene) ise Fatih Dneminde bastrlmtr. lk enflasyon II. Mehmet (Fatih) dneminde balamtr (Enflasyonun balamasnda Yahudi sarraflarn etkisi olmutur.).
r: Mslmanlardan alnan 1/10 oranndaki toprak rnleri vergisidir (1925te kaldrlmtr.). Hara: Gayrimslimlerden alnan 1/5 oranndaki toprak rnleri vergisidir. Cizye: Gayrimslimlerin 20 yan doldurmu, salkl erkeklerinden askere gitmeme karlnda alnan kelle vergisidir (Bu vergi 1856 Islahat Fermanyla kaldrld.). Zekt: Zengin olan Mslmanlarn mallarndan alnan vergidir. Bu vergi devlet tarafndan baz dnemlerde alnmtr. rfi Vergiler (Teklif-i rfiye):
NOT: Duraklama Dneminde tekrar gm para uygulamasna dnlecektir. Bu uygulama lke ekonomisinin bozulduunu gsterir. NOT: XVII. yzyla kadar devletin gelirleri giderlerinden fazlayd. XVII. yzyl balarndan itibaren savalar, askeri slahat harcamalar, brokratik harcamalarn artmas gibi nedenlerle bte ak vermeye balamtr. lk kt para Sultan Abdlmecit dneminde basld (1840). Hazine bonosu niteliindeki bu
Avarz: II. Bayezd zamannda, olaanst durumlarda ordunun ihtiyacn karlamak zere alnan geici vergidir (Sava, sel, deprem v.b). Duraklama Dneminde srekli alnmaya balanacaktr. NOT: Avarz vergisi, Mustafa Kemal'in Sakarya Sava (1921) ncesinde Bakomutanlk yetkilerini kullanarak yaynlad Tekalif-i Milliye Emirlerine benzetilir. iftbozan: Tarmsal retimin srekliliini salamak amacyla bir veya iki yl topran mazeretsiz olarak bo brakan kylden alnan tazminat vergisidir.
61

ift Resmi: Mslman halktan alnan arazi vergisidir. spen: Gayrimslimlerden alnan arazi vergisidir. Anam: Kkba hayvan yetitiricilerinden alnan vergidir. Resm-i Penik: Sava esirlerinin serbest braklmas karlnda alnan vergidir. Bac: Pazar yerlerinden toplanan vergidir. htisap Resmi: Ruhsat karl alnan vergidir (noter vergisi). Kantariye: Tartlardan alnr. Resm-i Bennak: Evli iftilerden alnrd. Resm-i Mcerred: Bekr iftilerden alnrd. Damga resmi: eitli resmi muamelelerden alnr. Derbent resmi: eitli kprlerden ve geitlerden alnr. Gmrk Resmi: D lkelerden gelen mallardan alnan vergidir. Arusane: Evlenenlerden alnr (Kz taraf der.). Cerime: Sululardan alnan vergidir. Bal Beylik ve Devletlerden Alnan Yllk Vergiler ve Hediyeler NOT: Vergiler, Tahrir defterine Vergilerin hepsine Teklif denirdi. yazlrd.
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. Yneticiler, II. Hanedan yeleri, III. Aznlklar, gruplarndan hangileri Cizye Vergisi demekle ykmlyd? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2001/KMS) Cevap: C Osmanl ekonomisinin en nemli sektrleri tarm, hayvanclk, ticaret ve zanaatkrlktr. Baz Osmanl ehirleri retimleri ile n kazanmtr. Bu ehirler devlet ekonomisini olumlu ynde etkilemilerdir. Konyada dokuma, Tokatta bakrclk, Amasya ve Erzincanda gmlk, Ankara ve Kastamonuda soft kuma, Bursada ipekilik, Selanikte uhaclk, Edirnede ayakkabclk, Bulgaristanda aba, kl dokuma iilii ve retimi gelimitir. Avrupaya pamuklu, ynl, deri, ya, hal ve boya gibi rnler satlrken; ss eyas, kalay, kurun, kat, kadife, cam eya ve saat gibi rnler alnmtr. Osmanl ekonomisinde esnaflarn kurduu Lonca tekilatnn da byk bir nemi vard. Bu tekilat i ticarette bir denetleme kurumu gibiydi. Ancak Avrupada meydana gelen Sanayi nklbnn etkisiyle Osmanl Lonca tekilat iyice zayflamtr. Bununla beraber ngiltere ile imzalanan Balta Liman Ticaret Antlamas (1838) ile Osmanl Devleti, yabanc tccarlara kar uygulad belirli mallarn alm ve satm zerindeki snrlamalar kaldrd. Bylece Osmanl topraklar kapitlasyonlar ve bu yeni durum ile tamamen Avrupann ak pazar haline geldi. Avrupa mallar Osmanl pazarlarn doldurdu. Dk fiyatlar nedeni ile Avrupa mallar ile rekabet edemeyen esnaf tezghn ve atlyesini kapatmak zorunda kald. Yerli sanayi kt. Sanayi Devriminin Osmanlya etkisi en ok tekstil alannda grld. Avrupallarn yapt Corafi Keiflerle beraber yeni ticaret yollarnn bulunmas, Osmanlnn elindeki pek ve Baharat yollarnn nemini kaybetmesine neden oldu. Ayrca Corafi Keifler sonucu Avrupaya tanan gm ve altn gibi deerli madenler bir sre sonra Osmanl lkesine girince; Osmanl Devletinin parasnn deer kaybetmesine ve fiyatlarn ykselmesine neden oldu.
Maden, Tuzla, Orman ve Gmrk Gelirleri Msadere (El Koyma): len bir kiinin hayattayken haksz kazan elde ettii tespit edildiinde mirasnn hazineye aktarlmasdr (Bu uygulama zel mlkiyet anlayna terstir. 1839 Tanzimat Fermanyla kaldrlacaktr.). ltizam Sistemi: Bir blgede devlet hazinesine toplanacak olan vergilerin ak artrma yoluyla ahslara verilmesidir. ltizam vergisini toplamaya hak kazanan kii toplayaca vergiyi pein olarak hazineye derdi (Belli bir kar pay karlnda). ltizam yntemiyle vergi toplayanlara Mltezim ad verilirdi.
NOT: ltizam Sistemi XVI. Yzyldan sonra uygulamaya koyulmutur. Devlet bu sistemi yrrle koyarak acil para ihtiyacn karlamaya almtr. ltizam yntemi, Tanzimat Dneminde kaldrlmtr (1839).
62

Bununla birlikte XIX. yzyln ortalarndan itibaren alnan d borlar giderek bym ve denemez hale gelince de Avrupal devletler Duyun-u Umumiye daresini kurarak (1881) Osmanlnn gelir kaynaklarna el koymulardr. VII. HUKUK Osmanl Devletinde hukuk sistemi iki blme ayrlrd; er-i Hukuk
Tarih retmeni
Merkezden gelen tm emirleri halka duyurma, halkn dertleriyle ilgilenme, Kanun kaaklarn takip etme ve cezalandrlmalarn salama NOT: lk Osmanl kads Karamanl Dursun Fakihtir. Daha kk ynetim birimlerinde (nahiyelerde) kad adna hkm verenlere Naib denirdi. Mahkemelerde grlen davalar eriyye Sicilleri denilen defterlere kaydedilirdi. Mslman olmayanlarn hukuki ileri bal olduklar cemaat yasalarna ve mahkemelerine gre dzenlenirdi. Bu durum Osmanlda hukuk birliinin olmadn gsterir. rfi Hukuk
slam dinine gre dzenlenen kanunlardr. Kayna Kuran, snnet, icma ve kyastr. Bu konuda din ve yasama ileri padiah adna eyhlislama aittir. Ancak eyhlislamn yarglama yetkisi yoktu. Yrtme ve yasama fetvalarla salanrd. Temeli slamiyetin Hanefi mezhebine dayandrlmtr. Kazasker ve kadlar adli ilerden sorumlu grevlilerdi. eri hukukun ileyiini salayan en nemli kurum Kazaskerliktir. Kazasker, Osmanl yarg sistemini oluturan kadlarn tayin ve terfi ilerini yapard. stanbul Efendisi olarak anlan stanbul Kads, Osmanl snrlar iindeki en yksek rtbeli yargt. Osmanl Devletinde er'i ve rf btn meseleler er' Mahkemelerde zmlenirdi. Eyalet, sancak ve kazalardaki mahkemelerde hakim olarak Kad bulunurdu. Kadlar dorudan Kazaskere balyd. Kadlar devletten maa almaz, davalardan aldklar harlarla geimlerini salarlard. Mahkemeler herkese akt. Kadnn verdii karardan phe duyanlar st mahkeme olarak Divan- Hmayuna bavurabilirlerdi. Osmanlda Kadlarn grevleri u ekilde sralanabilir; Halk arasndaki kan anlamazlklar ve davalar zme, Miras, ticaret, nikh, vasiyet gibi davalara bakma ve bunlar karara balama, Noter grevini yerine getirme, Askeri snf hakknda raporlar dzenleme, Bulunduu blgenin vergilerini toplayp hazineye aktarlmasn salama, Vakflar denetleme, Yeni iletme (irket) kurulmasn onaylama, Kazalarda belediye ilerini yrtme,
slamiyet ncesinden bu yana devam eden tre kurallarnn slamiyete aykr olmayacak ekilde dzenlenmesiyle oluan kurallardr. rfi hukuka padiahn ynetim, maliye ve ceza gibi konularda kartt kanunnameler de dhildi. rfi kanunlar hazrlanrken slam hukukuna aykr olmamasna dikkat edilirdi. Bu hukuk sisteminde yasama yetkisi padiaha aittir. rfi konularla ilgili padiah buyruklar Ferman olarak Nianc tarafndan kaleme alnrd. Daha sonra da yine Nianc tarafndan, kartlan fermana padiah turas ilenir ve fermann resmiyet kazanmas salanrd. Fatih Dneminde hazrlanan Kanunname-i Ali Osman ile rfi hukuk toplatlm ve yazl hale getirilmitir (Osmanlnn lk Kanunnamesi). Bu kanunname ile; Devletin birlii ve gelecei iin karde katli yasal hale getirilmitir. Sancaa kmak zorunlu hale getirilmitir. Devlete kar ilenen ar sulara verilecek cezalar belirlenmitir. Devlet protokol sisteminde dzenlemeler yaplm, makam tayinlerinin nasl olaca aklanmtr. Devlet ynetiminde devirmelerin nemli grevlere getirilecei karara balanmtr. NOT: Fatih Sultan Mehmet Dnemi'ndeki bu kanunla merkezi otorite tam olarak glendirilmi; devletin gelecei ve btnl gvence altna alnmtr.
63

Bu kanunlar Kanuni Dneminde en gelimi dzeye ulat (Osmanlnn ikinci kanunnamesi). Osmanlda srekli uygulanan kanunlara Kanun-u Kadim denmitir. NOT-1: Osmanl Devletinde adalet ileri; er-i mahkemeler, Cemaat mahkemeleri, Konsolosluk mahkemeleri ve 19. yzyldan itibaren Batl tarzda mahkemeler tarafndan yrtlmtr. Bu durumlar Osmanlda hukuk birliinin olmadn gstermektedir. NOT-2: Osmanl Devletinde hukuk alanndaki gelimeler 19. yzylda balamtr. 1878de slami temelli ilk medeni hukuk, Mecelle ad altnda toplanmtr. lk defa Tanzimat Fermanyla (1839) herkesin temel haklar gvence altna alnd. Hukuk devleti kavram geliti. 1856 Islahat Ferman ile karma mahkemelerin kurulmas kabul edildi. Abdlaziz Dneminde Divan- Ahkam- Adliye (Yargtay) adl bir yksek mahkeme kuruldu. 1878de de hukuk alannda uzman ihtiyacn karlamak amac ile Mekteb-i Hukuk-i ahane (Hukuk Fakltesi) kurulmutur. RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Fatih Kanunnamesinde yer alan konulardan biri deildir? A) Saltanat leri B) Sancaa kma usuln kaldrma C) Su ileyenlere verilecek cezalar D) Byk devlet memurlarnn rtbeleri E) Byk devlet memurlarnn protokoldeki yerleri (1999/DMS) Cevap: B RNEK SORU Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi yrtmede Padiah temsil etmez? A) Lala B) Kad C) Voyvoda D) Sadrazam E) Tmarl Sipahi (1999/DMS) Cevap: A VIII. ETM VE RETM Osmanlda eitim ve retime byk nem verilmitir. Balca eitim kurumlar; Mahalle Mektepleri (Sbyan Mektepleri) ve Medreselerdir. Sbyan Mektepleri: Eitim sisteminin ilk basamadr. Genellikle camilerin evresinde bulunurdu. Ders verenlere Muallim ad
Tarih retmeni
verilirdi. Karma eitim yaplrd. Belli bir sresi ve snf yoktur. Daha ok gramer ve dil eitimi yaplrd. slamiyet ile ilgili bilgiler verilirdi. Ayrca okuma yazma ve Kuran retilirdi. Osmanl Devletinde ilkretim ilk defa stanbulda II. Mahmut Dneminde zorunlu hale getirildi. Temel eitim kurumlar medreselerdir. lk Osmanl medresesi 1330da Orhan Bey tarafndan znikte almtr (Sleyman Paa Medresesi). Medreseye tayin edilen ilk mderris Davud-u Kayseridir. Kurulu yllarnda, Msr ve Suriyede medrese eitimi daha ileri olduu iin buralara renci gnderilmi, buralardan medreselere hoca getirilmitir. Medreselerde dil Arapadr. Buralarda dini ve pozitif bilimler birlikte okutulmutur. Okutulan dersler ise u ekildedir; Dini Bilimler; Kuran, Hadis, Fkh, Kelam, Belagat (Kurandaki edebi sz ve kavramlar aklama bilimi), Feraiz (slama gre miras hesaplama bilimi), Pozitif Bilimler; Kimya, Matematik, Hendese, Astronomi, Tarih, Corafyadr. Medreselerde rencilerin btn ihtiyalar vakflar tarafndan karlanyordu. Medreselerde eitim veren retim grevlilerine muid veya mderris denirdi. Fatih Dneminde Sahn- Seman (Sosyal Bilimler ve Hukuk Fakltesi zeliindedir. Bu medrese gnmzdeki stanbul niversitesinin temelidir. Osmanlnn yksek dzeyde eitim veren ilk medresesidir.) ve Kanuni Dneminde alan Sleymaniye medreseleri (Mimar Sinan tarafndan ina edilmitir. Tp ve Fen Fakltesi zelliindedir. an en iyi eitim veren kurumu kabul edilir.) en yksek eitim retim kurumlardr. Fatih Dneminde ayrca devlet memuru yetitirmek amacyla devirmelerin okutulduu Saray Mektebi de denilen Enderun almtr. Daha sonralar Enderuna Mslman ailelerin ocuklar da alnmtr. Enderunda; askeri eitim, idari eitim, beden eitimi, sanat eitimi verilirdi. Enderun Okulu ilk defa II. Murat Dneminde Edirne Saraynda kurulmutur. Bu okul II. Mahmut Dneminde kapatlp yerine Mekteb-i Maarif-i Adliye almtr. Medrese eitimi grenler Kad, Mft, Kazasker, Defterdar, Nianc olabilirdi. Medreselerde eitim grenlere Suhte, Softa, Talebe, Daniment; medreselerde yetien bilginlere Ulema denirdi.
64

Medreselerde verilen eitimin yan sra halkn da eitim alm olduu yerler vardr. Bunlar; tekke, cami, dergh, zaviye, lonca, saray okullar ve konaklardr. Duraklama Dneminden itibaren medreseler ve ulemalk yozlamaya balam, Beik Ulemal domutur. Bu durum medreselerdeki eitim kalitesini drm ve mspet (pozitif) ilimlerin okutulmasn engellemitir. Bu da Osmanl Devletini olumsuz etkilemitir. NOT: Beik Ulemal; Yneticilerin ocuklarna daha ocuk yata iken mderris (profesr) unvannn verilmesi (limin Olu lim Olur Anlay). Tanzimat Dneminde devletin at baz okullara gayrimslim renciler de alnmaya balanmtr. 1869da karlan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile aznlklarn zel okul aabilecei hkme balanmtr. II. Merutiyet yllarna gelindiinde artk medreseler sadece din adam yetitiren kurumlar haline gelmiti. NOT: Medreseler, 3 Mart 1924te kartlan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile kapatlmtr. NOT: Osmanl topraklarnda ilk yabanc okul, Cizvit rahipleri tarafndan 1583te Fransa adna alan Saint Benoitdr (Sen Benuva). Daha sonraki dnemlerde kapitlasyonlardan faydalanan Avrupal Devletler stanbulda birok okul amtr. NOT: Osmanl Devletinin XIX. yzyldaki durumundan tr aznlk okullar denetlenemedii iin devlete zararlar vermilerdir. Osmanl Devletinde mesleki eitimin en yaygn ekilde verildii yer Lonca tekilatlaryd. Esnaf tekilat olan loncalar ayn zamanda birer eitim yeri olup, eitli dnemlerde birer sanat okulu olarak grev yapmlardr. Loncalara gayrimslimler de ye olabilirdi. Osmanl Eitim Sistemi, XIX. yzylda deiiklie uramtr. Bu yzylda medreselerin yannda Batl tarzda eitim retim yapan okullarn almas toplumda kltr atmasna neden olmutur. 1835te Mekteb-i Harbiye kuruldu. 1845te Harp Okullarna renci yetitirmek amacyla Askeri Liseler (dadi) almtr. 1856 Islahat Ferman, eitim alannda yenilemede nemli bir dnm noktas oldu. 1857de Maarif-i Umumiye Nezareti (Genel
Tarih retmeni
Eitim Bakanl) kurularak Bakanlnn temeli atld. Eitim
Milli
NOT: Osmanlda devlet memuru olabilmenin tek art Mslman olmakt. Ancak bu art 1856 Islahat Fermanyla kaldrld. RNEK SORU Osmanl Devletinde nceleri Hristiyan tebaann yetenekli ocuklarnn alnd, daha sonralar Mslman ocuklarn da alnmaya baland okul aadakilerden hangisidir? A) Hendese Okulu B) Mahalle Mektebi C) Enderun D) Medrese E) Mlkiye (2000/DMS) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi Avrupa Devletlerinin Osmanl lkesinde okul amalarnn amalarndan biri deildir? A) Kltrlerini yaymak B) karlarn srdrmek C) Uyruklarndaki ocuklarn eitimini srdrmek D) Osmanl Devletindeki yenilik hareketlerine nclk etmek E) Aznlklarn haklarn korumak (2000/DMS) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi XVII. yzyldan itibaren medreselerde okutulan derslerden biri deildir? A) Kimya B) Kelam C) Kuran D) Tefsir E) Hadis (2003/KPSS) Cevap: A RNEK SORU Osmanl mparatorluunda devirme yntemiyle toplanan ocuklardan, saraya alnanlar aadakilerin hangisinde eitilmitir? A) Sbyan mektepleri B) Enderun C) Hendesehane D) Yabanc okullar E) Aznlk okullar (2006/KPSS nlisans) Cevap: B
65

IX. BLM, DL VE EDEBYAT A. BLM Osmanl Devletinde XIV., XV. ve XVI. yzyllarda bilime nem verilmi ve birok bilim adam yetimitir. Fatih Sultan Mehmet Dneminde stanbul bilim merkezi haline getirilmitir. Osmanl Devleti'nde kendi alarn etkileyen nemli bilim adamlar ve eserleri unlardr;
Tarih retmeni
vardr. Bu eserde Hindistan ile Osmanl lkesi arasnda yapt yolculuu anlatr. Molla Ltf: Matematikidir. Tazifl Mezbah adl eseri vardr. Takiyddin Mehmet (16. yy): Astronomi alannda almalarda bulunmutur. Osmanlda ilk rasathaneyi kurmutur (stanbulda). Matrak Nasuh (16. yy): Corafya, Minyatr, Matematik, Tarih alanlarnda yetimitir. Cemall-Kttab ve Kemall-Hisab adl eserleri vardr. Katip elebi (17. yy): Tarih, Corafya, Denizcilik, Maliye ve Hukuk alanlarnda almalar yapmtr. Eserlerinin ismi; Cihannma (Dnya corafyas), Kefz-nun (Bibliyografya),Fezleke-i Osmani ve Mizanl Haktr. Hezarfen Hseyin elebi (17. yy): Bat ile iliki kuran ilk bilim adamdr. Osmanl Tekilat Tarihi en nemli eseridir. Hezarfen Ahmet elebi (18. yy): Kanat takp uan ilk insandr. Lagari Hasan elebi: lk roket rneini icat ederek umay baarmtr. Evliya elebi (17. yy): Seyahatname en nemli eseridir. Bu eser yazld dnemin Trk kltr tarihi hakknda bilgi veren nemli bir yapttr.
Molla Fenari (15. yy): Mantk alannda nemli almalar yapmtr. Eserleri Osmanlnn son dnemlerine kadar okutuldu. Maddetl Hayat adl eseri vardr. Emir Sultan (1368-1430): Osmanllarn Kurulu Devrinde Bursada yaam, Yldrm Bayezid Hann damad olan bilim adamdr. Kadzade-i Rumi (14. ve 15. yy): Matematik, Astronomi alanlarnda yetimitir. Muhtasar- Fil Hisab adl eseri vardr. Ali Kuu (15. yy): Matematik, Astronomi alannda yetimitir. Osmanlda Matematiin kurucusu olarak bilinir. Fatih Dneminde stanbula Semerkanttan getirilmitir. Sinan Paa: Matematik alannda yetimitir. Tazarruname ve Nasihatname adl eserleri vardr. Piri Reis (15. ve 16. yy): Corafya alannda ileri gitmitir. lk kez dnya haritasn izmitir. Kitab- Bahriye (Denizcilik Kitab) adl eseri vardr. RNEK SORU Kitab- Bahriye adl eseri ve yapt haritalarla nl denizci aadakilerden hangisidir? A) Kl Ali Reis B) Piri Reis C) Murat Reis D) Seydi Ali Reis E) Barbaros Hayrettin (2006/KPSS Lisans) Cevap: B RNEK SORU Osmanllar zamannda Kitab- Bahriye adl eseriyle ve haritaclk almalaryla nl bilim adam aadakilerden hangisidir? A) Piri Reis B) Ali Kuu C) Seydi Ali Reis D) Matrak Nasuh E) Sabuncuolu erafeddin (2010 KPSS Lisans) Cevap: A Seydi Ali Reis (16. yy): Deniz Corafyas alannda almalarda bulunmutur. Mirat'l Memalik (Memleketlerin Aynas) adl eseri
RNEK SORU Seyahatname adl eseriyle XVII. yzyl Osmanl sosyal yaantsna ilikin nemli bilgiler veren yazar aadakilerden hangisidir? A) Koi Bey B) Katip elebi C) Evliya elebi D) Lagari Hasan elebi E) Hezarfen Ahmet elebi (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: C Ahmet Cevdet Paa (19. yy): Eserleri, Tarih-i Cevdet (Tarih Kitab), Tezakir, Ksas- Enbiya (Nebiler Tarihi), Mecelle (Hukuk)dir (Mecelleyi hazrlayan 16 kiilik hukuku heyetine bakanlk yapmtr). Zembilli Ali Efendi: Din ve Hukuk limidir. El Mutahharat adl eseri vardr. bn-i Kemal: Din ve hukuk limidir. Tevarih-i Ali Osman adl eseri vardr. Ebussuud Efendi: Din ve hukuk limidir. Duaname ve Kanunname adl eserleri vardr. Akemseddin: Fatihin hocasdr. Daha ok Tp alannda kendini yetitirmitir. Aynl Ayan adl eseri vardr. Altunizade Sabuncuolu erafettin: Tp alannda ilerlemitir. Kitbl-Cerrahiyyetillhaniyye adl eseri vardr.
66

brahim Mteferrika (18. yy): lk zel matbaay kurmutur. inasi (19. yy): lk oyun yazardr. (air Evlenmesi), Avrupay rnek alan ilk airdir. RNEK SORU Osmanl Dneminde, Fatih Sultan Mehmetin hocas olmu, din, tasavvuf ve tp alanlarndaki almalaryla bilinen nl bilgin aadakilerden hangisidir? A) Ebussuud B) Emir Sultan C) Akemseddin D) Kemalpaazade E) Molla Fenari (2011 KPSS) Cevap: C Tarih alannda nemli bilim adamlar ise unlardr; Hoca Saadettin Efendi, Ak Paazade, Solakzade, Neri, Naima ve Kemal Paazadedir. NOT: Padiahlarn grevlendirdii resmi tarih yazclarna Vakanvis veya ehnameci denirdi. NOT: Halepli Mustafa Nim Efendi, padiah tarafndan grevlendirilen ilk resmi tarihidir. Son vakanvis ise Abdurrahman ereftir. NOT: Osmanlda dier nemli vakanvisler; Ahmet Cevdet Paa, Evliya elebi, Tursun Bey, Hoca Saadettin Efendidir. RNEK SORU Osmanl Devletinde resm tarih yazarlarna verilen ad aadakilerden hangisidir? A) Mltezim B) Mtevelli C) Nianc D) Reislkttap E) Vakanvis (2010 KPSS Lisans) Cevap: E B. DL Osmanl Devletinde resmi dil Trkedir. Aznlklara ise kendi dillerinde konuma hakk verilmitir. Medreselerde bilim dili Arapadr. Edebiyat dili ise Farsa olmutur. Enderunda Trke kullanlmtr. Trk, Arap ve Fars dillerinin bir arada kullanlmas ile zamanla Osmanlca (Osmanl Trkesi) adl yeni bir dil ortaya kmtr.
Tarih retmeni
NOT: Osmanl Trkesi'nde deiik yaz tarzlar kullanlmtr. Bunlar; Rikka, Sls, Nesih, Talik, Divani, Divani krmas, Siyakat karakterleridir. C. EDEBYAT Osmanl Kurulu Dneminde Trkeye byk nem verildi. Halk Edebiyat bu dnemde ok etkili olmutur. Halk Edebiyatnda Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal, Krolu, Karacaolan, Kul Mehmet, Gevheri, Emrah, Ak mer, Zhni, Dadalolu gibi nemli isimler yetitirilmitir. Osmanl Ykselme Dneminde edebiyatta Arap ve ran kltrnn etkileri artmtr. XV. yzyldan itibaren Divan Edebiyatnn nemi artmtr. Divan Edebiyatnda; eyhi (Harname), Nesim, Ahmed, Bak (Kanuni Mersiyesi), Fuzuli (Leyla ve Mecnun), Nef (Siham- Kaza), Nedim (Lale Devri), eyh Galip (Hsn- Ak) gibi nemli isimler yetimitir. Osmanl padiahlar edebiyatla ilgilenmi ve nemli eserler vermilerdir. Fatih, Avn; II. Bayezid, Adl; Kanuni ise Muhibbi mahlaslaryla iirler yazmlardr. Osmanl Devletinde Tekke Edebiyat da gelimitir. Tekke Edebiyatnda; Hac Bekta-i Veli (Makalat), Hac Bayram Veli, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal gibi nemli isimler yetimitir.
X. BASIN YAYIN Osmanl Devletinde ilk matbaa Lale Devrinde (1727), stanbulda, Sait Efendi ve brahim Mteferrika tarafndan kurulmutur. eyhlislam dini kitaplar dndaki kitaplarn basm iin fetva vererek hattatlk sanat ile uraanlarn isiz kalmasn nlemeye alt. Matbaada baslan ilk eser Vankulu Lgatdr. Osmanl Devletinde Gazetecilik: Osmanl Devletinde ilk resmi gazete, II Mahmut zamannda (1831) karlan ve Cumhuriyet Dnemine kadar varln srdren Takvim-i Vekayidir. Yayn yaamna giren ikinci gazete, 1840 ylnda karlan Ceride-i Havadistir (lk yar resmi gazetedir.). lk zel Trk gazetesi Agah Efendi ile inasinin 1860ta kardklar Tercman- Ahvaldir. Ayrca inasi 1862de Tasvir-i Efkr adyla bir fikir gazetesi kard. 1866da Muhbir gazetesi karld.
67

1867de sansr gnlk hayata girdi. II. Abdlhamit dneminde basna sansr getirildi (ilk kez). Osmanl Devletinde ilk dergi Mecmua-i Fnun (1862), ilk resmi dergi Mirat, ilk mizah dergisi Diyojendir.
Tarih retmeni
Minyatr Sanat: Minyatr daha ok el yazmas kitaplarda boya ve yaldz kullanlarak, k, glge, boyut ve gerek hacim verilmeden yaplan resimlerdir (izgi resim sanat). Bu anlayla ele alnan minyatrlerde metnin aklanmas, konu ve ayrntlarn tanmlanmas ama edinilmitir. Derinliin bulunmad minyatr resimlerde kiiler mevkilerine ve rtbelerine gre izilmilerdir. Osmanlda resim yasakland iin onun yerine gelien sanat daldr. NOT: Minyatr kitaplar Surname ve Hnername ismini tar. Minyatr sanatlarna Nakka denilirdi.
XI. SANAT 15. yyda gelime gsteren Osmanl gzel sanatlar, 16. yyda en parlak dnemine ulat. Gzel sanatlardaki gelime zellikle ssleme sanatlarnda kendini gsterdi. Hattatlk, inicilik, minyatr, nakkalk, kakmaclk, oymaclk, tezhip balca ssleme sanat dallaryd.
ini Sanat: Duvar gibi yzeylerde kaplama olarak kullanlan renkli ve genellikle bezeli ve srl seramie ini denilmektedir. Bu dnemin nemli ini merkezleri Bursa, znik, Ktahya ve stanbuldur. Osmanl ini sanatnn ilk rnei znik Yeil Camiidir. Osmanl inicilik sanat XVI. yyda en yksek dzeyine ulat. ini sslemelerinin olduu nemli eserler; stanbuldaki inili Kk Rstem Paa Camii Yeni Camii Topkap Saray Sleymaniye Camii Sultan Ahmet Camii Badat ve Revan Kkleri
Bununla birlikte Osmanl Devletindeki en

mehur minyatr sralanabilir; ustalar ise yle
Matrak Nasuh: Barbaros Hayrettin Paann Akdeniz Seferinin ve Kanuninin Macaristan Seferinin minyatrlerini izmitir. Haydar Reis (Nigari): Kanuni, Barbaros ve II. Selimin portrelerini izmitir. Nakka Osman: III. Muratn ocuklarnn snnet dnlerinin minyatrlerini izmitir. Levni: III. Ahmet Dnemiyle (Lale Devri) ilgili minyatrleri vardr. Levni, 18. yzylda yaam son byk minyatr sanats olarak kabul edilmektedir. RNEK SORU Osmanllarda aadaki sanatlardan hangisine ait eserler, yapld dnemin sosyal ve siyasi zellikleri hakknda en ok bilgi verir? A) ini B) Hat C) Kakma D) Ebru E) Minyatr (2002/KPSS) Cevap: E Ebru Sanat: Ktlarn zerine boya ile mermer damarlar gibi renkli dalgalar yaparak sslemektir (Desen sanat). Mcellitlik: Kitap ciltleme sanatdr. Kitaplarn deri ile ciltlenmesidir. Musiki: Trk musikisi Osmanllar dneminde geliti. Mehter takm Osman Bey tarafndan kurulmu,
Hat Sanat: Belirli kurallara bal olarak yaplan gzel yaz yazma iine hat ya da Hsn- Hat denir. Trklerde hat sanat ile ilgili ilk rnekleri Seluklular vermitir. Osmanl hat sanatnda yaznn okunmasndan ok gzel grnmesine nem verilirdi. Bu nedenle resim yerine gelime gstermitir. Hat sanatnn en fazla gelime gsterdii dnem Klasik Osmanl Dnemi olmutur. Osmanldaki en mehur hattatlar; eyh Hamdullah ve Hafz Osmandr.
68

savalarda orduyu coturmu ve askere moral vermitir. Osmanllarda musikinin retildii ve icra edildii en nemli okul Enderundu. Mehterhane ise, askeri musikinin icra edildii yerdi. 15. yyda yaam Trk musiki bilgini Abdulkadir Merai, Osmanl musikisinin ncs kabul edilir. Osmanllar musikiyi ayn zamanda akl hastalarnn tedavisinde baar ile uyguladlar ve bu alanda r atlar. Musiki, 17. ve 18. yzyllarda byk gelime gsterdi. zellikle 17. yzylda mer Bey, Hafz Post, Itri gibi byk bestekrlar yetiti. II. Mahmut Dneminde mehterhane kapatld ve yerine Mzka-i Hmayun ald. Abdlmecit Dneminden itibaren Bat mzii n plana kt. Bununla beraber bu dnemde yetien bestekrlar, Trk musikisinin korunmas ve gelimesi iin aba harcadlar. Selanikli Ahmet Bey, Hac Arif Bey, smail Dede Efendi, Zekai Dede, Tamburi Cemil Bey bu dnemin nl bestekrlardr.
Tarih retmeni
Sanayi-i Nefise Mektebi ilk Gzel Sanatlar Okuludur. RNEK SORU Osmanl Devletinde 19. yzylda gzel sanat dallarnda eitim ve retim yapmak zere alan ve mdrlne Osman Hamdi Beyin getirildii okul aadakilerden hangisidir? A) Darlmuallimin B) Sanayi-i Nefise Mektebi C) Galatasaray Sultanisi D) Darlfnun E) Darlmaarif (2011 KPSS) Cevap: B Mimari: Osmanl sanatnda en ok mimari alannda gelime grld. Osmanl Kurulu Dneminde mimari alanda Bizans ve Anadolu Seluklu Devletinden etkilenilmitir. Kurulu Devrinin en nemli eserleri; Bursada Ulu Cami, Yeil Cami, Yeil Trbe ve Edirne erefeli Camiidir. Ayrca Hac vaz Paa dnemin en nl mimardr. stanbulun Fethinden sonra Osmanl mimarisi gelime gsterdi ve Fatih Sultan Mehmet Dneminde Klasik Osmanl - Trk mimari tarzna geildi. II. Bayezdn yaptrd Bayezd Cami Klasik Osmanl mimarisinin ilk nemli rneidir. Fatih Dneminde yaplan Topkap Saray da ilk klasik eserlerdendir. Kanuni Sultan Sleyman Dneminde Osmanl mimarisi, Mimar Sinanla zirveye kt ve Trk - slam mimarisi Hristiyan mimarisini geti. Mimar Sinan, Kanuni, II. Selim ve III. Murat dnemlerinde mimarbalk yapmtr ve ok sayda eser brakmtr (16. yzyln en nemli mimardr). Mimar Sinann yapt baz eserler unlardr; ehzadeba Cami (raklk - stanbul), Sleymaniye Cami (Kalfalk - stanbul), Selimiye Cami (Ustalk - Edirne). Kanun Sultan Sleymann zevcesi Haseki Hrrem Sultann sipariiyle Mimar Sinan, bugnk Haseki Klliyesini yapt. Mimar Sinan, yalnzca mimari eserler meydana getirmekle kalmam Mimar Davut Aa ile Mimar Mehmet Aa gibi nl mimarlar da yetitirmitir.
Resim: Portresini yaptran ilk Osmanl padiah II. Mehmet (Fatih)tir (talyan ressam Belliniye yaptrmtr.). Resim renimi iin ilk kez Fatih tarafndan talyaya renci gnderilmitir (Sinan Bey). Osmanlda portresini devlet dairelerine astran ilk Osmanl padiah II. Mahmuttur. 1872de eker Ahmet Paa stanbulda ilk resim sergisini amtr. Osman Hamdi Bey Asar- Atika (Arkeoloji mzesi) ve Sanayi-i Nefise Mektebinin kurucusudur. Kendisi ressamdr ve Eski Trk hayatna dair resimler izmitir. Silah Tacirleri ve Kaplumbaa Terbiyecisi nl eserleridir. NOT: Osman Hamdi Bey, Trkiyede mzeciliin kurucusu olarak kabul edilmektedir. RNEK SORU Trkiyede mzeciliin kurucusu kimdir? A) eker Ahmet Paa B) Osman Hamdi Bey C) Sleyman Seyyid D) Halil Paa E) Osman Nuri Bey (1999/DMS) Cevap: B
69

NOT: 17. yzyln en nemli mimar ise Sultan Ahmet Camiini (Mavi Camii) yapan Sedefkr Mehmet Aadr. Yeni Cami, Badat ve Revan Kklerini de yapmtr. Ayrca Mekkede Kbeyi, Medinede Mescid-i Nebeviyi onarmtr. Eserlerinde Mimar Sinan rnek almtr. Osmanl Devleti Dneminde yaam dier nemli mimarlar unlardr; Mimar Hayrettin: stanbul Bayezd Camii ve Mostar Kprsn yapmtr. Davut Aa: Mimar Sinann rencisidir. En nemli eserleri Sarayburnundaki Sepetiler Kasr ve ncili Kk ile Sultan Ahmet Klliyesi iindeki III. Murat Trbesidir. Dalg Mehmet Aa: Yeni Camiyi ve III. Murat Trbesini tamamlamtr. Kasm Aa (1570 1660): Arnavut kkenlidir. skdardaki inileriyle nl inili Kuleyi yapt. Sepetiler Kasrn geniletti. Saray entrikalar sonucunda (Sultan brahim entrikalar) azledilerek boduruldu. Bylece; mimarbann eceliyle lnceye dek grevde kalmas gelenei bozuldu. Mehmet Tahir Aa (18. yy.): III. Mustafa ve I. Abdlhamit zamannda mimarbalk yapt. Fatih Camini yeniledi. II. Abdlhamit adna Hamidiyye Klliyesini ina etti. III. Mustafa adna yapt Laleli Camii Batl etkilerle Klasik Osmanl sanatnn birleimi olup doacak Batllama hareketinin habercisidir. Osmanl Klasik Mimari Tarz, Lale Devriyle nemini kaybetmeye balad. Lale Devriyle mimaride Avrupann etkisi balam ve Lale Devrinden sonra Trk Barok ve Rokoko devrine girilmitir. Bat etkisiyle Nur-u Osmaniye ve Laleli Camileri yaplmtr. Bunun yannda; Osmanl mimarisi zellikleri bakmndan be dneme ayrlr; Erken (lk) Dnem Osmanl Sanat: Devletin kuruluundan 1501 tarihinde Klasik devrin balangcna kadar srmtr. Klasik Dnem Osmanl Sanat: Osmanl, sanat alannda en parlak dnemini yaamtr. XV. yy.n ikinci yarsndan XVIII. yy.a kadar srmtr. Ge Dnem Osmanl Mimarisi: XVIII yy.dan itibaren Lale Devriyle birlikte balayan bu dnemde Batllamann etkileri grlmeye balar. Osmanl mimarisi, Batllama dnemine Lale Devri olarak adlandrlan gei dnemiyle adm atar.
Tarih retmeni
Semeci (Eklektik) Dnem Osmanl Sanat (1860 - 1900): Bu dnemin sanat anlaynda; ayn eserde farkl sluptaki zellikleri yan yana grmek mmkndr. Bu dnemdeki rnek eserler; stanbul Hamidiye Camii stanbul Aksaray Valide Camii Beylerbeyi Saray (XIX. yy. - 1865) raan Saray (XIX. yy. - 1865) Neoklasik Dnem Sanat (1900 - 1930): Sanay-i Nefise Mektebinde eitim alan kiilerin balatt bir dnemdir. Bu dnemin temsilcileri arasnda; Mimar Kemalettin, Mimar Vedat, Mimar Ali yer alr. Seluklu ve Osmanl dneminde kullanlan mimari eler bu dnemde de kullanlmtr.
Osmanl mimarisinden gnmze kalan birok eser vardr ve bu eserler bugn de insanlarn ihtiyalarna cevap vermektedir. NOT-1: 19. Yzylda yaplan saraylar, Osmanl mimarisinin son yaplardr. Dolmabahe Saray, Yldz Saray, Beylerbeyi Saray, raan Saray gibi saraylarn byk ksm Boazii kylarnda ina edilmitir. Ayrca shak Paa Saray da bu dnemin nemli mimari eserleri arasndadr. NOT-2: Osmanl mimarisinde, camilerin evreleri klliye tabir edilen birok sosyal messeselerle evrilmitir. Osmanlda yaplan en nemli klliyeler, Fatih, II. Bayezd (Edirne) ve Sleymaniye (stanbul) Klliyeleridir. Osmanl Devleti tarafndan yaplan nemli mimari eserler unlardr; Erken Dnem Osmanl Mimarisi znik Hac zbek Camii (lk Osmanl camisi) znik Yeil Cami Bursa Yeil Cami Bursa Hdaverdigar Camii: Yldrm Bayezd Dnemi Yldrm Camii Yldrm Medresesi (Bursa) Bursa Ulu Cami (lk byk cami) Bursa Muradiye Medresesi Edirne Eski Camii: Edirne erefeli Camii Hac Bayram Camii (Ankara) Lala ahin Paa Medresesi (Bursa) Yeil Medrese (Bursa) Yeil Trbe (Bursa)
70

Krgzlar Trbesi (znik) Edirne Saray Irgandi Kprs (Bursa) Bursa ars Edrine Bedesteni Anadolu Hisar (I. Bayezd)
Tarih retmeni
Levent Klas (stanbul III. Selim) NEML HATIRLATMALAR Osman Bey Dneminde airetten beylie geilmitir. lk Bizans - Osmanl Sava Osman Bey Dneminde yaplan 1302 Koyunhisar (Bafeon) Savadr. lk Osmanl vergisi Osman Bey Dneminde uygulamaya konulmutur. lk Osmanl paras (bakr ake) Osman Bey Dneminde bastrlmtr. Orhan Bey Dneminde beylikten devlete geilmitir. Orhan Bey Dneminde ilk gm ake bastrld. Osmanl Devletinin ald ilk beylik Orhan Bey Dneminde Karesioullar Beyliidir (1352). Bylece; Anadolu Trk Siyasi Birliini salamada ilk adm atlmtr. Orhan Bey Dneminde; Bizans yaad i karklklar srasnda Osmanldan yardm istemi, yardm karlnda impe Kalesini vermitir. NOT: Osmanllarn Rumelide ele geirdii ilk yer impe Kalesidir(1353). Osmanllarn Rumelide fethettii ilk yer Orhan Bey Dneminde alnan Geliboludur (1354). Orhan Bey Dnemi'nde ilk devlet rgtlenmesi gerekletirilmitir. Bunlar; lk divan kuruldu ve ilk vezir atand (ilk vezir Alaaddin Paa). lk kez Sancak sistemi oluturuldu; ehzadelerin sancaa kma gelenei balatld (I. Murat znike gnderildi.). lk dzenli ordu (Yaya ve Msellem) kuruldu. znikte ilk Osmanl medresesi ald. lk vakf rgt kuruldu. Sancaklara Kad ve Suba atand, (ilk adli rgt ve ilk gvenlik tekilat). I. Murat Dneminde ikinci devlet rgtlenmesi gerekletirilmitir. Bunlar; lk kez Penik Sistemi uygulanmaya baland; ilk Kapkulu Ordusu (Yenieri Oca) kuruldu. Geliboluda Acemi Olanlar Oca ald. Bylece Yenieri Ocann temelleri atlm oldu (Penik - Devirme Sistemi uyguland.).
Klasik Dnem Osmanl Mimarisi Fatih Camii (stanbul) Fatih Klliyesi (stanbul) Bayezd Camii (stanbul) II. Bayezd Klliyesi (Edirne) Haseki Camii ve Medresesi (stanbul) ehzade Camii ve Medresesi (stanbul 1543) Sleymaniye Camii (stanbul 1549) Selimiye Camii ve Medresesi (Edirne 1574) Rstem Paa Camii (stanbul 1561) Sultan Ahmet Camii (stanbul 1616) Rstem Paa Medresesi (stanbul) Eyp Sultan Trbesi (stanbul) Fatih Sultan Mehmet Trbesi (stanbul) Yavuz Sultan Selim Trbesi (stanbul) Barbaros Hayrettin Trbesi (stanbul) ehzade Mehmet Trbesi (stanbul) Yeni Camii (Valide Sultan) (stanbul 1664) Mihrimah Sultan Medresesi (stanbul) Topkap Saray (Fatih) Kanuni Sultan Sleyman emesi inili Kk (stanbul) Mostar Kprs (Bosna) Rumeli Hisar (Fatih) Kilitbahir Kalesi (Fatih) Kale-i Sultaniye (Fatih)
Ge Dnem Osmanl Mimarisi Nuru Osmaniye Camii (stanbul): Avrupai tarzda yaplan ilk eser Laleli Camii (stanbul) Nusretiye Camii (stanbul) Dolmabahe Camii (stanbul) Ortaky Camii (stanbul) Revan Kk (stanbul) Badat Kk ale Kk Sadabad Kasr (stanbul) III. Ahmet emesi (stanbul) Tophane emesi (stanbul) Dolmabahe Saray (stanbul - Abdlaziz) Beylerbeyi Saray (stanbul - Abdlaziz) raan Saray (stanbul Abdlaziz) Yldz Saray (stanbul II. Abdlhamit) shak Paa Saray (Doubeyazt - 1784) Seddlbahir Kalesi (anakkale - IV. Mehmet) Selimiye Klas (stanbul - III. Selim)
71

lk kez Tmar Sistemi uygulanmaya baland; lk Tmarl Sipahi Ordusu kuruldu. lk Vezirazamlk (Sadrazamlk) makam kuruldu (ilk Vezirazam andarl Halil Paadr.). Divan geniletildi ve vezir says ikiye karld. lk Kazaskerlik makam oluturuldu. lk Maliye Tekilat kuruldu; ilk Defterdar atamas yapld. lk eyalet tekilatlanmas (Beylerbeylii) merkez Edirne olmak zere Rumelide oluturuldu. I. Murat; geleneksel veraset sisteminde ilk deiiklii yapm, lke Hkmdar ve Oullarnndr geleneini balatmtr. I. Murat; merkezi otoriteyi glendirmek iin kardeleri Halil ve brahimi ldrerek ilk karde katlini balatt. I. Murat; Osmanl Devletinde ilk defa Sultan nvann kulland. I. Murat; Sancak sistemine gre yetierek tahta kan ilk Osmanl padiahdr. I. Murat Dnemindeki 1364 Srpsnd Sava, Osmanl Devletinin Balkan ve Hal ttifakna kar ilk zaferidir. I. Murat Dnemindeki 1387 Plonik Baskn Balkanlardaki mcadelelerde Hallara kar alnan ilk yenilgidir. I. Murat Dnemindeki 1389 I. Kosova Sava, Osmanl Devletinin Balkan ve Hal ttifakna kar ilk byk zaferidir. I. Murat; sava alannda ehit den ilk Osmanl padiahdr (1389 I. Kosova Sava). I. Murat Dneminde 1389 I.Kosova Savanda ilk top kullanlmtr. I. Murat Dnemi'nde ilk topu oca kuruldu. I. Murat; Anadolu Trk Birliini salamak amacyla, Germiyanoullarndan; eyiz olarak Ktahya, Tavanl, Simav ve Emeti ald. Hamitoullarndan; parayla (80 bin altn) Isparta, Yalva, Eirdir ve Karaaa ald. Anadolu Trk Birliini kurmada Osmanlya en fazla direnen Karamanoullar olmutur. nk; kendilerini Anadolu Seluklu Devletinin varisi (mirass) olarak gryorlar ve Anadoluyu ele geirmeye alyorlard. stanbulun ilk kez kuatlmas Yldrm Bayezd Dnemindedir (1391).
Tarih retmeni
Yldrm Bayezd Dneminde; Anadolu Trk Siyasi Birlii byk lde ilk kez saland. Yldrm Bayezd Dneminde merkezi Ktahya olmak zere Anadolu Beylerbeylii kurularak eyalet says ikiye karld. Osmanlda Yldrm Bayezd (I. Bayezd) Dneminde ilk kez stanbul kuatlmsa da; Batda Hal tehlikesi, Anadoludaki Beyliklerle mcadele, Etkili silahlarn yetersizlii, Douda Timur tehlikesi, gibi nedenlerden dolay baarsz olunmutur (1391 1395 1397 - 1401 tarihlerinde olmak zere stanbul toplam 4 kez kuatlmtr.).
Yldrm Bayezd; stanbul kuatmalarn daha etkili hale getirebilmek ve stanbul Boazn kontrol edebilmek iin Anadolu Hisarn (Gzelcehisar) yaptrm ve Geliboluda ilk tersaneyi ina ettirmitir. Yldrm Bayezd Dneminde yaplan 1396 Nibolu Sava sonucunda; Msrda bulunan Abbasi Halifesi, Yldrma Sultan- klim-i Rum (Rum Diyarnn Sultan) unvann verdi. Yldrm Bayezd, son stanbul kuatmasn Douda Timur tehlikesi belirince Bizans ile bir antlama yaparak kaldrmtr. 1401de yaplan bu antlamaya gre; a) stanbulda bir Trk Mahallesi kurulacak, bir cami yaplacak, b) stanbulda yaayan Trklerin davalarna bakmak zere bir kad tayin edilecek, c) Trkler ticaret yapmak amacyla stanbula serbeste girip kabilecek, d) Bizans Osmanlya yllk vergi verecek, NOT: Bu antlama Bizansla yaplan ilk yazl antlamadr. Osmanl bu antlamayla stanbuldaki Trklerin varln Bizansa kabul ettirmi ve Bizans Osmanlnn siyasi stnln tanmtr. Yldrm Bayezd Dneminde yaplan 1402 Ankara Savann Sonucunda; Yldrm, Timura esir dt, Yldrmn oullar arasnda taht mcadelesi balad ve Fetret Dnemi (1402 1413) yaand. Osmanl Devleti, dalma tehlikesi geirdi. Anadolu Trk siyasi birlii bozuldu ve Beylikler yeniden bamsz oldu (Karesi ve Eretna Beylikleri hari). stanbulun alnmas gecikti ve Bizansn mr yarm asr kadar uzad.
72

Osmanllarn Balkanlardaki ilerleyii geici olarak durdu. NOT: Osmanl Devleti, Ankara Savandan sonra Balkanlarda byk bir isyan ve toprak kayb yaamad. Bunun nedeni; Osmanllarn Balkanlarda uygulad hogrl ve adaletli ynetim anlay (stimalet skn siyaseti) ve Avrupadaki Yzyl Savalar nedeniyle Osmanlya kar Hal ittifaknn oluturulamamasdr. Mehmete (elebi Mehmet), Ankara Sava sonras dalan Osmanl devlet otoritesini ve kurumlarn tekrar toparlad iin Osmanl Devletinin ikinci kurucusu denir. I. Mehmet Dneminde 1416da Marmarada Venedikliler ile ilk deniz sava yapld ve malup olundu. I. Mehmet Dneminde ortaya kan 1420 eyh Bedrettin syan, Osmanl Tarihindeki dinsel ve toplumsal nitelikli ilk ayaklanmadr. II. Murat Dneminde Macarlar ile imzalanan 1444 Edirne Senedin Antlamas; Balkanlardaki mcadelelerde yaplan ilk antlamadr. NOT: Ancak; bu antlama yrrle girmemitir. Osmanl Devletinde yrrle girmeyen antlamalar; 1444 Edirne - Segedin Antlamas, 1732 Ahmet Paa Antlamas, 1878 Ayastefanos Antlamas, 1920 Sevr Antlamasdr. II. Murat Dneminde yaplan 1448 II. Kosova Sava ile; Balkanlarda (Rumeli) Osmanl egemenlii kesinlemitir. Osmanllarn Balkanlardan atlamayaca anlalmtr. Hallar savunmaya geerken, Osmanl, Avrupada taarruza geme imkn bulmutur. Hallar 1683 II. Viyana Kuatmasna kadar Osmanlya kar ittifak oluturamayacaklardr. Hal ittifaknn oluturulamamas, stanbulun fethi iin uygun zemin hazrlamtr. Bu sava Kurulu Dneminde Osmanlnn kazand en byk zaferdir. Bizans kurtarmak iin Avrupallar tarafndan dzenlenen son Hal Seferidir. Osmanl Tarihinde iki kez tahta kan padiahlar unlardr; II. Murat (Kurulu Dneminde), II. Mehmet (Kurulu Dneminde), I. Mustafa (Duraklama Dneminde)
Tarih retmeni
Fatih Sultan Mehmet (II. Mehmet) tarafndan ahi ad verilen dnemin en byk ve ilk Havan toplar dktrld. NOT: izimini Fatih, dkmn Macar topu ustas Urban usta yapmtr. Fatih Sultan Mehmet (II. Mehmet) Dneminde Gedik Ahmet Paa, Cenevizlilerden 1475te Krm ald. Sonucunda; Karadeniz kesin olarak Trk gl haline geldi. pek Yolunun denetimi tamamen Osmanl Devletine geti. Fatih Sultan Mehmet Dneminde imzalanan 1479 stanbul Antlamas ile ilk defa yabanc bir devlete (Venedike) ticari ayrcalk (kapitlasyon) ve stanbulda bir eli bulundurabilme hakk verildi. Ama; Akdeniz ticaretini canl tutmak ve Avrupada Osmanl Devletine kar oluturulabilecek Hal Birliini (ttifakn) nlemektir. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; Divan danma organ haline getirildi. Padiah divann daimi yesi olma zelliinden ayrld. Divan bakanl Sadrazama (Vezir-i Azam'a) brakld. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; Vezir says drde, Defterdar ve Kazasker says ikiye karld. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; ilk kez altn para (Sultan) bastrld. Fatih Sultan Mehmet, devrin en yksek byk medresesi olan Sahn- Seman Medresesini amtr (Sosyal Bilimler ve Hukuk fakltesi zeliindedir, stanbul niversitesinin temelidir.). Fatih Sultan Mehmet Dneminde; Topkap Saray ve Kapalar yaptrld. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; askerlere ilk defa Clus Bahii datld. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; I. Murat Dneminde temeli atlan ve devlet memuru yetitirilen Enderun Mektebi en mkemmel hale getirildi. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; Kanunname-i Ali Osman (Fatih Kanunnamesi) denilen ve Osmanl Devletinde veraset sistemini belirleyen ilk yasa yapld; ilk kez rfi hukukta yer alan veraset anlay yazl hale getirildi. Bu yasa ile; Devletin gelecei iin karde katline izin verildi. Bylece gl olan kiinin devletin bana gemesine imkn tannmtr.
73

ehzadelere sancakta grev alma zorunluluu getirildi. Osmanl Devleti protokol sistemi dzenlendi. Devirme kkenli devlet adamlar ynetimde daha etkili olmaya balad. Devirmelere devletin st kademesinde grev alma yetkileri verildi. NOT: Devletin devam iin karde katline izin verilmesinin nedeni; taht kavgalarn nlemek ve merkezi otoriteyi korumaktr. Fatih Sultan Mehmet; Bat kltrne alan ilk Osmanl padiahdr. Fatih Sultan Mehmet; Osmanlda portresini yaptran ilk Osmanl padiahdr (talyan ressam Belliniye yaptrmtr.). Fatih Sultan Mehmet Dneminde; resim renimi iin ilk kez, talyaya renci gnderilmitir (Sinan Bey). Fatih Sultan Mehmet Dneminde; askerlere ve memurlara toprak datlarak ilk toprak reformu yaplmtr. Fatih Sultan Mehmet Dneminde; Klasik Osmanl mimari tarz gelimeye balamtr. NOT: Klasik Osmanl sivil mimarisinin en nemli rnei Topkap Saraydr. II. Bayezd; devirme kkenli devlet adamlarnn yardmyla tahta geen ilk Osmanl padiahdr. II. Bayezd Dneminde; 1492de ilk Osmanl - Memlk Antlamas yapld. II. Bayezd Dneminde; 1485te ukurovada meydana gelen ve 6 yl sren Aaayr Savalar (Osmanl - Memlk Savalar) srasnda, Sadrazam Davut Paa tarafndan Yenieri Ocana ilk defa ateli silahlar (tfek) datld. II. Bayezd Dneminde; ilk Osmanl ran ilikileri balamtr. 1511 ah Kulu syan, Osmanlda ii Safevi Devletinin etkisi ile kan ilk byk Trkmen ayaklanmasdr. II. Bayezd Dneminde; Karamanoullan Beyliine kesin olarak son verilmitir. II. Bayezd Dneminde; aabeyi II. Bayezdn padiahln tanmayp ayaklanarak ortaya kan Cem Sultan Olay; bir i sorun iken Avrupann karmasyla uluslararas bir soruna dnmtr. II. Bayezd Dneminde; fetih hareketlerinde bir duraklama grlr. Nedeni; Cem Sultan
Tarih retmeni
Olay ve II. Bayezdn yumuak huylu ve savatan holanmayan bir kiilie sahip olmasdr. Osmanl Tarihi'nde ilk ve tek olarak babasn tahtan indirip padiah olan Yavuz Sultan Selim (I. Selim)dir. Ayrca; yenierilerin desteini alarak tahta kan ilk padiahtr. Bu durum; ordunun siyasete kartn gsterir. Yavuz Sultan Selim Dneminde Anadolu Trk Birlii kesin olarak salanmtr. NOT: rana kar dzenlenen 1514 aldran Sava dnnde yaplan 1515 Turnada Sava ile Marataki Dulkadiroullar Beylii ykld; Anadolu Trk Siyasi Birlii kesin olarak saland. Yavuz Sultan Selim Dneminde; 1519da Yozgatta Bozoklu Celal adl bir Trkmen isyan etmitir; bu kiinin isminden dolay bundan sonra Anadoluda kan isyanlara Celali syanlar denmitir. Yavuz Sultan Selim Dneminde yaplan 1516 Mercidabk ve 1517 Ridaniye Savalar ile; Memlkler ykld, Msr alnd. Bylece; Osmanl Devleti slam Dnyasnn en byk devleti ve lideri durumuna geldi. Halifelik Osmanl Devletine geti; devlet teokratik (dine dayal) bir yapya brnd. Hicaz Blgesi Osmanl topraklarna katld. Osmanl Devleti ganimetler ile zenginleti, hazine dolup tat. Baharat Yolu ele geirildi. Ancak; Portekizliler, Corafi Keifleri gerekletirip 1498de Hindistan mit Yolunu bulunca Osmanllar Baharat Yolundan fazla kazan elde edemediler.
Kanuni Sultan Sleyman, Osmanl Tarihinde en uzun sreyle (46 yl) padiahlk yapan kiidir. Bat tarihinde Muhteem Sleyman olarak da geer. Kanuni Sultan Sleymana; devleti en gelimi kanunlara ulatrd iin Kanuni denmitir. Kanuni Sultan Sleyman Dnemi; Osmanl Devletinin en parlak dnemidir. Bu gelimeyi hazrlayan nedenler; Gl bir ynelim devralmas, Disiplinli ve byk bir orduya sahip olmas, Ekonominin iyi olmas, hazinenin altnla dolu olmas, Kanuninin tek ehzade olmas ve taht mcadelesinin meydana gelmemesidir.
74

Kanuni Sultan Sleyman Dneminde yaplan 1526 Moha Meydan Muharebesi ile Orta Avrupada Osmanl stnl kuruldu. Kanuni Sultan Sleyman Dneminde; 1529da Viyana ilk defa kuatld; ancak alnamad. NOT: Osmanl Devleti; 1683te Viyanay ikinci kez kuatacaktr; ancak yine alamayacaktr. Viyana Osmanlnn karada kuatp da alamad tek yerdir. Kanuni Sultan Sleyman Dneminde yaplan 1533 stanbul (brahim Paa) Antlamasna gre; Avusturya Aridk (Kral) protokolde Osmanl sadrazamna denk (eit) saylacakt. NOT: Bu antlama ile Avusturya, Osmanl Devletinin Avrupadaki stnln tanmtr (Avusturya karsndaki bu stnlk 1606 Zitvatoruk Antlamasyla sona erecektir.). Kanuni Sultan Sleyman Dneminde; Cezayirde devlet kurmu olan Cezayir Sultan Hzr Reisin (Barbaros Hayrettin Paa'nn) 1533te Osmanl hizmetine girmesi ile Cezayir Osmanl topraklarna katld; Barbaros Hayrettin Paa ilk Kaptan- Derya oldu. Kanuni Sultan Sleyman Dneminde; Barbaros Hayrettin Paa 1538 Preveze Deniz Savanda Hal donanmasn yendi. Bylece; Akdenizde stnlk Osmanl Devletine geti. Akdeniz bir Trk gl haline geldi. Hallar; Osmanl Devleti'ne sava tazminat demek zorunda kald. Bylece; Hallar, Osmanlnn siyasi stnln kabul ermitir. Kanun Sultan Sleyman Dneminde; 1535'te Fransaya ilk kez kapitlasyon denilen ekonomik ayrcalklar verildi. Ama; Fransay Osmanl yanma ekerek Avrupa Hristiyan Birliini paralamak ve Corafi Keifler ile nemini yitiren Akdeniz ticaretini canlandrp Osmanl lkesinde ticareti gelitirmekti. NOT: Kanuni Sultan Sleymann verdii kapitlasyonlarn en nemli zellii; iki hkmdarn sa kald srece geerli olmasdr. Kanuni Sultan Sleyman Dneminde yaplan 1555 Amasya Antlamas; ran ile imzalanan ilk resmi antlamadr. Kanuni Sultan Sleyman Dnemi'nde; 1565te Malta Adas kuatldysa da alnamad.
Tarih retmeni
NOT: Osmanl Devletinin denizde kuatp da alamad tek yer Maltadr. Sadrazam Sokullu Mehmet Paa; Osmanl Tarihinde padiaha sadrazamlk yapm tek devlet adamdr. 1564 - 1566 yllar arasnda Kanuniye, 1566 - 1574 yllar arasnda II. Selime, 1574 - 1579 yllar arasnda da III. Murat'a sadrazamlk yapmtr. Sadrazam Sokullu Mehmet Paa; Hrvat Devirmesidir, Enderunda yetimitir. Kaptan- Deryalk ve Rumeli Beylerbeyliinden sonra Sadrazamla kadar ykselmitir. Sadrazam Sokullu Mehmet Paa Dneminde (II. Selim Dneminde); Kbrs, Lala Mustafa Paa tarafndan 13 aylk bir kuatmadan sonra 1571de fethedilmitir. Bylece; Dou Akdeniz kesin olarak Osmanl hkimiyetine girmitir. Osmanl Devletinin ilk byk bozgunu 1571 nebaht Deniz Savadr, Osmanl donanmas ilk kez yaklmtr (Hallar tarafndan). Sokullu Mehmet Paa zamannda 1575te Lehistann (Polonyann) Osmanl himayesine alnmasyla Osmanl Devleti Batda en geni snrlara ulamtr. II. Selim 1574te vefat etti. Ordunun banda sefere kmadan sarayda len ilk padiahtr. Osmanl Donanmas tarihte drt kez yaklmtr; 1571de nebahtda Hal donanmas tarafndan, 1770'te emede Rusya tarafndan, 1827de Navarinde Rusya, ngiltere ve Fransa tarafndan, 1853te Sinopta Rusya tarafndan. OSMANLI KLTR VE MEDENYET IKMI SORULAR 1. Osmanl Devletinde, I. Kyl II. Zanaatkar III.Tccar IV.Bilgin gruplarndan hangileri reayadan saylmamtr? A) Yalnz I B) Yalnz III C) Yalnz IV D) I ve IV E) II ve III (1999 DMS)
75

2. Aadakilerin hangisi, Fatih Kanunnamesinde yer alan konulardan biri deildir? Saltanat ileri ehzadeleri sancakbeyi olarak grevlendirme usuln kaldrma Su ileyenlere verilecek cezalar Byk devlet memurlarnn rtbeleri Byk devlet memurlarnn protokoldeki yerleri (1999 DMS) 7. A) B) C) D) E)
Tarih retmeni
Trkiyede mzeciliin kurucusu kimdir? eker Ahmet Paa Osman Hamdi Bey Sleyman Nazif Halil Paa Osman Nuri Bey (1999 DMS) Osmanl Devletinde XVI. yzylda yaplan nfus yazmnda, aadakilerden hangisinin saptanmas amalanmtr? Kadn - erkek says Okur yazar oran sizlik oran Nfus art oran Vergi ykmllkleri (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
8.
Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi esnaf denetleme yetkisine sahipti? A) Cizyedar B) Mltezim C) Tmarl sipahi D) Muhtesip E) Vakf ynetimi (1999 DMS) 3. 4. Osmanl Devletinin kendi bamsz d ticaret politikasn izleme hakkndan vazgemesine neden olan antlama, aadakilerden hangisidir? (1999 DMS) Paris Antlamas Berlin Antlamas Londra Antlamas Balta Liman Antlamas Hnkr skelesi Antlamas XVII. yzyldan sonra medreselerde deney ve eletiriye yer verilmemitir. Tanzimat Dnemine gelindiinde, medreselerin yannda modern anlamda okullar almtr. Bu durum aadakilerden hangisine neden olmutur? Batdaki teknolojik gelimelerden ilk kez yararlanlmasna lkretimin zorunlu hale gelmesine Medrese saysnn sabit kalmasna Medreselerde eitim dzeyinin ykselmesine retimde ikili bir sistemin ortaya kmasna (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
A) B) C) D) E) 5.
Osmanllarda, toplumu oluturan kesimlerin belirlenmesinde Millet sistemi uygulanmtr. Bu sistemde alnan temel lt aadakilerden hangisidir? A) Meslek grubu B) Dini inan C) Nfus oran D) Kltrel dzey E) Ekonomik durum (1999 DMS) 9. 10. Osmanl Devleti, Tmar sisteminden, I.Vergilerin toplanmas II. Yarglama ilemlerinin ksa srede bitirilmesi III. Asker yetitirilmesi IV. Dirlik blgelerinin ynetilmesi amalarndan hangileri iin yararlanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) II ve III D) I, III, IV E) II, III, IV (1999 DMS) 11. Osmanl Devletinde, aadakilerden hangisi Divan- Hmayun'un grevlerinden biridir? A) Fetva verme ve fetvalarn uygulanmasn salama B) Halktan gelen ikyetleri dinleme ve karara balama C) Sadrazam atama ve hakknda soruturma ama D) Ferman yazma ve imzalama E) Padiah'n yaptklarn denetleme (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
6. Osmanl minyatr sanatnda, I. Konunun, ayrntlarla izilmesi II. nsan figrlerinin byklnn, kiilerin mevki ve rtbeleri ile orantl olarak deimesi III. Perspektif kurallarna uyulmas IV. Manzara ve iek resimlerinin yaplmas zelliklerinden hangileri yoktur? A) I ve III B) III ve IV C) Yalnz IV D) Yalnz III E) Yalnz II (1999 DMS)
76

12. Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi, yrtmede Padiah dorudan temsil etmez? A) Lala B) Kad C) Voyvoda D) Sadrazam E) Tmarl sipahi (1999 DMS) 13. Osmanl mimarisi, kanc yzyldan itibaren batnn etkisiyle deimeye ve kendine zg niteliklerini kaybetmeye balamtr? A) XV B) XVI C) XVII D) XVIII E) XIX (1999 DMS) 14. Osmanl padiahlar, bir konu hakkndaki kesin kararlarn aadakilerden hangisiyle belirtirlerdi? A) Fetva B) Risale C) Fkh D) Kelam E) Ferman (2000 DMS) 15. Osmanl mimarlnda aadaki yaplardan hangisinin dierlerini de ieren rnekleri vardr? A) Klliye B) Sebil C) Cami D) Medrese E) Ktphane (2000 DMS) 16. Osmanl mparatorluunda ilmiye (ulema) snf, retimde iki ana konuyla ilgilenmitir. Bu iki ana konu aadakilerin hangisinde birlikte verilmitir? A) Din ve askerlik B) Din ve hukuk C) Ticaret ve sanat D) Tarih ve edebiyat E) Tarih ve felsefe (2000 DMS) 17. Osmanl Devletinde nceleri Hristiyan tebaann yetenekli ocuklarnn alnd, daha sonralar Mslman ocuklarn da alnmaya baland okul aadakilerden hangisidir? A) Hendese okulu B) Mahalle mektebi C) Enderun D) Medrese E) Mlkiye (2000 DMS) 18. Aadaki saraylardan hangisinin yap tarznda bat mimarisinin etkisi yoktur? A) Dolmabahe B) Beylerbeyi C) Topkap D) Yldz E) raan (2000 DMS)
Tarih retmeni
19. Osmanl Devletinin nl sanatlarndan biri olan Levni, sanat dallarndan hangisinde yapt almalarla tannmtr? A) Minyatr B) ini C) Mzik D) Hat E) Mimari (2001 KMS) 20. Osmanl Devletinde, I. Yneticiler II. Hanedan yeleri III. Aznlklar gruplarndan hangileri Cizye Vergisi demekle ykmldr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2001 KMS) 21. Osmanllarda, I. Ferman II. Fetva III. Berat belgelerinden hangileri padiah tarafndan verilirdi? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2001 KMS) 22. Osmanl Devletinde, I. Padiahlarn tahta k, II. Padiahlarn bizzat sefere gidii, III. isyanlarn bastrlmas durumlarndan hangilerinde, askere bahi datmak bir gelenektir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2002 KPSS) 23. XVI. yzyl Osmanl - Trk mimarisinin en byk ustas kimdir? A) Mimar Sinan B) Yakup ah C) Mimar Ayaz D) Mimar Kemaleddin E) Mimar Hayreddin (2002 KPSS) 24. Osmanllarda aadaki sanatlardan hangisine ait eserler, yapld dnemin sosyal ve siyasi zellikleri hakknda en ok bilgi verir? A) Minyatr B) Hat C) Kakma D) Ebru E) ini (2002 KPSS)
77

25. I. Rumeli Hisar II. mam Buhari Trbesi III. Kahire Tulunolu Ahmet Camisi IV. Mostar Kprs V.Malabadi Kprs yukarda verilen eserlerden hangileri Osmanllar dnemine aittir? A) I ve III B) IV ve V C) I, II ve III D) I ve IV E) III, IV ve V (2003 KPSS) 26. Osmanllar dneminde birok hayr kuruluu oluturulmutur. Bu kurululardan hangisi fakir insanlara yemek datmak amacyla kurulmutur? A) Klliyeler B) Vakflar C) Kervansaraylar D) Loncalar E) marethane (2003 KPSS) 27. Osmanl medreselerinde zellikle Fatih dneminde pozitif ve dini ilimlerin birlikte okutulmas XVII. yzyla kadar srmtr. Daha sonra baz dersler okutulmamtr. Aada verilenlerden hangisi XVII. yzyldan itibaren medreselerde okutulmayan derslerdendir? A) Corafya B) Hukuk (Fkh) C) cma D) Kyas E) Kelam (2003 KPSS) 28. Osmanl Devletinde devlet adam ve asker yetitirme konusunda aadaki usullerin hangisinden yararlanlmtr? A) kta B) Lonca C) Msadere D) Ahilik E) Devirme (2004 KPSS) 29. Osmanl Devletinde bulunan kazaskerler adalet ilerinde aadakilerden hangisinin verdii kararlar inceleyip, dzeltme yapabilirdi? A) Nianc B) eyhlislam C) Padiah D) Kad E) Yenieri aas (2004 KPSS) 30. I. Padiah II. Sadrazam III. Nianc Osmanllarda yukardakilerden hangileri ynetimde etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2005 KPSS)
Tarih retmeni
31. Osmanl mparatorluunda en yksek karar organ olan Divan- Hmayunda, I. lmiye (retim, yarg ve din ilerinde grev alanlar), II. eyfiye (ynetim ve askerlik ilerinde grev alanlar), III. Kalemiye (idari, mali alanda uraan st brokratlar), IV. Aznlk (Osmanl mparatorluundaki gayrimslimler) kesimlerinden hangileri temsil edilmekteydi? A) I ve II B) I ve IV C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III, IV (2005 KPSS) 32. Osmanl Devletinde hangisi hiyerarik sralamada dierlerinden yksektedir? A) Nianc B) Defterdar C) Kazasker D) Sadrazam E) Reisslkttap (2006 KPSS) 33. Aadakilerden hangisi padiah imzas anlamndadr? A) Fetva B) Tu C) Ferman D) Tura E) Saliyane (2006 KPPS/ Ortaretim) 34. Osmanllarda I. Ahmetten itibaren padiahln hanedann en yal yesine gemesi usulnn uygulanmasna balanmasnda gdlen ama aadakilerden hangisidir? A) Saltanat sistemini devam ettirmek B) Taht kavgalarn nlemek C) Padiahn yetkilerini snrlamak D) Halk ile saray ilikilerini kolaylatrmak E) Eyalet yneticilerinin saysn artrmak (2006 KPPS/ Ortaretim) 35. Osmanl Devletinde, I. tarm ve hayvanclkla uraan kimselere devlete tohum, hayvan ve para yardm yaplmas, II. topran arka arkaya yl ekmeyerek bo brakan kylnn toprann elinden alnp bir bakasna verilmesi, III. kylnn, topran deil, topra ileme hakkn ocuklarna miras olarak brakabilmesi uygulamalarndan hangileri, topran kullanmnn kylye, plak mlkiyetinin devlete ait olduunu gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006 KPPS/ Ortaretim)
78

36. Osmanl Devletinin XIX. yzyla kadar ynetildii saray aadakilerden hangisidir? A) Yldz Saray B) Dolmabahe Saray C) Beylerbeyi Saray D) raan Saray E) Topkap Saray (2006 KPPS/ Ortaretim) 37. Aadakilerden hangisi Lale Devrinin nl airidir? A) Nevi B) Nefi C) Bki D) Fuzuli E) Nedim (2007 KPPS) 38. I. Fatih Sultan Mehmet zamannda yaplmas ve zamanla yeni yaplarn eklenmesi II. Devletin bakentinde ina edilmi olmas III. Divan- Hmayun yelerinin aileleriyle birlikte oturduu yer olmas Yukardakilerden hangileri, Topkap Saraynn zellikleri arasnda yer alr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2007 KPPS) 39. Osmanl Devletinde ruhsal bozukluklarn tedavi edilmesi amacyla II. Bayezit Klliyesinde bulunan ifahane aadaki kentlerin hangisindedir? A) Kayseri B) Nide C) Edirne D) Konya E) Trabzon (2008/KPSS Ortaretim) 40. Osmanl kanunnamelerinde Saban giren yer mlk olmaz. eklinde tanmlanan durumun aadakilerden hangisiyle rtt savunulabilir? A) Topran gelirlere gre ayrlmas B) Artan nfus orannda yeni tarm alanlarnn almas C) Topran sadece kullanm hakknn kylde olmas D) Dirlik sahiplerinin cebel yetitirmek zorunda olmas E) Her kyl ailesinin geimini salayacak byklkte topraa sahip olmasna zen gsterilmesi (2008/KPSS nlisans)
Tarih retmeni
41. XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Devletinde toprak dzeninin bozulmasyla toprak mlkiyeti yaygnlamtr. Bu durumun aadakilerden hangisine ortam hazrlad savunulabilir? A) Asker - sivil i birliine B) Feodal yapnn glenmesine C) Toprak gelirlerinin artmasna D) Kylnn refah dzeyinin artmasna E) Ticaretin aznlklarn tekelinde olmasna (2008/KPSS nlisans) 42. Orhan Bey zamannda, I. lk Osmanl medresesinin almas, II. Rumeliye geilmesi, III. Yaya ve atl dzenli bir ordunun kurulmas, gelimelerinden hangileri Osmanl Devletinin bu dnemde tekilatlanmaya baladnn bir gstergesi olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III (2009 KPSS) 43. XVII. yzyln balarnda Osmanl Devletinin 32 eyaleti varken bu yzyln ortalarnda 25i tmar sistemine dahil, 9u salyaneli olmak zere toplam eyalet says 34 bulmutur. Bu durumla ilgili olarak, I. lk kez toprak kaybedilmitir. II. Beylerbeyi says artmtr. III. Tmar sistemi bozulmutur. yarglarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) 44. Osmanl Devletinde, I. Avrupa mallarnn lkeye girmesi, II. ticaret yollarnn deimesi, III. esnaf tekilatnn bozulmas, durumlarndan hangilerinin ekonomiyi olumsuz ynde etkiledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) CEVAPLAR 1. C 2. B 3. D 4. D 5. E 10. D 11. B 12. A 13. D 17. C 18. C 19. A 20. C 24. A 25. D 26. E 27. A 6. D 7. B 8. E 9. B 14. E 15. A 16. B 21. D 22. A 23. A 28. E 29. D 30. E
79

31. D 32. D 33. D 34. B 25. E 36. E 37. E 38. D 39. C 40. C 41. B 42. C 43. B 44. E
Tarih retmeni
rvet ve iltimasla kiilerin atanmasnn merkez tekilatn zayflatmas Ordunun Bozulmas
OSMANLI DEVLET DURAKLAMA DNEM (1579 - 1699)

Duraklama Dnemi, Sokullu Mehmet Paann lm (1579) ile balayp Karlofa Antlamasna (1699) kadar olan dnemdir. Osmanl Devletinde padiah ve sadrazam deiikliinin en ok yaand dnem Duraklama Dnemidir. Bunun nedeni merkezde kan isyanlardr (Yenieri isyanlar). Duraklama Dnemi Osmanl Devlet Siyaseti Fetihlere devam edilirken, i ayaklanmalar durdurmakla da uralm, yeri geldike de fethedilen yerleri korumak amalanmtr. Bir baka deyile; mevcut durumun korunmasna allrken az da olsa yeni topraklar alnmtr (Girit, Podolya). Bu dnemde devlet, snrlarn korumak amacyla Douda ran, Batda Venedik, Lehistan, Avusturya (en ok savat devlet) ve dnem sonlarna doru da Rusya ile savamtr. Duraklama Nedenleri A) Nedenler Ynetimin Bozulmas
Kapkulu ocaklarna usule aykr olarak, ii askerlik olmayanlarn da alnmaya balanmas, Yenierilerin geim sknts ektiklerini ileri srerek baka ilerle uramalar, Ocak, devlet iindir. anlay yerine Devlet, ocak iindir. anlaynn egemen olmas ltizam sisteminin yaygnlamas ile Tmar sisteminin bozulmas ve eyaletlerden gelen Tmarl Sipahi saysnn azalmas Denizcilikle ilgisi olmayanlarn donanmada grev almalar ve donanmann eski gcn kaybetmesi Avrupadaki askeri ve teknik gelimelerin takip edilmeyip, donanmaya nem verilmemesi Maliyenin Bozulmas
Padiahlarn devlet ilerine ilgisiz kalmalar ve ordunun banda sefere kmamalar NOT: Ordunun banda sefere ilk padiah II. Selim (Sar Selim)dir. kmayan
Tmar sistemindeki bozulmayla (vergilerin artrlmas, kyllerin deyemeyecek duruma gelmesi) tarmdaki retimin azalmas, Tmarl Sipahilerin saysnn azalmasyla doan asker ihtiyacnn, Kapkulu Ocaklarna yeni kaytlar yaplarak karlanmas, ok sk padiah deimesinden dolay Clus bahiinin hazineye yk getirmesi, Savalarn uzun srmesi, ganimet ve yllk gelirlerin azalmas, Saray harcamalarnn artmas, lks bir yaamn olmas, Corafi Keiflerle ticaret yollarnn deimesi Kapitlasyonlarn etkisi ile gmrk gelirlerinin dmesi ve Osmanlnn yerli sanayisinin kmesi Toplum Yapsnn Bozulmas
Sancak sisteminin kaldrlmasyla devlet ynetimine g ve otoriteden yoksun padiahlarn gemesi sonucu merkezi otoritenin zayflamas, ocuk yata padiahlarn tahta kmas ve valide sultanlarn ynetimde etkili olmas, Saray Kadnlarnn ve Saray Aalarnn Ynetime Karmaya Balamas Sk sk sadrazam deiikliklerinin yaplmas Divan toplantlarna gerekli nemin verilmemesi, devletin ynetim kadrolarna
Anadoluda ekyalarn oalmas, isyanlarn kmas sonucu kyden kentlere glerin yaanmas, Gler sonucu Tmar sisteminin bozulmas ehirlerdeki nfusun ar derecede artmas ve isizlik sorununun balamas, Hukuk sistemindeki yozlamalar ve Celali syanlar sonucu devletle halk arasndaki gvenin sarslmas
80

lmiye Snfnn Bozulmas
Tarih retmeni
1) Merkez (stanbul) syanlar
Medreselerdeki eitime gerekli nemin verilmeyii, Pozitif bilimlerin medreselerin mfredatndan karlmas, limin olu lim olur anlayyla ocuk yata olanlara icazetname (medrese diplomas) datlmaya balanmas (Beik Ulemal) NOT: Bu gelime Osmanl Devletinin bymesindeki temel yolu aan dinin yorumlanmas ve an teknolojisini meydana getirme yolunu da kapatmtr. NOT: Bilim snfnn bozulmas, eitim, adalet, ynetim ve toplum gibi btn alanlarda bozulmalara neden olmutur. mparatorluun Karakteri
Nedenleri:
erisinde birden ok ulusu barndrmas ve kan i isyanlar B) D Nedenler mparatorluun doal snrlara ulamas, Snrlarda gl devletlerin bulunmas (ran, Venedik, Avusturya), Corafi Keifler ve kapitlasyonlarn etkisi, Rnesans hareketleriyle Avrupada meydana gelen gelimelerin takip edilememesi (en nemli neden), Avrupal byk devletlerin teknolojik ve bilimsel gelimelerde ileri gitmesi (zellikle sava teknolojisi alannda) Avrupada merkezi yapnn glenmesi ve merkezi ynetimlerin kurulmas DURAKLAMA DNEMNDE SYANLAR Bu dnemde kan isyanlar blmde incelenir; 1) Merkez (stanbul) syanlar 2) Celali syanlar 3) Eyalet syanlar Devlet ve lke ynetimindeki aksaklklar isyanlarn genel nedenidir.
Merkezi ynetimin bozulmas (en nemlisi) Ulufelerin zamannda datlmay veya ayar dk ake (zyuf ake) ile datlmas, Taht deiikliinde clus bahilerinin denmemesi veya ge denmesi, Kapkulu Ocaklarna usule aykr asker alnmas, Saray entrikalar ve kadnlarn ynetime karmas, Yenieri ve sipahilerin karlarna ters den padiahlar ve devlet adamlarn grevden uzaklatrmak istemeleri Devlet memurluklarna haksz atamalarn yaplmas, Ulema snfnn bozulmas (devlet ynetiminde etkili olmak isteyen devlet adamlarnn yenierileri kkrtmas) NOT: Bu isyanlar genelde Yenieriler ve Kapkulu askerleri tarafndan kartlmtr. syanlara Ulema Snf da destek vermitir. NOT: Merkez isyanlar, Fatih Dnemine kadar uzanr. Fatih Dneminde kan isyann nedeni, clus bahii istenmesidir.
kan syanlar: lk ciddi stanbul isyan Duraklama Dneminde III. Murat Dneminde clus bahiinin denmemesinden dolay km fakat isyan bastrlmtr. II. Osman Dneminde kan Yenieri ayaklanmas sonunda Gen Osman, Yenieriler tarafndan boularak ldrlmtr. Nedeni; Gen Osmann Yenieri Ocan kaldrmak istemesidir (Bu isyan slahatlara kar ilk ciddi tepkidir.).
NOT: Bir isyanda Yenieriler tarafndan ldrlen ilk padiah Gen Osman (II. Osman); ikinci padiah III. Selimdir. IV. Murat Dneminde de Yenieriler iki defa saraya yrmlerdir. Bu isyanlar sonunda Sadrazam Hafz Ahmet Paa ve Topal Recep Paa ldrlmtr. IV. Mehmet (Avc) Dnemindeki isyanda 30 devlet adam, Yenieriler tarafndan Sultan Ahmetteki nar aacna aslmtr. Bu olaya nar Vakas veya Vaka-i Vakvakiye (1656) denir.
81
Sonular:
Tarih retmeni
Kalenderolu, Katrcolu, Abaza Hasan, Abaza Mehmet, Vardar Ali Paa, Deli Hasan, Grc Nebi Sonular:
Bu isyanlar ekonomik nedenlidir. Kiilere ynelik yaplmtr ve askeri niteliklidir. Bu isyanlar, Yenierilerin kurulu amalarndan uzaklatklarn gstermitir. Ocak, devlet iindir anlay Devlet ocak iindir anlayna dnmtr. Yenieriler, devlet iinde bir g olduklarn grmlerdir. Bu isyanlar ynetimi deitirmeye deil, yneticileri deitirmeye yneliktir. stanbul isyanlar, merkezi otoriteyi sarsm, devlet merkezinde huzur ve gvenin bozulmasna yol amtr. Bu durum; isyanclarn halk arasnda taraftar bulmasna neden olmutur. 2) Celali (Anadolu) syanlar Anadoluda ynetimin uygulamalarna kar kan isyanlardr. Yavuz Dneminde Yozgatta Bozoklu Celal tarafndan kartlan isyandan dolay Celali syanlar olarak adlandrlmtr. Devlet rejimini deitirme amac tamazlar. Nedenleri:
Tmar sistemi tam anlamyla bozuldu. Kyl iftbozan oldu. Topraklarn terk edip ehre g etmeye balad, sosyal denge bozuldu. Tarm retimi dt, ekonomik durum sarsld. Krsal blgelerde gvenlik kalmad. Halkn devlete olan gveni sarsld. Anadolu askerlerinden oluan Tmarl Sipahiler, dzenli ordu zelliini kaybetmi ve etkileri azalmtr. NOT: Bu isyanlara medrese rencileri (Suhte), babo kalan leventler ve sipahiler de katlmtr. NOT: Celali syanlar kanl bir ekilde bastrlmtr. syanlarn bastrlmasnda Kuyucu Murat Paa ve Kprl Mehmet Paa baarl olmulardr. syanlarn nedenleri aratrlmayp iddetle bastrld iin isyanlar tekrarlanmtr. 3) Eyalet syanlar Osmanl Devletinde merkezden uzak olan eyaletlerde kan isyanlardr. Bunlarn amac; Osmanl Devletinden ayrlmak olmutur. Erdel, Eflak, Bodan, Halep, Yemen, Krm, Badatta kan ayaklanmalardr. Bu isyanlarda Milliyetiliin etkisi yoktur. Bu isyanlar devletin merkezi otoritesinin bozulmasyla birlikte ortaya kmtr. XVII. YZYIL ISLAHATILARI VE YAPILAN ISLAHATLAR Devlet kurumlarndaki bozulmalar nedeniyle Osmanl devlet adamlar imparatorluu eski gl dnemlerine dndrmek ve duraklamadan kurtarmak amacyla kurumlarda baz dzenlemeler yapmlardr. Osmanl tarihinde ilk slahat hareketleri XVII. yzylda balamtr. Bu dnem slahatlar padiahlar ve sadrazamlar tarafndan yaplmtr.
Kapkulu askerlerinden bazlarnn stanbulda tutunamayp Anadoluya geerek ekya olmalar, Vergilerin artmas ve haksz yere vergi toplanmaya balanmas, Tmar sisteminin bozulmas, tmarlarn para karlnda datlmaya balanmas, Devlet (miri) arazilerinin ltizama verilmesi, Mltezimlerin de halka bask yapmas Anadoludaki ekonomik yapnn bozulmas, tarm retiminin azalmas ve blge gvenliinin kalmamas, Kadlarn haksz kararlar vermesi, Anadoluya atanan devlet memurlarnn (sancak beylerinin) haksz davranlar, Uzun sren savalarn yaratm olduu olumsuzluklar, Hakszla urayan baz devlet adamlarnn Anadoluya geerek halka nderlik etmesi, Rvet ve adaletsizliin artmas, Nfusun hzla art ve isizliin nemli boyutlara ulamas kan Ayaklanmalar: I. Ahmet ve IV. Murat dnemlerinde youn olarak grlen isyanlarn en nemlileri; Karayazc, Canbolatolu,
82

1) Kuyucu Murat Paa ve Tiryaki Hasan Paa Islahatlar I. Ahmet Dnemi sadrazamlar olan bu kiiler, Anadoludaki Celali syanlarn iddet ve bask yoluyla ortadan kaldrarak merkezi otoriteyi arttrmaya almlardr. 2) I. Ahmet Islahatlar (1603 - 1617)
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinde, padiahln hanedann erkek yelerinin en yalsna gemesi usul aadaki padiahlardan hangisi zamannda kabul edilmitir? A) IV. Mehmet B) II. Osman C) IV. Murat D) I. Ahmet E) II. Ahmet (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: D 3) II. Osman (Gen) Islahatlar (1618 - 1622)
Veraset sisteminde deiiklik yaparak, padiahl hanedann en yal ve en tecrbeli yesine, Ekber ve Ered (akl selim) olmak artyla vermitir. Bundaki ama; kardeler arasndaki taht mcadelelerini nlemektir. NOT: I. Ahmetten nceki padiah olan III. Mehmet, ehzadelerin sancakta yetime sistemini kaldrarak, Kafes uygulamasn getirmitir. NOT: Bu uygulamalar, kardeler arasndaki taht mcadelesini nlemeyi amalamsa da gl padiahlarn yetimesine de engel olmutur. RNEK SORU XVII. yzylda, I. ehzadelerin tarada sancak beylii yapmalarnn yasaklanmas, II. padiahln, hanedann reit olan en yal erkeine gemesi usulnn kabul edilmesi, III. kimi padiahlarn tahttan indirilmesi, uygulamalarndan hangilerinin Osmanl Devletini siyasi ynden olumsuz etkiledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS nlisans) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. divann sarayda deil Babalide yani sadrazam kapsnda toplanmaya balamas, II. ehzadelerin sancaa gnderilmesi uygulamasna son verilmesi, III. Osmanl ailesinin en yal ve olgun yesinin tahta gemesi kuralnn getirilmesi durumlarndan hangileri, padiahlarn yetime biiminde deiiklik olduunu gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008 KPSS/Lisans) Cevap: D
Islahat hareketlerine girien ilk Osmanl padiah olarak kabul edilmektedir. Saray d evlilik yaparak (eyhlislamn kzyla), haremden evlenme geleneini ykt. lmiye snfnn yetkilerini kstlad. eyhlislamn kad ve mderris tayin etmesini yasaklad. Merkezi otoritesini glendirmeye alt. Kad ve mderrislerin fazla deneklerini kst. Sosyal durumu dzeltmek iin halk ile devlet arasnda gven ortamn oluturmaya alt. Bakenti stanbuldan kaldrarak, nfusunun byk ounluu Trklerden oluan Anadoluya tamak istemitir (ilk defa) 1620 Hotin (Lehistan) Seferinde disiplinsizliklerini grd Yenieri Ocan kaldrmak istemise de bu durum hayatna mal olmutur. NOT: Yenierilerin disiplinsizliinin anlald ilk sefer Hotin Seferidir. NOT: Yenieri Ocan kaldrma yolunda ilk ciddi giriimde bulunan Osmanl padiahdr. 4) IV. Murat Islahatlar (1623 - 1640) 1623 ylnda 11 yanda padiah oldu. Devlet ynetimi Yenieri Aalar ve valide sultanlarn elindeydi. Devlet ynetimini eline aldktan sonra, iddete dayal bir ynetim uygulamtr. Saray kadnlarnn ynetim ilerine karmalarn nlemeye almtr. iddet ve baskya dayal olarak slahat yapt. ki ve ttn yasaklad. Gece sokaa kma yasan getirdi. Orduda dzenlemeler yapt. Yenierilerin eitimine nem verildi. Yenierilerle ibirlii yapan Sadrazam ve eyhlislam ldrtt. Ekonomiyi dzeltmeye alt. Ayar dk akeyi kaldrd.
83

Devletin Duraklama sebeplerini tespit iin, devlet adamlarndan raporlar istedi. Bunlarn ierisinde en nemlisi, Koi Bey Risalesidir. Bu raporda devletin asl bozulma nedenleri; eski dzenden uzaklama deil, gelimelere ayak uydurulamamas olarak vurgulanmtr. IV. Murat, Koi Bey Risalesindeki tavsiyeleri uygulayamadan vefat etmitir. RNEK SORU Aadaki padiahlardan hangisinin dneminde yaplan dzenleme hareketlerinde batdan yararlanlmamtr? A) I. Mahmut B) IV. Murat C) II. Mahmut D) III. Selim E) III. Ahmet (2008 KPSS/Ortaretim) Cevap: B 5) Kemanke Kara Mustafa Paa Islahatlar Sultan brahim Dnemi sadrazamlarndandr. Mali alanda slahat yapmaya almtr. Saray harcamalarn kst. Para ayarlarn dzeltmeye alt. Yenieri Ocanda saym yaptrd. Haksz alnan maalar engellemeye alt. Tmar sistemini dzeltmeye alt. almalar baz evrelerin karlarna dokunduu iin idam edilmitir. 6) Tarhuncu Ahmet Paa Islahatlar IV. Mehmet (Avc Mehmet) Dnemi sadrazamlarndan olan Tarhuncu, mali alanda slahat yapmtr. Maliyeyi dzeltmek amacyla; Saray masraflarn ksmtr. Gnmz anlamndaki ilk hazrlamtr. denk bteyi
Tarih retmeni
Paa, Fazl Mustafa Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paa ve Amcazade Mustafa Paa grev yapmtr. IV. Mehmet Dnemi sadrazamlarndan olan Kprl Mehmet Paa, baz artlar ne srerek sadrazamla gelen ilk devlet adamdr. artlar; Saray devlet ilerine karmayacak, Atamalar kendisi yapacak, Saraya sunduu projeler kabul edilecek, Hakknda bir sulama olursa savunmas alnmadan cezalandrlmayacak
NOT: Kprl Mehmet Paann bu artlar ileri srmesindeki amac; yapaca slahatlara uygun bir ortam hazrlamaktr. Yaptklar; Ulema arasndaki tartmalara son verdi. Rvet ve iltimas engelledi. Merkez ve Anadolu isyanlarn bastrd. Maliyeyi dzeltti. Merkezi otoriteyi salad. anakkale Boazndaki Venedik kuatmasn kaldrd.
NOT: Kprl Mehmet Paadan sonra yerine geen olu Fazl Ahmet Paa da babasnn yolunu izledi. Bu dnemde yeni topraklar alnd (Girit, Podolya). Ekonomi dzeldi. NOT: Bu gelimelerden dolay Kprller Dnemi, Duraklamann iinde bir ykselme dnemi olarak adlandrlr. 8) Merzifonlu Kara Mustafa Paa Islahatlar: Kprl Mehmet Paa'nn damadyd. Devlet ilerinde yetenekli ve kabiliyetliydi. En nemli amac Viyanay almakt. II. Viyana Kuatmasn (1683) yapm, baarsz olunca da idam edilmitir. XVII. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri Islahatlarda iddet ve bask yntemi izlenmitir. Islahatlar genellikle askeri ve mali alanlarda yaplmtr. Islahatlar kiilere bal kalm, sreklilik arz etmemitir. Bundan dolay slahatlarn lm
almalar baz evrelerin dokunduu iin idam edilmitir.
karlarna
NOT: IV. Mehmetin ilk yllar Ksem Sultann ve saray aalarnn etkin olduu bir dnemdir. Bu da devletin sorunlarnn artmasna neden olmutur. Bu dneme Aalar Saltanat denilmitir. 7) Kprl Mehmet Paa Islahatlar
NOT: Osmanl Devletinde 1656 - 1691 yllar arasna Kprller Dnemi denmitir. Bu dnemde Kprl Mehmet Paa, Fazl Ahmet
84

ile devlet dzeni eski halini almtr (Bu ynyle 18. yy. slahatlarna benzer.). Islahatlarda halk destei alnmamtr. Olaylarn nedenleri aratrlmam, yzeysel zmler getirilmitir. Bundan dolay istenilen sonu elde edilememitir. Islahatlar yeni gelimelerden daha ok, eski dzeni (ykselme) yeniden canlandrmay amalamtr. Bu dnemde Batdaki gelimelerden hi yararlanlmamtr. Bunun nedeni Osmanlnn kendisini halen daha Batdan stn grmesidir. Islahatlar; padiahlarn yetersizlii, yenilik kart olan yenieriler, ulema ve saray kadnlarnn tepkisinden dolay baarya ulaamamtr.
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl mparatorluu 17. yzylda gerileme dnemine girmi, bu gerileme balangtaki duraklamadan sonra yllar getike hzlanmtr. Bu hzlanmayla birlikte Osmanl mparatorluunda, I. snrlar, II. nfus, III. teokratik yap konularndan hangilerinde deime olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D RNEK SORU XVII. yzyln sonlarna doru Osmanl Devleti dnya siyasetini etkileyen deil, bu siyasetten etkilenen bir konuma gelmeye balamtr. Osmanl Devletinin Avrupa devletleri karsnda bu konuma gelmesinde, I. siyasi, II. ekonomik, III. teknolojik alanlarn hangilerinde geri kalmas etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: E 18. YZYIL ISLAHATLARI Bu dnem slahatlar, 17. yzyl slahatlarnda olduu gibi genelde askeri ve mali alanlarda yaplmtr. Ancak bu dnemde Batnn stnl kabul edilmi, Batdaki gelimelerden yararlanlmaya allmtr. Bu nedenle 17. yzyl slahatlarna gre daha kapsaml ve esasl slahatlar yaplmtr. Lale Devri (1718 - 1730)
OSMANLI DEVLET GERLEME DNEM (1699 - 1792)

Bu dnem 1699 Karlofa Antlamasyla balam, 1792 Ya Antlamasnn imzalanmasyla sona ermitir. Dnemin Genel zellikleri XVIII. yzylda Osmanl Devletinin genel siyaseti; Karlofa ve stanbul Antlamalaryla kaybedilen yerleri geri almaktr. Ancak bu dnemde, kaybedilen yerler geri alnamad gibi yeni topraklar da elden kmtr. Bu dnemde, douda ran, batda Venedik, Avusturya ve kuzeyde Rusya (bu dnemde en ok savalan devlet) ile savalmtr. Bu yzyln sonuna kadar dostane bir iliki iinde bulunulan Fransa ile de 1798de Msrn igali zerine savalmtr. Bu dnemde Avrupann teknik ve askeri stnl kabul edilmi ve Bat tarz ilk slahatlar yaplmtr. Ancak Batnn Osmanl karsndaki stnl bu dnemin sonlarnda balayan Sanayi nklb ile iyice pekimi ve Osmanl Devleti byk devlet olma zelliini kaybetmitir.
Lale Devri, dardan grn itibariyle zevk- sefa devri olarak nitelendirilse de Bat tarznda slahatlarn yapld ilk dnemdir. Bu dnem, 1718 Pasarofa Antlamasyla balayp 1730da kan Patrona Halil syan ile sona ermitir. Bu dnemin nemli ahsiyetleri Padiah III. Ahmet, Nevehirli Damat brahim Paa, brahim Mteferrika ve Nedimdir.
85

Tarih retmeni
NOT: syan srasnda bu dnemde yaplan bahe ve kkler yerle bir edilmi ancak yeniliklere dokunulmamtr. NOT: Bylece Batya alan ilk pencere olarak nitelendirilen Lale Devri sona ermi oldu. RNEK SORU XVIII. Yzylda, 1718de Osmanl Devleti Bat ile yapt savalarda baar salayamamtr. Bu dnemden sonra Osmanl, Batnn stnln kabul ederek, Lale Devriyle yenilik hareketlerine girimitir. Aadakilerden hangisi bu dnemde Osmanlnn Avrupann stnln kabul ettii alanlardandr? A) Ynetim-Mimari B) Askeri-Ynetim C) Teknoloji-Ynetim D) Askeri-Teknoloji E) Ynetim-Hukuk (2002/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi III. Ahmet Dnemi gelimelerinden biridir? A) Senedi ttifakn yaplmas B) Trk matbaasnn kurulmas C) Yenieri Ocann kurulmas D) Kanunuesasinin uygulamaya konulmas E) Kanunname-i li Osmann toplanmas (2008 KPSS/nlisans) Cevap: B I. Mahmut Dnemi Islahatlar (1730 - 1754)
Dnemin Islahatlar
1727de brahim Mteferrika ve eyhlislam Sait Efendinin almalaryla ilk sivil matbaa almtr (Avrupadan alnan ilk teknik yeniliktir.). Hattatlarn tepkisini ekmemek iin matbaada dini kitaplarn baslmas yasaklanmtr. Matbaada baslan ilk eser, Vani Efendi tarafndan yazlan Van Kulu Lgatidir. NOT: Osmanlda gayrimslimler ilk kez 1450de matbaa amlard. Dounun klasikleri Trkeye tercme edilmitir. Sivil mimari gelimitir. Dou ve Bat tarznda kkler ve kasrlar yaptrlmtr. Avrupann Barok, Gotik ve Rokoko tarznda mimari eserler verilmitir. NOT: Barok ve Rokoko tarzyla yaplan ilk eserler Nur-u Osmaniye Camii ve Laleli Camiidir. Resim ve minyatr sanat gelimitir. nl minyatr sanats Levni bu dnemde yetimitir. Yenierilerden ilk itfaiye rgt kurulmutur (Tulumbac Oca). lk iek as yaplmtr. lk defa Avrupaya (Fransa - Paris) geici eli gnderilmitir (28 elebi Mehmet Efendi - en nemli eseri Paris Sefaretnamesidir.). Ama, Avrupadaki gelimeleri yakndan grp incelemektir. Kat (Yalova), ini, kuma ve seramik fabrikalar (stanbul) almtr. Deiik semtlerde ktphaneler almtr. En nemlileri III. Ahmet tarafndan Topkap Saraynda alan Enderun Ktphanesi ile Yeni Camii Ktphanesidir. NOT: Lale Devrinde askeri alanda slahat yaplmamtr. Islahatlar daha ok bilim, teknik, sanat ve kltrel alanlarnda olmutur. ran Savalarnda meydana gelen olumsuzluklar bahane eden Yenieriler, Patrona Halil nclnde isyan etti. syan sonucunda III. Ahmet tahttan indirildi, I. Mahmut Padiah yapld. Nevehirli Damat brahim Paa ldrld.
I. Mahmut tahta ktnda nce Patrona Halili ortadan kaldrd. Bu dnemde ilk kez askeri alanda Batl tarzda yenilikler yaplmaya balanm ve ilk kez Batl uzmanlardan yararlanlmtr. 1736 - 1739 Osmanl - Avusturya Savalar srasnda Avusturya ordusunda grev yapan Fransz asll Kont D Bonevalin lkeye ilticas kabul edildi. Humbarac Ahmet Paa ismini alan Kont D Boneval, Osmanl ordusuna Avrupai tarzda blk, tabur, alay sistemlerini getirdi. Subay yetitirmek amacyla Avrupa tarzndaki ilk teknik okul olan Kara Mhendishanesi (Hendesehane) ald. Baruthaneye nem verildi. Humbarac Oca yeniden dzenlendi. Halk ktphanesi ald.
86

NOT: I. Mahmut Dnemi slahatlar amacna ulam ve Osmanl Devleti 1736 1739 yllar arasnda ayn anda savat Avusturya ve Rusya ordularn malup etmitir. III. Mustafa Dnemi Islahatlar (1757 - 1774)
Tarih retmeni
Yardmc asker (Subay) yetitirmek iin stanbulda stihkm Okulu ald. Yabanc uzmanlarn Mslman olma art kaldrld. III. Selim Dnemi Islahatlar (1789 - 1807)
Astrolojiye inanan bu Osmanl Padiah yenilik taraftaryd. Dnemin Sadrazam Koca Ragp Paann nerileriyle askeri alanda slahatlar yaplmaya baland. Baruthaneye ve Tophaneye nem verildi. Askerlere son kez clus bahii verildi. Hizmete alnan Macar asll Fransz Baron D Tot tarafndan ilk kez Srat Topular Oca ald. Hendesehane adl okulda denizcilik ve topuluk eitimi verildi. Tersane slah edilerek gemi yapmna nem verilmi ve 1770 eme Basknnda yanan donanma yerine yeni bir donanma kuruldu. Deniz subay yetitirmek iin 1772de Mhendishane-i Bahr- Hmayun (Deniz Mhendishanesi) ald. NOT: ada anlamda kurulan ve daha sonraki okullara rnek oluturan ilk modern eitim retim kurumudur. Bununla beraber bu dnemde saray masraflar kstlanm ve bozuk olan maliye dzeltilmeye allmtr. Bu yzden i borlanma sistemi (Esham) uygulanmtr (ilk kez). I. Abdlhamit Dnemi Islahatlar (1774 1789)
ehzadeliinde devlet adamlarndan gerilemenin nedenleriyle ilgili Levhalar (raporlar) hazrlamalarn istemitir. Bu amala da Meveret Meclisleri denilen danma meclislerini kurdurmutur. Avrupai tarzda eitim yapan Nizam- Cedid Ocan kurmutur. NOT-1: Nizam- Cedid, yalnz ocan ad deil, bu dnemdeki btn yeniliklerin ad olarak da geer. NOT-2: Nizam- Cedit ordusu Fransa ve Avusturya tarznda rgtlendi. Avrupai bir ekilde eitilen bu ordu ilk askeri baarsn Suriye Akkada Franszlara (Napolyona) kar almtr (1798). NOT-3: Devlet dzeninde ilk radikal deiikliklerin yaplmasnn neminin kavrand dnem III. Selim Dnemidir. Ocan gereksinimleri karlamak iin rad- Cedid Hazinesi kurulmutur. Askeri kyafetlerde ilk kez yenilikler yapld. Nizam- Cedit Ordusunun eitimi iin Selimiye ve Levent klalar yaplmtr. Matbaa- Amire adyla ilk devlet matbaas almtr. Batdaki gelimeleri yakndan takip etmek amacyla ilk kez Avrupann nemli merkezlerinde srekli elilikler almtr (Paris, Londra, Viyana, Berlin). NOT: lk daimi elilik Londrada alm, ilk daimi eli olarak Yusuf Agh Efendi atanmtr. Kara kuvvetlerinin subay ihtiyacn karlamak amacyla Mhendishane-i Berr-i Hmayun adl subay okulu almtr. Tersaneler yenilendi, modern toplar dkld. Yabanc dil eitimine nem verilmi; Franszca ilk resmi yabanc eitim dili olarak kabul edilmitir. Yerli mal kullanlmasna nem verilmitir. Eyalet ynetimleri yeniden dzenlenmitir. III. Selimin yapm olduu bu yenilikler, Kabak Mustafa syanyla son bulmu (1807), ayaklanmaclar III. Selimin ldrlmesine neden olmulardr. Yerine
Bu dnem Sadrazamlarndan Halil Hamit Paa Kapkulu Ocaklar ile ilgili; lk kez Ulufe alm - satmn yasaklad. Ulufe defterlerini inceletti. Kapkulu askerlerinin saysn azaltma yoluna gitti (lk Yenieri saym yapld.). Clus bahii kaldrld. NOT: Bu gelimeler, baz evrelerin karlarna dokunduu iin Paann idamna neden olmulardr. Srat Topular Oca gelitirildi. Humbarac ve Lamc Ocaklar yeniden dzenlendi. Levent Tekilat kaldrld.
87

Rusuk Ayan Alemdar Mustafa tarafndan II. Mahmut getirilmitir. Paa
Tarih retmeni
18. Yzyl Islahatlarnn Genel zellikleri Avrupann gerisinde kalnd kabul edilip Bat tarz slahatlar yaplmtr. Askeri baarszlklar ve maliyenin bozulmas nedeniyle askeri ve mali slahatlara arlk verilmitir. Askeri alandaki slahatlarla kaybedilen yerler geri alnmak istenmise de daha byk kayplar gereklemitir. Batnn eitim ve kltrel alanda da ileri olduu kabul edilmeye balanmtr. Bununla birlikte Avrupann ynetim ve hukuk alanndaki ilerlemeleri gz ard edilmitir. Islahatlar kiilere bal kalm, sreklilik arz etmemitir. Bu slahatlarla toplumun deil devlet kurumlarnn glendirilmesine allmtr. Dolaysyla slahatlar halk destei ile yaplmamtr. karlar zedelenenler ve zellikle de Ulema, Yenierileri kkrtarak slahatlar engellemeye almtr. NEML HATIRLATMALAR Osmanl Devletinin Douda en geni snrlara ulat antlama ran ile imzalanan 1590 Ferhat Paa Antlamasdr. (III. Murat Dnemi) Osmanl Devletinin Douda yenildii ve toprak kaybettii ilk antlama ran ile imzalanan 1611 Nasuh Paa Antlamasdr. (I. Ahmet Dnemi) Osmanl ile ran arasnda imzalanan 1639 Kasr- irin Antlamas ile gnmzdeki Trk-ran snr izildi; bu snr en eski snrmz olma zelliine sahip oldu. (IV. Murat Dnemi) Osmanl Devletinin topraklarna toprak katt, yepyeni bir toprak paras kazand son antlama, Batda en geni snrlara ulat antlama Lehistan ile imzalanan 1672 Buca Antlamasdr. (IV. Mehmet Dnemi) Osmanl donanmas ile fethedilen son yer Girit Adasdr. (1669). 25 yllk bir kuatma sonunda fethedilmitir. (IV. Mehmet Dnemi) Kanuni Sultan Sleymandan sonra ordunun banda sefere kan ilk padiah III. Mehmettir. Avusturyaya kar yaplan 1596 Haova Meydan Sava; Osmanl tarihinin zaferle sonulanan son byk meydan savadr. 1606 Zitvatoruk Antlamas ile Osmanl Devletinin 1533 stanbul Antlamas ile
RNEK SORU Osmanl Devletinin devlet yapsnda ilk radikal deiiklikler yapma eilimi hangi padiah dneminde balamtr? A) II. Mehmet B) III. Selim C) III. Murat D) III. Ahmet E) IV. Murat (2007/KPSS) Cevap: B RNEK SORU I. Nizam Cedit Oca, II. Ekinci Oca, III. Enderun Mektebi, Yukardakilerden hangileri, orduyu glendirmek iin III. Selim zamannda yaplan yenilikler arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008 KPSS/nlisans) Cevap : A RNEK SORU Aadakilerden hangisi, XVII. yzylda Osmanl mparatorluunun ekonomik durumunun bozulmasnn nedenlerinden biri deildir? A) ayaklanmalarn kmas B) Ticaret yollarnn yn deitirmesi C) Avrupaya renci gnderilmesi D) Savalarn ykl harcamalar gerektirmesi E) Tarmdaki ar vergilerin kylnn topra brakp kente g etmesine neden olmas (2006/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU Osmanl Devletinde, 18. yzylda Avrupadan getirilen uzmanlardan yararlanlarak askeri alanda slahat yaplmas aadakilerden hangisini gsterir? A) Avrupadan ilk kez bor para alndn B) Avrupayla ekonomik ilikilerin iyi olduunu C) Avrupann teknik alandaki stnlnn kabul edildiini D) Mslman olmayanlara tannan haklarn geniletildiini E) Saltanat sisteminde deiiklik yapldn (2006/KPSS Lisans) Cevap: C
88

Avusturyaya kar elde ettii stnlk sona ermi; iki devlet arasnda siyasi bir eitlik kurulmutur. (I. Ahmet Dnemi) 1664 Vasvar Antlamas; XVII. yzylda Osmanl Devletinin Avusturya karsndaki askeri stnln kantlayan son antlamadr. (son kez toprak ve son kez sava tazminat alnmtr.) (IV. Mehmet Dnemi) 1699 Karlofa Antlamas; Osmanl Devletinin ilk defa Batda kalc ve byk miktarda toprak kaybettii ve Osmanl topraklarnn paylalmak istendii ilk uluslararas antlamadr. (II. Mustafa Dnemi) Osmanl Devleti; Rusyaya kar ilk defa 1700 I. stanbul Antlamas ile toprak (Azak Kalesi) kaybetmitir. (II. Mustafa Dnemi) Rusya; 1700 I. stanbul Antlamas ile Azak Kalesini alarak, Karadeniz kysnda ilk defa toprak sahibi oldu. (II. Mustafa Dnemi) Rusya; 1700 I. stanbul Antlamas ile ilk defa stanbulda srekli eli bulundurabilme hakk elde etmitir. (II. Mustafa Dnemi) 1711 Prut Antlamas ile Karlofa Antlamasndan sonra ilk defa Rusyaya kar baar kazanlm ve Rusyann Karadenize inmesine geici de olsa engel olunmutur (Karadeniz yeniden Trk gl olmutur.). 1724 Pasarofa Antlamas ile Lale Devri (1718 - 1730) balamtr. 1724 II. stanbul Antlamas; Rusya ile yaplan ilk dostluk ve ibirlii antlamasdr; ran topraklar Osmanl ile Rusya arasnda paylalmtr. (III. Ahmet Dnemi) Osmanl; 18. yy.da yapt askeri slahatlarn (I. Mahmut Islahat) etkisiyle 1736 1739 Osmanl Rusya ve Avusturya Savalarnda galip gelmitir. Fransann arabuluculuu ile 1739 Belgrat Antlamalar yapld. 1739 Belgrat Antlamas Osmanl Devletinin 18. yzylda imzalad en erefli ve son kazanl antlamadr. 1739 Belgrat Antlamas ile Karadenizin bir Trk gl olduunu Rusya son kez kabul etmitir (I. Mahmut Dnemi). I. Mahmut Dneminde 1740da ilk kez Fransaya kapitlasyonlar srekli hale getirilmitir.
Tarih retmeni
1774 Kk Kaynarca Antlamas ile ilk defa halk Mslman olan bir lke (Krm) elden kt. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile; Fatih Dneminde kazanlan Karadenizdeki Trk egemenlii sona ermitir. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Rusya ilk defa Boazlar kullanarak scak denizlere inme imkn elde etmitir. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Osmanl Devleti; Ortodokslarn koruyucusu olma zelliini kaybetti; Rusya ele geirdi. Osmanl Devleti; 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Rusyaya ilk kez kapitlasyon vermi, Rusya Akdenize ilk defa inmitir. Dier devletlerden farkl olarak Rusya kapitlasyonlar zorla almtr. Osmanl Devleti; 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile ilk kez sava tazminat demitir. (Rusyaya) NOT: Osmanl Devletinin dedii ilk sava tazminatdr. 1774 Kk Kaynarca Antlamas, Osmanl Devletinin 18. yzylda imzalad koullar en ar antlamadr (I. Abdlhamit Dnemi). 1791 Zitovi Antlamasndan sonra Osmanl Devleti ile Avusturya arasndaki savalar tamamen son bulmutur. 1792 Ya Antlamas ile Osmanl Devleti Krmn Rusyaya ait olduunu kesin olarak kabul etmitir. Fransa; 1798de Msr igal edince, ngiltere ve Rusya Osmanlya yardm etti; birlii Antlamas yapld Rusya ile yaplan ikinci ibirlii antlamasdr. (Birinci ibirlii antlamas; rana kar yaplan 1724 II. stanbul Antlamasdr.) NOT: Osmanl ilk defa bu olayda Denge Politikas izlemitir. NOT: Rus donanmas tarihte ilk defa Boazlardan serbeste gemitir. Fransa; imzalanan 1802 El-Ari Antlamas ile Msr Osmanlya geri verdi. NOT: Bu olay ile Osmanl Fransz ilikileri ilk kez bozulmutur.
NOT: Arabuluculuk yaparak 1739 Belgrat Antlamalarnda karl kmamz salad iin byle bir uygulama yaplmtr.
89

IKMI SORULAR XVII. yzylda Osmanl Devleti halktan ve tccardan yeni vergiler ald gibi eski vergileri de artrmtr. Bu durum aadakilerden hangisine ortam hazrlamtr? A) Islahat hareketlerinin hzlanmasna B) Ekonomik hayatn canlanmasna C) lkede ayaklanmalarn kmasna D) Devlet giderlerinin azalmasna E) Tketim maddelerinin ucuzlanmasna (2000 DMS) 1. 2. Nizam- Cedit kavram, I. Askerlik II. Ynetim III. Sanat alanlarndan hangilerinde yaplan yenilikleri ncelikle ierir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2000 DMS) Osmanl Devletinin nl sanatlarndan biri olan Levni, aadaki sanat dallarndan hangisinde yapt almalarla tannmtr? A) Minyatr B) ini C) Mzik D) Hat E) Mimari (2001 KMS) 3. 4. Osmanl Devleti, XVIII. yzyldan itibaren, I. Tarm II. Askerlik III. Teknik IV. Ynetim alanlarnn hangilerinde Avrupann, stnln kabul etmi ve Avrupallardan yararlanmaya balamtr? A) I ve II B) I ve III C) I ve IV D) II ve III E) II ve IV (2002 KPSS) 5. Osmanl Devletinde, 18. yzylda Avrupadan getirilen uzmanlardan yararlanlarak askeri alanda slahat yaplmas aadakilerden hangisini gsterir? Avrupadan ilk kez bor para alndn Avrupayla ekonomik ilikilerin iyi olduunu Avrupann teknik alandaki stnlnn kabul edildiini Mslman olmayanlarn haklarn geniletildiini Saltanat sisteminde deiiklik yapldn (2006 KPSS) 6.
Tarih retmeni
A) B) C) D) E)
Osmanllarda I. Ahmetten itibaren padiahln hanedann en yal yesine gemesi usulnn uygulanmasna balanmasnda gdlen ama aadakilerden hangisidir? Saltanat sistemini devam ettirmek Taht kavgalarn nlemek Padiahn yetkilerini snrlamak Halk ile saray ilikilerini kolaylatrmak Eyalet yneticilerinin saysn artrmak (2006 KPSS / Ortaretim)
7. XVII. yzylda, I. ehzadelerin tarada sancak beylii yapmalarnn yasaklanmas, II. padiahln, hanedann reit olan en yal erkeine gemesi usulnn kabul edilmesi, III. kimi padiahlarn tahttan indirilmesi uygulamalarndan hangilerinin Osmanl Devletini siyasi ynden olumsuz etkiledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006 KPSS / nlisans) 8. Aadakilerden hangisi, XVII. yzylda Osmanl mparatorluunun ekonomik durumunun bozulmasnn nedenlerinden biri deildir? ayaklanmalarn kmas Ticaret yollarnn yn deitirmesi Avrupaya renci gnderilmesi Savalarn ykl harcamalar gerektirmesi Tarmdaki ar vergilerin kylnn topra brakp kente g etmesine neden olmas (2006 KPSS / nlisans) Aadakilerden hangisi, Osmanl mparatorluunda yaplan slahat hareketlerinin zelliklerinden biri deildir? Toplum hayatnn belirli alanlarnda dzenlemeler yaplmas mparatorluun paralanmasnn ve kmesinin nlenmeye allmas Halk hareketlerinin bir sonucu olmas Batdaki kurumlarn bazlarnn rnek alnmas Eski ile yeninin her alanda ortaklaa ve karm halinde bulunmas (2006 KPSS / nlisans)
A) B) C) D) E)
9.
A) B) C) D) E)
A) B) C) D) E)
90

10. Aadakilerden hangisi Lale Devrinin nl airidir? A) Nevi B) Nefi C) Bki D) Fuzuli E) Nedim (2007 KPSS) 11. Aadakilerden hangisi, Corafi Keiflerin Osmanl Devleti zerindeki etkilerinden biri deildir? A) Kefedilen yerlerden Avrupaya tanan deerli madenlerin Avrupadan Osmanl lkesine girmesi B) Osmanl parasnn deer kaybetmesi C) Osmanl Devletinin Avrupadaki bilimsel ve teknik gelimelere yabanc kalmas D) Osmanl lkesinde fiyat artlarnn olmas E) Osmanl lkesinden geen ticaret yollarnn nemini kaybetmesi (2007 KPSS) CEVAPLAR 1. C 2. A 3. A 4. D 5. C 6. B 7. D 8. C 9. C 10. E 11. C
Tarih retmeni
NOT: Baharat Yolu; 1869da Osmanl - Fransz ibirlii sonucunda alan Svey Kanal ile eski nemine kavuacak; Akdeniz ticareti tekrar canlanacaktr. NOT: pek Yolu; 1952de Don-Volga Kanalnn almasyla tekrar nem kazanmtr. RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Corafi Keiflerin Osmanl Devleti zerindeki etkilerinden biri deildir? A) Kefedilen yerlerden Avrupaya tanan deerli madenlerin Avrupadan Osmanl lkesine girmesi B) Osmanl parasnn deer kaybetmesi C) Osmanl Devletinin Avrupadaki bilimsel ve teknik gelimelere yabanc kalmas D) Osmanl lkesinde fiyat artlarnn olmas E) Osmanl lkesinden geen ticaret yollarnn nemini kaybetmesi (2007/KPSS) Cevap: C RNEK SORU I. Corafi Keifler II. Milliyetilik akmlar III. Sanayi nklb Osmanl Devletinde XVI. yzylda yukardaki gelimelerden hangileri ekonomik alanda etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS nlisans) Cevap: A Rnesansn Osmanl Devleti zerindeki Etkileri Rnesansla birlikte Avrupada bilim alannda deney ve gzleme dayal pozitif dnce yaylmtr. Bunun sonucunda da skolstik dnce zayflamtr. Osmanl Devleti Avrupadaki yeni gelimeleri takip edemedii iin bilimsel, teknik ve ekonomik alanlarda Avrupann gerisinde kalmtr. Reformun Osmanl Devleti zerindeki Etkileri XVI. yzylda Katolik mezhebindeki bozulmalar karsnda ilk olarak Almanyada balayan dinde yenilik almalarna Reform denir. Osmanl Devleti Reform hareketlerinden etkilenmemitir. Avrupada ise mezhep birlii bozulmu; Katolik ve Ortodoks mezhepleri
AVRUPADAK BAZI GELMELERN OSMANLI ZERNDEK ETKLER

Corafi Keiflerin Osmanl Devleti zerindeki Etkileri Avrupal devletlerin yeni ticaret tollar bulmak amacyla XV. ve XVI. yzyllarda gerekletirdikleri keif olaylarna Corafi Keifler denir. Osmanlnn elinde bulunan pek ve Baharat yollar Corafi Keiflerle yeni ticaret yollarnn bulunmas sonucunda nemini kaybetti. Kefedilen lkelerden getirilen bol miktardaki altn ve gm gibi deerli madenler Avrupadan Osmanl pazarlarna girmi, bu durum da Osmanlda enflasyonun ykselmesine ve parann deer kaybetmesine neden olmutur. Osmanl Devletinin vergi gelirleri azalm, kapitlasyonlarn arttrlmasyla da lke ekonomisi giderek kmeye balamtr. Osmanlnn elindeki kervan yollar zerinde faaliyet gsteren halk ve zanaatkrlar isiz kalmtr. Bu durum da; Osmanl Devletinde ekonomik skntlara ve Celali syanlarna zemin hazrlamtr.
91

dnda Protestan, Kalvenizm, Anglikanizm ve Presbiteryenlik mezhepleri ortaya kmtr. Kanuni Sultan Sleyman; Almanyada bir ilahiyat profesr olan Martin Lutherin Endljansa kar kmas (protesto etmesi) ile balayan Reform hareketlerine mali yardmda bulunmu; Reform hareketlerini ve mezhep ayrlklarn desteklemitir. NOT: Reform ile gelen blnme arlkenin Avrupa devletlerini Osmanlya kar birletirme midini sndrd. Bu durum; Osmanlnn Avrupa ilerine yryn kolaylatrd. Avrupa Hristiyan toplumu mezhep savalar yaarken Osmanl Hristiyanlar bar ve huzur iinde yaamlardr. nk Osmanl Devleti, Hristiyan halk kilisenin suiistimallerine kar koruyordu. Bu yzden; Osmanl Hristiyanlar Reformdan etkilenmemilerdir. Fransz htilalinin Osmanl Devleti zerindeki Etkileri Fransz htilali, ekonomik, siyasal ve toplumsal ynden dnyay derinden etkileyen, sonular bakmndan da ada devlet ve toplumlarn oluumunu salayan evrensel bir olaydr. ok uslu bir yapya sahip olan Osmanl, zamanla 1789 Fransz htilalinin yayd milliyetilik akmndan zarar grmeye balamtr. Milliyetilik akmyla aznlk isyanlar ortaya km; Osmanl paralanmaya balamtr. NOT: Milliyetilik akm etkisiyle Osmanlya kar ilk ayaklanan millet Srplar olmutur. Milliyetilik akm ve aznlk isyanlar; 1839 Tanzimat Ferman, 1856 Islahat Ferman ve 1876 I. Merutiyetin ilan edilmesinde etkili olmutur. NOT: Osmanl Devleti; balangta Fransz htilalini Fransann bir i sorunu olarak grm ve fazla nem vermemitir. Sanayi nklbnn Osmanl Devleti zerindeki Etkileri Sanayi nklb, Avrupada el emeinden fabrikasyon (makine) sistemine geilmesine verilen isimdir ve nce ngilterede balamtr. Avrupadan gelen ucuz ve kaliteli fabrika mallaryla ba edemeyen Osmanl Devletinde kk atlyeler ve el tezghlar kapanmtr.
Tarih retmeni
Ekonomik alanda Avrupaya ballk artmtr. Avrupann ak pazar haline gelmitir. Hammadde ve Pazar ihtiyac nedeniyle Osmanl topraklar Avrupallarca igal edilmeye balanmtr. Ekonomide balayan gerileme siyasi k hzlandrmtr. RNEK SORU Avrupa XVII. yzyl boyunca daha byk boyutlu bir sanayiye gemek ve lonca dzeyindeki retimi amak iin uram ve XVIII. yzylda bunu gerekletirmitir. Avrupa, sanayi toplumuna doru yol alrken tarm retimi azalm Osmanl Devletinden tarm rnleri almaya balamtr. Bu durumun Osmanl Devletinde aadakilerden hangisine neden olduu savunulamaz? A) Elinde bulunan ipek ve baharat yollarnn nem kazanmasna B) pekli sanayinin ham ipee, sof sanayinin yapaya dnmesine C) Tarm retiminin geimlik dzeyden pazar ekonomisi dzeyine gelmesine D) Esnaf gruplarnn kendi aralarnda paylamas gereken ham maddenin yurt dna kmasna E) Sanayinin ham maddesi olan pamuk ve ttn gibi rnlerin retiminin younluk kazanmasna (2008/KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. Avrupa mallarnn lkeye girmesi, II. ticaret yollarnn deimesi, III. esnaf tekilatnn bozulmas, durumlarndan hangilerinin ekonomiyi olumsuz ynde etkiledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: E
92

RNEK SORU XIX. yzyln ortalarndan itibaren Sanayi nklb, Osmanl Devletinde esnaf tekilatn etkilemi ve esnafn retimdeki nemi azalmtr. Aadakilerden hangisinin bu durumla ilgili gelimelerden biri olduu savunulamaz? A) thalatn azalmas B) sizliin artmas C) Parann deerinin dmesi D) Yerli maln i pazarda srmnn azalmas E) retimde kullanlan ham maddenin darya kmas (2010 KPSS Lisans) Cevap: A
Tarih retmeni
sadece mrnn uzamasna yardmc olmutur. Yzyln ikinci yarsndan sonra eitli fikir akmlar domutur (Ama; dalmay nlemektir.). Ayrca Osmanl Devleti; Fransa, ngiltere ve Rusyaya kar Almanyaya yakn bir siyaset izlemeye balamtr (1878 Berlin Antlamasndan sonra). Dnemin Siyasi Gelimeleri Srp Ayaklanmas (1804 - 1815) Nedenleri:
OSMANLI DEVLET DAILMA VE K DNEM (1792 - 1922)
Dnemin Padiahlar III. Selim (1789 - 1807) IV. Mustafa (1807 - 1808) II. Mahmut (1808 - 1839) I. Abdlmecit (1839 -1861) Abdlaziz (1861 - 1876) V. Murat (1876 - 1876) II. Abdlhamit (1876 - 1909) V. Mehmet Reat (1909 - 1918) VI. Mehmet Vahdettin (1918 - 1922) (Son Osmanl Padiah) Son Halife II. Abdlmecit (1922 - 3 Mart 1924)
Milliyetilik akmnn etkisi, Rusyann panslavizm politikas (Balkanlardaki Rus konsolosluklarnn almalar), 18. yzyl boyunca meydana gelen savalarn Balkanlar bir sava alan haline dntrmesi, Avrupal byk devletlerin kkrtmas ve destei, Osmanl Devletinin eski adalet ve hogrye dayanan ynetim anlayn kaybetmesi (yerel yneticilerin keyfi davranlar) syann Geliimi ve Sonucu:
Dnemin Genel zellikleri
Osmanlnn Dama Dnemi 1792 Ya Antlamasyla balar, 1922de Saltanatn kaldrlmasyla son bulur. Bu dnemde Osmanl Devleti, uluslar aras ilikilerde, Avrupa devletleri arasndaki kar atmalarndan yararlanarak denge politikalar izlemi ve her alanda Bat tarz slahatlar yaparak adalama uralarn srdrmtr. Bu yzylda Osmanl Devleti, Fransz htilalinden en ok etkilenen imparatorluk olmutur (Milliyetilik). Bu dnemde imparatorluun paralanmasn durdurmak iin her alanda slahatlar yaplmtr. zellikle slahatlarda aznlklara tannan ayrcalklar dikkati ekmise de devletin paralanmas durdurulamam
lk ayaklanma 1804te Kara Yorgi bakanlnda kt ve 1806 - 1812 Osmanl Rus Sava boyunca devam etti. Ruslarla imzalanan 1812 Bkre Antlamas ile Osmanl Devleti, Srplara baz ayrcalklar tand. Ancak Srplar bu ayrcalklarla yetinmediler ve bamszlk talebinde bulundular ve tekrar isyan ettiler. Ama Osmanl Devleti bu isyan sert bir ekilde bastrd ve Kara Yorgi idam edildi. nemi:
Milliyetilik dncesinin etkisiyle ortaya kan ilk bamszlk ve ayrlk ayaklanmadr. Osmanl Devletinden, baka devletin basksyla ayrcalk (imtiyaz) elde eden ilk ulus Srplardr. Bu durum daha sonraki Yunan syann da etkileyecektir. NOT: Srplara 1829 Edirne Antlamas ile zerklik, 1878 Berlin Antlamasyla da bamszlk verilecektir.
93

1806 - 1812 Osmanl - Rus Sava Nedenleri:
Tarih retmeni
Kabak Mustafa syan (1807)
Ruslarn Srp isyann desteklemesi, Osmanl Devletinin Rus yanls Eflak ve Bodan beylerini grevden almas 1804te balayan Napolyon Savalar srasnda Osmanl Devletinin Fransa tarafn tutmas, Boazlar Ruslara kapatmas, Napolyonun 1806da sterli Savanda Avusturya ve Rus ordularn yenmesi, Osmanl Devletinin Fransaya yakn bir politika izlemesi Sava:
III. Selim yeniliklerine ve bu dnemde kurulmu olan Nizam- Cedit Ordusuna kar olan yenieriler, Kabak Mustafa nderliinde isyan ettiler. III. Selim tahttan indirildi. Nizam- Cedit Ordusu kapatld, IV. Mustafa tahta karld. IV. Mustafa (1807 - 1808) Dneminde III. Selimin yakn dostu olan Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paa isyan etti. Alemdar III. Selimi tekrar tahta geirmek iin stanbula geldi ancak yenieriler III. Selimi ldrd. Bunun zerine Alemdar, II. Mahmutu tahta kard ve kendisi de sadrazam oldu. II. MAHMUT DNEM (1808 - 1839) Sened-i ttifak (1808)
Ruslar Eflak ve Bodan igal etti. Nizam- Cedit Ordusu Tuna boyunda Ruslar yenmise de Yenieriler stanbulda Kabak Mustafa syann kartarak III. Selimi tahtan indirmilerdir. Bununla beraber Napolyonun 1807de Tilsit Antlamas ile Ruslar, Eflak ve Bodan zerinde serbest brakmas sava Osmanl aleyhine dndrmtr (Fransa ve Rusya gizlice Osmanl topraklarn paylamtr). Fransann bu ikiyzl politikas zerine Osmanl Devleti, denge politikas gerei ngiltereye yaklamtr. Bunun zerine Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda 1809 anakkale (Kale-i Sultaniye) Antlamas imzalanmtr. Bu antlama ile bar zamannda Boazlardan hibir sava gemisinin gememesi kararlatrlmtr. NOT: Bu antlama ile Osmanl ile Rusya arasnda bir sorun olan Boazlar konusuna ilk defa Boazlarla ilgisi olmayan bir nc devlet (ngiltere) resmen kart. 1811de Napolyonun Moskovaya saldraca haberini alan Rusya, Osmanlya antlama nermitir. 1812 Bkre Antlamas a) Beserabya Ruslara verilecek, Eflak ve Bodan Osmanlda kalacak, b) Dinyester Irma, iki devlet arasnda snr olacak, c) Osmanl Devleti, Srplara baz ayrcalklar tanyacak NOT: Osmanl Devleti, bu antlamayla ilk kez gayrimslim bir aznla siyasi ayrcalk tanmtr.
Osmanl Devletinde bulunduklar ehrin en nfuslu ve zengin kiileri olan ayanlar XVII. yzyldan itibaren toprak ynetiminde izlenilen yanl politikalar sonucunda giderek glenmilerdir. XVIII. yzyldan itibaren halk tarafndan seilip padiah tarafndan berat verilerek merulaan ayanlar, merkezi otoritenin zayflamasyla devlet iinde devlet olmulardr. Bunun zerine kendisi de bir ayan olan Sadrazam Alemdar Mustafa Paa, bu geni toprak sahibi, merkezi dinlemeyen ayanlar stanbulda toplayarak padiah ile ayanlar arasnda Sened-i ttifakn imzalanmasn salamtr. NOT: Bu belgenin imzalanmasndaki tek ama; II. Mahmutun merkezi otoriteyi salamak istemesidir. Buna gre; padiah ayanlarn varln ve haklarn tanyacak, ayanlar da blgelerinde devletin asker ve vergi toplamasna yardmc olacak, stanbulda kabilecek ayaklanmalar bastrmay kabul edeceklerdi. NOT-1: Bu belge; mutlakyetle ynetilen Osmanl Devletinin hibir siyasi ve askeri yetkisi olmayan Ayanlara dahi sz geiremeyecek kadar zayfladn gsterir. NOT-2: Bu belge uygulamaya dklmemise de, Osmanlda toprak aalnn resmen baladn gsterir. Sened-i ttifak, ayn zamanda padiahn
94

egemenlik haklarn kstlayan ilk belge olarak grlr. Bu ynyle de Osmanl Devletinde demokratikleme yolunda atlan ilk adm saylr. RNEK SORU Aadakilerin hangisiyle, yanlar Padiaha bal kalacaklar ve merkezi otoriteyi korumaya yardmc olacaklar szn vermilerdir? A) Merutiyetin ilan edilmesi B) Sened-i ttifakn ilan edilmesi C) Islahat Fermannn ilan edilmesi D) Tanzimat Fermannn ilan edilmesi E) Veraset sisteminde deiiklik yaplmas (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: B RNEK SORU II. Mahmut Dneminde imzalanan Sened-i ttifakn nemi nedir? A) Ayanlarn gcnn tannmas B) Tmar sisteminin kaldrlmas C) Devlet adamlarnn bilim ve teknik alannda Avrupann ileri olduunu kabul etmesi D) Yenieri Ocann kaldrlmas E) Osmanl Devletinin ilk kez yabanclarla ittifak araylarna girmesi (2010 - KPSS Ortaretim) Cevap: A Yunan (Rum) syan (1820 - 1829) Nedenleri:
Tarih retmeni
Paann entrikalarla isyana tevik edilip idam edilmesi Rumlarn yeniden ayaklanmasna ortam hazrlad. Eflktaki isyann bastrlmas Rumlarn ounlukta olduu Moradaki halk da harekete geirdi, Osmanl bu isyan bastramad. II. Mahmut, Msr valisi Mehmet Ali Paadan yardm istedi, karlnda Mora ve Girit valiliklerini vaat etti. Mehmet Ali Paann olu brahim Paa komutasndaki Msr ordusu, Mora syann bastrd (1826). Bu gelime, Avrupa kamuoyunu harekete geirdi. ngiltere, Rusya ve Fransa olaya kararak Yunanistana zerklik verilmesini istemi ancak Osmanl bunu reddetmitir.
NOT: Bylece Rum isyan bir i sorun olmaktan kp Avrupa sorunu haline dnmtr (ilk defa). Avrupal devletlerin bu olaya karmalarnn nedeni; Rumlarla ayn dinden olmalar ve Rumlar, eski Yunan uygarln kuranlarn torunlar olarak grmeleridir. NOT: Bu durum Avrupa diplomasisinde din unsurunun etkili olduunu gstermektedir. ttifak donanmas Moraya gelerek Osmanl Msr ortak donanmasn yakt (Navarin Olay - 1827). NOT: Bu olay 1815 Viyana Kongresinde alnan mparatorluklar kutsaldr, milliyetilik hareketleri desteklenmemelidir. kararnn Batl devletlerin karlarn gzeterek bozduunu gsterir. Ruslarla yaplan 1828 - 1829 savandan sonra Edirne Antlamas (1829) imzaland ve Yunanistana tam bamszlk verildi. NOT: Fransz htilalinin etkisiyle ayaklanarak bamszln elde eden ilk ulus Yunanllar (Rumlar) olmutur. 1828 - 1829 Osmanl - Rus Sava Nedenleri:
Balkan uluslarnn genel ayaklanma nedenleri, Srplarn, isyanlaryla baz ayrcalklar elde etmesi, Ruslarn kkrtmas, Etnik-i Eterya Cemiyetinin (1814) almalar, Rum aydnlarnn bamszlk iin almalar Rumlarn Bizans mparatorluunu yeniden kurmak istemeleri (Megalo dea), Balkan uluslarnn isyan etmesini nleyen Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paann isyan etmesiyle aznlklarn daha rahat alma imknna kavumas, Avrupada Yunan hayranlnn yaylmas ve Avrupal devletlerin kkrtmalar Geliimi ve Sonular:
lk isyan Rusya ve Avusturyaya yakn olduundan Eflkta kt, ancak baarsz oldu. Bu arada Balkan uluslarnn isyan etmesini engelleyen Yanya Valisi Tepedelenli Ali
Osmanl donanmasnn Navarinde yaklm olmas, Osmanl Devletinin yanan donanmasna karlk ngiltere, Fransa ve Rusyadan tazminat istemesi,
95

ngiltere ve Rusyann bu nedenle Osmanl ile diplomatik ilikilerini kesmesi, Ruslarn tarihi emellerini gerekletirmek istemeleri, Yeni kurulmu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun henz glenmemi olmas, Rusyann, Yunanllarn bamszln salamak istemesi Sava: Rus ordusu iki koldan saldrya geti, batdan gelen kol Edirneye, doudan gelen kol ise Erzuruma ulat. Osmanl aresiz bar istedi (Prusyann aracl ile).
Tarih retmeni
Msr Sorunu (1830 - 1841) Nedenleri:
Yunan isyan srasnda Mehmet Ali Paaya vaat edilen Morann elden kmas, Buna karlk Mehmet Ali Paann, Girit valiliine ek olarak yanan donanmasnn da inas iin Lbnan da dhil Suriye valiliini istemesi, Mehmet Ali Paann glenmesini istemeyen padiah II. Mahmutun bu istekleri reddetmesi syan:
NOT: Bu gelime Osmanl Devletinin bundan sonra Rusyaya kar tek bana kar koyamayacan gsterir. 1829 Edirne Antlamas a) Yunanistan bamsz olacak, b) Eflak ve Bodana ayrcalk verilecek ve Srbistana zerklik tannacak, c) Ticari ilikiler eskiden olduu gibi devam edecek, d) Osmanl Devleti, Rusyaya sava tazminat deyecek, e) Rus ticaret gemileri Boazlardan serbeste geebilecek, f) Kafkaslarda ve Rumelide baz yerler Ruslara braklacak nemi:
Bu gelime zerine Kavalal, olu brahim Paa komutasndaki orduyu harekete geirdi. brahim Paa, Osmanl ordusunu Suriyede Beylan (Belen) Geidinde, Adana ve Konya Ovasnda yendi, Ktahyaya ulat. II. Mahmut, bu gelime karsnda ngiltere ve Fransadan yardm istedi ancak reddedildi. II. Mahmut aresiz Denize den ylana sarlr. misali Ruslardan yardm istedi. Rusya yardm teklifini kabul etti ve Rus ordusu stanbula gelerek skdarda mevzilendi. ngiltere ve Fransa, bu gelime karsnda karlarn korumak iin, Osmanl ve Msr valisi arasnda Ktahya Antlamasnn yaplmasn saladlar (1833). 1833 Ktahya Antlamas a) Mehmet Ali Paaya, Msr valiliine ek olarak Suriye ve Girit valilii de verilecek, b) Olu brahim Paaya da Cidde ve Adana valilii verilecek NOT-1: Batl devletlerin ilgilenmesiyle Yunan sorunundan sonra, Msr Ayaklanmas da, bir i sorunken, uluslararas bir nitelik kazanmtr. NOT-2: Bu antlama ile Msr Sorunu geici olarak zmlenmi oldu. NOT-3: Ktahya Antlamasndan sonra, stanbula gelen Rus ordusuna gerek kalmamt. Ancak II. Mahmutun Mehmet Ali Paann yeniden isyan etmesinden ekinmesi ve bu konuda ngiltere ve Fransaya gvenmemesi, Rusya ile antlama yaplmasn gerekli kld.
Bu antlama, Kk Kaynarca Antlamasndan sonra imzalanan artlar en ar antlamadr. Bu antlama ile ilk kez gayrimslim bir toplum bamsz olmutur. Bu gelimeler, bamsz Srbistan ve Romanya (Eflak - Bodan) Devletlerinin temelini atmtr. NOT-1: Yunanistann bamsz olmasyla Akdenizdeki dengelerin bozulduunu dnen ve karlarn korumak isteyen Fransa 1830da Cezayir i igal etmitir. Bylece Osmanl Devleti Kuzey Afrikada ilk defa toprak kaybetmitir. NOT-2: Yunanistana bamszlk verilmesiyle Morann elden kmas Mehmet Ali Paann syanna (Msr Sorununa) neden olmutur.
96

1833 Hnkr skelesi Antlamas a) Osmanl Devletine bir saldr olursa Ruslar yardma gelecek; ancak masraflar Osmanl karlayacak, b) Rusyaya bir saldr olursa Osmanl sadece Boazlar kapatacak, c) Antlama sresi 8 yl olacak, gerekirse uzatlacak nemi:
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinin kendi bamsz d ticaret politikasn izleme hakkndan vazgemesine neden olan antlama aadakilerden hangisidir? A) Paris Antlamas B) Berlin Antlamas C) Londra Antlamas D) Balta Liman Antlamas E) Hnkr skelesi Antlamas (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devleti aadakilerden hangisiyle Avrupa devletlerinin pazar hline gelmitir? A) Paris Antlamas B) Boazlar Szlemesi C) Balta Liman Ticaret Szlemesi D) Hnkr skelesi Antlamas E) Merutiyetin ilan edilmesi (2008 KPSS/Lisans) Cevap: C I. ABDLMECT DNEM (1839 - 1861) Msr Sorununun Devam 1839 Nizip Sava
Rusya ile imzalanan nc dostluk ve ibirlii antlamasdr. Bu antlama ile Rusyann Karadenizdeki gvenlii artm ve Osmanl Rusyaya yaknlamtr. Osmanl Devletinin Boazlarla ilgili egemen devlet olarak imzalad son antlamadr. Bu antlama ile ilk kez Boazlar Sorunu domutur. Yaplan antlamadan ngiltere ve Fransann rahatsz olmas, Boazlarn uluslararas sorun haline gelmesine neden olmutur. 1838 Balta Liman Antlamas Osmanl Devletinin, Msr Meselesinde ngilterenin desteini alabilmek, ngilterenin de Dou Akdenizde gl bir Mehmet Ali Paa istememesi amalaryla imzalanan, geni ayrcalklar ieren antlamadr. Buna gre; a) Osmanl gmrklerinde, Mslman Trk tccarlar % 12 gmrk vergisi deyecek, b) Osmanl gmrklerinde, ngiliz tccarlar % 8 veya % 5 gmrk vergisi deyecektir. c) ngiliz tccarlar mallarn lke iinde bir blgeden dier blgeye tarken i gmrk vergisi demeyeceklerdir. NOT: Bu antlamayla Osmanl Devleti, ngilterenin yar smrgesi durumuna gelmitir. Osmanl ekonomisi da baml bir hale gelmitir. NOT: Bu antlama Fransay rahatsz etmi ve Kavalaly tekrar isyana kkrtmtr.
II. Mahmutun son zamanlarnda Mehmet Ali Paann vergiyi kesmesi ve bamszlk ilan ederek Osmanl topraklarna saldrmas tekrar anlamazla neden oldu. Osmanl Ordusu, Mehmet Ali Paa tarafndan Nizipte yenilgiye uratld. Akdenizde bulunan Osmanl donanmasn da Kaptan- Derya Ahmet Paa, skenderiyede Mehmet Ali Paaya teslim etti (Firari Ahmet Paa Olay). ngiltere, bu gelime karsnda Rusyann Hnkr skelesi Anlamasna dayanarak Osmanlya yardm etmesini nleme dncesiyle Msr Meselesini grmek iin Londrada konferans dzenlenmesini salad. 1840 Londra Konferans ve Szlemesi Msr Sorununun zmlenmesi
Konferansa ngiltere, Osmanl, Rusya, Avusturya, Prusya katlmtr. Fransa Mehmet Ali Paa tarafn tuttuu iin konferansa katlmamtr.
97

Alnan kararlar: Msrn ynetimi Mehmet Ali Paa ve oullarna braklacak (saltanat sistemi), Msr, iilerinde serbest, d ilerinde Osmanlya bal kalacak, Mehmet Ali Paa, Osmanlya vergi verecek, Cidde, Adana, Suriye valiliklerine Osmanl padiah istedii birini atayabilecek, Alnan bu kararlar Msr valisi de kabul edecek NOT-1: Konferans kararlarn Mehmet Ali Paa kabul etmeyince zerine kuvvetler gnderilmi ve sonuta M. Ali Paa kararlar kabul etmek zorunda kalmtr. Bylece Msr sorunu kesin olarak zmlenmitir. NOT-2: Bylece Msr, Osmanlya bal zel ynetimli bir eyalet haline geldi. NOT-3: Osmanl Devleti, bu srete Avrupal devletlerin desteini alabilmek iin 1839da Tanzimat Fermann ilan etmitir. 1841 Londra Szlemesi Konferans ve Boazlar
Tarih retmeni
NOT-1: Boazlar Meselesi, kesin olarak 1936 Montr Boazlar Szlemesi ile zmlenecektir. NOT-2: ark Meselesi; Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti ile ilgili konularda kullandklar bir deyimdir. Bu deyim ilk defa 1815 Viyana Kongresinde Rus ar I. Aleksander tarafndan ortaya atlmtr. ark Meselesi deyimi; 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl btnlnn korunmas, 19. yzyln ikinci yarsnda Osmanlnn Avrupadaki topraklarnn paylalmas, 20. yzylda ise Osmanlnn btn topraklarnn paylalmas politikalarna denilmitir. Krm Sava (1853 - 1856) Nedenleri:
Boazlar Sorununun zm
ngiltere 1841de sresi dolan Hnkr skelesi Antlamasnn yenilenmesinden ekinerek Boazlar Meselesini ikinci bir konferansla zme nerisi yapt. Bu konferansa ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, Prusya ve Osmanl katld. mzalanan 1841 Londra Boazlar Szlemesine gre; Boazlar Osmanl Devletinde kalacak, Bar zamannda Boazlardan hibir sava gemisi gemeyecek, Boazlar dnya ticaret gemilerine ak olacak nemi:
Tanzimat Fermannn ilanndan sonra yaplan yeniliklerle Osmanl Devletinin giderek glenmesi, Osmanl Devletini destekleyen Batl devletlerin 1848 htilalleriyle megul olmalar, Rusyann Osmanl topraklarn paylama teklifini ngilterenin kabul etmemesi (Hasta Adam Projesi), Rusyann Kutsal Yerler Sorununu gndeme getirerek kutsal yerleri koruma ve buralarn bakm konusunda Osmanldan yeni haklar talep etmesi, Ortodokslar himaye etme haklarn geniletmek istemesi, Rusyann Boazlar ve stanbula yerlemek, Balkanlarda kendisine bal devletler kurmak istemesi, Rusyann Eflak ve Bodan igal etmesi, Rusyann Sinop nlerinde Osmanl donanmasn yakmas (1853 Sinop Baskn), Sava:
Bu szleme ile Boazlar; ilk defa uluslararas bir stat kazanmtr. Yani; Osmanl Devletinin Boazlar zerindeki mutlak egemenlii sona ermitir. Ruslarn Boazlar yoluyla Akdenize inmesi engellendi. Bu durum Rusyann Panslavizm ve Ortodoks himayecilii politikalarna arlk vermesine neden olacaktr. Bylelikle Boazlar sorunu geici olarak zmlenmitir.
Bu savata ngiltere, Fransa, Avusturya ve Piyemonte (talya) Ruslara kar Osmanlnn yannda yer almtr. Piyemonte (talya)nin bu ittifaka katlma nedeni, talyan birliini salamak iin ngiltere ve Fransann desteini almak istemesidir. ttifak ordusu Krma girip Sivastapoldaki Rus tersanelerini yok edince Rusya bar istemek zorunda kald. NOT: Osmanl Devleti, bar grmelerinde ngiltere ve Fransann desteini alabilmek iin
98

aznlklara geni haklar tanyan Islahat Fermann (1856) Parise gitmeden nce ilan etti. 1856 Paris Antlamas Katlan devletler; ngiltere, Fransa, Avusturya, Piyemonte, Osmanl, Rusya ve Prusya (Almanya)dr. halde bar
Tarih retmeni
Abdlmecitin son zamanlar lks ve israfa dayal harcamalarla geti. Bu dnemde ayrca Dolmabahe Saraynn temelleri atlmtr. ABDLAZZ DNEM (1861 - 1876) Bu dnemde lkede Batnn etkisi daha da artt (zellikle Fransa ile). Abdlaziz, yurt dna gezi dzenleyen ilk Osmanl padiahdr (ngiltere ve Fransa). 1869da Osmanl - Fransa ibirlii sonucunda Svey Kanal ald. Bu gelime Msrn nemini artrrken, Corafi Keifler sonrasnda mit Burnuna kayan Baharat Yolunu tekrar Akdenize yneltmi, Akdeniz ticareti canlanmtr. 1870te talya, 1871de de Almanya birliinin kurulmas, Fransann 1871 Sedan Sava sonucunda Alsas Loreni Almanyaya, Avusturyann da bir ksm topraklarn talyaya vermek zorunda kalmas Avrupada siyasi dengeleri deitirmi, bu durum Batl devletleri yeni stratejiler izlemeye zorlam, Osmanl Devletinden uzaklatrmtr. Bu gelimeler Rusyann Balkanlar zerindeki Panislavist siyasetini younlatrmasna imkn tanmtr. NOT: Panslavizm: Ruslarn mensup olduu rka Slav rk denilmektedir. Rusya; topraklar dnda yaayan btn Slavlar kendi bayra altnda toplamay dnyordu. NOT: Rusyaya gre; Avusturya ve Osmanl Devletleri yklmal, yerine Rusyann liderliinde Slav Devletleri Birlii kurulmal idi. Bu arada Balkanlarda aznlk ayaklanmalar ba gstermitir (Srbistan, Karada, Bosna ve Hersek isyanlar gibi). lk isyan bir vergi sorunundan dolay Hersekte balad (1875). Hersek isyanyla ortaya kan bu gelimeler Balkan Bunalmna zemin hazrlad. Osmanl Devleti nce Bulgar Kilisesine zerklik verdi. Bu olay Bulgarlarn bamszlk yolunda att ilk admdr. Bundan sonra Balkanlarda ayaklanmalar birbirini izledi. Osmanl Devleti, bu ayaklanmalar sert bir ekilde bastrd. Bu gelime Avrupa kamuoyunu Osmanl aleyhine dndrmtr. Osmanl Devletinin Balkan bunalmyla iine dt siyasi gelimeler, ekonominin giderek ktlemesine neden oldu. Bu durum padiah
NOT: Prusya savata olmad grmelerine katlmtr. Maddeleri:
Osmanl Devleti, Avrupal devlet kabul edilecek, devletleraras hukuktan yararlanacak ve toprak btnl Avrupal devletlerin garantisi altnda olacak NOT: Bu madde ile Osmanl Devleti, ilk kez Avrupal saylmtr, ayrca Osmanl Devletinin topraklarn dahi koruyamayacak kadar zayf olduunu gsterir. Karadeniz tarafsz olacak, btn devletlerin ticaret gemilerine ak olacak; Osmanl Devleti ve Rusya, Karadenizde donanma bulunduramayacak, tersane ina edemeyecek NOT: Bu maddeyle Osmanl Devleti savatan galip kmasna ramen malup devlet olarak kabul edilmitir. Rusyann da Osmanl zerindeki emelleri bir sreliine engellenmi ve ngiltere ile Fransa Akdenizdeki gvenliklerini korumulardr. Ancak yine de bu antlama Osmanl Devletinin egemen devlet olarak imzalad son antlamadr. Islahat Fermanna uyulduu takdirde Osmanl iilerine hibir Avrupal devlet karmayacak (ilerimize mdahaleye zemin hazrlamtr.), Boazlarn ynetimi, 1841 Londra Boazlar Szlemesine gre yaplacak, Eflak ve Bodan, Avrupal devletlerin kefillii altnda zerk olacak, Her iki taraf da savata ele geirdikleri yerleri geri verecek, NOT-1: Bu antlama Osmanl Devletinin XIX. yzylda imzalad ilk ve tek kazanl antlamadr. NOT-2: Krm Sava srasnda Osmanl Devleti ilk kez dardan bor para almtr (1854te ngiltereden 5 milyon paund).
99

Abdlazize kar gittike byyen bir tepkiye ortam hazrlad. Bu arada devlet merkezinde de devletin kurtuluunu Meruti ynetime gemekte gren ve Osmanlclk fikrini savunan Gen Osmanllar (Jn Trkler) hareketleri de sert bir ekilde bastrlmtr. Batl devletler Balkanlarda meydana gelen gelimeleri deerlendirmek iin stanbulda ve Londrada konferans dzenlemeye hazrlanrken Osmanl Devletinin merkezinde isyan kt. Sadrazam Mithat Paa ve Hseyin Avni Paa nclnde Abdlaziz tahtan indirildi. V. Murat padiah oldu (1876 - 1876). Ancak V. Murat ruh sal bozuk olduu iin ay sonra tahtan indirildi. Kanun-u Esasiyi kabul etmek ve Merutiyeti ilan etmek artyla II. Abdlhamit padiah yapld. II. ABDLHAMT DNEM (1876 - 1909) Sadrazam Mithat Paa bakanlndaki kurul, Kanun-u Esasiyi hazrlarken; Rusya, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Avusturya ve Osmanl Devleti Balkanlardaki durumu grmek iin stanbul (Tersane) Konferansn dzenlediler. Ancak Osmanllar, bu konferansn toplanmasn ve alnacak kararlar iilerine karma saydklarndan, bu durumu etkisiz hale getirmek iin konferansn topland gn meruti ynetime geeceklerini duyurdular. Dileri Bakan da bu nedenle yaplacak seimlerde Balkan uluslarnn kendi temsilcilerini seerek merkeze gnderebileceklerini, onun iin Balkan uluslar adna karar verecek bir konferansa gerek kalmadn belirterek stanbul Konferansn datmtr. Bu kez de Rus Eliliinde toplanan temsilcilerin aldklar kararlar da kabul edilmemitir. Osmanl Devleti, ayn lke temsilcilerinin Londrada toplam olduklar konferansta alm olduklar kararlar da kabul etmedi. Bu gelimeler yaanrken II. Abdlhamit Sadrazam Mithat Paay srgne gnderdi. 1877 ubatnda seimler yapld. Mart 1877de padiahn setii yelerden oluan Ayan Meclisi ile halkn setii milletvekillerinden oluan Meclis-i Mebusan topland. Bylece meruti ynetime geildi. stanbulda ve imparatorluk snrlarnda zgrlk havas esmeye balad.
Tarih retmeni
1877 - 1878 Osmanl - Rus Sava (93 Harbi) Nedenleri:
Rusyann, 1856 Paris Antlamas ile Osmanl Devleti zerindeki kaybetmi olduu haklarn geri alma dncesi, Rusyann Balkanlarda Panislavist bir politika izlemesi, Rusyann Balkan uluslarn Osmanlya kar kkrtmas, Osmanlnn Balkan isyanlarn sert bir ekilde bastrmas ve Avrupa kamuoyunun Osmanl aleyhine dnm olmas, Osmanlnn stanbul ve Londra Konferans kararlarn reddetmesi, Avrupadaki gelimelerin Osmanl Devletini Rusya karsnda yalnz brakmas (Osmanl Almanya yaknlamas) Sava:
Ruslar doudan ve batdan saldrya geti. Doudan gelenler Kars, Ardahan, Batum ve Artvini igal etti. Batdan gelen kol ise Eflak ve Bodan igal etti. Tunay geerken Plevnede durduruldu (Gazi Osman Paa). Ancak stanbuldan yardm gelmemesi zerine Plevne dt. Ruslar stanbul Yeilkye (Ayestefanos) kadar ilerleyince Osmanl bar istemek zorunda kald. NOT-1: Sava devam ederken, sava harcamalarn bahane eden II. Abdlhamit, Meclis-i Mebusan kapatt ve Anayasay yrrlkten kaldrd. NOT-2: lk kez bu savalar srasnda, Balkanlarda yerlemi olan Mslman Trkler, Anadoluya ge balamtr. 1878 Ayestefanos (Yeilky) Antlamas a) Karadeniz, Ege Denizi, Balkanlar, Makedonya ve Bat Trakyay iine alan byk bir Bulgar Krall kurulacak, b) Romanya, Srbistan ve Karadaa tam bamszlk verilecek, c) Kars, Ardahan, Batum ve Dou Beyazt Ruslara braklacak, d) Bosna ve Herseke zerklik verilecek, e) Osmanl Devleti, Rusyaya sava tazminat deyecek, f) Giritte ve Ermenilerin yaad yerlerde slahatlar yaplacak
100

NOT-1: Bu antlama, Batl devletlerin itiraz zerine yrrle girmemitir. Bu antlama yrrle girseydi Rusya, Osmanl zerindeki emellerine byk lde gerekletirmi olacakt. NOT-2: Bu antlamann yrrle girmemesinde Mebusan Meclisinin antlamay onaylamamas da etkili olmutur. Bunun nedeni Meclisin kapatlm olmasdr (Bu ynyle Sevre benzerlik gsterir.). Kbrsn ngiltereye Verilmesi (1878) Askeri s Olarak c)
Tarih retmeni
Srbistan, Karada ve Romanya bamsz olacak, d) Kars, Ardahan ve Batum Ruslara braklacak, Dou Beyazt Osmanl Devletine geri verilecek, e) Rum ve Ermenilerin ounlukta olduu yerlerde slahat yaplacak ve Avrupal Devletler bu konuda bilgilendirilecek, f) Giritte yaplacak slahatlarn gzetimi ngiltereye braklacak nemi:
Ayestefanos Antlamasnda Ruslarn Dou Beyazta sahip olmas ve buradan Akdenize alabileceini dnen ngiltere, Dou Akdenizin gvenliini salamak iin Osmanl Devletine, Kbrsa asker karma teklifinde bulundu. Ancak ngiltere Kbrsa girdikten sonra bir daha ekilmedi ve Kbrs elden kt (I. Dnya Sava). RNEK SORU Osmanl Devleti olas bir Rus saldrs karsnda lkesini savunaca dncesiyle aadakilerden hangisinin ynetimini 1878 ylnda ngiltereye geici olarak brakmtr? A) Msr B) Kbrs C) Rodos D) Meis E) Krm (2011 KPSS) Cevap: B Berlin Konferans ve Berlin Antlamas (1878)
lk kez ok sayda aznlk Osmanldan ayrlarak bamsz olmutur. Bylece Osmanlclk fikri geerliliini yitirmitir. Tarihte ilk kez Ermeni Sorunu balad. Bu sorun Batl Devlerin mdahalesiyle uluslar aras bir sorun haline gelmitir. ngiltere ve Fransann Osmanlnn toprak btnln koruma politikas sona erdi, paralamaya ynelik siyaseti balad. Osmanl, Almanyaya yaknlamaya balad. Rusyann Akdenize inmesi ksmen de olsa engellendi (Bulgaristann ynetiminin Osmanlya braklmas ile). Osmanl Devletinde Berlin Antlamasndan Sonraki Durum
ngiltere, Almanya ve Avusturya, Balkanlarda Rusyann gdmnde gl bir Bulgar Devletinin kurulmasndan rahatsz oldular. Bu durumu grmek zere Berlinde konferans dzenlenmesini ve konferansa Rusyann da katlmasn saladlar. Konferansa ngiltere, Avusturya, Fransa, Rusya, Osmanl, Almanya ve talya katld. Konferans sonrasnda imzalanan Antlamasna (1878) gre; Berlin
II. Abdlhamit bu gelimelerden sonra lke ierisinde stibdat (Bask) Devrini balatmtr. Fransa 1881de Tunusu igal etti, Osmanl buna mdahale edemedi. 1855ten bu yana alnan borlar denemeyince alacakl Avrupal devletler, Duyun-u Umumiye (Genel Borlar daresi)yi kurarak Osmanlnn gelir kaynaklarna el koymulardr (Bu idare, Lozanla kaldrlmtr.). Msrn ngiltere Tarafndan gali (1882)
a) Byk Bulgar Krall topraklar; Asl Bulgar Prenslii, Dou Rumeli (zerk) ve Makedonya olmak zere e ayrlacak ve Osmanl egemenliine braklacak, b) Bosna ve Hersekin ynetimi geici olarak Avusturyaya braklacak,
1869da Svey Kanalnn almas, Msrn nemini arttrmt. Kanaln almas srasnda ngiltere finansr devlet grevi grm ve Osmanlya kredi amt. Senetlerin denememesini bahane ederek ngiltere Msr igal etti. Bu gelime Osmanl - ngiliz ilikilerinin bozulmasna neden oldu. Osmanl Almanyaya yaknlamaya, ngiltere de Rusyaya yakn bir siyaset izlemeye balad.
101

Bu yaknlama dorultusunda Almanya, Badat - Berlin Demiryolunun inasna balad (hammadde elde etmek iin). Girit Sorunu
Tarih retmeni
Baz slahatlar Avrupal devletlerin basks ve isteiyle yaplmtr. Bu dnem slahatlar devlet politikas haline getirilmi ve ilk kez padiahn yetkileri kstlanmtr. Ayrca ilk kez hukukun stnl ilkesi kabul edilmitir. lk kez Osmanlda parlamenter dnem balam ve halk ilk kez ynetime katlmtr. Bu slahatlarla daha kkl yenilikler getirilmitir. Ama; yapy salamlatrrken, devletin kn ve paralanmasn nleyebilmektir. II. Mahmut Dnemi Islahatlar (1808 1839)
Yunanllar 1897de Giritte kan bir isyan bahane ederek adaya asker kardlar. Osmanl Devleti Avrupal devletlerin olaya karmamas iin 1878 Halepa Fermann yaynlayarak Giritli Rumlara baz haklar tandysa da bunlar bir ie yaramam ve isyanlar devam etmitir. Bunun zerine Osmanl, Yunanistana sava at. Osmanl Ordusu, Dmeke Meydan Muharebesinde Yunan ordusunu yendi, Atina yolu Osmanllara ald. Batl devletlerin araclyla Yunanistanla antlama yapld. stanbul Antlamas (1898) a) Girit, Osmanl Devletinde kalacak, ynetimine Rus asll bir vali atanacak (zerklik), b) Yunanllar, Osmanl Devletine sava tazminat deyecek NOT-1: Bu antlama, Giritin elden kmas iin atlm ilk admdr. NOT-2: Yunanistan, II. Merutiyetin ilanndan hemen sonra 1908de Giriti topraklarna katmtr. XX. yzyla gelindiinde II. Abdlhamite kar ttihat ve Terakki Cemiyetinin almalar hzlanmtr. Balkan ayaklanmalar artm, lke Batl devletlerin ak pazar haline gelmi, Duyun-u Umumiye daresinden dolay gelir kaynaklarnn azalmas ekonomik durumu da bozmutu. ttihat ve Terakki Partisinin almalar ve dier gelimelerin de etkisiyle II. Abdlhamit Meclis-i Mebussan aarak II. Merutiyet Dnemini balatt (1908).
II. Mahmut kendisinden nceki slahatlarn aksine sadece dzenin aksayan ynlerini dzeltmeye almam, zaman ierisinde ilevini yitirmi olan kurumlar ortadan kaldrarak yerine yenilerini kuran bir padiah olmutur. Bu dnemde devlet, lke, eitim - retim ve askerlik alanlarnda slahatlar yaplmtr. Ekonomik alanda ise Batl devletlerin kskac ve kredi vermemesi nedeniyle istenilen baar salanamamtr. Devlet Ynetiminde Yaplan Yenilikler
19. YZYIL ISLAHATLARI

Bu dnem slahatlar her alanda yaplmtr. Askeri ve mali alanda dzeltmeler yaplrken siyasi ve hukuki yapy adalatrma yolunda da nemli admlar atlmtr. Bu yzylda gemi dnemlerden farkl olarak yenilik isteyen aydnlar snf ortaya kmtr (Jn Trkler).
Orhan Bey Dneminde kurulmu olan Divan kaldrlarak Nazrlklar (Bakanlklar) kuruldu (Heyet-i Vkela) . ileri (Sadaret Kaymakam), Dileri (Reisl Kttab), Maliye (Defterdar) ve Evkaf Bakanlklar kuruldu. Sadrazamlk, babakanla dntrld. Devlet memurluklar i ve d olmak zere ikiye ayrld. Yenilikler iin nerilerde bulunmak zere meclis ve komisyonlar kuruldu. Memurlarn tral olmalar, fes ve pantolon giymeleri zorunlu hale getirildi. Hediye ve rvet yasakland. Halk arasnda din fark gzetilmedii akland (II. Mahmut; Tebaamdan Mslmanlar camide, Hristiyanlar kilisede Musevileri de havrada grmek isterim demitir.). II. Mahmut, resmini yaptrarak devlet dairelerine astrd. Memurlarn terfi, tayin ve grevden alnmalar esasa baland (Rtbe ve nian sistemi getirildi.). Tmar sistemi kaldrlarak memurlar maaa baland.
102

Mlki ileri (brokrasiyi) dzenlemek iin Dar- ura-i Bab- Ali, adalet ilerini dzenlemek iin de Meclis-i Vala-i Ahkam- Adliye kurulmutur. Bunlar gerektiinde gnmzdeki Yce Divan, Dantay, Yargtay gibi kurumlarn grevini yerine getirmi, kii ile hkmet arasndaki anlamazlklar zm ve devlet memurlarn yarglayabilmilerdir. Msadere (mlkiyete el koyma) sistemi byk lde kaldrld. RNEK SORU II. Mahmut, Vaka-i Hayriyeden sonra, Bundan byle saltanatn millet iin bir dehet, bir korku kayna deil, fakat bir destek olmasn istiyorum. Bunun iin ferdin malna el konulmas geleneini kaldryorum. demitir. Bu bilgiyle aadakilerden hangisine ulalabilir? A) Msadere usulne son verildiine B) Sened-i ttifakn imzalandna C) Divan- Hmayundan Bakanlklar Sistemine geildiine D) lk posta tekilatnn oluturulduuna E) Yeni bir ordunun kurulduuna (2011 KPSS) Cevap: A lke Ynetiminde Yaplan Yenilikler
Tarih retmeni
stanbulda ilkretim ilk kez zorunlu hale getirildi ancak baarl olunamad. NOT: Dini ierii youn olan ilkretim zorunlu hale getirilerek, ilmiye snfnn yeniliklere kar tutumu deitirilmek istenmitir. Yksek renime renci yetitirmek amacyla Rtiyeler (ortaokullar) ve Mekteb-i Ulum-u Edebiyeler (orta dereceli okullar) ald. Devlet memuru yetitirmek amacyla Mekteb-i Maarif-i Adliye ald (Enderun kapatld.). renim dili Franszca olan Tphane-i Amire adyla ilk Tp Fakltesi ve Mekteb-i Harbiye (Kara Harp Okulu) okullar ald (Ayn zamanda Mzka-i Hmayun adyla Askeri Bando Okulu ald.). Avrupay yakndan tanmak ve yenilikleri izlemek amacyla Avrupaya ilk kez renci gnderilmitir (Londra, Paris, Viyana). Yabanc dil eitimine nem verilmi ve yabanc dil bilen Mslman evirmenler yetitirilmitir (Tercme Odas kurulmutur.). Avrupa tarz mzik serbest braklmtr. Takvim-i Vaka-i adyla ilk resmi gazete karld. Askeri Alanda Yaplan Yenilikler
Ayanlklar kaldrld. Gl bir merkeziyetilik benimsendi. Byk eyaletler illere ayrld ve merkezden maa alan valiler atand. Vergiye esas olmak zere mlk saym yapld (zel mlkiyet hakknn ortaya kmas iin). lk kez Posta ve Karantina tekilatlar kuruldu. lk defa Ky ve mahallelere muhtarlar atand. II. Mahmut, lke ierisine geziler dzenledi. Yurt dna yaplan seyahatlerde ilk kez pasaport uygulamas balatlmtr. Eitim ve Yenilikler retim Alannda Yaplan
lk olarak Sekban- Cedit Oca kuruldu. Alemdara kar yaplan isyan srasnda bu ocak kapatld. Bunun yerine Ekinci Oca kuruldu, ancak o da kapatld. Yenieri Ocanda eitim zorunlu hale getirildi. Ulufe alm - satm yasakland. 1826da Yenieri Oca kaldrld (Vaka-i Hayriye). NOT: Yenieri Ocann kapatlmasyla, padiahlar yeniden ynetime egemen olmaya balamlardr. Ayrca bu ocan kapatlmasyla yeniliklerin n almtr. Yenieri Ocayla beraber, onun iinde giderek glenen Bektailik Tarikat da kapatld. Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla Avrupai tarzda yeni bir ordu kuruldu. Eyaletlerde tmarl sipahilerin ortadan kalkmasyla doan askeri boluu doldurmak iin Redif Birlikleri kurulmutur (1834). 1831de askeri amal olarak Anadolu ve Rumelide ilk erkek nfus saym yapld.
Medreselerin yannda Bat tarz eitim yapan okullar ald. Bu durum imparatorluk iinde kltr atmalarnn balamasna neden oldu. NOT: Eitimde oluan bu ikilik 1924te karlan Tevhid-i Tedrisat (Eitim - retimde Birlik) Kanunu ile kaldrlmtr.
103

Askerlik ilerini dzenlemek iin Dar- ura-i Askeri adl meclis almtr. Ordunun ynetimi iin Seraskerlik (Bakomutanlk) makam kurulmutur. Mekteb-i Harbiye adl yksek askeri okul almtr. Mzka- Hmayun adl askeri bando okulu kuruldu (Mehterhane kapatld). Ekonomik Alanda Yaplan Yenilikler
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Yenieri Ocann kaldrlmas, II. Tanzimat Fermannn ilan, III. Sened-i ttifakn ilan, IV. Kanun-i Esasinin ilan, V. Islahat Fermannn ilan, Bu slahatlardan hangileri Osmanl toplumunu oluturan bireyler arasndaki eitlii salamaya ynelik deildir? A) III ve IV B) IV ve I C) II ve III D) I ve III E) IV ve V (2003/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi II. Mahmut zamannda yaplan slahat hareketlerinden biri deildir? A) Yeni bir ordu kurulmas B) lk nfus saymnn yaplmas C) Anayasal dzene geilmesi D) lk resmi gazetenin karlmas E) lkretimin zorunlu hale getirilmesi (2005/KPSS) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerin hangisiyle, yanlar Padiaha bal kalacaklar ve merkezi otoriteyi korumaya yardmc olacaklar szn vermilerdir? A) Merutiyetin ilan edilmesi B) Sened-i ttifakn ilan edilmesi C) Islahat Fermannn ilan edilmesi D) Tanzimat Fermannn ilan edilmesi E) Veraset sisteminde deiiklik yaplmas (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: B RNEK SORU Osmanl pazarlar XIX. yzyln ortalarndan itibaren Avrupa mallarnn istilasna uram ve giderek Osmanl Devleti hammadde satan, yaplm mal alan bir lke haline gelmitir. Ekonomide grlen bu durum, I. i bulma olana, II. yerli sanayi, III. yabanc sermeye, etkenlerinden hangilerini olumsuz ynde etkilemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: C
Yerli mal kullanlmas tevik edilmitir. Ordunun ihtiyalarn karlamak iin fabrikalar kurulmutur (Feshane ve Bez (uha) Fabrikalar). Osmanl tccarlarnn Avrupal tccarlarla rekabet edebilmeleri iin gmrk vergilerinde kolaylk salanmtr. 1838 Balta Liman Antlamas ile nce ngilizlere ardndan da dier Avrupal devletlere Osmanl lkesinde ok dk vergi karlnda ticaret yapma hakk verilmitir. Bu gelime Osmanl pazarlarnn ithal mal istilasna uramasna neden olmutur. RNEK SORU Osmanl Devletinin kendi bamsz d ticaret politikasn izleme hakkndan vazgemesine neden olan antlama aadakilerden hangisidir? A) Paris Antlamas B) Berlin Antlamas C) Londra Antlamas D) Balta Liman Antlamas E) Hnkar skelesi Antlamas (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde; Fatih Sultan Mehmetten sonra, halk arasnda din ve mezhep ayrm gzetmeyeceini ilan eden hkmdar, aadakilerden hangisidir? A) II. Selim B) II. Abdlhamit C) II. Mahmut D) Abdlmecit E) Abdlaziz (2001/KMS) Cevap: C
104

RNEK SORU Osmanl Devletinde, devlet memurlarna setre, pantolon ve fes giyme zorunluluu hangi padiah dneminde getirilmitir? A) II. Mahmut B) III. Selim C) Abdlmecit D) I. Abdlhamit E) IV. Murat (2006/KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU Osmanl Devleti aadakilerden hangisiyle Avrupa devletlerinin pazar hline gelmitir? A) Paris Antlamas B) Boazlar Szlemesi C) Balta Liman Ticaret Szlemesi D) Hnkr skelesi Antlamas E) Merutiyetin ilan edilmesi (2008 KPSS/Lisans) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi, XIX. yzylda Osmanl Devletinde eitimle ilgili gelimelerden biri deildir? A) Avrupaya renci gnderilmesi B) lk Trk matbaasnn kurulmas C) Yabanc dil eitimine nem verilmesi D) Avrupada yaymlanan eserlerin Trkeye tercme edilmesi E) Ktphane kurulmasna lke apnda nem verilmesi (2010 KPSS nlisans) Cevap: B RNEK SORU Osmanl Devletinin Balta Liman Antlamasyla yabanc tacirlere tand, I. vergi oranlarnn indirilmesi, II. mal alm ve naklini belge gstermeden yapabilmesi, III. hibir kstlama olmadan her trl mal Osmanl topraklarnda satabilmesi olanaklarndan hangilerinin i piyasaya egemen olmalarn kolaylatrd savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS nlisans) Cevap: E
Tarih retmeni
Abdlmecit Dnemi Islahatlar (1839 - 1861)
TANZMAT FERMANI (GLHANE HATTI HMAYUNU - 3 KASIM 1839) Tanzimat Fermannn lann Gerektiren Nedenler:
Msr ve Boazlar meselesinin uluslararas bir boyut kazanmas, Batl devletlerin Osmanl Devleti zerindeki etkisi (Osmanlnn ngiltere ve Fransann desteini alabilme dncesi), Osmanlnn lkeyi adalatrma dncesi, Avrupal devletlerin aznlklar kullanarak Osmanl Devletinin iilerine karmasn nlemek, Fransz htilali sonucunda ortaya kan dnce akmlarna kar devletin paralanmasna engel olma dncesi (aznlklarn isyann engelleyebilmek) Abdlmecit (1839 - 1861), II. Mahmut Dneminde yaplan yenilikleri devam ettirme dncesindeydi. Bu nedenle ilk i olarak Londra Bykeliliinde bulunmu olan Mustafa Reit Paay Hariciye (Dileri) Nazrlna getirdi. Tanzimat Fermannn hazrlanmasn istedi. Buna gre; Kimse yarglanmadan cezalandrlmayacak, ldrlmeyecek, mahkemeler ak olacak ve yasalar herkese eit uygulanacak NOT-1: Bu maddeyle padiahn yetkisi snrlandrlm, padiahn zerinde kanun gc kabul edilmitir. Yani padiah hukukun stnl ilkesini kabul etmitir. NOT-2: Bylece lk kez Bat tarz mahkemeler (Nizamiye Mahkemeleri) kurulmutur. Tm halkn can, mal, namus ve rz gvenlii salanacak, NOT: Osmanl Tarihinde ilk defa Mslman Gayrimslim eitlii kabul edilmitir. Vergiler herkesin gcne gre ve belirli yntemlerle toplanacak, Askere alnmalar ve terhisler belirli kurallar iinde olacak
105

NOT-1: Bylece vergi vermek ve askerlik yapmak, vatandalk grevi haline geldi. NOT-2: Askerlik ileri vatan hizmetine dntrlmtr. Gayrimslimlere de askerlik yapma zorunluluu getirilmitir. Herkes mal, mlk edinebilecek, satabilecek veya miras brakabilecek, Msadere usul kaldrlacak (zel mlkiyet hakk kabul edilmitir.), Rvet ve iltimas nlenecek, kence ve angarya kaldrlacak Ferman hkmlerine ve karlacak kanunlara padiah da dahil herkes uyacak NOT-1: Padiah; bu ferman iln ederek bizzat kendisi kendi yetkilerini snrlandrmtr. NOT-2: Bu hkmlere gre Tanzimat Ferman ile ynetimde, maliyede, hukukta, askerlikte yenilikler yapld sylenebilir. NOT-3: Osmanllarda halkn dncelerini ynlendiren gelimeler olmadndan, Tanzimat Ferman tabandan gelen istekle deil, padiahn ltfuyla yaynlanmtr (Bu ynyle Magna Cartadan ayrlr.). Tanzimatla Osmanlda ilk defa Anayasal Devlet anlay balamtr (hukukun stnl ilkesi benimsendii iin). Tanzimat Fermanyla beraber lkede Avrupa tarz hukuk kurallar geerli olmaya balamtr. Tanzimat Ferman ite ve dtaki gelimelerden dolay tam anlamyla uygulanamadysa da devletin problemlerini gren ve buna are arayan aydn snfn domasn (ilk Osmanl aydn kadrosu) salamtr (Jn Trkler - Gen Osmanllar). Batllama hareketleri younlamtr. Bu fermanla halkn devlete ve yneticilere gven duymas salanmak istenmitir. Bu ferman ile getirilen haklar gayrimslim halk tatmin etmemi ayrca Mslmanlar da aznlklarla eit olmaktan rahatsz olmulardr. Bu fermann yaynlamas ile Osmanlclk fikir akm olumaya balamtr. 1839da fermann ilan ile balayp 1876da I. Merutiyetin ilanna kadar sren Tanzimat Dneminde zellikle hukuk ve ynetim alannda olmak zere eitli alanlarda slahatlar yaplmtr.
Tarih retmeni
RNEK SORU Tanzimat Fermannda aadakilerden hangisinde slahat yaplmas ngrlmemitir? A) Yarg sistemi B) Vergi sistemi C) Askerlik ileri D) Devlet rejimi E) Mlkiyet leri (2004/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde gerekli grldnde herhangi bir yneticinin mal varlna el konulabilmesi (msadere) usul Tanzimat Fermanyla kaldrlmtr. Bu usuln kaldrlmasyla yneticinin, I. Devlete olan gveni artmtr. II. zel mlkiyet hakkna gvence getirilmitir. III. Yneticilik yetkileri artrlmtr. yarglarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2009 KPSS) Cevap: C Tanzimattan Sonra Abdlmecitin Yapt Yenilikler
Msr ve Boazlar meselesinin zmnden sonra lke iinde dzenlemelere ve yeniliklere baland. Tm lkeye gnderilen zel grevlilerle Tanzimat Fermannn nemi anlatlmaya alld. Ynetim, adli, mali ve eitim alanlarnda yeniliklere baland. Aktif bir d politika izlendi. Avusturya ve Ruslara kar ngilterenin dostluu kazanld. Ynetim Alannda Yaplan Yenilikler
II. Mahmutun kurmu olduu Meclis-i Ahkam- Adliye etkin duruma getirildi. Bu meclis, Tanzimat Devrinin millet meclisi gibi alt. Avrupa Hukukundan yararlanlarak ceza, memurlar ve ticaret kanunlar hazrland. Avrupa etkisiyle Nizamiye - Adliye mahkemeleri kuruldu. 1851de stanbulda ilk Belediye rgt kuruldu. Merkezden maa alan valiler, askerlik ve gvenlik ileri iin komutanlar, mali iler iin de memurlar atand.
106

llerde yeleri halk tarafndan seilen ve illerin ynetiminde valiye yardmc olmaktan sorumlu olan l Genel Meclisleri kuruldu. Askerlik ileri dzene sokularak vatandalk grevi haline getirildi. Gayrimslimlerin de askere alnmas uygulanmak istenmise de baarl olunamad. Bu nedenle dileyenlere askere gitmeme karlnda bedel deme kural getirildi (Nakdi Bedel Usul). Nizamiye (mecburi) askerlik sresi 5 yl ile snrlandrlmtr. Zaptiye rgt adyla ilk kez Polis tekilat kuruldu (10 Nisan 1845). 1854te Jandarma Tekilat kuruldu. 1859da liman ve kylarn gvenliini salamak iin Rsumat Emaneti adyla ilk Sahil Gvenlik rgt kuruldu. Ekonomik Alanda Yaplan Yenilikler
Tarih retmeni
1859da devletin ynetici (kaymakam, mdr) ihtiyacn karlamak iin ilk siyasal bilgiler fakltesi olan Mlkiye Mektebi ald. 1848te Darlmuallimin adyla ilk erkek retmen okulu almtr. 1850de Osmanl eitim tarihinde Avrupai mektep plannda yaplan ilk modern eitim kurumu olan Darlmaarif almtr. Darlmaarifde dnemin rtiyelerinden daha ileri bir retim metodu ve mfredat program uygulanmtr. Hristiyanlarn din adam ihtiyacn karlamak amacyla Heybeliada Ruhban Okulu ald. 1859da stanbulda ilk Kz Rtiyesi (ortaokul) ald (Kz renciler ilk kez okullara alnd.). 1860ta Telgraf Mektebi ald. 1845te Harp Okullarna renci yetitirmek amacyla Askeri Liseler (dadiler) ald. Avrupaya renci gnderilmesine hz verildi. Baty tanyan, lke sorunlarn gren aydnlar yetitirildi. Batdaki bilimsel gelimelerin takip edilebilmesi iin Encmen-i Dani (Bilim Heyeti) oluturuldu. 1841de, ilk yar resmi gazete olan Ceride-i Havadis karld. 1860ta Agah Efendi ile inasi tarafndan ilk zel gazete olan Tercman- Ahval karld. ISLAHAT FERMANI (1856)
II. Mahmutun kurmu olduu Maliye Bakanl etkin duruma getirildi. Vergiler herkesin kazancna gre toplanmaya balad, vatandalk grevi haline getirildi. ltizam Usul kaldrlarak Muhassllk Meclisleri kuruldu. Halktan vergi toplama grevini bu meclis stlenmitir. Cizyenin belirlenmesi ii patrikhaneye brakld. Kaime-i Mutebere adyla ilk kt para bastrld (1840). Ancak karl bulunamad iin tekrar madeni para usulne geildi. 1844te Mecidiye adl madeni para baslmtr. Alnan d borlar denemez hale gelmitir (lk kez Krm Sava srasnda alnmt.). 1847de Bank- Dersaadet adyla ilk Osmanl Bankas kuruldu. 1860ta ilk demiryollar yapld (zmir Turgutlu arasnda). Ancak bu hat Abdlaziz Dneminde kullanma almtr. Boazlarda vapur iletmecilii yapmak zere irket-i Hayriye adyla ilk denizyolu iletmesi kuruldu. Eitim retim ve Kltr Alannda Yaplan Yenilikler
Bu fermann yaynlanmasndaki ama; Krm Sava sonrasnda yaplacak Paris Bar Konferansnda ngiltere ve Fransann desteini almakt (Batl devletlerin basks). Ayrca bu fermanla zellikle Rusyann Osmanlnn iilerine kararak aznlklar kkrtmasn nlemek amalanmtr. Avrupal devletlerin basks ile kabul edilen bu ferman yine de onlarn iilerimize karmasn nleyememitir. Tanzimat Fermannda aznlklarn durumuna kesin zm getirilememiti. Bu nedenle Islahat Ferman, Osmanl halkndan ok, gayrimslim halka eitli haklar tanmtr. Buna gre; Halkn can, mal, namus ve rz gvenlii salanacak, Mahkemeler herkese ak yaplacak, karma mahkemeler kurulacak, her sank kendi inancna gre yemin edebilecek ve keyfi cezalar verilmeyecek,
Bu alanda programlar hazrlamak iin bir komisyon kuruldu. Eitimin dzenlenmesi ve kontrol iin Meclis-i Dalim-i Maarif-i Umumiye (Genel Eitim Bakanl) kuruldu (1857).
107

Hristiyanlarn ahitlii mahkemelerde kabul edilecek, Mslmanlar ve gayrimslimler kanun nnde eit olacak, Karakollar ve hapishaneler slah edilecek, Gayrimslimler de devlet memurluklarna, askeri hizmetlere ve okullara alnacak (Bylece en nemli ayrlk giderilmitir.)
Tarih retmeni
NOT-4: Aznlklarn Mslmanlardan daha fazla hakka sahip olmasndan dolay Mslman halk bu fermandan rahatsz olmutur. NOT-5: Bu ferman, aznlk isyanlarn engelleyemedii gibi Avrupal devletlerin iilerimize karmalarn da nleyememitir. RNEK SORU Rusya, Tanzimat Ferman ve Islahat Fermannda cinsiyet ve din fark gzetilmeksizin, kanunlar nnde eit bir Osmanl tebaas meydana getirmesi iin konmu olan ilkeleri yeterli bulmam; cemaatlerin, mevcut imtiyazlar gz nnde tutularak milliyet esaslarna gre tekilatlandrlmasn istemitir. Rusyann bu tutumuyla, Osmanl Devletinin, I. toprak btnln korumak, II. rejimini deitirmeye almak, III. bnyesindeki etnik unsurlardan yararlanmak amalarndan hangilerini gzettii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: C RNEK SORU Tanzimat ve Islahat Fermanlaryla Mslman olmayanlara, I. bamsz olma, II. yasalar karsnda Mslmanlarla eit olma III. matbaa aabilme haklarndan hangilerinin verilmesi ngrlmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: B Abdlaziz Dnemi Islahatlar (1861 - 1876)
NOT-1: Bu maddeyle Cizye vergisi kaldrlm oluyordu. Ancak gayrimslimlerden askere gitmek istemeyenler iin Nakdi Bedel usul kabul edilmitir. NOT-2: Aznlklarn Trk okullarnda okuyabilecei, kendi dillerinde eitim yapan okullar aabilecei de bu fermanla hkme balanmtr. Vergiler herkesin gelirine gre toplanacak ve iltizam sistemine son verilecek, Gayrimslimlere din ve vicdan zgrl tannacak; kilise, mezar, okul, hastane ve manastr gibi yerlerin tamiri ve yenilerinin yaplmasna izin verilecek, Resmi yazmalarda gayrimslimlere kk drc sz ve deyimler kullanlmayacak, kence, dayak ve angarya kaldrlacak, Rvet ve kayrma kaldrlacak, Gayrimslimler de belediye ve il genel meclislerine ye olabilecek (siyasi imtiyaz verilmitir.), Yabanc uyruklular da vergisini vermek artyla mal mlk edinebilecek, Herkes irket ve banka gibi ticari nitelikli kurumlar aabilecek, Patrikhane slah edilecek ve patrikler, mr boyu bu makama seilebileceklerdir.
NOT-1: Islahat Fermanndan Osmanlnn en byk beklentisi; devletin bykln korumak, Batl devletlerin iilerine karmasn nlemek ve aznlklarn devlete ballklarn artrmakt (Osmanlclk dncesi). Ancak fermann Paris Konferans kararlarna eklenmesi, Batl devletlerin Osmanlnn iilerine mdahalesini kolaylatrmtr. NOT-2: Bu ferman Hristiyanlarn ekonomide glenmesine neden olmu ve ticari hayatta daha etkin hale gelmelerine zemin hazrlamtr. NOT-3: Bu ferman dini zgrlkleri devlet gvencesi altna almtr.
1863te Galatasaray Sultanisi (Lisesi) ald. 1863te Bank- Osman-i ahane (Osmanl Bankas) kuruldu. NOT: Para basma yetkisine sahip olan bu banka Osmanl Devletinin Merkez Bankas gibi almtr. 1864te kimsesiz ocuklara sanayi alannda eitim vermek zere Islahhane Mektebi ald. Dardan bor para alnarak dnyann nc byk donanmas ina edildi.
108

1868de Meclis-i Ahkam- Adliye ikiye blnd. Divan- Ahkam- Adliye (Yargtay) ve uray- Devlet (Dantay) isimli iki yksek mahkeme oluturuldu. 1864de, karlan Vilayet Nizamnamesi ile lke; vilayet, liva (sancak), kaza ve ky eklinde tekilatlandrld. 1871de kaza ile ky arasnda Nahiye denilen baka bir idari birim oluturuldu. 1869da Svey Kanal ald. 1870de Darlfnun (niversite) ald. Dolmabahe Saray tamamland. 1872de ilk resim sergisi eker Ahmet Paa tarafndan almtr. 1873te kimsesiz ve yetim ocuklara eitim vermek zere Darafaka Lisesi ald. 1869da karlan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile ilk kez yabanclarn okul amasna izin verildi. 1870te Darlmuallimat adyla ilk kz retmen okulu almtr. Abdlazizin son zamanlarnda Gen Osmanllar (Jn Trkler) hareketi balad. Mecelle adl medeni kanun kitab Ahmet Cevdet Paa tarafndan hazrlanmaya balad (1868). 1867de tarmsal alanda destek salamak iin Ziraat Bankasnn temeli saylan Memleket Sandklar (Emniyet Sand) kurulmutur. 1862de ilk posta pulu baslmtr. RNEK SORU XVI. yzyldan sonra medreselerde deney ve eletiriye yer verilmemitir. Tanzimat Dnemine gelindiinde, medreselerin yannda modern anlamlarda okullar almtr. Bu durum aadakilerden hangisine neden olmutur? A) Batdaki teknolojik gelimelerden ilk kez yararlanlmasna B) lkretimin zorunlu hale gelmesine C) Medrese saysnn sabit kalmasna D) Medreselerde eitim dzeyinin ykselmesine E) retimde ikili bir sistemin ortaya kmasna (1999/DMS) Cevap: E
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Veraset sistemi, II. Aznlk haklar, III. Devlet ynetimi, IV. Kapitlasyonlar, V. Taht kavgalar, VI. nan sistemi, Yukardakilerden hangileri, Avrupa Devletlerinin Osmanlnn i ilerine karmak iin kulland bahanelerden deildir? (2003/KPSS) A) I, II ve IV B) I, III ve VI C) II, IV ve V D) II, IV ve V E) II, III, IV ve V Cevap: B RNEK SORU Osmanl Devletinde ilk d bor hangi hkmdar dneminde alnmtr? A) Abdlaziz B) Abdlmecit C) II. Abdlhamit D) V. Murat E) II. Mahmut (2004/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Osmanl mparatorluunda Tanzimat Dneminde; I. yarg, II. eitim, III. maliye, alanlarndan hangilerinde ikili uygulama balamtr? (2005/KPSS) A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Cevap: A RNEK SORU Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinde, Tanzimat Dneminde grlen gelimelerden biridir? (2006/KPSS Lisans) A) lk Osmanl matbaasnn almas B) Mslman olmayanlarn askerlik yapabilmesi C) lk resmi gazetenin karlmas D) Yenieri Ocann kurulmas E) Nizam- Cedit Ordusunun kurulmas Cevap: B
109

RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Osmanl mparatorluunda yaplan slahat hareketlerinin zelliklerinden biri deildir? A) Toplum hayatnn belirli alanlarnda dzenlemeler yaplmas B) mparatorluun paralanmasnn ve kmesinin nlenmeye allmas C) Halk hareketlerinin bir sonucu olmas D) Batdaki kurumlarn bazlarnn rnek alnmas E) Eski ile yeninin her alanda ortaklaa ve karm halinde bulunmas (2006/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU Osmanllarda I. Ahmetten itibaren padiahln hanedann en yal yesine gemesi usulnn uygulanmasna balanmasnda gdlen ama aadakilerden hangisidir? A) Saltanat sistemini devam ettirmek B) Taht kavgalarn nlemek C) Padiahn yetkilerini snrlamak D) Halk ile saray ilikilerini kolaylatrmak E) Eyalet yneticilerinin saysn artrmak (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: B RNEK SORU Avrupa Devletleri, XIX. yzyln ilk yarsnda Osmanl mparatorluunun toprak btnlnn korunmasn isterken, XIX. yzyln ikinci yarsnda Avrupadaki topraklarnn paylalmas politikasn gtmlerdir. Avrupa Devletlerinin politikasnda ayn yzyl iinde meydana gelen bu deiiklik, aadakilerden hangisine kant saylabilir? A) Osmanl mparatorluunun giderek zayfladna B) Osmanl mparatorluunun bamszln yitirdiine C) Osmanl mparatorluunun bir Avrupa devleti sayldna D) Osmanl mparatorluunda batllama hareketlerinin nem kazandna E) Osmanl mparatorluunun Avrupada henz toprak kaybetmediine (2006/KPSS nlisans) Cevap: A
Tarih retmeni
RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. tarm ve hayvanclkla uraan kimselere devlete tohum, hayvan ve para yardm yaplmas, II. topran arka arkaya yl ekmeyerek bo brakan kylnn toprann elinden alnp bir bakasna verilmesi, III. kylnn, topran deil, topra ileme hakkn ocuklarna miras olarak brakabilmesi, uygulamalarndan hangileri, topran kullanmnn kylye, plak mlkiyetinin devlete ait olduunu gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerden hangisi padiah imzas anlamndadr? A) Fetva B) Tu C) Ferman D) Tura E) Saliyane (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: D RNEK SORU Osmanl pazarlar XIX. yzyln ortalarndan itibaren Avrupa mallarnn istilasna uram ve giderek Osmanl Devleti hammadde satan, yaplm mal alan bir lke haline gelmitir. Ekonomide grlen bu durum, I. i bulma olana, II. yerli sanayi, III. yabanc sermeye, etkenlerinden hangilerini olumsuz ynde etkilemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi XIX. yzylda Osmanl Devletinde yaplan slahat hareketlerinin zelliklerinden biri deildir? A) Avrupa devletlerinin, Osmanl Devletinin i ilerine karmasn nleme amal olmas B) Mslman olmayanlar memnun edecek eitli dzenlemeleri iermesi C) Avrupa devletlerinin desteinin salanmasnn amalanmas D) Avrupa kltrnn etkisinde hazrlanmas E) Sadece askerlik alannda yaplmas (2008/KPSS Lisans) Cevap: E
110

RNEK SORU Osmanl Devletinde eski ve yeni kurumlar ilevlerini bir arada yrtmtr. Bu durum aadaki dnemlerden hangisiyle balamtr? A) Kurulu B) Ykselme C) Duraklama D) Tanzimat E) Merutiyet (2008/KPSS Lisans) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde, sarraf geleneinden bankacla kanc yzyldan itibaren geilmitir? A) 20. B) 19. C) 18. D) 17. E) 16. (2008/KPSS nlisans) Cevap: B RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. Osmanl Bankasnn kurulmas, II. Ziraat Bankasnn kurulmas, III. Esnaf tekilatnn kurulmas gelimelerinden hangileri XIX. yzylda gerekletirilmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: D RNEK SORU I. Senedi ttifak, II. Kapitlasyonlar, III. Islahat Ferman, Yukardakilerden hangileri Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin i ilerine karmalarna ortam hazrlamtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: E
Tarih retmeni
RNEK SORU XIX. yzylda Osmanl Devletinde, geleneksel eitim veren medreseler, ada eitim veren devlet okullar, yabanc ve misyoner okullar bulunuyordu. Bu durumun aadakilerden hangisini gsterdii savunulabilir? A) Eitimin vakflara bal olduunu B) Medreselerde mfredatn deitiini C) Eitim ve retimde blnmlk olduunu D) Misyoner okullarnn medresenin nne getiini E) Yabanc okullarnn daha sonra kurulduunu (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C RNEK SORU Sultan Abdlmecit, hibir kesimin etkisi olmadan Tanzimat Fermanyla tebaasna can, mal ve namus gvenliinin salanacan, vergilerin herkesin gelirine gre alnacan duyurmutur. Bu duyuru, Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi ynnde bir gelimedir? A) Avrupa devletlerinden biri olmas B) zerk ynetimlerin yaygnlamas C) Yeniliklerin halktan gelmesi D) Halkn ynetime katlmas E) Temel haklarn tannmas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: E II. Abdlhamit Dnemi Islahatlar (1876 1909) Kanun-i Esasi (1876)
Tanzimat Fermanyla balayan Osmanllardaki anayasal devlet anlay Kanun-i Esasinin kabul ile meruti ynetime geii salad. Merutiyetin ilan edilmesinde; Yeni Osmanllarn (Gen Osmanllar) padiaha bask yapmalar, Avrupal devletlerin, aznlk sorununu bahane ederek devletin iilerine karmasn nlemek, Osmanlclk dncesiyle aznlk (bamszlk) isyanlarn durdurmak, Aznlklar ynetime katarak, birlik ve beraberlii salamak bylece devletin btnln korumak, 1876da Avrupal devletlerin katlmyla dzenlenen stanbul (Tersane) Konferansnda aleyhimize kararlar kmasn engellemek,
111

Osmanl halknn ynetime salamak etkili olmutur. katlmasn
Tarih retmeni
NOT-1: Osmanl Devleti, meruti ynetimde aznlklara da temsil hakk tanmtr. Bu ynyle ngiltere gibi birok Bat lkesinden daha nce demokratikleme salanmtr. NOT-2: I. Merutiyet Dneminde oluturulan mecliste aznlk mebuslarn kendi haklarn koruma siyaseti gtmeleri ve imparatorluk adna meclisten nemli kararlarn kmamas bu meclisin kapatlmasnda temel etken olmutur. RNEK SORU XIX. yzylda Osmanl Devletinde dalmay nlemek amacyla birtakm dnce akmlar ortaya kmtr. Bu dnce akmlarndan Osmanlclk dncesinin nemini kaybetmesinde, I. Avrupada ulus devletlerin ortaya kmas, II. Merutiyetin ilanna ramen aznlklarn ayrlk hareketlerini srdrmesi, III. Yenieri Ocann kaldrlmas durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir? (2009 KPSS) A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde, I. Tanzimatn ilan, II. Merutiyetin ilan, III. Islahat Fermannn ilan gelimelerinin hangilerinde Avrupada grlen 1848 ihtilallerinin etkisi olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2009 KPSS) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Birinci Merutiyet Dneminin zelliklerinden biri deildir? A) Mebusan Meclisi yelerinin drt ylda bir seilmesi B) yan Meclisi yelerinin padiah tarafndan belirlenmesi C) Mebusan Meclisinin padiahn izniyle kanun teklifi hazrlamas D) Mebusan Meclisi yelerinin halk tarafndan seilmi olmas E) Birden fazla siyasi parti (frka) kurulmas (2010 KPSS Lisans) Cevap: E
NOT: Trk Tarihinde ilk kez bir anayasa hazrlanarak halk hkmdarn yannda ynetime ortak olmaya balad. Osmanl halk ilk defa snrl da olsa seme ve seilme hakkn kullanmtr. Ayrca Kanun-u Esasi; Trk tarihinin Avrupa tarzndaki ilk anayasasdr. RNEK SORU XIX. yzylda Osmanl Devletinde aznlklarn Mebuslar Meclisinde temsil edilmesi aadakilerden hangisini gsterir? A) Divan- hmayunla Mebuslar Meclisinin yapsnn ayn olduunu B) Yenilik hareketlerinin halktan geldiini C) Bamszlk hareketlerinin nlenmek istendiini D) Taht kavgalarnn sona erdirilmesinin amalandn E) Aznlklara inan zgrl tanndn (2008 KPSS / nlisans) Cevap: C I. Merutiyetin zellikleri
ki meclis vardr; Ayan Meclisi; Padiahn semi olduu yelerden oluan meclistir. Bu yelerin mr boyu grevde kalabilme haklar vard. Mebusan Meclisi;
Halkn setii mebuslardan oluan meclistir. Yrtme yetkisi padiah ve hkmete aittir. Hkmet, padiaha kar sorumludur. Yasama yetkisi meclise aittir. Mebusan Meclisi padiahn izniyle kanun teklifi hazrlayabilir. Kanunlarn yrrle girmesinde son sz padiaha aittir. Padiahn meclisi ama kapatma yetkisi vardr. NOT: Bu nedenle Osmanlda grlen meruti ynetim mutlak merutiyettir. Her 50.000 kiiye bir milletvekili seme hakk verilmitir. Ayrca 4 ylda bir seim yaplacaktr. Seimlerde sadece erkekler oy kullanabilir.
112

RNEK SORU I. Kanun-i Esasi II. Tanzimat Ferman III. Islahat Ferman Osmanl Devletinde yukardakilerin ilannn doru sralamas aadakilerden hangisidir? A) I, II, III B) II, I, III C) II, III, I D) III, I, II E) III, II, I (2010 KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU I. Hkmetin padiaha kar sorumlu olmas II. Ayan ve Mebuslar Meclislerini ama ve kapatma yetkisinin padiaha ait olmas III. Mebusan Meclisi yelerinin drt ylda bir yaplan seimle meclise girmesi Kanun-i Esaside yer alan yukardaki hkmlerden hangilerinin, Ayan ve Mebuslar Meclislerinin yetkilerini kstlad savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: D Bu dnemde ayrca;
Tarih retmeni
Ticaret Mektebi, Hukuk Mektebi ve Mhendis Mektebi almtr. lk kez Kz Sanat Okullar (Kz Sanayi Mektepleri) ald. zrller iin ilk kez eitim kurumlar almtr. Ekonomide gelimeyi salamak iin btn lkedeki ttn alm, satm ve iletme tekeli Regie adyla Alman - Fransz irketine verilmitir (1883). Mecellenin tamamlanmasna allmtr. Darlfnun yeniden dzenlenmitir. Merutiyeti yeniden ilan etmek amacyla ttihat ve Terakki adyla gizli bir dernek kurulmutur. Daha sonra parti ekline dnmtr (1889). Mustafa Kemalin amda kurduu sonra Selanikte ubesini at Vatan ve Hrriyet Cemiyeti, ttihat ve Terakki Dernei ile birleerek daha gl bir cemiyet oluturuldu. ttihat ve Terakki Partisine kar, Ahrar Frkas kurulmutur. IKMI SORULAR 1. Aadakilerden hangisi, Avrupa Devletlerinin Osmanl lkesinde okul amalarnn amalarndan biri deildir? Kltrlerini yaymak karlarn srdrmek Uyruklarndaki ocuklarn eitimini srdrmek Osmanl Devletindeki yenilik hareketlerine nclk etmek Aznlklarn haklarn korumak (2000 DMS)
1881de Muharrem Kararnamesi imzalanarak alacakl lkelere belli devlet gelirlerini toplama imtiyaz verildi. Bylece; 1881de Duyun-u Umumiye Tekilat (Genel Borlar daresi) kuruldu (Osmanl Devleti ekonomik bamszln kaybetmitir.). stanbul - Badat demiryolu yaplmtr. lk tramvay hatlar kuruldu. Kylye kredi salayarak tarmsal retimi gelitirmek iin Ziraat Bankas almtr (1888). Sanayi-i Nefise Mektebi (Gzel Sanatlar Okulu) almtr (1881). RNEK SORU Osmanl Devletinde 19. yzylda gzel sanat dallarnda eitim ve retim yapmak zere alan ve mdrlne Osman Hamdi Beyin getirildii okul aadakilerden hangisidir? A) Darlmuallimin B) Sanayi-i Nefise Mektebi C) Galatasaray Sultanisi D) Darlfnun E) Darlmaarif (2011 KPSS) Cevap: B
A) B) C) D) E)
2. XIX. yzyln balarnda Osmanl Devletinde, - Sened-i ittifak ile ayanlardan devletin emirlerine uyacaklarna dair sz alnm, - Devlet Ocak iindir anlayyla hareket eden Yenieri Oca kaldrlmtr. Bu iki olayn ortak amac aadakilerden hangisidir? A) Ayanlarn denetim altna alnmas B) Halkn ynetime katlmas C) Orduda disiplinin salanmas D) Ayanln resmiyet kazanmas E) Ynetimin g kazanmas (2000 DMS)
113

3. A) B) C) D) E) Osmanl Devleti parlamenter sisteme aadakilerden hangisiyle gemitir? Kanun-i Esasi Tanzimat Ferman Islahat Ferman Kanunname - i Al-i Osman Halep Ferman (2000 DMS)
Tarih retmeni
CEVAPLAR 1. D 2. E 3. A 4. C 5. D 6. C 7. A
T.C. NKILP TARH

nklp: Siyasi ve hukuki nitelii bulunan bir topluluk ierisinde eskilerin yerini yenilerin almasdr. Siyasi, sosyal ve kltrel alanda meydana gelen kkl deiikliklerdir. Dier bir deyile nklp; halk hareketi sonucu mevcut dzenin zor kullanlarak yklmas ve yklan dzenin yerine an ihtiyalarn karlayacak yeni bir dzenin kurulmasdr.
I. Merutiyet artlarnn olumasnda ve ilannn salanmasnda aadakilerden hangisinin katks en fazladr? A) Ordunun B) Yneticilerin C) Aydnlarn D) Halkn E) Aznlklarn (2003 KPSS) 4. 5. Osmanl Devletinde Dyun- Umumiye daresinin kurulmas aadakilerden hangisinin bir sonucudur? A) Osmanl Devletinin Avrupa devleti saylmas B) Osmanl Devletinin ilk kez toprak kaybetmesi C) Osmanl Devletinin yalnz kalma siyasetinden vazgeerek ittifaklara girmesi D) Osmanl Devletinin d borlarn deyemez duruma gelmesi E) Yenieri tekilatnn kaldrlmas (2006 KPSS / Ortaretim) 6. Osmanl Devletinde XIX. yzylda maliyenin iflas, aadakilerden hangisinin gereklemesine neden olmutur? A) rad- Cedit hazinesinin kurulmasna B) Fransaya ilk kez kapitlasyonlarn verilmesine C) Duyun-u Umumiye daresinin kurulmasna D) Anadoluda Celali isyanlarnn kmasna E) Avrupadan askeri ve teknolojik alanlarda ilk kez yararlanlmasna (2010 KPSS / nlisans) 7. Aadakilerden hangisi, Osmanl Devletinde anayasal dzene geilmesindeki amalardan biridir? A) Aznlklar ynetime katarak lkenin paralanmasnn nlenmesi B) Veraset sistemini deitirerek tahta gemek iin baz kurallarn konulmas C) Osmanl hanedannn yeleri arasndaki anlamazlklarn giderilmesi D) Avrupa devletleri arasndaki gr ayrlklarndan yararlanlmas E) II. Abdlhamitin tahttan indirilmesi (2007 KPSS)
NOT: Yaplan hareket ileriye dnk bir dzeni getiriyorsa inklp, geriye dnk bir dzeni getirmeyi amalamsa irtica olarak nitelendirilir. Atatrkn nklp Anlay: Atatrke gre inklp, mevcut kurumlar zorla deitirmek demektir. Trk milletini son asrlarda geri brakm olan kurumlar ykarak yerlerine milletin en yksek medeni icaplara gre ilerlemesini salayacak yeni kurumlar amaktr. Trk nklbnn zellikleri:
Darda igalci devletlere, ieride sultan ve halifeye kar yaplan bir ulusal bamszlk ve egemenlik mcadelesidir. Tarihi gelimelerin izin vermemesi nedeniyle teorik ve ideolojik bir hazrl yoktur. Toplumun her kesiminden insanlarn katlmyla gerekleen bir halk hareketidir. NOT: Toplumun geneli tarafndan benimsenmeyen bir inklp hareketi baarya ulaamaz. Trk toplumunun gereksinimlerinden doan bir yenilik ve dirili hareketidir (Trk inklb statik yani duraan deildir ve gelimelere aktr.). Trk inklbn en bandan sonuna kadar gerekletirenler ayn kiilerdir. Bamszlk yolunda savaan smrge uluslara rnek olduu iin evrenseldir. Her alanda ada bir yap kurmay hedeflemitir.
114

Demokratik yollarla yrtlmtr (rnek; Blgesel ya da ulusal kongrelerin dzenlenmesi, TBMMnin almas). Trk inklbnn yaplmas, egemenliin millete ait olduu yeni bir devletin kurulmasnda etkili olmutur. RNEK SORU Trk nklbnn, I. belli bir ideolojiye bal olarak ortaya kma, II. baka uluslara rnek olma, III. tek kiinin egemenliine dayal lke idaresini deitirme durumlarnn, hangileri bakmndan Rus nklabndan farkl olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2011 KPSS) Cevap: A XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLETNN GENEL DURUMU Bu yzylda Osmanl Devleti, paralanma ve k srecini yaamtr. Mevcut durumunu koruma ve toprak kayplarn nleme dncesiyle Avrupal byk devletler arasnda denge politikas izlemitir. Yzyl banda, Rusyaya kar ngiltere ve Fransann desteini alrken, yzyl sonlarnda ise ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar kalkndrma ve yardm grnm altnda kendisine yaklaan Almanya ile birlikte hareket etmitir. Osmanl Devleti bu yzylda, Fransz htilali sonrasnda yaylan milliyetilik akmndan olumsuz ynde en fazla etkilenen imparatorluk olmutur. zellikle Balkan uluslar Osmanlya kar isyan edip imparatorluktan kopmaya balamlardr. Osmanl Devleti, imparatorluun btnln korumak dncesiyle 1839da Tanzimat Fermann, 1856da Islahat Fermann ilan etmi, 1876da da Kanun-u Esasiyi kabul ederek, meruti ynetime gemi; fakat dalmay durduramamtr. Osmanl Devleti bu yzylda, devlet yapsn adalatrma dncesiyle, Batl tarzda slahat hareketlerine hz vermitir (eitim, retim, askerlik, ynetim ve hukuk alanlarnda). Bu yzylda Osmanl toplumu ierisinde bir kltr atmas yaanyordu (medreseler ve batl eitim kurumlar nedeniyle). Ayrca Tanzimat Dneminde de yabanc okullarn
Tarih retmeni
almas farkl kltrel yaplara sahip nesillerin yetimesine neden olmutur. Askeri alanda yaplan slahat hareketlerinin en nemlisi, 1826da gerekleen Vaka-i Hayriyedir. Bu olayla Yenieri Oca kaldrlmtr. Yerine Batl tarzda eitim yapan Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu kurulmutur.
NOT: Yenieri Ocann kaldrlmas, padiah devlet ynetiminde ve slahatlar yapma konusunda daha etkili hale getirmise de askeri alandaki slahatlar, savalardaki yenilgileri durduramamtr. Osmanl ekonomisi bu yzylda daha da kt bir duruma dmtr. Osmanl, bu yzylda Batda meydana gelen Sanayi nklbn takip edemedii gibi, Batl devletlere verdii geni ticari imtiyazlarla (Kapitlasyonlar), Avrupadan Osmanl lkesine sanayi rnleri giriini de hzlandrmtr. Dardan bol ve ucuz mal girii loncalar zor durumda brakmtr. Fabrikalarla rekabet edemeyen loncalar dalmtr. Alnan borlar geri denemeyince Batl byk devletler, alacaklarn tahsil etmek iin 1881de Duyun-u Umumiye (Genel Borlar) idaresini kurarak Osmanlnn gelir kaynaklarna el koymulardr. Osmanl Devletinin bu k srecini durdurabilmek iin bir ksm Osmanl aydnlar ve devlet adamlar baz grleri (fikir akmlar) ortaya atmlardr. Osmanl Devletini kten Kurtarmak Amacyla Ortaya Atlan Fikir Akmlar Osmanlclk:
1.
Bu gr, Gen Osmanllar (Jn Trkler) tarafndan ortaya atlmtr (Mithat Paa, Ziya Paa, Namk Kemal, Hseyin Avni Paa ve Ali Suavi). mparatorluk snrlar ierisinde yaayan herkesi din, dil, rk ve mezhep ayrm yapmakszn kanun nnde eit grmeyi amalyordu. Tanzimat Ferman, Islahat Ferman, Kanun-i Esasi ve I. Merutiyetin ilan bu fikir esaslar iinde gerekletirildi. Bu gr savunanlar, devletin kurtuluunu meruti ynetime gemekte gryorlard. I. Merutiyetin ilanyla bu durum gereklemi ve herkese temsil hakk tannmtr.
115

Osmanl snrlar ierisinde yaayan her milletin temsilcilerinden oluan Mebusan Meclisi almtr. NOT: Osmanldaki bu meclis, oluumu itibariyle (ok uluslu) dnya demokrasilerinde ilktir. 1877 - 1878 Osmanl - Rus Sava (93 Harbi) ile Balkan Savalar bu fikir akmnn baarl olamayacan ortaya koymutur; nk bu savalar sonucunda baz aznlklar Osmanl Devletinden ayrlarak bamsz olmulardr. NOT: Osmanlclk fikrine en byk darbe, milliyetilik akmndan gelmitir. Balkan uluslarnn Osmanl Devletinden ayrlmas, bu grn gereki temeller zerine dayanmadn gstermitir. 2. slamclk (mmetilik):
Tarih retmeni
Ancak bu gr, daha sonraki dnemde ttihat ve Terakkiciler tarafndan benimsenmi ve Pantrkizm (Turanclk) eklinde yorumlanarak, btn dnya Trklerinin bir at altnda toplanmas almalarna dnnce, gerekletirilmesi hayal olmutur. Enver Paann Sarkam Harekt Turanc dncenin etkisiyle yaplmtr. ttihat ve Terakkiciler dneminde devlet siyaseti haline gelen bu gr Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesinde de etkili olmutur. Trklk gr, Osmanl mparatorluunun yklmasnda etkili olurken; Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasnda temel fikir olmutur. RNEK SORU Mustafa Kemal, Hibir snr tanmayarak dnyadaki btn Trkleri bir devlet olarak birletirmek, ulalamayacak bir amatr. Bu, yzyllarn ve yzyllarca yaamakta olan insanlarn ok ac, ok kanl olaylar ile ortaya koyduu bir gerektir. demitir. Mustafa Kemal bu szyle, Osmanl Devletinin ykl dneminde savunulan aadaki fikir akmlarndan hangisini eletirmitir? A) Osmanlclk B) Turanclk C) Milliyetilik D) Batclk E) slamclk (2011 KPSS) Cevap: B 4. Batclk:
Osmanlclk fikrinin etkisini kaybetmesinden sonra, II. Abdlhamit ve taraftarlarnca ortaya atlmtr. stibdat Dneminde geerli olmutur. Bu fikir akmnn savunucular arasnda Mehmet Akif, skilipli Mehmet Atf ve Sait Halim Paa da vardr. Bu gre gre devletin kurtuluu, halifelik makamnn btnletirici etkisiyle Mslmanlarn bir at altnda toplanmasyla olacaktr. Panislamizm olarak da nitelendirilen bu gre, Osmanlclk fikrinde olduu gibi, en byk darbe milliyetilik akmndan gelmitir. NOT: I. Dnya Savanda Kanal Cephesinde Mslman Araplarn ngilizlerle ibirlii yapp Osmanl Devletine kar savamalar, mmetilik grnn geerliliini kaybettiini gstermitir. 3. Trklk (Turanclk):
Milliyetilik akmndan en son etkilenen Osmanl toplumu, Trkler olmutur. Trklk fikrini ortaya atan Ziya Gkalptir. Bu gre gre devletin kurtuluu, Trkler zerinde oluturulacak bir ynetimde grlmtr. Bu fikir rakmnn savunucular arasnda Mehmet Emin Yurdakul, mer Seyfettin, Yusuf Akura, smail Gaspral ve Mehmet Emin Resulzade de vardr.
Temelini Tanzimat ve ondan nceki yeniliki padiah ve devlet adamlarndan alan dncedir. Bu dnce Gerileme Dneminde padiahlar, Dalma Dneminde Aydnlar tarafndan benimsenmitir. tihat isimli dergide Batclk dncesinin program aklanmtr. Bu fikir akmnn savunucular arasnda; Abdullah Cevdet, Celal Nuri ve Sleyman Nazif adl aydnlar da vardr. Devletin kurtuluunu, Batnn ilerlemi teknolojisini ve felsefi dncesindeki gelimiliini Osmanl lkesine getirmekte grmtr. Bu amala II. Mahmut Dneminden itibaren Avrupaya renciler gnderilmitir. Ama; Batdan bilimsel ve teknolojik gelimelerin transfer edilmesidir.
116

Ancak Batllama, bilim ve teknik alanlarndan ziyade, kltrel alanda gereklemitir. NOT: Osmanl Devletinin Batl slahatlar yapmaya balad ilk dnem Lale Devri (1718 1730)dir. NOT: Batllama, yeni Trk Devletinin de amalar arasnda yer almtr. Gnmze kadar devam eden bir grtr. 5. Adem-i Merkeziyetilik (Federal Ynetim):
Tarih retmeni
1876daki stanbul (Tersane) Konferansnda Osmanl Devleti aleyhine kararlar kmasn engellemek dnceleri de etkili olmutur. Yenilik taraftarlar bu dncelerle Kanun-i Esasiyi ilan etmesi ve meruti ynetime gemesi artyla II. Abdlhamiti tahta kardlar.
Ahrar (Hrler) Partisinin temel dncesi olan bu grte, aznlklarn, iilerinde serbest dilerinde Osmanl ynetimine bal kalmas savunulmutur. Ayrca bu gre gre liberal ekonomiye geilmesi gerektii de belirtilmitir. Prens Sabahattin (Ahrar Frkasnn kurucusu) tarafndan savunulan bu dnce fazla etkili olamam ve uygulanamamtr. 19. YZYILIN SONU VE 20. YZYIL BALARINDA OSMANLI DEVLET I. MERUTYET (23 ARALIK 1876) 1870li yllarda Osmanl Devleti, Balkan milletlerinin isyanlaryla karlam (milliyetilik) ve dnemin padiah Abdlaziz, bu ayaklanmalar sert bir ekilde bastrmtr. Balkanlarda bu gelimelerin yannda, Osmanlclk grn savunan ve devletin kurtuluunu meruti ynetime gemekte gren Gen Osmanllarn yenilik almalar karsnda Abdlazizin tavr olduka sert olmutu. Yenilik taraftarlar 1876da Abdlazizi tahttan indirip yerine V. Murat tahta karmsalar da ruh salnn bozuk olmas nedeniyle 3 ay sonra tahttan indirilmitir. Osmanl tarihinde merutiyetin ilan edilmesinde Gen Osmanllarn (Jn Trkler, Yeni Osmanllar) etkisinin yan sra;
NOT: Osmanl Devletinde II. Osman ve III. Selim yenilik yaptklar gerekesiyle tahttan indirilirken, Sultan Abdlaziz ise yenilik kart olduu iin tahttan indirilmitir (Merutiyeti ilan etmeyi kabul etmedii iin). Batl devletler bu srada Balkanlardaki gelimeleri deerlendirmek iin stanbulda bir konferansn toplanmasna karar verdiler (1875 Bosna Hersek ve Srp isyanlar nedeniyle). Osmanl devlet adamlar bu konferans iilerimize karma olarak grdkleri iin kar kmlar ve meruti ynetime geileceini ve btn Osmanl uluslarna temsil hakk vereceklerini bildirmilerdir. Buna ramen ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Almanya ve talya temsilcileri, stanbulda konferans dzenlediler (Tersane Konferans). Btn bu gelimeler sonucunda sultan II. Abdlhamit, Sadrazam Mithat Paa bakanlndaki devlet adamlaryla birlikte 23 Aralk 1876da Trk Tarihinin Avrupa tarzndaki ilk anayasas saylan Kanun-i Esasiyi kabul edip, merutiyeti ilan etmitir (119 madde).
NOT: Kanun-i Esasinin ilannda Osmanlclk ve Batclk fikir akmlar etkili olmutur. Kanun-i Esasinin nemli Maddeleri Osmanl soyunun en byk erkek evlad saltanat ve hilafet makamnn da sahibidir. Bu madde Osmanl merutiyetinin monarik karakter tadn gsterir.
Aznlklar ynetime katarak birlik ve beraberlii salamak, Avrupal devletlerin, aznlklar sorununu bahane ederek devletin iilerine karmasn engellemek, Aznlk (bamszlk) isyanlarn durdurmak, Osmanl halknn ynetime katlmasn salamak,
Devletin dini slamdr. Yasalar dini hkmlere aykr olamaz. Bu madde Osmanl anayasasnn teokratik arlkl bir yapya sahip olduunu gsterir.
Yasama (Kanun yapma) grevi, Ayan ve Mebusan meclislerine aittir.
117

Ayan Meclisi yeleri, padiah tarafndan seilir ve mr boyu bu grevde kalabilir. Mebusan Meclisi yeleri, her 50.000 erkek nfusa bir milletvekili olmak zere drt ylda bir seilir. Meclisin almasyla Osmanl Devletinde ilk kez parlamenter (Anayasal devlet dzenine) sisteme geilmi ve ilk kez rejim deiiklii yaamtr. Osmanl Devletinde halk ilk defa padiahn yannda ynetime ortak olmutur. I. Merutiyet ift meclislidir (Mebusan Meclisi ile Ayan Meclisi); bu ynyle 1961 Anayasasna benzer (Millet Meclisi ile Cumhuriyet Senatosu). Padiahn Ayan Meclisi yelerini kendisinin semesi ulus egemenlii ilkesine ters dmektedir.
Tarih retmeni
Konut dokunulmazl Dileke hakk Vergi eitlii Vergilerin kanunilii Kanun nnde eitlik Kanuni Hkim (Tabii Yarg) ilkesi Msadere ve angarya yasa Ticaret serbestlii gibi temel haklar yer almtr. Bu maddelerle kiisel haklar ve zgrlkler anayasal gvence altna alnmtr (ilk kez).
Mebuslar kendilerini seen yerin deil, btn Osmanl vatandalarnn vekilidir. Bu madde ile aznlk mebuslarnn ayrlk almalarn nlemek amalanmtr.
Yrtme yetkisi, padiahn banda bulunduu Bakanlar Kuruluna (Heyet-i Vkelaya) aittir. Padiah Bakanlar Kurulunun yelerini atama ve grevden alma hakkna sahiptir. Kanun teklifini sadece hkmet yapabilecektir. Kanunlarn yaplmasnda son sz padiahndr (Padiahn mutlak veto yetkisi vardr.). Meclis yelerinin yasa nerisinde bulunabilmesi padiahn iznine baldr. Bu maddeler Mebusan Meclisinin etkinliini azaltm ve bu meclisi bir danma meclisi durumuna drmtr. Padiahn meclis zerindeki etkinlii artmtr.
Devletin dili, Trkedir. Padiah, devletin gvenliini bozanlara ynelik polis aratrmas yaptrabilecek ve bu kiileri srgn edebilecektir (113. madde). Merutiyetin Gelimeler: Sona Ermesi ve Sonraki
Meclisi ama - kapatma yetkisi padiaha aittir. Hkmet meclise kar deil, padiaha kar sorumludur. Bu madde padiahn yetkilerinin halk iradesinden stn olduunu gsterir. Hkmetin meclis denetiminde olmamas demokratik olmayan uygulamalardr.
Padiah, meclisi toplantya arabilir. Anayasada; Vatandalk hakk Kii hrriyeti Kii gvenlii Eitim zgrl Din ve basn zgrl Mlkiyet hakk
Merutiyetin ilanndan sonra Batl devletler Londra Konferansn topladlar ve Balkan uluslarnn durumlarnn iyiletirilmesi ynnde Osmanldan talepte bulundular. Osmanl Devleti, konferansta alnan kararlar reddetti ve bu durum 1877 1878 Osmanl Rus Savann nedenlerinden biri oldu. 1877 ubatnda seimler yapld, 1877 Martnda halkn temsilcilerinden oluan Mebusan Meclisi ile padiahn semi olduu temsilcilerden oluan Ayan Meclisi ald. Aznlklarn mecliste ar bir ekilde bamszlk talebinde bulunmalar, devletin ilerinin yavalamas ve yrmemesi sonucunda II. Abdlhamit, Osmanl - Rus Savan (93 Harbi) bahane ederek, 14 ubat 1878de meclisi kapatt. II. Abdlhamit, 1908 ylna kadar lkeyi sk ve otoriter bir ynetimle (stibdat Dnemi) idare etmitir.
NOT: I. Merutiyet anayasas (Kanun-i Esasi) en ksa sre yrrlkte kalan anayasadr. I. Merutiyetin unlardr; sona erme nedenleri
Merutiyetin bir halk hareketi sonucunda ilan edilmemesi, halkn bilinli olmay ve
118

II. Abdlhamitin merutiyet ynetiminden yana olmay Rejimi savunacak sistemli parti rgtlerinin olmamas ok uluslu olan parlamentoda Mslmanlarla birlikte dier uluslarn temsilcilerinin de yer almas ve onlarn ar isteklerinin imparatorluun geleceini tehlikeye drmesi Osmanl Devleti 1877 - 78 Osmanl -Rus Savan kaybetmi ve sonucunda Rusyayla Ayestefanos Antlamasn imzalamsa da Batl devletlerin itiraz zerine bu antlama yrrle girmemi ve yerine Berlin Antlamas (1878) yaplmtr. Berlin Antlamasnda Osmanl Devleti; Srbistan, Karada ve Romanyann bamszln tanrken, Bulgaristana da zerklik vermitir. Ayrca Ermeni Meselesi de ilk defa uluslar aras bir antlamaya konu olmutur. Berlin Antlamasndan sonra ngiltere ve Fransa, Osmanl toprak btnl politikasn terk ederek paralamaya ynelik siyaset izlemeye balamlardr. ngiltere bu politika dorultusunda 1878de Kbrs, 1882de Msr igal ederken Fransa da 1881de Tunusu ve Fas (1904) ele geirmitir. 1881de kurulan Duyun-u Umumiye (Genel Borlar) daresiyle alacakl byk devletler, Osmanlnn gelir kaynaklarna el koymulardr. Devletler arasnda yaanan bu gelimeler Osmanly Almanyaya yaknlatrmtr. Osmanl Devleti 1897de Giritte balayan isyanlar nedeniyle Yunanistanla savam ve sonucunda stanbul Antlamasn imzalamtr. Bu antlamayla da Girite zerklik verilmitir. Darda bu gelimeler yaanrken stanbulda da Ali Suavi adnda bir gazeteci raan Sarayn basarak (raan Vakas) II. Abdlhamiti tahttan indirip meclisi tekrar amak istemi ancak bu saray darbesi baarszlkla sonulanmtr. 1889da Askeri Tp Okulu rencileri ttihat- Osman adl bir cemiyet kurdular. Daha sonra bu cemiyet ttihat ve Terakki Cemiyeti adn ald. ttihat ve Terakki Cemiyeti bir sre sonra Mustafa Kemalin amda kurduu ve Selanikte ubesini at Vatan ve Hrriyet Cemiyeti (1905) ile birleecek ve parti ekline dnecektir.
Tarih retmeni
NOT: Mustafa Kemal; ttihat ve Terakki Cemiyetinin askeri kanadnn siyasi ilerin odanda olmasn eletirmi ve cemiyetten ayrlmtr (Balkan Savalarnda alnan yenilgi Mustafa Kemali hakl karan ilk gelimedir.). stibdat Dneminde ayrca;
Basna sansr konularak; gazete baslmas, ynetim anlayna ters den kitaplarn okunmas yasaklanmtr. Denizden uzak Yldz Saray yaplarak, devletin idaresi bu saraydan yaplmaya baland. Hafiyelik tekilat kuruldu; haber getirenler dllendirildi. idare ve d ilikilerde Panislamist bir politika (slamclk) benimsenmitir. Dou Anadoluda merkezi otoriteyi arttrmak ve Ermeni faaliyetlerine engel olmak amacyla Hamidiye Alaylar kuruldu. Donanma Halie kapatld (rmeye balad.). Berlin Badat Demiryolu Hatt Alman irketine ihale edildi. Orduda gerek silahlar ve mermiler ile talim yaplmas yasakland. RNEK SORU Aadaki cemiyetlerden hangisi Mustafa Kemal tarafndan kurulmutur? A) Vatan ve Hrriyet Cemiyeti B) slam Teali Cemiyeti C) Milli Kongre Cemiyeti D) Redd-i lhak Cemiyeti E) ark Vilayetleri Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (1999/DMS) Cevap: A RNEK SORU Aadaki Osmanl hkmdarlarndan hangisi Panislamizmi savunarak Halifelii siyasal bir ara ve g kayna olarak kullanmtr? A) II. Abdlhamit B) III. Selim C) I. Sleyman D) I. Ahmet E) IV. Mehmet (2000/DMS) Cevap: A
119

RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Mustafa Kemalin ttihat ve Terakki Partisinden ayrlmasnn nedenlerinden biridir? A) Yldrm Ordular Komutanlna atanmas B) Askerlerin siyasi hayata karmasna kar olmas C) Harekt Ordusunun Kurmay Bakan olmas D) Osmanl Devleti ile talya arasnda kan savaa katlmas E) Veliaht Vahdettin ile Almanya seyahatine kmas (2000/DMS) Cevap: B RNEK SORU 1876 Anayasasn daha demokratik hale getirmek iin 1909da yaplan anayasa deiiklikleri arasnda aadakilerden hangisi yer alr? A) Halkn seimlere katlabilmesi B) Padiahn Mebuslar Meclisini kapatma yetkisinin snrlandrlmas C) Padiahn yan Meclisi yelerini semesi D) Mebuslar Meclisi yelerinin drt ylda bir seilmesi E) Parlamentonun biri yan Meclisi, dieri Mebuslar Meclisi adnda iki meclisten olumas (2002/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Osmanl Devletine parlamento kavram aadakilerden hangisiyle girmitir? A) Divan- Hmayun B) Kanunname-i Al-i Osman C) Saltanat uras D) Kanun-i Esasi E) Vilayet Nizamnamesi (2001/KMS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl Devletinde; I. Tanzimat Fermannn ilan, II. Islahat Fermannn ilan, III. 31 Mart Olaynn bastrlmas, gelimelerden hangileri, mevcut dzene bir tepkidir? A) Yalnz I B) Yalnz III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2001/KMS) Cevap: B
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Merutiyet artlarnn olumasnda ve ilannn salanmasnda aadakilerden hangisinin katks en fazladr? A) Ordu B) Ynetici C) Aydnlar D) Halk E) Aznlk (2003/KPSS) Cevap: C RNEK SORU II. Merutiyetin ilannda aadakilerin hangisi etkili olmutur? A) Hrriyet ve tilaf Partisi B) Ahali ktisat Partisi C) Terrakiperver Cumhuriyet Partisi D) Ahrar Partisi E) ttihat ve Terraki Partisi (2004/KPSS) Cevap: E RNEK SORU II. Abdlhamitin tahttan indirilmesinde aadaki olaylardan hangisi etkili olmutur? A) Anayasann uygulamadan kaldrlmas B) 31 Mart Ayaklanmasnn kmas C) Dyun-u Umumye daresinin Osmanl maliyesini denetimine almas D) ttihat ve Terakki Partisinin hkmet darbesi yapmas E) Osmanl mparatorluunun 1877 1878 Savana girmesi (2005/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Aadakilerden hangisinin ilanyla Meclis-i Mebusanda Hristiyan halkn temsil edilmesi salanm ve bylece Avrupallarn Hristiyanlar koruma bahanesiyle Osmanl Devletinin iilerine karmas nlenmek istenmitir? A) Sened-i ttifak B) Kanun-i Esasi C) Tanzimat Ferman D) Islahat Ferman E) Halepa Ferman (2006/KPSS nlisans) Cevap: B
120

RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Osmanl Devletinde anayasal dzene geilmesindeki amalardan biridir? A) Aznlklar ynetime katarak lkenin paralanmasnn nlenmesi B) Veraset sistemini deitirerek tahta gemek iin baz kurallarn konulmas C) Osmanl hanedannn yeleri arasndaki anlamazlklarn giderilmesi D) Avrupa devletleri arasndaki gr ayrlklarndan yararlanlmas E) II. Abdlhamitin tahttan indirilmesi (2007/KPSS) Cevap: A RNEK SORU XIX. yzylda Osmanl Devletinde aznlklarn Mebuslar Meclisinde temsil edilmesi aadakilerden hangisini gsterir? A) Divan- Hmayunla Mebuslar Meclisinin yapsnn ayn olduunu B) Yenilik hareketlerinin halktan geldiini C) Bamszlk hareketlerinin nlenmek istendiin D) Taht kavgalarnn sona erdirilmesinin amalandn E) Aznlklara inan zgrl tanndn (2008/KPSS nlisans) Cevap: C II. MERUTYET (23 TEMMUZ 1908) lan Edilme Nedenleri:
Tarih retmeni
Manastr ve Selanikte ayaklanmlar ve merutiyetin yeniden ilan edilmesini istemilerdir. II. Abdlhamit, Rumelideki gsterilerin artmas sonucunda merutiyeti ikinci kez yeniden ilan etmek zorunda kalm ve Kanun-i Esasiyi yrrle koymutur. Sonular:
lk defa ok partili hayata geilmitir. Bu partiler; ttihat ve Terakki Frkas, Osmanl Ahrar Frkas (Trk Tarihinin ilk siyasi partisidir.), ttihad- Muhammediye Frkas, Hrriyet ve tilaf Frkas, Osmanl Demokrat Frkas, Islahat- Esasiye-i Osmaniye Frkas, Mutedil Hrriyetperveran Frkas ve Fedakaran- Millet Frkasdr. NOT: II. Merutiyetin ilanndan sonra parti haline gelen ttihat ve Terakki Frkas iktidara gelmitir ancak ynetime tam hkim olamamtr. Bunun zerine muhalefeti sindirme politikas uygulamtr (ttihat ve Terakkinin yayn organlar; Meveret Gazetesi ve Mizan Gazetesidir.). NOT: II. Merutiyetin ilanndan I. Dnya Savann sonuna kadar ttihat ve Terakki Partisi dnemin en gl siyasi partisi oldu. Merutiyet ynetiminin ilk gnlerindeki kark ortam baz devletlerin iine yaramtr; Bulgaristan bamszln ilan etti. Avusturya - Macaristan, Bosna -Herseki ilhak etti. Yunanistan, Giriti igal ederek kendi topraklarna kattn aklad. 31 MART OLAYI (13 NSAN 1909) II. Merutiyet dzenine geildikten sonra;
ttihat ve Terakki Cemiyeti (Birlik ve lerleme Dernei)nin merutiyet almalar Reval Grmelerinde (8 Temmuz 1908) ngiltere, Fransa ve Rusyann Osmanl Devletinin iilerine karma niteliinde kararlar almas (stanbul ve Boazlar Ruslara brakld, Makedonyada slahat yaplmas kararn aldlar, ngiltere Rusyay Balkanlarda serbest brakt.) NOT: Tersane Konferansnn toplanmas I. Merutiyetin, Reval Grmeleri ise II. Merutiyetin ilann hzlandran gelimelerdir. Balkan ayaklanmalarn nleyerek mparatorluun birliini koruma dncesi Ordudaki ttihatlarn ayaklanmalarndan ekinilmesi ttihatlar gstererek, Reval Grmelerine tepki kendilerine bal birliklerle
mmeti merutiyeti basnn sert tartmalara bavurmas, Rejim kart hareketlerin artmas, ttihatlarn ynetime tam olarak egemen olamamas, Avrupal devletlerin kkrtmas, Halkn dini duygularnn istismar, Temelde ise kurulmaya allan demokratik dzeni devirmek amacyla (Volkan Gazetesi yazar Dervi Vahdeti nderliinde) stanbulda ynetime kar byk bir ayaklanma kmtr (Rumi 31 Mart 1325).
121

Bu ayaklanma karsnda ttihat ve Terakkiciler, Mahmut evket Paa komutasndaki Harekt Ordusunu stanbula getirerek ayaklanmay bastrdlar. Bu orduda Mustafa Kemal Kurmay Yzba olarak grev yapmtr. 31 Mart Ayaklanmasndan sonra ttihat ve Terakkiciler mecliste ounluu ele geirdiler. Padiah II. Abdlhamit meclis kararyla tahttan indirilmi ve V. Mehmet Reat padiah ilan edilmitir.
Tarih retmeni
Padiahn veto ettii bir yasa tasars mecliste deimeden aynen kabul edilirse, Padiahn tasary onaylamas zorunluluu (2 ay) getirilmitir (Padiahn mutlak veto yetkisi kaldrlmtr.) Toplanma, dernek ve parti kurma hakk ve hrriyetleri kabul edilmitir.
NOT: II. Merutiyet Dnemindeki bu gelimeler, Kanun-i Esasinin daha demokratik hale getirildiinin bir gstergesidir. NOT: Bu dzenlemelerle padiah, yasama ve yrtme organlar zerindeki yetkilerini yitirmitir. NOT: II. Merutiyetin ilanndan sonra alan mecliste, Ayan Meclisine yer verilmemitir. Ancak yeler, deneklerini almaya devam etmilerdir. I. Merutiyet ile II. Merutiyet Arasndaki Farklar
NOT: Meclis karar ile tahtan indirilen ilk padiah II. Abdlhamittir (kincisi Vahdettindir.). NOT: Harekt Ordusunun bu ayaklanmay bastrmasyla; Sarayn ynetimdeki etkisi krlmtr, Ordu yeniliklerin ve rejimin koruyucusu olmutur, Kanun-u Esaside kkl deiiklikler yaplmtr. NOT: 31 Mart Olay rejimi ykmaya ynelik olan dini nitelikli ilk ve tek isyan hareketidir. Bu ynyle Cumhuriyet Dnemindeki eyh Sait ve Menemen isyanlaryla benzerlik gsterir. Kanun-u Esaside Deiiklikler: Yaplan nemli
Padiahn mecliste anayasaya ballk yemini etmesi kararlatrlm, denekleri yasaya balanm, hkmetin oluumu zerindeki yetkileri azaltlmtr (Hkmet yelerini sadrazam semeye balamtr.). Bylelikle kanun stnl ilkesi pekimi ve padiahlk sembolik hale gelmitir. Hkmet (Bakanlar Kurulu) Mebusan Meclisine kar sorumlu hale getirilmitir. Padiahn hkmet kstlanm, meclis benimsenmitir. zerindeki yetkileri stnl ilkesi
I. Merutiyette siyasi partiler yoktur. II. Merutiyette ok partili siyasi hayat vardr. I. Merutiyet ift meclisli, II. Merutiyet tek meclislidir. I. Merutiyette padiahn yetkileri fazla iken, II. Merutiyette meclisin yetkileri arttrlmtr. II. Merutiyette temel haklar geniletilmitir (dernek kurma, miting yapma gibi). TRABLUSGARP SAVAI (1911 1912) Nedenleri:
Padiahn meclisi kapatma yetkisi snrlandrlmtr (parlamentonun ancak kabinenin gvenoyu alamamas durumunda feshedilebilecei belirtilmitir.). Padiahn srgne gnderme yetkisi kaldrlmtr. Mebusan ve Ayan meclisleri padiahtan izin almadan kanun teklifi verebilecektir. Yasalara aykr tutuklama yasaklanmtr. Sansr yasa kaldrlmtr.
Siyasi birliini ge tamamlayan talyann, gelien sanayisine hammadde ve pazar aramas Osmanl Devletinin Trablusgarp koruyabilecek gte olmamas Trablusgarpn corafi konumu itibariyle talyaya yakn olmas Trablusgarpn ticaret yollar zerinde bulunmas ve zengin petrol kaynaklarna sahip olmas NOT: ngiltere ve Fransann kendi smrgelerini gvence altnda tutmak ve talyay Almanyann yanndan ayrma dncesi de talyay Trablusgarpa ynlendirmitir.
122

NOT: 1909da talya ve Rusya arasnda imzalanan Racconigi Antlamas ile talya, Rusyann Boazlardaki, Rusya da talyann Trablusgarptaki karlarn karlkl olarak tanmtr. a) b)
Tarih retmeni
Ui Antlamas (18 Ekim 1912) Trablusgarp ve Bingazi talyanlara braklacak, Trablusgarp Mslmanlar halifelik yoluyla Osmanl Devletine bal kalacak (Ama; Trablusgarp halkyla dini - kltrel balar devam ettirmektir.) talya, Trablusgarp ve Bingazinin Duyun-u Umumiye Komisyonuna demesi gereken taksitleri stlenecekti. Rodos ve Oniki Ada geici olmak artyla (Balkan Savalarnn sonuna kadar), talyann koruyuculuuna braklacak (Yunanistana kar nlem olarak).
c)
d)
Sava: talya, 28 Eyll 1911de Trablusgarpla ilgili isteklerini, Osmanl Devletine bir nota ile bildirdi (talya, Osmanlnn Trablusgarp gelimekte geri braktn ve blgedeki talyanlara kt davrandn iddia etmitir.). Osmanlnn bu istekleri reddetmesi zerine de talya Trablusgarpa asker kard (ilk kez uak kullanlmtr talya). Osmanl Devleti, bu gelime karsnda blgeye denizden ve karadan asker gnderemedi. Bunun nedeni de Halite demirlenmi olan Osmanl donanmasnn kullanlamayacak durumda bulunmas ve Msrn da ngilterenin igali altnda olmasdr. Osmanl Devleti blgeye sadece gnll subaylarn gnderebildi. Bu subaylar arasnda Enver Paa, Fethi Bey ve Mustafa Kemal de bulunmaktayd. Msr zerinden gizlice Trablusgarpa ulaan gnll subaylar, yerli halk talyanlara kar rgtleyerek Derne ve Toprukta baarl savunmalar yapld (Mustafa Kemalin ilk askeri baarsdr). talyanlar bu direni karsnda, Trablusgarptan ekilerek anakkale Boazna yneldiler. Amalar, Osmanlya bask yaparak bara zorlamakt. talyanlar Rodos ve Oniki Aday da igal ettiler. Bu srada Balkan Savalar balaynca, Osmanl Devleti aresiz bar istemek zorunda kald.
NOT-1: Osmanl Devleti bu madde ile Yunanistann adalar zerindeki emellerini nlemek istemitir. Ancak talya, Rodos ve Oniki Aday II. Dnya Sava sonuna kadar boaltmamtr. talyann ekilmesi zerine de Adalar Yunanistana gemitir (1947 Paris Antlamas ile). NOT-2: Ui Antlamas ile Osmanl Devleti, Kuzey Afrikadaki son toprak parasn kaybederek ktada topra olan devlet zelliini de yitirmitir (Kuzey Afrikada kaybettiimiz ilk toprak Cezayirdir.). NOT-3: Osmanl Devletinin siyasi, askeri ve ekonomik alanlardaki gszln ortaya karan Trablusgarp Sava, Balkan Savalarna ortam hazrlamtr. NOT-4: Mustafa Kemalin Trablusgarptaki baarlar sonucunda rtbesi Binbala ykseltilmitir. Bu sava ayn zamanda Mustafa Kemalin smrgecilie kar giritii ilk fiili mcadelesidir. BALKAN SAVALARI (1912 1913) I. Balkan Sava Nedenleri:
Fransz htilali sonrasnda yaylan milliyetilik akmnn Balkan uluslar zerindeki etkisi Balkan Devletlerinin Osmanlnn Balkanlardaki topraklarn paylamak istemeleri Rusyann scak denizlere inebilmek amacyla Balkanlarda uygulad Panslavizm (Slav birlii) politikasnn etkisi
123

Osmanl Devletinin Almanyaya yaknlamasndan rahatszlk duyan ngilterenin Reval Grmeleri (1908) sonucunda Rusyay Balkanlarda serbest brakmas Batl byk devletlerin, Balkan devletlerini Osmanl Devletine kar kkrtmas Osmanl Devletinin eski g ve otoritesini kaybetmi olmas ve bu durumun Trablusgarp Savanda da aka ortaya kmas ttihat ve Terakkicilerin izledikleri yanl politikalar sonucu, Balkan devletlerinin Osmanlya kar birlemesi (1913 Kiliseler Kanunu)
Tarih retmeni
kna hkim olmas Rusyann Boazlar konusundaki endielerini harekete geirdi.), bu devletler durumu deerlendirmek ve Balkanlardaki sava sona erdirmek amacyla Londra (Bykeliler) Konferansn topladlar (17 Aralk 1912). NOT: Bu konferansn toplanmasndaki asl ama; Balkanlarn yeni haritasn belirlemekti. I. Balkan Savanda Osmanl Devletinin yenilmesinin nedenleri unlardr;
Byk devletlerin Balkan devletlerini desteklemesi, Balkanlardaki Osmanl ordusunun dank olmas ve askerlerin bir ksmnn (65 bin eitimli asker) savatan nce terhis edilmesi, Ordu ierisine siyaset karmas ve subaylar arasnda ikiliin meydana gelmesi (en nemlisi), Osmanl ordusunun ok cephede birden savamas, Orduyu nakledecek vapur ve tren tamacl ile iletiim imknlarnn yetersiz olmas, Ege Denizindeki stnln Yunanistanda bulunmas Londra Bar Antlamas (30 Mays 1913) a) Osmanl Devleti, Edirnenin de dhil olduu Midye Enez hattnn batsnda kalan btn topraklarn kaybetti. Midye - Enez hatt Osmanl Bulgar snr oldu. Ege Adalarnn gelecei ve Arnavutlukun snrlarnn izilmesi ii byk devletlere brakld (Oniki Ada dndakiler). Selanik, Gney Makedonya ve Girit Yunanistana brakld. Kavala, Dedeaa ve Midye Enez hattnn batsnda kalan btn Trakya Bulgaristana brakld. Makedonyann Orta ve Kuzey blmleri Srbistana brakld. Savan Sonular:
Sava:
b)
Osmanl Devleti kendisine kar Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan ve Karadadan oluan ittifaka kar savamak zorunda kald. 8 Ekim 1912de Karadan Osmanlya saldrsyla balayan savata, Osmanl Devleti btn cephelerde yenilmitir. Bulgarlar Edirneyi aldlar ve atalca nlerine kadar geldiler. Makedonya; Srplar, Karadallar ve Bulgarlar tarafndan igal edildi. Selanik Yunanllarn eline geti. Ayrca Yunanistan, Ege Adalarna asker kararak bu adalar ele geirdi. Bylece Oniki Ada dndaki btn adalar Yunanllarn eline geti. I. Balkan Sava, Batl byk devletlerin beklentilerinden farkl geliince (rnein; Bulgaristann stanbula yaklamas ve Yunanistann anakkale Boaznn Ege
c) d)
e)
Osmanl Devletinin Balkanlarda ve Ege Denizindeki hkimiyeti tamamen sona ermitir (Makedonya, Arnavutluk, Ege Adalar, Bat Trakya, Edirne ve Krklareli kaybedilmitir.). I. Balkan Sava srasnda Arnavutluk bamszln ilan etmitir (1912).
124

NOT: Arnavutluk, Osmanl Devletinden ayrlarak bamszln kazanan son Balkan devletidir (ilk Balkan ulusu Yunanllardr). Londrada bar grmeleri devam ederken ttihat ve Terakki Partisi, I. Balkan Savandaki yenilgiden dolay ypranan Kamil Paa Hkmetini Bab- Ali Baskn ile devirerek iktidar ele geirmitir (23 Ocak 1913). NOT: Bab- Ali Baskn bir hkmet darbesidir. Bu olayla yrtme organ olan hkmet, ttihat ve Terakkicilerin eline gemitir. Bylece Osmanl Devlet ynetimi tamamen ttihat ve Terakkicilerin kontrolne girmitir. Bu durum I. Dnya Savann sonuna kadar devam etmitir. Osmanlclk fikrinin baarl olamayaca grlm ve Trklk akm glenmitir. Balkanlarda kaybedilen topraklarda kalan Trkler aznlk durumuna dm, Osmanlnn elinden kan topraklarda yaayan birok Trk ve Mslman Anadoluya g etmek zorunda kalmtr. Mustafa Kemalin ordunun siyasete karmamas gerektii gr hakl kmtr. Bulgaristann ar derecede glenmesi ve Ege Denizine alacak konuma gelmesi II. Balkan Savann kmasna neden olmu ve bylece Londra Antlamas geersiz hale gelmitir. II. Balkan Sava (1913) Nedenleri:
Tarih retmeni
NOT: Osmanl Devletinin Midye - Enez hattn gemesi Londra Konferans kararlarn kabul etmediini gsterir. Bulgaristan, bu yenilgilerden sonra bar istemitir.
NOT: Romanya, sadece II. Balkan Savana katlmtr. II. Balkan Savan Bitiren Antlamalar Bkre Antlamas (10 Austos 1913) Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan, Karada ve Romanya arasnda yapld. Bu antlama ile Bulgaristan, I. Balkan Harbiyle ele geirdii birok topra kaybetti;
Dobrucann bir ksm Romanyaya brakld. Manastr, rkp ve Piritine Srbistana verildi. Girit, Makedonya ve Selanik Yunanistana brakld. Bulgaristan bu antlama sonucunda Balkanlardaki stnln kaybetmitir.
NOT: Bu gelimeler Bulgaristann I. Dnya Savanda ttifak Devletlerinin yannda savaa girmesine neden olmutur. stanbul Antlamas (29 Eyll 1913) Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda yaplmtr. Buna gre;
Osmanl Devletinin Balkanlardan ekilmesiyle doan otorite boluu Osmanl Devletinden geriye kalan topraklarn, Balkan devletleri arasnda paylalamamas Sava: I. Balkan Savandan sonra en fazla toprak alan devlet, Bulgaristan olmutur. Bu durum dier Balkan devletlerini rahatsz etmitir. Bu savata Srbistan, Karada, Yunanistan ve Romanya Bulgaristana kar savamtr. Bulgar kuvvetleri btn cephelerde yenilmitir. Osmanl Devleti, Romanyann Bulgaristana saldrmasndan yararlanp savaa katlm ve Bulgarlardan Edirne ve Krklarelini geri almtr.
a) Meri Irma iki devlet arasnda snr olacak; b) Edirne, Krklareli ve Dimetoka Osmanlda kalacak, c) Dedeaa ve Kavala Bulgaristana verilecek, d) Bulgaristanda kalan Trkler isterlerse drt yl iinde Osmanl topraklarna g edebilecek, e) Bulgaristanda kalan Trkler Bulgarlarla eit haklara sahip olacaklar, f) Trklere mlkiyet hakk verilecek, ilk ve ortaokullarda eitim dili Trke olacak, din ve mezhep hrriyeti salanacakt. NOT: Bu antlama ile Bulgaristanda yaayan Trkler, aznlk statsne dmtr (ilk kez). NOT: Bu antlamayla bugnk Bulgaristan snr izilmitir. Trkiye
125

Atina Antlamas (14 Kasm 1913) Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda imzalanmtr. Buna gre;
Tarih retmeni
RNEK SORU 1913 ylnda toplanan Londra Konferansnn amac aadakilerden hangisidir? A) Balkan Yarmadasnn yeni siyasi haritasnn belirlenmesi B) stanbul ve boazlarn Rusyaya verilmesi C) ngiltere ve Fransann Almanyaya kar yeni bir politika belirlemesi D) Almanyann, Mslmanlarn Halifesi olan Osmanl Padiahyla yaknlk kurmak istemesi E) Rodos ve Oniki Adann Yunanistana verilmesi (1999/DMS) Cevap: A RNEK SORU Osmanl Devletinde; - Ordularnn nemli bir ksmnn terhis edilmi olmas, - Ordularnn teknoloji bakmndan yetersiz olmas, - II. Merutiyetin ilan nedeniyle i karklarn kmas, gelimeleri aadakilerden hangisine sebep olmutur? A) 1877-78 Osmanl-Rus Sava B) Dmeke Sava C) Balkan Savalar D) Krm Sava E) Srp syann bastrma harekt (2000/DMS) Cevap: C RNEK SORU I. Girit ve Arnavutluk, II. Makedonya ve Bat Trakya, III. Gkeada ve Bozcaada, Osmanl mparatorluu yukardaki topraklardan hangilerini Balkan Savalar sonunda imzalanan antlamalarla kaybetmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2005/KPSS) Cevap: D RNEK SORU Osmanl mparatorluu Makedonyay aadakilerden hangisinin sonucunda kaybetmitir? A) I. Dnya Sava B) Trablusgarp Sava C) Balkan Savalar D) Kurtulu Sava E) 187778 Osmanl-Rus Sava (2007/KPSS) Cevap: C
a) Osmanl Devleti; Selanik, Yanya ve Giritin Yunanistana ait olduunu kabul etti. b) Yunanistanda kalan Trklerin haklar gvence altna alnmtr (Trklere aznlk stats verildi.). c) Adalarn gelecei byk devletlerin kararna braklmtr. NOT: 14 ubat 1914te byk devletler, mroz (Gkeada), Bozcaada dndaki adalarn (Ege Adalar) Yunanistanda, Meis Adas hari Oniki Adann da talyada kalmasna karar verdiler. NOT: Gerek Bulgaristanda, gerekse Yunanistanda yaayan Trklerin durumu, gnmze kadar devam eden Bat Trakya Trkleri (Gmlcine, Dedeaa, skee, Kavala, Yanya, Serez, kodra) Sorununun da domasna neden olmutur. stanbul Antlamas (13 Mart 1914) Osmanl Devleti ile Srbistan arasnda yaplmtr. Bu antlamada Srbistanla ortak snrmz kalmamasndan dolay sadece, blgedeki Trklerin haklaryla ilgili konular karara balanmtr. Balkan Savalarnn Sonular Osmanl Devleti, Makedonya, Arnavutluk, Ege Adalar, Bat Trakyay kaybetmitir. Yani bu savalar sonucunda Osmanlnn Balkanlar ve Ege Denizi hkimiyeti sona ermitir. Balkanlarda yaayan binlerce Trk, Anadoluya g etmi, bu da Anadoluda Trk nfusunun artmasna neden olmutur. Trklk akm glenmitir. ttihat ve Terakki ynetiminin orduyu slah etme giriimleri Osmanl Alman yaknlamasn hzlandrmtr. Balkan Savalar, Batl devletler arasndaki rekabeti iyice arttrm, bu durum I. Dnya Savana giden sreci hzlandrmtr.
126

Tarih retmeni
talya ve Avusturya Macaristan mparatorluu arasndaki snr atmalar (Kuzey talya zerinde) Avusturya Macaristan mparatorluu ile Srbistan arasndaki snr atmalar Avrupadaki hanedan aileleri arasndaki ekime (en az etkili neden) RNEK SORU I. Dnya Savann kmasnda, aadakilerden hangisinin en az rol oynad savunulabilir? A) Ekonomik yaylma politikas B) Avrupada Alman Fransz anlamazl C) Balkanlarda Rus Avusturya Macaristan anlamazl D) Ulusuluk dncesi E) Hanedan ekimesi (1999/DMS) Cevap: E Genel Nedenler: l ttifak (Balama) Devletleri Almanya, Avusturya Macaristan mparatorluu ve talyann 1882de oluturduu gruptur. talyann Avusturya Macaristan mparatorluu ile Adriyatik Denizi zerindeki anlamazl ve Osmanl topraklarnn paylamnda kendisine de pay verilmesi, bu gruptan tilaf blouna gemesine neden olmutur (1915). Bu gruba daha sonra Osmanl Devleti ve Bulgaristan katlacaktr. 1789 Fransz htilali sonucunda ortaya kan milliyetilik akmnn etkisi ve her milletin kendi milli devletini kurma dncesi Sanayi nklb sonrasnda ortaya kan hammadde ve pazar araylar (en nemli neden) Smrgecilik faaliyetlerinin hzlanmas ve bu durumun devletler arasnda ekonomik rekabete ve bloklamalara neden olmas (silahlanma yarnn hzlanmas) zel Nedenler: I. Dnya Savanda Devletler
I. DNYA SAVAI (1914 1918)

Devletlerin karlkl silahl mcadelesinden kp, milletlerin topyekn sava haline gelen bu savaa Dnya Sava denmesindeki temel neden, sebepleri ve sonular itibariyle dnya devletlerinin genelini etkilemesindendir. Balkanlarda balayan bu sava, nce Avrupaya daha sonra da dnya geneline yaylacaktr. Yaklak drt yl srecek olan bu sava, milyonlarca insann lmne, byk ekonomik kayplara ve dnya zerinde yeni askeri ve siyasi dengelerin oluumuna neden olacaktr. Ekonomik, siyasi ve askeri gelimelerden kaynaklanan bu savan nedenleri genel ve zel olarak ikiye ayrlmaktadr;
Almanya ve talyann siyasi birliklerini tamamlamalarnn Avrupann siyasi dengesini deitirmesi Almanya ve ngiltere arasndaki ekonomik rekabet Fransann 1871 Sedan Sava sonucunda Almanyaya kaptrd Alsas - Loren kmr havzasn geri almak istemesi Rusyann Osmanl topraklar zerindeki emelleri ve scak denizlere (Akdenize) inmek istemesi Rusyann Balkanlarda izledii Panslavizm (Slav birlii) politikasnn Osmanl, Almanya ve Avusturya Macaristan imparatorluklarn rahatsz etmesi Almanyann Pangermenizm (Alman birlii) politikas ile Rusyann Panslavizm politikasnn Dou Avrupa topraklarnda akmas
NOT: Bulgaristan, II. Balkan Harbinde kaybettii topraklar geri almak iin ttifaklarn yannda savaa girmitir. ttifaklar da Almanya ve Osmanl arasnda kara balants salamak amacyla bu devleti kendi yanlarnda savaa dhil etmilerdir. l tilaf (Anlama) Devletleri ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndan 1907de oluturulmutur. tilaf Devletleri grubuna daha sonra Rusyann etkisindeki Balkan devletleri (Srbistan, Yunanistan, Karada, Romanya), Uzakdouda Almanyann glenmesini istemeyen Japonya, ticaret gemileri Almanya tarafndan batrlan ABD ve taraf deitiren talya da katlmtr. Savan sonunda tilaf devletlerinin says 32ye ykselmitir (Portekiz, spanya,
127

Brezilya, Belika, Hollanda ve in de bu savaa katlmtr.). NOT: I. Dnya Savana en son katlan devlet Yunanistandr. Savan Balamas ve Yaylmas
Tarih retmeni
Osmanl Devleti, tilaf Devletlerinden; Kapitlasyonlarn kaldrlmasn, Ege Adalarnn geri verilmesini, Msr Sorununun zmlenmesini istemi, ancak tilaf Devletleri bu istekleri kabul etmeyince Osmanl Devleti Almanya ile daha da yaknlamtr. Osmanl Devletinin Almanyann yannda savaa girmesi kesinleince, tilaf Devletleri Osmanl Devletine savaa katlmamas ve tarafsz kalmas halinde; Kapitlasyonlar kaldracaklarn Borlar sileceklerini ve yeni aacaklarn belirtmilerdir.
28 Haziran 1914te Avusturya Macaristan mparatorluu veliaht Fransuva Ferdinantn, Saraybosna ziyareti srasnda bir Srp milliyetisi tarafndan ldrlmesi zerine Avusturya Macaristan mparatorluu Srbistana mdahale etti. Bylece I. Dnya Sava balam oldu. Rusya Srbistann, Almanyada Avusturya Macaristann yannda yer alnca sava Avrupaya yayld. Sava balaynca Japonya; Uzakdoudaki Alman smrgesi olan Adalar igal etmi ve savatan ekilmitir (savatan ekilen ilk devlet). Osmanl Devletinin Sava ncesi Tutumu ve Savaa Girii
krediler
Ancak Osmanl Devleti, ngiltere ve Fransann siyasetlerine gvenmedii iin bu isteklere uymam ve Almanyann yannda savaa katlmtr. Almanyann Osmanl Devletini Mttefik Olarak stemesinin Nedenleri Almanyann kendi zerinde younlaan savan ykn, yeni cepheler aarak hafifletme dncesi, Osmanl Devletinin jeopolitik konumu, Boazlar gibi nemli stratejik blgelere sahip olmas (en nemli neden) Berlin Badat demiryolu hattn kurarak Musul ve Kerkk petrollerinden faydalanmak Osmanl Devletinin askeri gcnden yararlanma istei (insan gc olarak) Osmanl halifesinin Trk ve slam dnyas zerindeki nfuzundan yararlanarak Rus, ngiliz ve Fransz hkimiyeti altndaki Trklerle Mslmanlar ayaklandrmaktr.
Osmanl Devleti I. Dnya Sava ncesinde; tarafszln ilan etmi, Boazlar kapatm, genel seferberlik ilan etmi, kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrm ve Mebusan Meclisini kapatmtr. Savan dnda kalamayacan anlayan Osmanl Devleti siyasal yalnzlktan kurtulmak amacyla ittifak giriimlerinde bulundu. Ancak ngiltere ve Fransa Osmanly reddetti. NOT: tilaf Devletlerinin Osmanly mttefik olarak istememelerinde; Osmanlnn askeri ve ekonomik gszl, Osmanl topraklarn paylamak istemeleri, Rusyann Osmanl zerindeki emelleri etkili olmutur. tilaf Devletleri, Osmanl Devletinin sava srasnda tarafsz kalmasn istiyorlard. Bu durumun nedenleri arasnda; Boazlar kullanarak Rusyaya ekonomik yardm gndermek istemeleri, Yeni cephelerin almasn nlemek istemeleri, ngilterenin Uzakdou smrge yollarn gvenlik altnda tutmak istemesi etkili olmutur.
NOT: Almanya bu yntemle, ngiliz smrgelerindeki Mslmanlar, ngiltereye kar ayaklandrmak istemise de baarl olamamtr. Aksine, ngiliz siyasetine kanan Mslman Araplar, ngiltere ile ibirlii yaparak Osmanl Devletine kar savamlardr. Osmanl Devletinin Almanyann Yannda Savaa Girme Nedenleri I. Dnya Sava ncesinde kaybettii topraklar geri alma istei (Kafkaslar, Ege Adalar, Kuzey Afrika ve Balkanlardaki topraklar)
128

Kapitlasyonlardan ve borlardan kurtulmak istemesi Bata bulunan ttihat ve Terakki ynetiminin, Pantrkizm dncesiyle hareket etmesi Enver Paann Alman hayranl, askeri g asndan yksek bir teknolojiye sahip Almanyann sava kazanacana inanmas (En nemli neden) Gl Almanya ile birlikte hareket ederek, sava sonrasnda Avrupa siyasetinde etkili olma dncesidir.
Tarih retmeni
ngiltere Berlin Antlamasndan (1878) sonra s olarak yerletii Kbrs kendi topraklarna kattn ilan etmitir. Osmanl topraklar tilaf Devletleri arasnda yaplan gizli antlamalarla paylalmtr. Osmanl Devleti birok cephede savamak zorunda kalmtr. Osmanl Devleti tek tarafl olarak kapitlasyonlar kaldrdn bildirmitir (Kapitlasyonlarn kaldrlmasna en byk tepki Almanyadan gelmitir). I. DNYA SAVAINDA CEPHELER Taarruz Cepheleri: Kafkas (Dou), Kanal (Svey), Savunma Cepheleri: anakkale, Irak, Suriye Filistin, Hicaz - Yemen, Yardm Cepheleri: Galiya (Avusturya Macaristan), Makedonya (Bulgaristan), Romanya (Bulgaristan)
NOT: Almanya ve Osmanl arasnda 2 Austos 1914te gizli bir ittifak antlamas yaplmtr. RNEK SORU Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana girmesinde, I. Balkan Savalarnda kaybedilen topraklarn geri alnmak istenmesi, II. Rusyada rejim deiiklii olmas, III. Balkan Savalarndan sonra ttihat ve Terakki Partisinin ynetimi ele geirmesi gelimelerinden hangilerinin etkisi vardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D Osmanl Devletinin Neden Olan Olay Savaa Girmesine
Akdenizde ngiliz donanmasndan kaan Goben ve Breslaw adl iki Alman gemisi, anakkale Boazn geerek Osmanl Devletine snd. Osmanl, bu iki gemiyi satn aldn aklad. Yavuz ve Midilli ad verilen bu gemiler Enver Paann emriyle Karadenize ald. Bayra Trk, mrettebat Alman olan bu gemilerin Rus limanlar olan Sivastapol ve Odessay bombalamasyla, Osmanl Devleti savaa katlm oldu (28 Ekim 1914). Bu gelime zerine nce Rusya ardndan da ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine sava ilan etmi, Osmanl Devleti de 12 Kasm 1914te bu devletlere sava ap, ardndan da Kutsal Cihat ilan etmitir. Osmanl Devletinin I. Dnya Savana Girmesinin Sonular sava alan
1.
Kafkasya (Dou) Cephesi (1914) Osmanl Devletinin at ilk cephedir (ilk taarruz cephesi). Ruslara kar savalmtr. Bu cephenin almasnda;
Yeni cepheler alm ve genilemitir (en nemlisi).
ttihatlarn Anadolu ile Orta Asya Trklerini birletirip (Pantrkizm) Hindistana kadar olan geni bir blgede Turan mparatorluu kurma dnceleri, Kafkaslardaki bamszlk mcadelesine destek olmak, 1878 Berlin Antlamas ile kaybedilen topraklar (Kars, Ardahan ve Batumu geri almak),
129

Rusyann gneye inmesini engellemek, Bak petrollerini ele geirmek ve Rusyaya kar avantaj salamak isteyen Almanlarn kkrtmalar etkili olmutur. RNEK SORU Aadakilerden hangisinin Osmanl Devletinin ve Almanyann, Kafkas Cephesinin almasyla elde etmeyi planladklar kazanmlardan biri olduu savunulamaz? A) Bak petrollerini ele geirmek B) Kafkaslar zerinden Hindistana ulama C) Rusyann gneye inmesini nlemek D) Kafkaslardaki bamszlk mcadelesini desteklemek E) Svey Kanaln ele geirerek ngilizlerin smrgelerine giden yolu kapatmak (2011 KPSS) Cevap: E Karadenizin kuzeyindeki Rus limanlarnn bombalanmasndan sonra Ruslar, doudan Osmanl topraklarna saldrd. Rus ordusunun ileri harekt, Kprky yaknlarnda durduruldu. Bu gelimelerden mide kaplan Enver Paa hazrlksz olmasna ramen Osmanl ordusunu taarruza geirdi. Ancak k artlarnda gerekletirilen taarruz baarszlkla sonuland. Sarkam Harekt srasnda 90 bin asker souktan donarak ve salgn hastalktan lmtr. Bu gelimeden sonra, Rus ordusu Van, Erzurum, Erzincan, Mu, Bitlis ve Trabzonu ele geirdi.
Tarih retmeni
rahatlatmtr. Bu ihtilal sonucunda arlk Rusyas yklm ve yeni ynetim (Sovyet Rusya) savatan ekilme karar almtr. Sovyet Rusya, ttifak Devletleriyle 3 Mart 1918de Brest Litowsk Antlamasn imzalayarak savatan ekilmitir. Bu antlama ile Sovyet Rusya, Osmanl Devletinden Berlin Antlamasyla (1878) ald Kars, Ardahan ve Batumu (Elviye-i Selase) da geri vermitir.
NOT: Sovyet Rusya bu antlamayla savatan ekildii gibi, tilaf Devletlerinden de ayrlmtr. NOT: Kafkas Cephesi, Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda toprak kazanc salad tek cephedir. tilaf Devletleri, bu gelime karsnda, bu antlamay kabul etmediklerini ve Rusyadaki yeni rejimi de tanmadklarn aklamlardr. tilaf Devletlerinin bu politikasnn nedenleri;
Rusyann savatan ekilmesiyle ttifaklarn Dou Cephesindeki askerlerini batya kaydrma planlarnn olmas Rusyadaki yeni rejimin (Sosyalizm) tilaflarn lkelerindeki kapitalist sistemle ters dmesi ve kendi lkelerinde de etkili olabileceini dnmeleridir. tilaf Devletleri, Rusyann savatan ekilmesinden sonra, ABD ile olan ilikilerini younlatrmlardr. anakkale Cephesi (1915) Alma Nedenleri:
2. NOT: Mustafa Kemal, anakkale Cephesinden sonra Dou Cephesinde 16. Kolordu Komutan olarak grev yapm ve Mu ve Bitlisin igalden kurtarlmasnda etkili olmutur (1916). Bu baarsndan dolay Mustafa Kemalin rtbesi Generallie (Paala) ykseltilmitir. NOT: Mustafa Kemal, I.Dnya Savanda; Kafkas (Dou), anakkale ve Suriye Filistin cephelerinde savamtr. Kafkas Cephesinde mcadele devam ederken Ermenilerin ayaklanp Ruslarla ibirlii yapmalar zerine Mays 1915te Tehcir (zorunlu g) Kanunu karlm, yaklak 700.000 Ermeni Dou Anadoludan Suriye ve Filistine g ettirilmitir. Rusyada Ekim 1917de Bolevik htilalinin kmas bu cephede Osmanl Devletini
tilaf Devletlerinin Baltk Denizinden Rusyaya yapt yardmn, Almanlar tarafndan engellenmesi tilaf Devletlerinin siyasi karklk ierisinde olan Rusyaya Boazlar yolu ile yardm gndermek istemeleri tilaflarn Boazlar ve stanbulu ele geirerek Osmanl Devletini sava d brakma dncesi (en nemli neden) Osmanl Devletini sava d brakarak, geni bir alana yaylm olan sava ksa srede bitirme istei Balkanlarda henz savaa katlmam olan devletleri, tilaflarn yannda savaa ekme dncesi
130

Balkanlarda yeni bir cephe aarak ttifak Devletleri arasndaki balanty kesme dncesi (Avusturyaya kar) Sava:
Tarih retmeni
Bu cephedeki baar, Milli Mcadele ruhunun domasnda, Osmanlnn saygnlnn artmasnda ve smrge olan toplumlarda milli kurtulu fikrinin uyanmasnda etkili olmutur. Yarm milyona yakn insan hayatn kaybetmitir. Bunlarn ou Osmanl askeridir. NOT: Osmanl ordusunda bulunan ok sayda subay ve yedek subayn bu cephede ehit dm olmas, Cumhuriyetin ilk yllarnda kalknma iin gerekli olan eitilmi insan ann domasna da neden olmutur. RNEK SORU Trk ordular I. Dnya Savanda; I. Sarkam, II. anakkale, III. Kanal, cephelerinden hangilerinde baarl olmulardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2000/DMS) Cevap: B RNEK SORU Mustafa Kemalin komutanln yapt, I. Derne, II. Anafartalar, III. Conkbayr, savalarndan hangilerinin kazanlmas stanbulun igalini nlemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS Lisans) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerin hangisinde anakkale Savalarnn etkisi olduu savunulabilir? A) Kbrsn ngiliz ynetimine girmesi B) Mustafa Kemalin ulusal boyutta ne kavumas C) Rusyann I. Dnya Savana girmesi D) Osmanl mparatorluunun Makedonyay kaybetmesi E) talyann Trablusgarp igal etmesi (2006/KPSS nlisans) Cevap: B 3. Irak Cephesi (1914) Alma Nedenleri: yoluyla,
tilaf Devletleri, nce donanmalaryla denizden gemeyi denediler. Boaza giren tilaf Donanmas, byk kayplar vererek geri ekilmek zorunda kald (18 Mart 1915). NOT: Nusrat Mayn Gemisinin dedii maynlar ve Trk topularnn youn atei tilaflarn Boazlar geememesinde etkili olmutur. tilaf Devletleri bu kez de Gelibolu Yarmadasna asker kardlar. (25 Nisan 1915). Bu blgede 19. Tmen Komutan Miralay (Albay) Mustafa Kemal, Anafartalar, Conkbayr, Arburnu, Seddlbahir, Kilitbahir ve Kiretepe mevkilerinde dmana kar byk baarlar kazanmtr. NOT: Mustafa Kemal, Arburnuda askerlere; Ben size taarruz etmeyi emretmiyorum, lmeyi emrediyorum. Biz lnceye kadar geecek zaman zarfnda yerimize baka kuvvetler ve kumandanlar geecektir. emrini vermitir. Bu emir ile Arburnuda zafer kazanlmtr. anakkalenin karadan da geilemeyeceini gren tilaf Devletleri, 9 Ocak 1916da Geliboluyu boaltmak zorunda kaldlar. Sonular:
tilaflarn Rusyaya ulatrmak istedii yardm engellendi ve Rusyada ihtilal sreci hzland. I. Dnya Savann 2 yl uzamasna neden oldu. Bulgaristan, ttifaklarn sava kazanaca dncesine kapld ve ttifaklarn yannda savaa girdi. Bylece ttifak Devletleri arasnda kara balants saland, Alman yardmlar Osmanlya daha kolay ulamaya balad. Mustafa Kemalin bu cephedeki baarlar, askeri dehasn ortaya koymu ve Trk Kurtulu Savann lideri olmasnda da etkili olmutur. Osmanl Devleti, I. Dnya Savanda sadece bu cephede baarl olabilmi ve tarihinin en byk savunma savan kazanmtr. Bu cephedeki savalar tilaflarn stanbulu igal etmesini geciktirmitir.
ngilterenin karadan Kafkaslar Ruslara yardm ulatrma dncesi
131

Osmanl ordularnn dou cephesinde ilerlemesi dncesine engel olma istei, bylece Osmanl ordularnn rana girip Hindistandaki ngiliz smrgelerine ulamalarnn engellenmek istenmesi Ortadou (Abadan ve Musul) petrollerinin kontrol altna alnma dncesi Sava:
Tarih retmeni
NOT: ngilterenin Msr valisi Mac - Mahon ile Mekke Emiri erif Hseyin Osmanlya kar ibirlii yapmtr. RNEK SORU I. Dnya Sava srasnda, Mekke erifi Hseyin ve oullar Osmanl Devletine kar ngilizler ile birleerek bir Arap Devleti kurmak istemilerdir. Bu durum aadakilerden hangisinin bir gstergesidir? A) Dini duygularn ikinci planda kaldnn B) Hristiyanlar arasnda Hal zihniyetinin nemini yitirdiinin C) Smrgecilik hareketlerinin sona erdiinin D) slam dnyasnda ilk ayrlklarn baladnn E) Osmanl Devletinin, Araplar aznlk saymadnn (1999/DMS) Cevap: A 5. Suriye Filistin Cephesi (1918)
ngiliz igali gneyde Basra Krfezinde balad. Buradan karaya kan ngiliz kuvvetleri, kuzeye doru ilerlemeye balad. Kut el Amare denilen yerde yaplan savata, ngilizler yenilgiye uratlmsa da daha sonra stnlk tekrar ngiltereye gemitir. Badat ele geiren ngiliz kuvvetleri, Musulun gneyine kadar ilerlemilerdir. Irak cephesindeki savalar ngilizlerin stnlyle sonulanmtr. NOT: Irak Cephesi Osmanl asndan bir savunma cephesidir. 4. Kanal (Msr Svey) Cephesi (1914) Alma Nedenleri:
Almanyann ngiltereyi Uzakdouya giden smrge yollar zerinde durdurarak, ngiltere ile smrgeleri arasndaki balanty kesmek ve smrgelerinden ngiltereye gelen yardmlar nleme dncesi Osmanl Devletinin 1882de ngiliz igaliyle kaybettii Msr geri alma dncesi NOT: Bu cephe Osmanl asndan bir taarruz cephesidir. Sava:
Kanal Cephesinin devam olarak kabul edilen bu cepheler, Kanal Harektndan sonra Osmanl kuvvetlerinin kuzeye ekilmesiyle olutu. Kuds ve Filistini ele geiren ngilizler, Araplarn da yardmyla 1918de Suriyeye girmitir. Bu cephede Yldrm Ordularna bal 7. Ordu Komutan Mustafa Kemal Paa, ngiliz ilerleyiini Halepin kuzeyinde durdurmutur. NOT: Bu gelimeler daha sonra belirlenecek olan Misak Millinin Suriye snrnn oluumuna etki etmitir. Mondros Atekesinden sonra Alman General Limon Von Sandersin yerine Yldrm Ordular Grubu Komutanlna atanan Mustafa Kemal Paa, bugnk Suriye snrmzda savunma tedbirleri almaya almsa da bir sre sonra Yldrm Ordular feshedilerek Mustafa Kemal Paa stanbula arlmtr. NOT: Bu cephe Osmanl asndan bir savunma cephesidir. Ayrca savatmz son cephedir. 6. Hicaz Yemen Cephesi
Osmanl Devleti ile Almanyann ibirlii sonucu alan bu cephede Osmanl Kuvvetleri, Bahriye Nazr Cemal Paa komutasnda Svey Kanal zerine iki kez taarruza gemiseler de baarl olamamlardr. Osmanl Devletinin bu cephedeki savalar kaybetmesinde blgedeki Mslman Araplarn ngilizlerle ibirlii yapp Osmanl kuvvetlerine kar savamalar da etkili olmutur. Bu durum, ayn zamanda mmetilik (slamclk) grnn de geersizliini ortaya koymutur.
Bu blgede Osmanl kuvvetleri, kutsal yerleri korumak iin ngilizlere kar mcadele etmilerdir. Ancak Hicaz Emiri erif Hseyin ngilizlerle ibirlii yaparak, Osmanl kuvvetlerine kar
132

harekete gemitir. Bu durum Osmanlnn yenilmesine ve ngilizlerin btn Arap Yarmadasn ele geirmelerine neden olmutur. Buradaki mcadele I. Dnya Savann sonuna kadar devam etmitir. NOT: Bu cephe Osmanl asndan bir savunma cephesidir. 7. Galiya, Romanya ve Makedonya Cepheleri
Tarih retmeni
Sykes Picot (Syks Picot) Antlamas (26 Nisan 1916) ngiltere ve Fransa arasnda yaplmtr. Sonradan Rusya da ek protokol ile dhil olmutur. Bu antlamaya gre;
ngiltere; Hayfa, Akka ve Irak blgesini, Fransa; ukurova, Suriye, Lbnan, Musul, Kayseri ve Harput (Elaz) blgesini alacakt. NOT: ngiltere ve Fransa bu antlamaya ek olarak 1916da yaplan Petrograd Protokol ile Boazlar, Dou Anadolu Blgesi ve Dou Karadeniz kylarn Rusyaya brakmlardr. Saint Jean De Maurienne (Sen Jn D Marien) Antlamas (19 Nisan 1917) talyann Sykes Picot Antlamasna tepki gstermesi zerine ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzalanmtr. Buna gre; Gneybat Anadolu (Antalya, Aydn, Konya), zmir ve evresi talyaya braklmtr. Rusya lkesindeki karklklardan dolay bu antlamaya katlamamtr. Ancak bu antlama, talyaya verilen topraklarn Rusya tarafndan da kabul edilmesiyle yrrle girebilecektir.
Osmanl kuvvetleri bu cephelerde, ttifak Devletleri ierisinde yer alan, Avusturya Macaristan mparatorluu ve Bulgaristana yardm iin Rusya, Romanya ve Fransaya kar mcadele etmitir. Bu cepheler Osmanl topraklar dnda almlardr. Bu cephelerdeki savalarda ttifaklar ok fazla baarl olamamlardr. Osmanl Devletini Paylamak in Yaplan Gizli Antlamalar Gizli antlamalar tilaf Devletlerinin sava sonunda Osmanl topraklar zerindeki karlarnn atmamas iin yaplmtr. Gizli antlamalarn ortak amac; sava sonunda Osmanl topraklarnn tilaflar tarafndan paylalmasdr. Bu antlamalarn balcalar unlardr; stanbul (Boazlar) Antlamas (1915) ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan bu antlamaya gre, Boazlar ve stanbul Rusyaya braklmtr. Buna karlk Rusya, ngiltere ve Fransann Osmanl Devletinin Anadolu ve Orta Dou topraklarndaki karlarn kabul etmitir. Londra Antlamas (26 Nisan 1915) ngiltere, Fransa, Rusya ve talya arasnda imzalanmtr. Buna gre; tilaf Devletleri Antalya evresini talyaya brakm ayrca Oniki Ada ve Trablusgarptaki talyan egemenliini kesin olarak kabullenmilerdir.
NOT: Antlamann bu art, ileriki dnemde kendiliinden ortadan kalkmtr. Bunun nedeni ise, Rusyann savatan ekilerek tilaf Devletleri grubundan ayrlmasdr. Mac Mahon Antlamas (1916) ngilterenin Msr valisi ve Svey Kanal sorumlusu Mac Mahon ile Hicaz Emiri erif Hseyin arasnda yaplmtr. ngilizler Arap halknn Osmanl Devletine ayaklanmasna karlk, Araplarn bamszlklarn tanyacaklarn ve sava sonras Akdenizden Umman Denizine kadar olan blgede byk bir Arap mparatorluu kurulmasna yardmc olacaklarn belirtmilerdir. Ancak ngilizler savatan sonra Arap topraklarn manda ve himaye ynetimi ad altnda smrgeletirmilerdir.
NOT: Bu antlamann ardndan talya, ttifak bloundan ayrlm, tilaf Devletleri safnda savaa girmitir.
NOT-1: ngiltere, Ortadou petrollerinin tek bir siyasi gcn elinde bulunmamasn istemitir.
133

Buna ynelik yapt politikalar sonucu gnmze kadar gelen Ortadou sorunlar balamtr. NOT-2: I. Dnya Sava srasnda tilaf Devletleri arasnda yaplan gizli antlamalar Rusyadaki Bolevikler dnya kamuoyuna duyurmulardr. Bu nedenle gizli antlamalarn uygulanmas zorlamtr. NOT-3: Ayrca ABD ve Yunanistann da savaa girmesi ve Trk halknn igallere kar silahl mcadeleye girmesi de gizli antlamalarn uygulanmasn imknsz hale getirmitir. NOT-4: Rusyann savatan ekilmesinden sonra paylam planlar deiiklie uram, bu da Osmanl Devletiyle bir bar antlamasnn yaplmasn geciktirmitir. NOT-5: Gizli antlamalara en byk tepki Wilson lkelerinin yaynlanmasyla gsterilmitir. Mondros Atekesi sonucunda Osmanl topraklarnda yaplan igallerle gizli antlamalar uygulanmaya allmtr. RNEK SORU I. Dnya Sava srasnda gerekleen, I. Kanal Harekt, II. Rusyada Bolevik htilli, III. Yunanistann Anlama Devletlerinin yannda yer almas, gelimelerinden hangisi veya hangileri gizli antlamalarda deiiklik yaplmasna neden olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (1999/DMS) Cevap: E I. DNYA SAVAININ SONA ERMES ABD I. Dnya Sava baladnda tarafszln ilan etmiti. Ancak savan ileriki aamasnda, tilaf Devletlerine yapt silah ve cephane satlaryla tarafszln bozmutur. Almanya bu gelime karsnda, ABDyi uyarm ancak silah satlar devam edince ABDnin Atlas Okyanusundaki ticaret gemilerine saldrmtr. ABD de bu gelimeyi gereke gstererek Almanyaya kar I. Dnya Savana girmitir (7 Nisan 1917). Rusyann savatan ekilmesi tilaflarn Almanya karsnda g kaybetmelerine neden olmutu. Ancak ABDnin sava girmesi durumu ttifaklarn aleyhine evirmitir.
Tarih retmeni
tilaf Devletleri ABDnin yapaca askeri yardm karlnda Wilson lkelerine uyacaklarna sz vermilerdir. Bunun zerine iyi donanml bir Amerikan ordusu Avrupaya gnderilmitir. Amerikan kuvvetlerinin de katlmasyla glenen tilaf Devletleri, Almanyay bat cephesinde yenilgiye uratmlardr.
NOT: Almanyann tilaf Devletlerine yenilmesinin temel nedeni; uzun sren sava Alman ekonomisinin kaldramay ve kmesidir. Bu gelimeden sonra ttifaklarn sava kaybedeceini anlayan Bulgaristan, I. Dnya Savandan ekilmitir (29 Eyll 1918 Selanik Atekesi). Bulgaristann savatan ekilmesiyle, Osmanl Devletinin mttefikleriyle olan kara balants da kesilmi oldu. Alman yardmlar Osmanlya ulamaz hale geldi. Bu gelime zerine Osmanl Devleti, Mondros Atekesini imzalayarak, savatan ekilmitir (30 Ekim 1918). 3 Kasm 1918de de Avusturya Macaristan, Willaguiste Atekesini imzalayarak, I. Dnya Savandan ekilmitir. 11 Kasm 1918de ttifak Devletleri ierisinde en son Almanya Rethandes Atekesini imzalayarak savatan ekilmitir. Bylece I. Dnya Sava, ttifak Devletlerinin yenilgisiyle sonulanmtr.
NOT: Sava tilaf Devletlerinin kazanmasnn nedenlerine ek olarak; ngilterenin denizlere hkim olmas ve smrgelerinden yardm alabilmesi, Almanyann kara devleti olmas da sylenebilir. WLSON LKELER (8 OCAK 1918) ABD Bakan Wilson, I. Dnya Sava devam ederken 14 maddeden oluan ilkelerini aklamtr. Bu ilkelerin yaynlanma amac I. Dnya Sava sonunda kalc barn salanmas ve smrgeciliin sona erdirilmesi olarak grlse de gerekte ABDyi dnya siyasetinde n plana karmaktr. Maddeleri; Her millet kendi geleceini belirleyecektir (Self Determination). kendisi
134

NOT: Bu madde zellikle smrgecilie ve imparatorluklara kardr. Sava sonunda galip gelen devletler, yenilen devletlerden toprak ve sava tazminat almayacaklardr. NOT: Bu madde smrgeciliin manda ve himaye ekline, sava tazminatnn da sava tamirat veya onarm bedeline dnmesine neden olmutur. Devletleraras gizli diplomasiye ve silahlanmaya son verilecektir (Kalc bar amalanm ve gizli antlamalara tepki gsterilmitir.). NOT: Bu madde dnyadaki ilk silahszlanma nerisi olarak kabul edilir. Devletleraras anlamazlklara siyasi yollardan zm bulmak iin Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti) adyla bir rgt kurulacaktr. Savata ve barta karasular dndaki denizlerde serbestlik salanacak, gidi geliler serbest olacaktr. Uluslar aras ekonomik engeller kaldrlacak ve devletler arasnda eitlik salanacaktr. Alsas Loren blgesi Fransaya braklacak, Polonya yeniden kurulacaktr. Rusya, Belika, Romanya, Srbistan ve Karada topraklar boaltlacak ve buralarda bu devletlerin lehine dzenlemeler yaplacaktr. talyann snrlar ulusal esaslara gre dzenlenecektir. Osmanl Devletine Trklerin ounlukta olduu blgelerde egemenlik hakk tannacaktr. Osmanl Devletinin egemenlii altnda yaayan dier uluslara da (aznlklara) kendi geleceklerini belirleme hakk verilecektir. NOT: Bu madde ile Osmanl mparatorluu milliyet esaslarna gre bamsz devletlere blnmek istenmitir. Ermeniler, Rumlar ve Araplar devlet kurmak iin hazrlklara balamlardr. Boazlar, btn dnya ticaret gemilerine ak olacak ve bu durum tm devletlerin garantisi altnda olacaktr (12. Madde).
Tarih retmeni
RNEK SORU Aadakilerden hangisi Wilson lkelerinden biri deildir? A) Devletler arasndaki anlamazlklar bar yoluyla zecek bir tekilat kurulmas B) Yenen devletlerin, yenilen devletlerden toprak almamas C) Yenilen devletlerin, yenen devletlere sava tazminat demesi D) Boazlarn her devletin ticaret gemilerine ak olmas E) Devletler arasnda gizli anlamalar yaplmamas (2011 KPSS) Cevap: C PARS BARI KONFERANSI (18 OCAK 1919) Konferansn toplanma amac; I. Dnya Sava sonunda malup olan devletlerin durumlarn belirlemek ve bu devletlerle yaplacak bar antlamalarnn esaslarn tespit etmektir. Konferansa 32 devlet katlmtr. Konferansa hkim devletler ngiltere, Fransa, Japonya ve Yunanistan olmutur. Konferansta etkili olmas beklenen ABD ve talya ise istediklerini elde edememilerdir. Konferansta ncelikli grlen konularda biri de Almanyann toparlanmasna frsat vermeden, ar artlar tayan bir antlamann hazrlanmas olmutur. Konferansta ayrca Wilson lkeleri dorultusunda ABDnin istei zerine Cemiyet-i Akvamn kurulmasna karar verildi. Paris Konferans daha sonraki aamada Osmanl topraklarnn paylalmas ekline dnt. Gizli antlamalarda talyaya braklan zmir ve evresi ngilterenin istekleri dorultunda Yunanistana braklmtr. NOT-1: Bunun nedeni, ngilterenin blgede (Dou Akdeniz) gl bir talya yerine, kendi gdmnde zayf bir Yunanistan istemesidir. NOT-2: Bu durum, tilaf Devletleri arasnda Anadoludaki igaller konusunda ilk anlamazlklarn da (ilk gr ayrl) balamasna neden olmutur.
135

NOT-3: Balayan bu anlamazlklar nedeni ile talya, Anadoluda igale son veren ilk itilaf devletidir. NOT-4: Yunan Babakan Venizelos ve Ermeni Patrii Zaven Efendi sunduu sahte belgeler ile Dou Anadoluda ABD mandasnda bir Ermeni Devleti kurulmas kararnn alnmasn saladlar. NOT-5: Ermenilerin propagandalar karsnda Paris Konferans; Dou Anadoluya ABDli General Harbord bakanlnda bir heyet gnderdi. Bu heyet hazrlad raporda Ermenilerin Anadolunun hibir yerinde ounlukta olmadn vurgulamtr. Konferansta ayrca; Antep, Urfa ve Maran Fransaya verilmesine ve Boazlarn ynetiminin uluslararas bir komisyona braklmasna karar verilmitir. NOT: Wilson ilkelerinin smrgecilik yaplmayacak maddesine kar manda ve himaye fikri ilk kez burada ortaya atlmtr. I. DNYA SAVAI SONUNDA YAPILAN BARI ANTLAMALARI Sevr Antlamas dnda, esaslar Paris Bar Konferansnda belirlenen bu antlamalar ve balca maddeleri u ekilde sralanabilir; Versailles (Versay) Bar Antlamas (28 Haziran 1919) tilaf Devletleri yaplmtr. Buna gre; ile Almanya arasnda
Tarih retmeni
tamas, kalc bir bar salayamam ve II. Dnya Savann kmasna da zemin hazrlamtr. Saint Germain (Sen Jermen) Bar Antlamas (10 Eyll 1919) Avusturya ile yaplmtr. Buna gre; tilaf Devletleri arasnda
Avusturya Macaristan mparatorluu ikiye ayrld. Avusturya ve Macaristan adyla iki yeni devlet haline getirildi. Avusturya; ekoslovakya, Yugoslavya ve Macaristann bamszln tanyacaktr. Avusturya, Milletler Cemiyetinin onayn almadan Almanya ile birleemeyecektir. Mecburi askerlik kaldrlarak Avusturya ordusu 30.000 kiiye indirilecektir. Avusturya sava tazminat deyecektir. Neuilly (Nyyi) Bar Antlamas (27 Kasm 1919) tilaf Devletleri ile Bulgaristan arasnda yaplmtr. Buna gre;
Bulgaristan baz topraklarn Romanya, Yunanistan ve Yugoslavyaya brakmtr. Mecburi askerlik kaldrlarak ordusu 25.000 kii ile snrlanan Bulgaristann deniz ve hava kuvvetleri kurmas yasaklanmtr. Bulgaristan sava tazminat deyecektir. NOT: Nyyi Antlamas ile Bat Trakyay Yunanistana brakan Bulgaristann Ege Denizi ile olan balants kesilmitir. Trianon (Triyanon) Bar Antlamas (4 Haziran 1920) tilaf Devletleri ile Macaristan arasnda yaplmtr. Savatan sonra Macaristanda ihtilal km ve bu da antlamann yaplmasn geciktirmitir. Buna gre;
Almanya, Alsas Loren blgesini Fransaya brakm, Belika, Polonya, ekoslovakya ve Litvanyaya baz topraklar vermitir. Alman smrgeleri tilaf Devletleri arasnda paylalmtr. Almanyann Avusturya ile birlemesi yasaklanmtr. Almanyada mecburi askerlik kaldrlm ve ordu 100.000 kii ile snrlandrlmtr (Askeri kstlama). Ekonomik kstlamalar getirilmitir (Sava tazminat). NOT: Versay Antlamasyla birok Alman, lke snrlar dnda kalm ve bu da aznlklar sorununu dourmutur. Antlamann ok ar artlar
Macaristan, topraklarnn byk ksmn ekoslovakya, Romanya ve Yugoslavyaya brakmtr. Mecburi askerlik kaldrlarak ordusu 35.000 kii ile snrlandrlmtr.
136

Macaristan deniz ve hava kuvvetleri bulundurmamay kabul etmi ve ar ekonomik ykmllk altna girmitir. NOT: Avrupal devletler Osmanl topraklarn paylama konusunda anlaamad iin Osmanl Devleti ile imzalanacak olan bar antlamas gecikmitir (Sevr Antlamas 10 Austos 1920). Bar Antlamalarnn zellikleri Yenilen devletlere askeri snrlamalar ve ar ekonomik ykmllkler kabul ettirilmitir. Savaa katlan devletlerin snrlar deimi, yenilen devletlerin topraklarnda yeni devletler kurulmutur. Smrgelerin el deitirmesinden dolay dnyann siyasi haritas da deimitir. Wilson lkeleri dikkate alnmamtr. Snrlar izilirken milliyetilik ilkesine uyulmamas aznlklar sorununun ortaya kmasna neden olmutur. I. DNYA SAVAININ SONULARI I. Dnya Savandan en karl kan devlet ngiltere olmutur. Almanyann rekabetinden kurtulmu, Rusya da etkisiz hale geldii iin ngiltere, Avrupa siyasetinin en gl devleti haline gelmitir. Dnyada milliyetilik dnceleri g kazanm, milli devletler ortaya kmtr. Osmanl Devleti, Avusturya Macaristan mparatorluu, Rus arl, Alman mparatorluu yklmtr. ekoslovakya, Avusturya, Macaristan, Polonya, Litvanya, Letonya, Ukrayna, Estonya, Yugoslavya, SSCB ve Trkiye gibi yeni devletler kurulmutur. Orta Dou ve Avrupann siyasi haritas yeniden izilmitir. Dnya barn korumak amacyla Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) kurulmutur. Smrgecilik manda ve himaye ad altnda devam etmitir (mandaterizm). Yenilen devletlerde rejim deiiklikleri meydana gelmitir. Komnizm (Rusya Lenin, Stalin), Nazizm (Almanya) ve Faizm (talya) gibi totaliter (baskc) rejimler domutur. Almanyada Hitler, talyada Mussolini, spanyada Franko, Portekizde Salazar, lkelerinde Faizmi yani rkl uygulamaya balamlardr.
Tarih retmeni
NOT: zellikle Almanya ve talyann izledii rk ve yaylmac politikalar II. Dnya Savann kmasna neden olmutur. I. Dnya Savanda 10 milyona yakn insan lmtr. ABDnin savaa katl ve Avrupaya asker sevkiyat, Amerikann Monroe Doktrininden ilk ayrldr. Savatan sonra Amerika tekrar Monroe Doktrinine dnm ve Avrupa ile ilgisini kesmitir. Savata ilk kez kimyasal silahlar, tanklar ve denizaltlar kullanlmtr. Hava saldrlaryla sivil alanlarn da hedef haline gelmesi zerine, Sivil Savunma Tekilatlar kurulmaya balamtr. Sava sonunda yenilen devletlerle yaplan antlamalar kalc bar salayamam ve yeni bir dnya savann kmasna ortam hazrlamtr.
En karl kan devlet Savan kaderini deitiren ABD devlet Sava srasnda taraf TALYA deitiren devlet Savatan ekilen ilk ittifak BULGARSTAN devleti JAPONYA Savatan ilk ekilen devlet RUSYA Rejim deitiren devlet YUNANSTAN Savaa en son katlan devlet DAILAN Osmanl, Rusya, Almanya, DEVLETLER Avusturya - Macaristan YEN ekoslovakya, Avusturya, KURULAN Macaristan, Polonya, DEVLETLER Litvanya, Letonya, Ukrayna, Estonya, Yugoslavya, SSCB Trkiye RNEK SORU Aadakilerden hangisi I. Dnya Sava sonrasnda ABDnin nderliinde, dnya barn korumak iin kurulan rgttr? A) NATO B) Milletler Cemiyeti C) Birlemi Milletler D) Sadbat Pakt E) Balkan Antant (2002/KPSS) Cevap: B
NGLTERE
137

MONDROS ATEKES ANTLAMASI (30 EKM 1918) Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan nce, Osmanl Devletinde meydana gelen gelimeler unlardr;
Tarih retmeni
Antlamann imzaland Adasnn Mondros Agememnon Zrhlsdr. Maddeleri; yer ise, Limni Limanndaki
Mondros Atekesinden iki ay nce padiah V. Mehmet Reat lm, yerine son Osmanl padiah VI. Mehmet Vahdettin (Vahideddin) gemiti. I. Dnya Savann ttifak Devletleri tarafndan kaybedildii anlalm, Bulgaristan da savatan ekilmiti. Bu gelimeler karsnda ttihat ve Terakki Partisinin kurmaylar olan Sadrazam Talat Paa, Bakomutan Vekili Enver Paa ve Deniz Kuvvetleri Bakan Cemal Paa da lkeyi gizlice terk etmilerdir. Padiah Vahdettin bu gelimeden sonra, yeni hkmetin kurulmas grevini Ahmet zzet Paaya vermitir. Yeni kurulan bu hkmet tilaf Devletlerine atekes isteinde bulunmutur (14 Ekim 1918). Osmanl Devletinin Mondros Atekes Antlamasn imzalamasna zemin hazrlayan etkenler; I. Dnya Savann ttifak Devletlerinin yenilgisiyle sonulanm olmas, Osmanl ordusunun asker says itibariyle yeterli olmasna ramen silah ve cephane asndan yetersiz kalmas, Wilson lkelerinde, Trklerin ounlukta olduu blgelerde egemenlik hakknn Trklere verileceinin belirtilmi olmas, Bulgaristann savatan ekilmesi zerine Osmanl Devletiyle Almanya arasnda kara balantsnn ve yardmlarn kesilmesi,
A) Osmanl Devletinin Egemenlik Haklarn Kstlayan Hkmler anakkale ve stanbul Boazlar alacak ve blgedeki istihkmlar (askeri sler) tilaf Devletleri tarafndan igal edilecektir. Bu madde ile Anadolu ve Trakyann balants kesilmitir. Osmanlnn toprak btnl bozulmutur. Osmanl Devletinin siyasi varl ve stanbul tehdit altna girmitir. tilaf Devletleri gvenliklerini tehlikede grdkleri herhangi bir stratejik noktay igal edebileceklerdir (7. madde). Atekesin en tehlikeli maddesidir. Osmanl Devletinin egemenlik alan ve haklar daraltlmtr. Anadolunun igal edileceinin ilk belirtisidir. tilaf Devletleri bu maddeye dayanarak Anadoluyu igal etmilerdir. Bu madde tilaf Devletlerinin Wilson lkelerine uymayacan gstermitir. Vilayet-i Sittede (Doudaki alt il; Bitlis Elaz, Diyarbakr, Erzurum, Van, Sivas) herhangi bir karklk karsa tilaf Devletleri bu blgeleri igal edebileceklerdir (24. madde). = Kodlama= BEDEVS Bu maddede Ermenilerden sz edilmemise de tilaf Devletlerinin buradaki amac, bu alt ilin, kurulmas dnlen Ermenistan Devletine verilmesidir. Osmanl Devletinin egemenlik alan kstlanmtr. Hkmet haberlemeleri dndaki btn haberleme aralar tilaf Devletlerinin denetimine girecektir. tilaf Devletlerinin btn haberleme aralarna el koymalarnn nedeni kendilerine kar yaplabilecek direnileri ve tepkileri engellemek istemeleridir. Bu madde ayn zamanda Osmanly savunmasz brakma amacna yneliktir.
NOT: Bulgaristan, savatan ekilen ilk ittifak devletidir. stanbul ve Boazlar blgesinin igal tehdidi altnda bulunmas, Saltanat ynetiminin ve yandalarnn ngilizlerin hogrsne gvenmeleri Atekesi Osmanl Devleti adna, Ahmet zzet Paa kabinesinde grev yapan Bahriye Nazr (Deniz Kuvvetleri Bakan) Rauf (Orbay) Bey bakanlnda bir heyet ile ngiliz Amirali Caltrophe (Kaltrop) imzalamtr.
138

Osmanl Devleti, ttifak Devletleri ile tm ilikilerini kesecek, Alman ve Avusturya uyruklu asker ve sivil memurlar Osmanl topraklarn terk edecektir. Osmanl Devletinin diplomatik ilikilerine snrlandrmalar getirilerek kontrol altna alnmtr. Osmanl Devletinin dier devletlerle ilikilerine de mdahale edilerek egemenlik haklar kstlanmtr. B) Askeri Hkmler Snrlarn denetlenmesi ve i dzenin korunmas iin gerekli olan birlikler dnda kalan Osmanl ordular terhis edilecek, btn sava gemilerine, ordunun ara, gere, silah ve cephanesine el konulacaktr. tilaf Devletleri bu tr askeri kstlamalarla Osmanl Devletini savunmasz duruma drmeye, bylece planladklar igalleri kolaylkla gerekletirmeye almlardr. Trablusgarp ve Bingazideki btn Trk subaylar en yakn talyan Garnizonuna; Hicaz, Yemen, Suriye ve Irakta bulunan askeri birlikler ise tilaf Devletlerine teslim olacaklardr. Dier yandan ran ve Kafkasyaya giren Osmanl birlikleri igal ettikleri yerlerden derhal geri ekilecektir. Osmanl Devletinin elindeki btn sava esirleri serbest braklacak, buna karlk Trk esirler tilaf Devletlerinin denetiminde kalacaklardr. Bu madde ile, devletlerin eitlii ilkesine uyulmam ve bar antlamas gibi hareket edilmitir. C) Ekonomik Hkmler tilaf Devletleri btn liman ve tersanelerden yararlanabileceklerdir. Toros tnelleri, demir yollar ve deniz iletmeleri tilaf Devletlerine braklacaktr. tilaf Devletleri kmr, akaryakt ve benzeri maddeleri Anadoludan temin edecekler, bu maddelerin hibiri ihra edilmeyecektir. tilaf Devletleri bu ar ekonomik hkmleri kabul ettirerek Osmanl Devletinin ekonomik bamszln elinden alm ve Osmanly kendilerine baml hale getirmeye almlardr.
Tarih retmeni
Mondros Atekesinin nemi ve Sonular Osmanl Devletinin tilaflar karsnda kaytsz artsz teslimiyeti anlamna gelen bu atekes antlamasyla, Osmanl Devleti, fiilen sona ermitir. Anadolu topraklar igale ak hale gelmitir. Osmanl Devleti, bu antlamay imzalarken Wilson lkelerine gvenmise de tilaf Devletleri, Wilson lkelerini dikkate almamlar ve igallere balamlardr. Mondrosun imzalanmasndan sonra Osmanlda hkmet deiiklikleri yaanmtr. Ahmet zzet Paa Hkmeti 8 Kasm 1918de istifa etmi, yerine 11 Kasm 1918de Tevfik Paa Hkmeti kurulmutur. Padiah Vahdettin de 4 ay ierisinde seimlere gitmek kaydyla Osmanl Mebusan Meclisini feshetmitir (21 Aralk 1918). Bu karklk ortamnda tilaf Devletlerinin basks da iyice artnca Osmanl Hkmeti tekrar deimi, Tevfik Paa Hkmeti yerine, ngiliz manda ve himaye ynetimini savunan, Damat Ferit Hkmeti kurulmutur (4 Mart 1919). Mondros Atekesinin Uygulanmas ve lk galler tilaf Devletleri Mondros Atekesinin hemen ardndan I. Dnya Sava srasnda imzaladklar gizli antlamalar yrrle koymak iin igallere baladlar. ngilizler; 3 Kasm 1918de Musulu igal etti (ilk igal edilen yer). ngilizler daha sonraki dnemlerde Mara, Antep, Urfaya ayrca Samsun, Merzifon, Bilecik, Afyon, Eskiehir, anakkale, Kars ve Batuma asker kardlar. Urfa, Antep, Mara sonradan Fransaya verildi, ngiltere karlnda ise Musulu ald (Suriye tilafnamesi). Amac; petrol blgelerinin gvenliini salamak ve Douda kurulmas dnlen Ermeni Devleti zerinde nfuz kurmakt. Franszlar; 4 5 Kasm 1918de Hatay, skenderun, Drtyol, Payas, Adana ve Mersin istasyonunu igal etmilerdir. talyanlar; 6 - 7 Kasm 1918de Antalya, Bodrum, Fethiye, Marmaris, Kuadas ve Konyay igal etmilerdir. 13 Kasm 1918de 61 paradan oluan tilaf Devletleri donanmas, stanbula gelerek demirlemilerdir (stanbulun ilk igali). Ayn tarihte Yldrm Ordular Grup Komutanlndan ayrlarak stanbula gelen
139

Mustafa Kemal, tilaf Donanmas iin Geldikleri gibi giderler demitir. Osmanl bnyesindeki aznlklar da (Rumlar Ermeniler) igalleri kolaylatrmak ve bamsz devletler kurabilmek iin zararl faaliyetlerini arttrmlardr. galler karsnda Osmanl ynetimi tepkisiz kalnca, Trk halkndan igallere kar gelen ilk tepki de direnme cemiyetlerini kurmak olmutur. lk igal - Musul - 3 Kasm 1918 stanbulun igali - 13 Kasm 1918 lk Resmi gal - zmir 15 Mays 1919 lk Direni - Hatay Drtyol Bat cephesindeki ilk direni - Ayvalk Wilson lkeleri inendi. NGLTERE TLAF DEVLETLER YUNANSTAN FRANSIZ YUNANSTAN
Tarih retmeni
gal hakkn elde etmesinde ve igali gerekletirmesinde, Yunanistann en byk destekisi ngiltere olmutur. Daha nce gizli antlamalarla talyaya braklan zmir ve evresi Paris Konferansnda ngilterenin basks ve sahte belgelerle ortaya att; Blgede Rum nfus ounluktadr. Trkler blgedeki Hristiyan halk katletmek zeredir. Blge, kltr ve corafi adan Yunanistann doal bir uzantsdr gibi aslsz iddialarla talyann elinden alnarak, ABD ve Fransann da desteiyle Yunanistana braklmtr. ngilterenin bu haksz iddialar, Dnya kamuoyuna yaymaya almasnn nedeni, zmirin igaline hakl gerekeler bulmak istemesidir. zmir gibi stratejik adan ok nemli bir blgeye gl talyann yerlemesi, ngilterenin politikalarna ters deceinden; ngiltere, zayf, uydu ve her an kendi politikalar dorultusunda kullanabilecei Yunanistann blgeyi igal etmesini salamtr. gal;
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Osmanl Devletinin Mondros Atekes Antlamasn imzalamasnn sonularndan biri deildir? A) Osmanl lkesinin igal edilmesi iin ortam olumas B) Osmanl Devletinin savunma gcnden yoksun kalmas C) Balkanlarn Osmanl lkesinden kopmas D) Osmanl lkesinde ulusal cemiyetlerin kurulmas E) Osmanl Devletinin hukuki varlnn devam etmesi (1999/DMS) Cevap: C RNEK SORU Anlama Devletleri Anadoluyu aadakilerden hangisine dayanarak igal etmilerdir? A) Londra Antlamas B) Sevr Antlamas C) Paris Antlamas D) Berlin Antlamas E) Mondros Antlamas (2001/KMS) Cevap: E ZMRN GAL (15 MAYIS 1919) Yunanistan, zmiri igal hakkn Paris Bar Konferansnda elde etmitir (18 Ocak 1918).
ngiliz destekli Yunanllar Megalo deay (Byk lk) gerekletirmek iin 15 Mays 1919da aznlklarn cokun gsterileri arasnda zmire asker kardrlar. Kalabaln arasnda bulunan Hukuk-u Beeri (nsan Haklar) Gazetesi yazar Hasan Tahsin (Osman Recep Nevres) Yunanllara ilk kurunu att. Yunanllar, 48 saat ierisinde zmir ve evresinde, 2000den fazla Trk, keyfi bir ekilde sngleyerek ldrdler. galin sonular;
a) erideki Sonular: Trk halk igallerin geici olmadn anlad. Osmanl ynetimi igale kaytsz kald iin, halk kendi haklarn savunmak iin harekete geti. Hasan Tahsinin att ilk kurun, milli bilincin uyanmasn ve Kuva-i Milliye ruhunun domasn salamtr.
140

NOT: zmirin igali, silahl direniin balamasna neden olduu iin, Milli Mcadele asndan olumlu bir sonu dourmutur. b) Dardaki Sonular: gal, Dnya kamuoyunda da yanklar uyandrd. Milletler Cemiyeti (aslnda ABD ve tilaf Devletleri) blgeye incelemeler yapmak iin Amiral Bristol bakanlnda bir komisyon gnderdi. Bu komisyonun blgeye gnderilmesinde; Yunanllarn yaptklar saldrlar sonras Avrupa kamuoyunda Trkler lehine bir kanaatin olumas Avrupal devletlerin bu blgedeki ticari ve ekonomik karlarnn sarslmaya balamas Osmanl Devletinin blgeye bir komisyon gnderilmesini istemesi gibi nedenler etkili olmutur. Bristol, blgedeki hazrlad raporda; incelemelerinden sonra
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Paris Konferans, II. Amiral Bristol Raporu, III. Londra Konferans, IV. General Harbord Raporu, Yukardakilerden hangilerinde Trklerin milli davalarndaki haklln gsteren ifadeler yer almtr? A) I ve II B) III ve IV C) I ve IV D) II ve III E) II ve IV (2003/KPSS) Cevap: E RNEK SORU Kurtulu Savanda, aadaki devletlerden hangisi, Anadoluda igal gc bulundurmamtr? A) talya B) Yunanistan C) ABD D) ngiltere E) Fransa (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: C RNEK SORU I. Doktor Esat Ik, II. Amiral Bristol, III. General Harbord, Kurtulu Savanda yukardakilerden hangilerinin yaptklar aratrmalarla Dou Anadoluda Ermenilerin ounlukta olmadklar sonucu ortaya kmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU I. Mondros Mtakeresinin imzalanmas II. Rusyada arlk ynetiminin yklmas III. Anlama Devletleri arasnda gr ayrl kmas Yukardakilerden hangilerinin Kurtulu Savann balamasnda nemli rol olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: A
ddia edildii gibi, blgede Rum nfusun ounlukta olduu ve buradaki Hristiyan halkn katledilmek zere olduu eklindeki haberler aslszdr. Blgedeki katliamlardan, tamamen Yunan igal komutan sorumludur. Yunan igal kuvvetleri hemen blgeyi terk etmeli, eer blge igal edilecekse, bu tilaf Devletlerinin ortak askeri birlikleri tarafndan gerekletirilmelidir, ifadelerini kullanmtr. NOT-1: Amiral Bristol Raporu, zmirin igalinin hakszln ve Trk Milli Mcadelesinin haklln ortaya koyan ilk uluslar aras belgedir. NOT-2: Yunanllarn igalleri gvenlik amacyla deil, ilhak (snrlarn geniletmek) amacyla yaptklar belgelerle ortaya koyulmutur. NOT-3: Milne Raporu ve Hatt: Kuvay-i Milliyenin sert direnii Yunanistan endielendirmi, Yunanistan Kuvay-i Milliye ile aralarnda tilaf Devletleri birliklerinin bulunmasn istemitir. Mustafa Kemal, bu hata uyulmamasn emretmitir.
141

CEMYETLER
Tarih retmeni
4) Ermeni Hnak ve Tanak Styun Cemiyetleri Bu cemiyetlerin amac Wilson lkelerinden yararlanarak tilaf Devletlerinin yardmyla Dou Anadolu ve ukurova blgelerini iine alan bamsz bir Ermenistan Devleti kurmakt. tilaf Devletleri, Paris Bar Konferansnda ve Sevr Bar Antlamasnda bamsz bir Ermeni Devletinin kurulmasn onaylamlardr.
NOT: Ayrca Ermeni Patrii Zaven Efendi tarafndan, Ermeniler ile Rumlarn dayanmasn salamak iin Ermeni Rum Birlii Komitesi kurulmutur. 5) Alyans srailit, Makabi ve Lions Cemiyetleri Aznlklarn Kurduu Cemiyetler Yahudiler tarafndan kurulan bu cemiyet, Osmanl snrlar ierisinde yaayan Yahudilerin ticari menfaatlerini koruyabilmek ve ileriki dnemde kurulacak srail Devletine ekonomik kaynak salamay amalamtr. Trkler Tarafndan Kurulan Milli Varla Dman Cemiyetler
1) Mavri Mira Cemiyeti Rumlar tarafndan kurulmutur. Amac; Trakya, stanbul, Bat ve Orta Anadoluda Byk Yunanistan kurarak Bizans mparatorluunu yeniden canlandrmakt. Aznlklarn kurduu cemiyetler ierisinde en geni kapsaml faaliyet gsterenidir. Bu cemiyetin alt kollar; Fener Rum Patrikhanesi, Rum zci Kollar, Resmi Gmenler Komisyonu, Yunan Kzlha, Yunan ve Trakya Komiteleri, Kordos Cemiyetidir.
Saltanat ve hilafet yanls olup, Trkler tarafndan kurulmulardr. tilaf Devletleri tarafndan desteklenmi, manda ve himaye fikrini savunmular ve Anadoluda milli bilinci yok etmeye almlardr. 1) Sulh ve Selamet-i Osmaniye Frkas Vatann kurtuluunu padiah ve halifenin emirlerine uymakla salanabileceini savunmutur.
2) Pontus Rum Cemiyeti Batumdan Sinop ve Trabzona kadar uzanan Karadeniz sahil eridinde, eski Pontus Rum (Trabzon Rum) mparatorluunu yeniden kurmay amalamtr. Bu cemiyetin merkezi Trabzondur.
2) Teali slam Cemiyeti Kurtuluu, halifenin buyruklarna uymakta gren cemiyettir. Dini istismar ederek Bursa ve Konyada ubeler amlarsa da halktan fazla ilgi grmemilerdir.
3) Etnik-i Eterya Cemiyeti 1814te kurulmu olan bu cemiyet (Rumlar tarafndan kurulan ilk cemiyet) Yunanistann bamszl iin almtr. 1829da Yunanistan Edirne Antlamasyla bamsz olunca faaliyetleri durmutur. XX. yzyl balarnda tekrar faaliyetlerine balam, Pontus Rum ve Mavri Mira Cemiyetlerini desteklemitir.
3) Krt Teali Cemiyeti Wilson lkelerine dayanarak Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde bamsz bir Krt devleti kurmay amalamtr.
142

nce Ruslar, daha sonra da ngilizler tarafndan desteklenmi, Dou Anadoluda ubeler amsa da blge halkndan destek grmemitir.
Tarih retmeni
Bu igaller karsnda Osmanl Hkmetinin kaytsz kalmas Milli Cemiyetler, igaller ve zararl cemiyetlerin faaliyetlerine kar halk bilinlendirme, rgtlendirme dncesindeydiler. Direnme cemiyetlerine genel olarak Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri (Haklar Savunma Dernekleri) ad verilmitir. Birbirinden habersiz kurulan bu cemiyetler, bulunduklar blgenin (yerel) kurtuluunu salamay amalamlardr. 1) Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kurulan ilk milli cemiyettir. Edirne merkezli kurulmutur. Amac, Dou Trakyann Yunanistana katlmasn nlemektir. zellikle blgedeki Yunan igallerine ve Mavri Mirac Rumlara kar mcadele etmitir. Bu amala Edirne ve Lleburgaz Kongrelerini dzenlemitir. Yeni Edirne ve Ahali gazetelerinde grlerini yaymlamlardr. Bu cemiyet, Osmanl Devletinin dalmas halinde Trakyada yeni bir Trk devleti (Trakya Cumhuriyeti) kurmay amalamtr. Hukuk-u Osmaniye
4) ngiliz Muhipleri Cemiyeti Grnteki amac Osmanl Devletine yardm salamak, gerek amac ise, Osmanl Devletini ngiliz manda ve himaye ynetimine sokmaktr. Kurucular arasnda Sadrazam Damat Ferit Paa ve padiah Vahdettin de bulunmaktadr.
5) Wilson Prensipleri Cemiyeti Amerika mandaterliini savunan yazar ve gazeteciler tarafndan kurulan bu cemiyetin baz yeleri (Halide Edip) sonradan Milli Mcadele saflarna katlmlardr.
6) Hrriyet ve tilaf Frkas 1911 ylnda ttihat ve Terakkicilere kar saltanat savunmak amacyla kurulan partidir. Kurutulu Sava yllarnda da milli mcadeleye kar olanlarn topland bir rgt haline gelmitir. Alemdar ve Peyam- Sabah gazetelerinde grleri yaymlanmtr.
7) Nigahban Cemiyeti: Osmanl ordusundan emekli olmu subaylar tarafndan kurulmutur. Milli Mcadeleye kar kan ayaklanmalara destek vermilerdir (I. TBMM dnemi Dzce Adapazar Ayaklanmas). RNEK SORU I. slam Teli Cemiyeti II. ngiliz Muhipleri Cemiyeti III. Sulh ve Selmet-i Osmaniye Frkas Yukardakilerden hangileri ulusal mcadeleye kar kmtr? A) I, II ve III B) II ve III C) I ve II D) Yalnz III E) Yalnz I (2011 KPSS) Cevap: A Milli Cemiyetler
2) zmir Mdafaa-i Cemiyeti
zmirin Paris Bar Konferansnda Yunanllara verileceinin duyulmasndan sonra kurulmutur. Amac, Bat Anadolunun Trklere ait olduunu dnyaya duyurmaktr. Ayrca oluabilecek dman igaline kar silahl mcadele yapmay da kabul etmitir. Ancak bu cemiyet eitli sebeplerden tr etkili bir alma yapamam, zmirin igalinden hemen nce adn deitirerek zmir Redd-i lhak Cemiyeti olmutur (14 Mays 1919). Redd-i lhak Cemiyetinin nemli faaliyetlerinden biri Bat Cephesinin kurulmasn salayan Balkesir ve Alaehir Kongrelerini dzenlemi olmasdr.
Direnme cemiyetleri olarak da geen bu

cemiyetlerin kurulu nedenleri; Mondros Atekes Antlamasndan sonra Anadolu topraklarnn yer yer igal edilmesi
3) ark Vilayetleri (Dou Anadolu) Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Kurulu merkezi stanbuldur. Daha sonra cemiyetin merkezi Erzuruma tanmtr.
143

Amac, Dou Anadolu Blgesinde kurulmas tasarlanan Ermeni Devletine engel olmak ve blgede meydana gelebilecek Ermeni igallerine kar, blge halkn rgtlemektir. Cemiyetin alm olduu kararlardan bazlar unlardr;
Tarih retmeni
10) Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti: Sivas valisi Reit Paann ei Melek Hanm ve arkadalar tarafndan Mustafa Kemalin istei zerine kurulmutur. Kurtulu Sava iin destek toplamlardr. 11) Milli Kongre Cemiyeti stanbul merkezli kurulmutur. En uzun mrl cemiyettir. Dier cemiyetlerden farkl olarak, milli mcadeleye bir btn olarak yaklamtr. Misak- Milliyi savunmutur. Milli mcadelenin haklln Dnya kamuoyuna duyurabilmek iin basn yoluyla alm, Arapa, Franszca ve ngilizce yaynlar karmtr. Kuva-i Milliye tabirini ilk kez bu cemiyetin kurucularndan olan Dr. Esat Ik, hazrlad raporlarnda kullanmtr. Milli Cemiyetlerin zellikleri gallere kar Trk milletinden gelen ilk tepkidir. Bu cemiyetlerin oluumunda, bamszln korunmas ve milliyetilik dncesi etkendir. Osmanl Hkmetinin igallere kar tepkisiz kalmas zerine kurulmuladr. Cemiyetlerin kurulmasnda aznlklarn zararl faaliyetleri de etkili olmutur. Ulusal bilincin uyanmasna katkda bulunmulardr. Yeni bir devlet kurma amac tamazlar (Trakya - Paaeli Cemiyet hari). Dman belirli bir sre oyalamlardr. Kuva-i Milliye hareketi, bu cemiyetlerin almalar sonucu vcut bulmutur. Balangta basn yayn yoluyla mcadeleyi semilerse de (Wilson lkelerine gveniyorlard) ileriki dnemde ounluu silahl mcadele ynne kaymtr (zmirin igali zerine). Cemiyetlerin Milli Mcadele asndan en olumsuz yn, blgesel kurtuluu amalamalar ve birbirinden kopuk hareket etmeleridir (Milli Kongre Cemiyeti hari). Bu olumsuzluk, direnme cemiyetlerinin Sivas Kongresinde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ats altnda birletirilmesiyle giderilmitir (Bunun nedeni Kurtulu Savan tek bir merkezden ynetme dncesidir.)
Blgedeki Mslman Trk nfus hibir suretle g etmeyecek, Derhal dini, ekonomik, sosyal ve ilmi alanda rgtlenmeye gidilecek, Dou illerinin saldrya urayacak bir blgesini savunmak iin birleilecek NOT: Bu kararlarn amac, blgedeki Trk nfusunu aznlklara oranla her ynden gl tutmaktr. Mustafa Kemal, bu cemiyetin yardmyla Erzurum Kongresini toplamtr. Bu cemiyet ayrca Franszca Lepays (Vatan), Trke Hadisat ve Albayrak gazetelerini karmtr.
4) Kars slam uras: Dou Anadoludaki Ermeni faaliyetlerine kar kurulmutur. Erzurum Kongresine temsilci gndermitir. 5) Trabzon Cemiyeti Muhafaza-i Hukuk-u Milliye
Trabzon merkezlidir. Trabzon ve yresine ynelik Rum Pontus Devletinin kurulmasn engellemek ve Ermeni iddialarna kar blge halknn haklarn savunmak amacyla kurulmutur. Bu cemiyet Erzurum Kongresinin toplanmasna da yardmc olmutur.
6) Kilikyallar Cemiyeti stanbul merkezli kurulmu, daha sonra cemiyet, merkezini Adanaya tamtr. ukurova (Adana) Blgesindeki Fransz igallerine ve Ermeni etelerine kar, blge halkn rgtlemeye almtr.
7) Vahdet-i Milliye Cemiyeti: Btn milli direni cemiyetlerini birletirmeyi amalamtr. 8) Milli Mdafaa Cemiyeti: Anadolu halkna silah salayan cemiyettir. 9) Milli Karakol Cemiyeti: stanbuldan Anadolu halkna silah ve mhimmat sevkiyat ilerini yrtmtr.
144

RNEK SORU Kurtulu Sava Dneminde zellikle Anadoluda bir Pontus Rum Devletinin kurulmasn nlemek amacyla kurulan cemiyet aadakilerden hangisidir? A) Trakya-Paaeli Haklarn Savunma Cemiyeti B) zmir Osmanl Haklarn Koruma Cemiyeti C) Trabzon Milli Haklar Koruma Cemiyeti D) Adana ve evresi Haklarn Koruma Cemiyeti E) Dou Anadolu Haklarn Koruma Cemiyeti (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: C
Tarih retmeni
NOT: lk Kuva-i Milliye tekilat, zmirin igalinden sonra Bat Anadoluda Yunanistana kar olmutur. Yunan igali karsnda rgtlenmeye karar veren Ege Halk Balkesir (26 30 Temmuz 1919) ve Alaehir (16 25 Austos 1919) kongrelerini dzenlemitir. Blgedeki btn direni glerinin ortak bir cephe oluturmasna ve Bat Anadoludaki Kuva-i Milliye birliklerinin insan ve malzeme ynnden desteklenmelerine karar verilen bu kongrelerin ardndan Soma, Akhisar, Nazilli, Salihli kasabalarnn batsndan geen ve Ayvalk kylarn da iine alan bir hat zerinde Bat Cephesi kurulmutur. Bu cephenin merkezi Balkesir olmutur. RNEK SORU Mondros Atekes Antlamasndan sonra, igalci devletlere kar tepki olarak ortaya kan direni kuruluu aadakilerden hangisidir? A) Wilson Prensipleri Dernei B) Kuva-i Milliye C) Tesant Grubu D) ngiliz Muhipleri Dernei E) Kuva-i nzibatiye (1999/DMS) Cevap: B NOT: Ali Fuat (Cebesoy) Paa, Sivas Kongresinde Bat Anadoludaki Kuva-i Milliye birliklerinin genel komutanlna tayin edilmitir. Kuva-i Milliyenin Olumlu Ynleri Dzenli ordu kuruluncaya kadar dman ypratarak ilerleyilerini yavalatmlar ve TBMMye ve dzenli ordunun kurulup tekilatlanmasna zaman kazandrmlardr. Aznlklarn zararl faaliyetlerine kar Trk ky ve kasabalarn korumulardr. TBMMye kar kan ayaklanmalarn bastrlmasnda etkili olmulardr. Ulusal bilincin domasna ve yaygnlamasna yardmc olmulardr. Dzenli ordunun ekirdeini oluturmulardr. Kuva-i Milliyenin Olumsuz Ynleri Askeri disiplinden yoksun olmalar Baz Kuva-i Milliye eflerinin, TBMMnin otoritesine girmeyi kabul etmeyerek ayaklanmalar (Demirci Mehmet Efe, erkez Ethem gibi)
KURTULU SAVAI HAZIRLIK DNEM

KUVA- MLLYE HAREKET VE BATI CEPHESNN KURULMASI
tilaf Devletlerinin Mondros Atekes Antlamas (7. madde) dorultusunda Anadoluda balattklar igallere kar Trk halknn kurduu silahl direni rgtlerine Kuva-i Milliye denir. Kurulma nedenleri; Osmanl Devletinin I. Dnya Savandan yenik kmas, Mondros Atekes Antlamasyla Osmanl ordusunun byk bir blmnn terhis edilmesi, Osmanl ynetiminin igallere kaytsz kalmas ve igalci glerle ibirlii yapmas, halkn can ve mal gvenliini koruyamamas, tilaf Devletlerinin Mondrosun hkmlerini tek tarafl olarak uygulamalar ve Anadoluyu yer yer igal etmeleridir. Dmana kar ilk direnme hareketi; Kara Hasan Paa nderliinde Gney Cephesinde Drt Yol ad verilen yerde Franszlara kar verilmitir (19 Aralk 1918). NOT: Gney Cephesindeki Kuva-i Milliye birliklerinin almalar sonucu Urfa, Antep ve Mara dman igalinden kurtarlmtr. kinci direnme hareketi zmirin igalinden sonra Bat Anadoluda Yunanllara kar olmutur (15 Mays 1919).
145

Blgesel hareket etmeleri, ibirlii ve uyum iinde almamalar htiyalarn karlayabilmek iin, zaman zaman halktan zorla para ve yardm toplamalar Sulu grdkleri kiileri kendi kurallarna gre cezalandrmalardr. Yukarda saylan nedenler dhil Kuva-i Milliye birliklerinin dman igalini engelleyememesi, dzenli bir orduya ihtiya duyulmasndan dolay 8 Kasm 1920de btn askeri birlikler dzenli ordu haline getirilmi ve Genelkurmay Bakanlna balanmtr. NOT: Dzenli ordunun kurulmasnda 24 Ekim 1920de Gediz Muharebelerinde Yunanllara kar Kuva-i Milliyenin baarsz olmas ve bunun sonucunda Bursa ile Uakn elimizden kmas da etkili olmutur (TBMMde ilk defa tartmalar oldu.). MUSTAFA KEMALN SAMSUNA IKII (19 MAYIS 1919)
Tarih retmeni
gnderilmesi gndeme gelince, Mustafa Kemal arad frsat buldu. Mustafa Kemalin Anadoluya geerken 9. Ordu Mfettii ve stanbul Hkmeti Komiseri sfatyla resmi grevleri unlard;
Karadeniz blgesinde Rum etelerine kar, Trk halknn, tilaflarca datlan askerlerle birleerek balatt direni hareketlerini nlemek, Halkn elindeki silah ve cephaneleri toplamak, gallere kar oluturulan Milli Cemiyetlerin faaliyetlerini durdurmak, Mondrosa uymayarak datlmam olan, Erzurumdaki 15. Kolorduyu datp, silahlarn tilaf Devletlerine teslim etmektir. NOT: Mustafa Kemal, bu grevleri gerekletirebilmesi iin geni yetkilerle donatlm, Samsundan doudaki tm illerde askeri ve sivil makamlara emir verme yetkisi almtr. RNEK SORU stanbul Hkmeti, Mustafa Kemali aadakilerden hangisi nedeniyle 9. Ordu Mfettilii greviyle Anadoluya gndermitir? A) Karadeniz blgesinde gvenlii salamak B) Yunanllarn zmiri igalini engellemek C) Kongreler dzenlemek D) Anadoluda milis kuvvetleri oluturmak E) ngilizlerin samsuna kmasn engellemek (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: A 16 Mays 1919da Bandrma Vapuru ile stanbuldan yola kan Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919da Samsuna kmtr.
Mondros Atekes Antlamas imzaland srada Mustafa Kemal, Suriyede Halepin kuzeyinde Yldrm Ordular Grup Komutan olarak ngilizlerle mcadele etmekteydi. Mondrosun zellikle 7. maddesine dikkat edilmesi ynnde stanbula telgraflar eken Mustafa Kemal, Hkmet tarafndan stanbula arld. 13 Kasm 1918de stanbula gelen Mustafa Kemal, Boaza demirlemi tilaf Donanmasn grnce o mehur Geldikleri gibi giderler szn sylemitir. Yaklak 6 ay stanbulda kalan Mustafa Kemal, kurtulu iin Anadoluya geip halk harekete geirmekten baka are olmadn anlad. Ayn tarihlerde Karadeniz blgesindeki karklklardan dolay, ngiliz Hkmetinin istei sonucunda bu blgeye bir ordu mfettii
NOT: Mustafa Kemalin Samsuna kmasyla milli mcadele fiilen balamtr. Samsuna kndan itibaren, Mondrosa uyulmamasn isteyen Mustafa Kemalin asl amalar;
Ulusal bilinci uyandrmak ve yaygnlatrmak Ulusal birlii gerekletirerek, bamszlk savan balatmak, Blgesel kurtulu ve baka bir devletin gdmnde yaamak yerine ulusal egemenlie dayanan, kaytsz, artsz, bamsz yeni bir Trk Devleti kurmaktr.
146

Samsun ve evresindeki ilk incelemelerinden sonra Mustafa Kemal, stanbul Hkmetine ilk raporu olan Samsun Raporunu gndermitir (22 Mays 1919). Bu raporda; Samsun blgesinde Rumlar siyasi emellerinden vazgeerlerse, asayi kendiliinden dzelir. Trkln yabanc mandasna ve kontrolne tahamml yoktur. Yunanllarn zmirde haklar yoktur. Bu igal geici ve hakszdr. Ulus, ulusal egemenlik esasn ve Trk milliyetiliini kabul etmitir ve bunu gerekletirmeye alacaktr.
Tarih retmeni
skdar mitingleri dzenlendi. Bu gelimeler karsnda tilaf Devletleri, 67 Trk aydnn tutuklayp Maltaya srgne gndermitir. stanbul ynetimi ise Mustafa Kemal Paay geri arm, fakat Paa geri dnmedii gibi 1 Haziran 1919da stanbula ektii telgrafta; Anadoluda olumaya balayan ulusal hareketi hibir gcn durduramayacan bildirmitir (I. arl).
NOT: Bu tutum, Mustafa Kemal Paann ulusun karlarn igalci glere ve stanbul Hkmetine kar ekinmeden savunmaya altn gsterir. NOT: Havza Genelgesi, Milli Mcadele dneminde yaynlanan ilk ulusal genelgedir. AMASYA GENELGES (TAMM) (22 HAZRAN 1919) Havzada almalarn tamamlayan Mustafa Kemal Paa, Amasyaya geti. Mustafa Kemal tarafndan nceden hazrlanm olan genelge metni, yakn silah arkadalar Rauf (Orbay) Bey, Refet (Bele) Bey, Ali Fuat (Cebesoy) Paa, Kazm Karabekir Paa (Erzurumdaki 15. Kolordu Komutan) ve Cemal Paa (Konyadaki Ordu Mfettii) tarafndan onaylandktan sonra Anadoludaki tm askeri ve sivil makamlara gizli olarak bildirilmitir. Genelgenin dier komutanlara da onaylatlmasnn amac; bireysellie son verme, halk zerindeki etkisini artrma ve geerliliinin devam etmesini salamaktr. Genelgenin yaynlanma amac; igallere kar halkn oluturduu direnme cemiyetlerini tek bir at altnda birletirmek iin Sivasta ulusal bir kongre toplanmasn salamaktr. Ayrca Milli Mcadeleyi kiisel ve blgesel olmaktan kurtarp halka mal etmek de amalanmtr. Maddeleri;
NOT: Bu raporla Mustafa Kemal, ilk kez resmi grevine ters dmtr. Samsun, ngiliz igalinde olduundan gvenli deildi. Bu nedenle Mustafa Kemal Paa 25 Mays 1919da Havzaya geti. HAVZA GENELGES (28 MAYIS 1919) Btn yurtta ulusal bir rgt kurulmasnn gerekliliini vurgulayan Mustafa Kemal, Havza Genelgesini yaynlad ve lkenin her yanndaki askeri ve sivil makamlara gnderdi. Genelgenin amac; Trk halkn tehlikelere (igallere) kar uyarmak ve kitlesel olarak harekete geirip, tepki gstermesini salamaktr. Genelge ile halkndan; Mustafa Kemal Paa Trk
gallere kar protesto mitingleri ve gsteriler yaplmasn, stanbul Hkmetine igalleri knayan protesto telgraflar ekilmesini, Aznlklara kar taknlklar yaplmamasn, Komuta grevlerinin ve silahlarn hibir ekilde terk ve teslim edilmemesini, yurdun her tarafnda direni cemiyetleri kurulmasn istemitir.
NOT: Mustafa Kemal Paann genelgedeki duyurularna Trk halknn uyduunun kant; Havzadan balayarak stanbula kadar Anadolunun her tarafnda mitingler dzenlenmesidir. 29 Maysta Havza mitingi (ilk miting), ayn tarihlerde stanbulda Fatih, Sultan Ahmet ve
1) Vatann btnl ve milletin bamszl tehlikededir. 2) stanbul Hkmeti ve Padiah, zerlerine den grev ve sorumluluun gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum, milletimizi yok olmu gibi gstermektedir. Kurtulu Savann belirtilmitir (Milli yapyoruz?). amac, gerekesi Mcadeleyi niin
147

stanbul Hkmetine ilk defa aka kar klmtr. 3) Milletin bamszln yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. Kurtulu Savann yntemi yani nasl yaplaca belirtilmitir. st kapal olarak ulusal egemenlikten ilk defa bahsedilmitir. Ynetim eklinin deieceini gstermitir (ilk kez Cumhuriyetin mesaj verilmitir.). Wilson lkelerindeki Her millet kendi geleceine kendisi karar verecektir. maddesiyle paralellik gsterdii iin Trk nklbna evrensellik kazandrmtr. Genelgeye ihtilalci bir karakter kazandrmtr. 4) Milletin sesini dnyaya duyurmak iin her trl etki ve denetimden uzak milli bir kurulun oluturulmas gerekmektedir. Kurtulu Sava kurumsallatrlmak istenmitir. Ulusal rgtlenmenin ve hkmetin grevini stlenecek olan bir Temsil Heyeti (Kurulu)nin oluturulmas fikri ilk defa ortaya atlmtr. Bu maddenin bir sonucu olarak ilk kez Erzurum Kongresinde Temsil Heyeti adyla blgesel bir kurul oluturulmutur. Bu kurul Sivas Kongresinde ulusal hale getirilmitir. 5) Anadolunun en gvenilir yeri olan Sivasta, milli bir kongrenin toplanmas gerekmektedir. 6) Bu kongreye her ilden, milletin gvenini kazanm er delege katlacaktr. 7) Bu delegeler Mdafaa-i Hukuk, Redd-i lhak Cemiyetleri ve belediyeler tarafndan seilecektir. 8) Bu mesele milli bir sr olarak gizlenmeli ve gerekirse delegeler, yolculuklar srasnda deiik isimler ve gzerghlar kullanmaldr (stanbul Hkmetinden, tilaflardan ve aznlklardan durumu gizlemek amalanmtr.). Milletin gvenini kazanm ve Milli Mcadele taraftar kiilerin seilmesi amalanmtr. Vatann gelecei ile ilgili kararlarn halkn istekleri dorultusunda alnmasn salamak amalanmtr. Demokratik bir dzene geileceinin iaretlerini vermitir. 9) 10 Temmuzda Dou illeri adna Erzurumda toplanacak olan kongreye katlacak delegeler,
Tarih retmeni
dalmadan Sivasa gelerek buradaki kongreye de katlacaklardr. 10) Ordular kesinlikle datlmayacak, askeri ve sivil yneticiler, grevlerini terk ve teslim etmeyeceklerdir. lk defa Mondros Mtarekesine, tilaf Devletlerine ve stanbul ynetimine aka kar klmtr. Gerektiinde silahl ve topyekn bir mcadelenin yaplabileceinin iaretleri verilmitir. tilaf Devletleri genelgeye tepki gsterip stanbul Hkmetine bask yapnca Hkmet, Mustafa Kemal Paay 9. Ordu Mfettilii grevinden almtr (II. arl). Buna karlk Mustafa Kemal Paa, 7 - 8 Temmuz 1919 gecesi Erzurumdan Padiaha ve Harbiye Nezaretine ektii telgrafta; 9. Ordu Mfettiliinden ve ok sevdii askerlik mesleinden istifa ettiini, stanbula dnmeyeceini ve Anadoluda mcadeleyi srdreceini bildirmitir.
NOT: Mustafa Kemal, TBMMnin 5 Austos 1921de kendisine Bakomutanlk yetkilerini vermesine kadar sivil bir vatanda olarak mcadelesine devam etmitir. Amasya Genelgesinin nemi;
Kurtulu Savann amac, gerekesi ve yntemi ilk kez bu belge ile belirtilmitir. lk kez ulusal egemenlik temeline dayal bir devlet dzeni ngrlmtr. mmeti dnce yerine, ulus dncesini savunmutur. Ulusal hareketi balatan ilk resmi belgedir. Trk nklbnn ihtilal safhasn balatmtr. Mustafa Kemalin resmi grevle yapt son almadr. NOT: Mustafa Kemal Paa, genelgeyle birlikte, her ilin vali ve komutanlarna yazd zel bir mektupla; Artk stanbul, Anadoluya hkim deil, tabi olmak mecburiyetindedir. grn de belirtmitir.
148

RNEK SORU Amasya Genelgesinde, I. mmet anlayndan ulus anlayna geilmesi, II. Mebuslar Meclisinin kapanmasndan sonra TBMMnin almas, III. Tek partili ynetimden ok partili ynetime geilmesi, gelimelerinden hangilerinin nemi vurgulanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006/KPSS nlisans) Cevap: A RNEK SORU Amasya Genelgesinde vatann btnl ve bamszlnn tehlikede olduu, stanbul Hkmetinin sorumluluunu yerine getiremedii ve ulusu yok olmu duruma drd belirtilmitir. Bu szlerin Kurtulu Sava hakknda aadakilerden hangisiyle ilgili bilgi verdii savunulabilir? A) Sresi B) Nedeni C) Program D) Kadrosu E) Sonucu (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: B RNEK SORU Amasya Genelgesinde milletin zgrln ve devletin bamszln salamak amacyla Sivasta bir kongrenin toplanmasna karar verilmitir. Bu kararla aadakilerden hangisinin ngrld savunulabilir? A) Ulusal kararlarn geni katlmla alnmas gerektiinin B) Yerel cemiyetlerin kurulmasnn C) Uluslararas ilikilerin balamasnn D) stanbul Hkmetiyle grlmesinin E) Milletvekili seimlerinin abuklatrlmasnn (2008/KPSS nlisans) Cevap: A ERZURUM KONGRES (23 TEMMUZ 7 AUSTOS 1919) Kongreyi toplayan; Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk ve Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleridir. Toplanma amac; Dou Anadoluyu ve Dou Karadenizi Ermeni ve Rum saldrlarna kar savunmaktr. Erzurum Kongresi, Erzurum, Bitlis, Van, Sivas ve Trabzon illerini temsil eden 54 kiinin
Tarih retmeni
katlmyla gecikmeli olarak 23 Temmuzda toplanmtr. Mustafa Kemal, Amasyadan Sivasa geecekti. Ancak Erzurumdan ald davet zerine, 3 Temmuz 1919da bu ehre gelerek kongreye katld.
NOT: Mardin, Diyarbakr ve Elaz delegeleri Elaz valisi Ali Galip ve Diyarbakr valisinin engellemelerinden dolay kongreye katlamamtr. Mustafa Kemalin amac; ulusal kongre iin Dou illerinin desteini almak ve Amasya Genelgesinin esaslarnn, blgedeki delegeler tarafndan benimsenmesini salamakt. Mustafa Kemalin milli Erzurumda balatmasnda; mcadeleyi
Erzurumun igal altnda olmamas, tilaf Devletlerinin birliklerine uzakta ve gvenlikli bir yerde olmas, Kazm Karabekir Komutasnda datlmam bir ordunun bulunmas gibi faktrler etkili olmutur. Kazm Karabekirin almalaryla Mustafa Kemal, Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine ye oldu ve Erzurum Kongresine bakan seildi.
NOT: Mustafa Kemalle birlikte Rauf (Orbay) Beyin de kongreye katlmas sorun oldu. Bu sorun iki delegenin (Kazm Bey ve Cevat Bey) istifasyla zmlendi. NOT: Kongre ncesinde yaanan bir dier sorun Temsilciler Kurulu Bakanl sorunuydu. Mustafa Kemalin kongre ve ardnda da Temsil Heyeti bakan olmasyla bu sorun da giderilmitir. Mustafa Kemalin kongreye katlmas ve bakan seilmesi, kongrede ulusal nitelikli kararlar alnmasn salad.
NOT: Mustafa Kemal Paann sivil olarak ilk grevi Erzurum Kongresi Bakanldr. Kongrede Alnan Kararlar;
1) Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr, blnemez. lk defa milli snrlardan bahsedilmitir.
149

Bu karar, daha sonra toplanacak olan son Osmanl Mebuslar Meclisinin ald Misak- Milli kararlarnda da aynen kabul edilmitir. 2) Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar, Osmanl Devletinin dalmas halinde millet birleerek kendini savunacaktr. Ulusal bamszlktan taviz verilmeyecei belirtilmitir. 3) stanbul Hkmeti yurdun btnln ve milletin bamszln salayamazsa geici bir hkmet kurulacaktr. Bu hkmetin yeleri ulusal kongre tarafndan seilecektir. Eer kongre toplanmamsa, hkmet kurma iini Temsil Heyeti yapacaktr. lk kez stanbul Hkmetine alternatif bir hkmet kurmaktan bahsedilmitir. Ulus iradesine nem verildiini gsterir. 4) Saltanat ve Hilafeti bask ve zordan kurtarmak iin Kuva-i Milliyeyi etkin, rade-i Milliyeyi hkim klmak esastr. Ulusal egemenlie dayal bir dzenin kurulacann iaretleri verilmitir (lk defa ulusal egemenliin koulsuz olarak gerekletirilecei belirtilmitir.). Bu madde ileride saltanatn kaldrlaca ve cumhuriyetin kurulaca mesajn vermitir. Bu kararn bana ulusal egemenlik anlayna ters olmasna ramen saltanat ve hilafet ifadelerinin konmasnn nedeni; ortamn byle bir deiiklie hazr olmay ve ulusal birliin zedelenebilecei kaygsdr. 5) Manda ve Himaye kabul edilemez. Trk Milletinin baka bir devletin gdmnde yaamak yerine koulsuz olarak tam bamszl hedefledii belirtilmitir (ilk defa). 6) Hristiyan unsurlara, siyasi egemenliimizi ve sosyal dengemizi bozacak ayrcalklar verilemez. Aznlklarn bamszlk almalarna tepki maddesidir (ilk defa). Her ynyle tam bir bamszln hedeflendii ve iilerimize hibir devletin karamayaca ifade edilmitir. Bu maddeye ek olarak Bamszlmza sayg duyan, yurdumuza kar istila amac
Tarih retmeni
tamayan devletlerin teknik ve ekonomik yardmlarn hogr ile karlar; devletlerin eitlii ilkesini gzeten, adil ve insancl bir bara hazr olunduunu duyururuz. ifadesi yer almtr. 7) Mebusan Meclisinin derhal toplanmasna ve hkmet ilerinin meclis denetiminde yrtlmesine allacaktr. Mcadelenin ulus iradesine dayanaca vurgulanmtr. Ulus egemenliine nem verildiini gsterir. stanbul Hkmeti, meclis araclyla denetim altna alnmak istenmitir. Bu kongre sonrasnda Dou illerindeki Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, Dou Anadolu (ark Vilayetleri) Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adyla birletirildi. Ayrca Dou illerini Sivas Kongresinde temsil etmek zere Mustafa Kemal bakanlnda 9 kiilik Temsil Heyeti seildi ve Temsil Heyeti Dou illerini temsil eder. karar alnd (blgesel).
NOT: Amasya Genelgesinde yaynlanan esaslar ilk defa Erzurum Kongresinde benimsenmi ve karara dntrlmtr. Erzurum Kongresinin nemi ve zellikleri;
Toplan ekli, amac ve yaps bakmndan blgeseldir. Ancak ald kararlar ynnden ulusal ve ihtilalci bir kongredir. ve d politikay ilgilendiren kararlar almas meclis gibi hareket ettiini gsterir. lk defa ulusal egemenliin kaytsz artsz gerekletirilmesinden bahsedilmitir. Milli mcadelenin temel program belirlenmitir. Sivas Kongresine ve ondan sonraki ulusal nitelikli almalara n hazrlk olmutur. lk kez milli snrlardan ve bir hkmet kurmaktan bahsedilmitir. Kongre kararlarnn Dou ile balayanlar blgesel (yerel), Manda ve Aznlklar ile ilgili maddeleri d politika, dierleri ulusal nitelikli kararlardr.
150

RNEK SORU Erzurum Kongresinde Aznlklara, siyasal egemenlii ve sosyal dengeyi bozacak ekilde yeni birtakm zel haklar verilmesi kabul edilmeyecektir. karar alnmtr. Bu karar, aadakilerden hangisine bir tepkidir? A) Her trl igal ve ayrcalklara B) Aznlklarn stanbulda kalmasna C) Aznlklarn kendi kltrlerini korumalarna D) Patrikhanenin Rumlarn din temsilcisi olmasna E) Trkiye iindeki Mslman olmayan aznlklarn Trk tebaas saylmasna (2007 - KPSS) Cevap: A RNEK SORU Erzurum Kongresi kararlarnn aadakilerin hangisinde etkili olduu savunulamaz? A) Sivil ve asker yneticilerin igallere kar mitingler dzenlemeleri iin genelgeler yaymlanmas B) Lozan Antlamasnn bamszl savunan ruhu C) TBMMnin toplan ve al gerekesi D) Sivas Kongresi kararlar E) Amasya Protokolleri (2008/KPSS nlisans) Cevap: A RNEK SORU Erzurum Kongresinde aadakilerden hangisiyle ilgili karar alnmamtr? A) gal amac olmayan devletlerin yardmlarnn kabul edilmesi B) Ulusal snrlar iinde vatann bir btn olduu C) Hkmet ilerinin Meclis denetiminde srdrlmesine allmas D) Siyasi egemenlii, toplumsal dengeyi bozacak ayrcalklarn reddi E) Redd-i lhak ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kurulmas (2008/KPSS nlisans) Cevap: E RNEK SORU I. Cumhuriyetin ilan edilmesi II. Erzurum Kongresinin toplanmas III. Amasya Genelgesinin yaymlanmas Yukardaki gelimelerin kronolojik sras aadakilerden hangisidir? A) I, II, III B) I, III, II C) II, I, III D) III, I, II E) III, II, I (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: E
Tarih retmeni
RNEK SORU Kurtulu Savann Vatann paralanmaz bir btn olduu ilkesi ilk kez aadakilerin hangisinde yer almtr? A) Sivas Kongresi kararlar B) Erzurum Kongresi kararlar C) Amasya Genelgesi D) Amasya Grmeleri E) Misak- Mill (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: B BALIKESR KONGRELER I. KONGRE (27 HAZRAN 12 TEMMUZ 1919) II. KONGRE (26 30 TEMMUZ 1919) Blgesel nitelikli olan ve Mustafa Kemal Paann katlmad bu kongrenin amac; Ege Blgesini (Bat Anadoluyu) Yunan igallerine kar savunmaktr. Bu kongrede, Ayvalk kylarndan balayp Soma, Akhisar, Nazilli kasabalarna kadar uzanan bir hat zerinde Bat Cephesinin kurulmasna karar verilmitir (Kurtulu Savann ilk cephesi). Bu gelimelerle Bat Cephesinin ve Kuva-i Milliyenin kurulmas resmiyet kazanmtr. Padiaha (Saltanat) ballk bildirilmitir. Bu kongrenin Amasya Genelgesinin bamszlk ynndeki arsna katlmas olumlu, padiaha ballk bildirmesi olumsuz bir gelimedir. ALAEHR KONGRES (16 25 AUSTOS 1919) Toplanma amac; Balkesir Kongresi kararlar dorultusunda, Ege Blgesinde Yunan igallerine kar nlemler almak ve Kuva-i Milliye glerini asker ve malzeme ynnden desteklemektir. Bu kongre de blgeseldir. Mustafa Kemal Paa, bu kongreye de katlmamtr. Alaehir Kongresi, padiaha ve hilafete bal kalnmas kararnn yan sra; gerekirse tilaf Devletlerinden de yardm alnabilecei grn kabul etmitir.
NOT-1: Bu iki kongre kararlar dorultusunda oluturulan Bat Cephesi, Temsil Heyetinin iini kolaylatrm, Sivas Kongresinden sonra Ali Fuat (Cebesoy) Paa Temsil Heyeti tarafndan Bat
151

Cephesine komutan olarak atanm, bylece Batdaki direni kontrol altna alnmtr. NOT-2: Her iki kongre delegeleri de ulusal egemenlii onaylamamtr yani yeni bir devlet dzeni kurma dnceleri olmamtr. Padiaha ballk bildirip Sivas Kongresine katlmamlardr. Sadece gzlemci gndermilerdir. NOT-3: Her iki kongrenin de en nemli eksiklii blgesel hareket etmeleri ve birletirici bir lider ve kurumdan yoksun olmalardr. NOT-4: 6 Austos 1919da toplanan Nazilli Kongresinde de milis glere asker salanmas kararlatrlm ve Kuva-i Milliye birlikleri arasnda uyum salanmas esas ngrlmtr. SVAS KONGRES (4 11 EYLL 1919) Bu kongreyi dier kongrelerden ayran en nemli zellii; temsil edilen yerler ve ald kararlar itibariyle ulusal bir karaktere sahip olmasdr. Amac; Amasya Genelgesinde belirtildii zere, ulusal gleri birletirmek ve ulusal hareketi idare edebilecek bir tekilat kurmaktr. Kongrenin toplanmasna yakn, Damat Ferit Hkmeti ve ngilizler, Sivas Kongresinin datlmas, Mustafa Kemal ve arkadalarnn tutuklanmas iin Elaz Valisi Ali Galipi grevlendirmitir. Mustafa Kemal olaydan haberdar olarak, Malatya yaknlarnda kuvvet toplamaya balayan Ali Galipin zerine milli gleri gnderip kuvvetlerini datmtr. Bylece kongrenin toplanmasn engelleme giriimleri sonusuz kalmtr.
Tarih retmeni
Kongrede Alnan Kararlar;
1) Erzurum Kongresinde alnan kararlar, burada yeniden grlerek, ulusal kararlar olarak aynen kabul edilmitir. 2) Btn yararl cemiyetler (Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri); Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olarak birletirildi. Ama; Kurtulu Savan tek elden ynetmektir. Siyasi rgtlenmede ilk byk adm atlmtr. Cepheler arasnda birlik salanmak istenmitir. 3) Tam bamszlkta karar klnarak manda ve himaye dncesi bir daha gndeme gelmemek zere kesin olarak reddedilmitir. Kongrenin ilk gn baz delegeler zellikle ABD mandasn tekrar gndeme getirmi ancak bu durum ulusal bamszla ve ulusal egemenlie ters olduu iin Erzurum Kongresinden sonra bir daha reddedilmitir. Bu kararn kmas Trk Milletinin kaytsz artsz tam bamszl hedeflediini gstermektedir. 4) lk kez Erzurumda oluturulan ve sadece dou illerinde yetkili klnan 9 kiilik Temsil Heyeti, Yurdun btnn temsil eder eklinde yeniden dzenlenerek, ulusal hale getirildi ve ye says 16ya ykseltildi (Mustafa Kemal yeniden Temsil Kurulu Bakanlna getirildi.).
NOT: Bu olaydan sonra Mustafa Kemal Paa, stanbul Hkmetine ektii telgrafta; Yaptklarnzn hesabn bu millet, elbet bir gn sizden soracaktr. demitir. Sivas Kongresi, 4 Eyll 1919da 38 delegenin katlmyla toplanmtr. Kongrenin ilk gn baz delegeler Mustafa Kemali Kongreye bakan semek istemediler. Ancak genel oylarn ounu alan Mustafa Kemal, Kongre bakanlna, kongre sonunda da Temsil Kurulu Bakanlna seildi.
NOT: Bu gelimelerle Mustafa Kemal, ulusal bir lider haline geldi.
152

Kongre Sonras Gelimeler Temsil Kurulu, Trk Milleti adna i ve d politikada siyasi ve idari karar almak iin tek yetkili organ haline getirildi. Temsil Kurulu, ilk defa yrtme yetkisini (hkmet grevi) kullanarak Ali Fuat Paay Bat Cephesi Komutanlna atad ve Gney Cephesine baz subaylar gnderdi. Bu kongredeki ulusal almalar, ileride TBMMnin almasna da ivme, hareketlilik kazandrmtr. Kongreye katlanlarn halk temsilcileri olmas, ulusal egemenliin ilerlik kazandn gsterir. Kongre ile Misak- Millinin z, erevesi ve esaslar hazrlanmtr. Temsil Kurulu, Ali Galip Olay nedeniyle tm yurda ektii telgraflarda; stanbul ile tm haberlemelerin kesilmesini, Yaplacak tm almalarda Sivasa bal kalnmasn, Her trl haberleme ve danma merkezinin Sivas olduunu, stanbulun Anadoluya atad komutan ve valilerin kabul edilmeyerek, geri gnderilmesini istemitir. NOT: Temsilciler Kurulu, bu almalaryla stanbul Hkmetine bal olmadn gstermeyi amalamtr. Bu kararlara uyulmas sonucu, stanbulun Anadoluyla balants kopmu, bu gelime zerine Padiah Vahdettin, Damat Feriti (Sadrazam) grevden almtr (30 Eyll 1919). Damat Ferit Hkmetinin drlmesi, Temsil Kurulunun ilk siyasi baarsdr. Sivas Kongresinden sonra yayn yoluyla propaganda yapmak, ulusu milli mcadele etrafnda toplamak ve ulusal hareketin haklln duyurmak iin, Sivasta rade-i Milliye adl bir gazete karlmaya baland (Daha sonra Ankarada Hkimiyet-i Milliye olarak karlacak olan bu gazete, ulusal mcadelenin ilk yar resmi yayn organ oldu.). NOT-1: Bununla birlikte Milli Mcadeleyi destekleyen dier yaynlar yle sralanabilir; Tasvir-i Efkar, Vakit, kdam, Albayrak, Yeni Gn, Ses, zmire Doru, Doru Sz, Aksz, Babalk, t, Mimber, Yeni Adana, stikbal, Ahali, Emel,
Tarih retmeni
leri, Hukuk-u Beer, Kk Mecmua, Akam, Tercman gazeteleri ve Sebilrread dergisidir. NOT-2: Milli Mcadeleye kar olan yaynlar ise; Alemdar, Peyam- Sabah, Ferda, Trke stanbul, Jurnal Kyl, Aydede, mit, Gleryz, rad, Tan, Yeni Dnya, arkn Sesi, Zafer, Zincirbent gazeteleridir. Ayrca Ankarada Anadolu Ajans (A.A) adyla bir de radyo kuruldu. Temsil Kurulu, TBMM alncaya adar grevini srdrm, TBMMnin almasyla da grevini cra Vekilleri Heyetine devretmitir. RNEK SORU I. rade-i Milliye Gazetesi, II. Yenign, III. Anadolu Ajans, IV. Peyam- Sabah, Yukardakilerden hangileri Milli Mcadeleyi destekleyen yayn organlarndandr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I, II ve III E) I, III ve IV (1999/DMS) Cevap: D RNEK SORU I. Anadolu Ajans II. rade-i milliye gazetesi III. Hkimiyet-i milliye gazetesi IV. Peyam- sabah gazetesi Yukardakilerden hangileri, Kurtulu Savanda mill birlii tehlikeye drecek i ve d yaynlara kar milleti uyarma grevini yapmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz IV D) III ve IV E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: E
153

RNEK SORU Sivas Kongresinden sonra, Temsilciler Kurulunun giriimleriyle Damat Ferit Paa Kabinesi drlm ve Kabineyi Ali Rza Paa kurmutur. Bu duruma gre aadakilerden hangisi sylenemez? A) stanbul Hkmeti ile Anadolu arasnda ilikilerin yeniden kurulduu B) Padiahn Anlama Devletlerinin etkisinden kurtulduu C) stanbul Hkmetinin Anadolunun gcn tand D) Damat Ferit Paa Kabinesinin Temsilciler Kurulu almalarna kar olduu E) Ali Rza Paa Kabinesinin Sivas Kongresinde seilen Temsilciler Kurulunun isteklerine uymak zorunda kalabilecei (2008/KPSS Lisans) Cevap: B RNEK SORU Aadakilerden hangisi Sivas Kongresini, Erzurum Kongresinden ayran zelliklerden biridir? A) Mustafa Kemalin kongre bakan seilmesi B) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin birletirilmesi C) Aznlklara sosyal ve siyasi dengeyi bozacak ayrcalklarn tannmamas D) Temsilciler Kurulu seilmesi E) Her trl igale kar klmas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: B RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Erzurum ve Sivas Kongresinin ortak kararlarndan biri deildir? A) Mustafa Kemalin kongre bakanlna getirilmesi B) Mill kuvvetlerin etken, mill iradenin hkim klnmas C) Vatann paralanmaz bir btn olduunun dile getirilmesi D) Temsilciler Kurulunun dou illerinin tamamn temsil ettiinin kabul edilmesi E) Aznlklara, siyasi egemenlii ve sosyal dengeyi bozacak imtiyazlar verilmesine kar klmas (2010 KPSS Lisans) Cevap: D AMASYA (PROTOKOL) GRMELER (20 22 EKM 1919) Sivas Kongresi sonrasnda stanbulda Damat Ferit Hkmeti dm, yerine Ali Rza Paa Kabinesi kurulmutu (2 Ekim 1919).
Tarih retmeni
Ali Rza Paa sadrazam (babakan) olunca, Anadolu hareketine kaytsz olmadklarn ifade eden lml bir aklama yapt. Buna karlk Temsilciler Kurulu da bir aklama yaparak, stanbulda kurulan Ali Rza Paa Hkmetini, ulusal kararlara kar kmamas kouluyla desteklediklerini belirtmitir. Taraflar arasndaki ilikilerin yumuamas zerine Ali Rza Paa, Bahriye Nazr (Bakan) Salih Paay Temsil Heyeti ile grmeler yapmak zere Amasyaya gnderdi. Amasya Grmelerini, Temsilciler Kurulu adna Mustafa Kemal Paa, Rauf ve Bekir Sami Beyler yapmtr. Salih Paa ile Temsilciler Kurulu Bakan Mustafa Kemal arasnda gn sren grmeler sonucunda Amasya Protokol imzalanmtr. Buna gre;
1) gallere kar hep birlikte kar konulacak, Trklerin ounlukta olduu yerlerin igaline izin verilmeyecektir. 2) stanbul Hkmeti, Temsil Heyeti ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini ve Sivas Kongresi kararlarn tanyacaktr. 3) stanbul Hkmeti, Temsil Kurulunun rzas olmadan dmanlarla bar grmesine gitmeyecek; bundan sonra yaplacak grmelere Temsil Heyetinin uygun grecei kiiler de katlacaktr. 4) Mebusan Meclisi, stanbul dnda, stanbul Hkmetinin de uygun grecei bir ehirde derhal toplanacaktr. Mustafa Kemal Paann Mebusan Meclisinin stanbul dnda toplanmasn istemesinin nedenleri; stanbulun tilaf Devletlerince fiilen igal edilip bask altnda tutulmas stanbulda saltanat taraftarlarnn ounlukta olmas Btn zararl cemiyetlerin merkezinin stanbul olmas Tm bu nedenlerden dolay stanbulda salkl karar alnamayacan dnmesidir. 5) Mebusan Meclisinin toplanmas iin seimlere gidilecek, seimler tam bir serbestlik iinde yaplacak; yalnz ttihatlarn seilmemesi iin telkinler yaplabilecektir.
154

Salih Paa bu kararlarn dnda, eer artlar msait olursa uygulanabilme sz verdii u gizli kararlar da kabul etmitir;
Tarih retmeni
RNEK SORU Amasya Grmelerine katlan Salih Paann alnan kararlarn resmi nitelikte olmadn Temsilciler Kuruluna sylemesi, kendisiyle ilgili olarak aadakilerden hangisini gsterir? A) Tutuklanmaktan korktuunu B) Alnan kararlarda etkili olduunu C) Grmelere hkmetten gizli katldn D) Anadoludaki ulusal harekete katlacan E) Kararlar, hkmetinin kabul etmemesinden endie duyduunu (2006/KPSS Lisans) Cevap: E RNEK SORU Amasya Grmelerinde stanbul Hkmeti ile Temsilciler Kurulu aadaki konularn hangisinde anlamaya varamamtr? A) Ali Rza Paann sadrazamla getirilmesi B) Mebuslar Meclisinin toplanaca yerin belirlenmesi C) Barn en ksa zamanda salanmas D) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin hukuki bir kurulu olarak kabul edilmesi E) Seimlerin en ksa srede yaplmas (2007/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Amasya Grmelerinde yaplan nc protokolle, Ermeni g srasnda su ileyenlerin mebus seimlerine katlmalarnn nlenmesi istenmi, siyasi partilerin ve Hristiyan topluluklarn seime katlmalarnn salanmas iin aba gsterilecei belirtilmitir. Bu durumun aadakilerden hangisinin gstergesi olduu savunulamaz? A) Meclise lkeyi temsil eden tm siyasi grlerin girmesi gereine inanldnn B) Seimlerin yaplmas iin huzurlu bir ortamn salanmaya alldnn C) Seimlerin erken yaplmasnn zaman kazandracann D) Uygulamalarda adil davranlmasnn gereine inanldnn E) Birlik ve beraberliin salanmasna gerek grldnn (2008/KPSS Lisans) Cevap: C
zmirin kurtarlmasna allacaktr. Milliyeti basn zerindeki
sansr kaldrlacaktr. galcilerle ibirlikilik yapan cemiyetler ile basn yayn organlarnn almalarna engel olunacak, yine bu davranlarda bulunan kamu grevlilerine de iten el ektirilecektir. Salih Paa, bu kararlar stanbul Hkmetine kabul ettireceini, ettiremezse istifa edeceini belirterek stanbula dnmtr. Salih Paa, stanbulda kararlar kabul ettiremedi ama istifa da etmedi. Yrrle giren tek karar, seimlere gidilip Mebusan Meclisinin almas oldu.
NOT: stanbul Hkmetinin bu kararlar biri hari kabul etmemesinin nedeni; merkezi otoritesini korumak istemesi ve Anadolu hareketinin daha da gleneceinden endie duymasdr. lk kez tilaf Devletleri, stanbul Hkmeti ve Temsil Kurulu farkl amalar iin de olsa, ortak bir karara varm oldular. Bu kararda;
Temsil Kurulunun amac; Ulusal bamszlk hareketini merulatrmak, bunu baaramazsa da stanbulda salkl kararlar alnamayacan ispatlamaktr. stanbul Hkmetinin amac; Kendi karlar dorultusunda kararlar kartarak, Temsil Kurulunu etkisiz ve yetkisiz klabilmektir. tilaf Devletlerinin amac; Toplanacak olan Mebusan Meclisine, igalleri onaylatarak resmiletirmektir. Amasya Grmelerinin nemi stanbul Hkmeti; bu grmeyle Temsil Heyetini Sivas Kongresi kararlarn ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini resmen tanm oldu. Amasya Protokolleri, Temsil Kurulunun ikinci siyasi baarsdr. Ayrca bu grmeler Temsil Kurulunun siyasi etkinliini daha da artrmtr. Osmanl Mebusan Meclisinin almasn kesinletirmitir.
155

TEMSL KURULUNUN ANKARAYA GEL (27 ARALIK 1919) Amasya Grmelerinde alnan kararlar dorultusunda Anadoluda seimler yaplmtr. Erzurum Milletvekili seilmi olan Mustafa Kemal, stanbulda toplanacak olan Mebusan Meclisinin gven iinde alt grlene kadar, Temsilciler Kurulu ile birlikte Sivastan Ankaraya gelmi ve burada kalmaya karar vermilerdir. Ankarann Milli Mcadelenin fiili merkezi olarak seilme nedenleri;
Tarih retmeni
SON OSMANLI MEBUSAN MECLSNN TOPLANMASI VE MSAK-I MLLNN KABUL (12 OCAK 1920 28 OCAK 1920) Amasya Grmeleri sonucunda stanbul Hkmeti; Meclis-i Mebusann toplanmasn kabul etmiti. Bu nedenle Kasm aynda seimler yapld. Anlama Devletleri, igal altndaki blgeler de dhil olmak zere seimleri engelleyecek bir harekette bulunmadlar.
Hi igal edilmemi, savunmaya elverili, mstahkem (korunakl) bir ehir olmas Anadolunun her yan ile ulam ve haberleme ann iyi olmas (telgraf hatlar, tren yollar v.b.) Yunanllarla mcadele edilen Bat Cephesine ve Franszlarla mcadele edilen Gney Cephesine yakn olmas stanbula yakn olmas ve Mebusan Meclisinin almalarn daha yakndan izleme imknnn bulunmas Ankarada ulusal rgtlerin gl olmasdr. Temsil Kurulunun Ankaraya geli nedenlerinden biri de yeni seilen ve stanbula gidecek mebuslarla tek tek grerek, onlara, stanbulda ulusal kararlar dorultusunda almalar yapmalar iin telkinde bulunmaktr. Ankarann yerli halk Seymenler, Temsil Kurulunu ve Mustafa Kemali ok scak karlamlar ve Seni grmeye geldik, urunda lmeye geldik szleriyle bu kadronun etrafnda btnlemilerdir.
NOT: tilaf Devletleri stanbulu denetim altnda tuttuklar ve meclisin, kendilerinin sunaca bar koullarn kabul edeceini umduklar iin seimlere ve meclisin toplanmasna karmamlardr. Seimleri genelde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin destekledii adaylar kazand. Seimlerde Mustafa Kemal Erzurumdan milletvekili seilmitir. Mustafa Kemal Paa, stanbula gidecek milletvekilleriyle Ankarada bir n grme yapt ve u kararlara uymalarn istedi;
Mustafa Kemal, gyaben Meclis Bakan seilecek, NOT: Mustafa Kemalin stanbulda toplanacak olan Mebuslar Meclisine bakan seilmek istemesinin nedeni; datlmas halinde bakanlk yetkisini kullanarak, Meclisi Anadoluda daha gvenli bir yerde toplayabilmektir. Mecliste Mdafaa-i Hukuk Grubu oluturulacak Vatann btnl ve milletin bamszl ile ilgili kararlar alnacak NOT: Mustafa Kemalin stanbula gidecek milletvekilleriyle Ankarada grme giriimlerini stanbul Hkmeti engellemeye almtr. Bunun nedeni; Meclisin (yasama gcnn) etki altnda kalacandan kayg duymasdr. Hazrlklar tamamlandktan sonra 12 Ocak 1920de stanbulda Osmanl Mebusan Meclisi toplanarak almalarna balad. Mustafa Kemal, meclis bakanlna seilemedi (Reit Hikmet Bey seildi), Mdafaa-i Hukuk Grubu oluturulamad. Bunun yerine Felah- Vatan (Vatann Kurtuluu) adl yeni bir grup kuruldu.
RNEK SORU Temsilciler Kurulunun alma yeri olarak Ankaray semesinde, I. Sava alanlarna yakn olmas, II. stanbuldaki siyasi gelimeleri yakndan izleyebilme olana vermesi, III. TBMMnin almas, durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: D
156

NOT: Mustafa Kemale sz verip amalarndan uzaklaan milletvekillerinin bu davranlarnn nedeni; saltanata bal olduklarn gstermek istemeleri ve tilaf Devletlerinin basksndan ekinmeleridir. Meclisteki almalar her ne kadar Mustafa Kemalin istedii ynde gereklememise de 28 Ocak 1920de Mebusan Meclisinin gizli oturumunda Trk milleti iin ok nemli olan Misak- Milli (Milli Ant / Yemin) kabul edilmitir.
Tarih retmeni
Bu karar ile kapitlasyonlarn kaldrlmas amalanmtr. (Kapitlasyonlara ilk defa kar klmtr.). Bamszlk ve egemenlik haklarmzdan taviz verilemeyecei vurgulanmtr. 5) Arap lkeleri: Atekes imzaland srada igal altnda bulunan ve halkn ounluunu Arap Mslmanlarn oluturduu lkelerin gelecei, o lke halklarnn kararna gre belirlenmelidir. 6) Bat Trakya: Blgenin geleceini belirlemek zere halkoyuna bavurulmaldr. 7) Vilayet-i Selase: Kendi istekleriyle Trkiyeye katlm olan Kars, Ardahan ve Batum (Artvin)da gerekirse bir daha halkoyuna bavurulmaldr (Daha nce Temmuz 1918te halkoylamas yaplmt.). NOT: Bu blgelerde, halkn ounluu Trk ve Mslman olduundan, serbest oylamann karlarmza uygun olaca dnlmtr. 8) Osmanl Borlar: Snrlar, Boazlar ve stanbul ile ilgili artlarmz kabul edilirse Osmanl d borlar denecektir. Bu artlar kabul edilmeden bar yapmak mmkn deildir. Kaytsz, artsz bamszlk amalanmtr. Misak- Milli Kararlarnn nemi Ulusal snrlarmz kesin olarak izilmitir. Misak- Milli, Trk milletinin ulusal snrlar ierisinde bamsz yaama yeminidir. Ulusal bilince eriildiini gstermitir. Misak- Millide ulusal bamszlk ve lke btnl ile ilgili konular gndeme gelmi ancak padiahn meclisteki etkinlii nedeniyle ulusal egemenlik ilkesi n plana karlmamtr. Wilson lkelerine uygun bir bara hazr olunduu vurgulanmtr. Ulusal bamszlk mcadelesine yasallk kazandrmtr (ikinci kez) Kurtulu Savann programn ve temelini oluturmutur (kesin ekli verilmitir.). tilaf Devletlerinin Misak- Milli Kararlarna Tepkileri
NOT: Misak- Milli kararlar bir parlamento karar olup, padiah tarafndan onaylanmamtr. Misak- Milli Kararlar
1) Snrlar: Mondros Atekesinin imzaland gne kadar Trk ordularnn koruduu; henz igale uramam, Mslman Trk nfusun ounluu oluturduu vatan topraklar bir btndr paralanamaz. Bu karar daha nce Erzurum Kongresinde benimsenmitir. Milli snrlara son ve kesin ekli verilmitir. Ulusal snrlar Wilson lkelerine uyumluluk gzetilerek izilmitir. 2) Boazlar: stanbul ve Marmarann gvenlii saland takdirde, Boazlar uluslararas ticarete alabilir. Ayrca Boazlardan geecek gemilerin durumu, bizimle birlikte dier ilgili devletlerin de ortak kararlaryla tespit edilmelidir. Bu kararla siyasi ve askeri bamszlk vurgulanmtr. 3) Aznlk Haklar: Snrlarmz dhilinde yaayan aznlklara, komu lkelerdeki Trk aznlklara tannan haklar orannda hak tannacaktr.
Avrupal Devletlerin iilerimize karmasn engellemek ve bamsz bir devlet olduumuzu kabul ettirmek amalanmtr. Devletlerin eitlii prensibine uygun hareket edilmitir. 4) Kapitlasyonlar: Politik, ekonomik ve mali gelimemizi engelleyen ve hukuk alannda hkimiyetimizi snrlayan imtiyazlar kabul edilemez.
Mebuslar Meclisi, Misak- Milli kararlarn 28 Ocak 1920deki gizli oturumda kabul etmi,
157

ancak kararlar 17 ubat 1920de basna duyurulmutur. Bu kararlardan rahatszlk duyan igalci gler, nce Hkmet ve Meclise bask yaparak alnan bu kararlarn deitirilmesini istediler. NOT: galci glerin bu tutumlarnn nedeni; alnan bu kararlar beklentilerine aykr bulmalardr. tilaflarn ve padiahn basklar sonucu, Sadrazam Ali Rza Paa istifa etti (3 Mart 1920). Yerine getirilen Salih Paa da basklar sonucu istifa etmitir (2 nisan 1920). stekleri kabul edilmeyen igalci gler, 16 Mart 1920de stanbulu resmen igal ederek, Mebusan Meclisini basp datmlar ve 150 kadar milletvekilini ve aydn tutuklayarak Malta Adasna srgne gndermilerdir (gal, Mondrosun 7. maddesine dayandrlmtr.). RNEK SORU stanbulun Anlama Devletleri tarafndan igal edilmesi ve Mebuslar Meclisinin dalmasna aadakilerden hangisinin neden olduu savunulabilir? A) stanbul Hkmetiyle Temsilciler Kurulunun grme yapmas B) Ali Fuat Paann Kuvaymilliye Komutanlna atanmas C) Hkmet yelerinin Meclis dndan seilmesi D) Misakmillnin ilan edilmesi E) Erzurumda kongre toplanmas (2011 KPSS) Cevap: D NOT: Mebusan Meclisinin datlmas igalci glerin, Trk halknn iradesini yok saydklarn gsterir. NOT: Kanun-u Esasiye gre, Mebusan Meclisini ama kapatma yetkisi padiahn elinde olmasna ramen, ngilizlerin meclisi basp datmalar, anayasaya aykr bir durumdur. galden hemen sonra yaynlanan bildiride igalci gler; galin geici olduunu, Amalarnn saltanat makamnn nfuzunu krmak deil, aksine padiahn Osmanl idaresinde kalacak yerlerdeki nfuzunu kuvvetlendirmek olduunu,
Tarih retmeni
Anadoluda karklk devam ederse, stanbulun Trklerden alnacan, Herkesin saltanat makam olan stanbulun emirlerine uymas gerektiini belirtmilerdir. NOT: tilaf Devletleri, stanbulun igalinin dnya kamuoyunda kendileri hakknda oluturaca olumsuz imaj yok etmek, igalden Anadolu hareketinin sorumlu olduunu gstermek ve Milli Mcadeleyi engelleyerek halkn tepkisini azaltmak amacyla bildiri yaynlamlardr. NOT: stanbulun tilaflar tarafndan igal edilmesi ve Mebusan Meclisinin datlmas Trk halknn stanbul Hkmetine olan gvenini sarsmtr. Mustafa Kemalin gale ve Devletlerine Tepkisi (19 Mart 1920) tilaf
Mustafa Kemal igali renince tm yurdu bu igalden haberdar eden bir genelge yaynlam, ayrca stanbuldaki tilaf Devletleri temsilcileri ve btn tarafsz lkelere protestoda bulunarak aadaki tedbirleri almtr; stanbul ile tm ilikiler kesilecektir. stanbuldaki tutuklamalara karlk Anadoludaki tilaf subaylar tutuklanacaktr. Bundan sonra stanbula hibir ilden vergi gnderilmeyecek, stanbul Hkmetinin gelirleri Ankarada toplanacaktr. stanbul ve Adanadan Anadoluya dman askerlerinin sevkiyatnn engellenmesi iin Geyve ve Ulukla demiryollar tahrip edilecektir. Padiah tutsak olduu iin bundan sonra Milli Mcadele padiah adna da yrtlecektir. stanbuldan Anadoluya kaabilen milletvekillerinin hakk sakldr. Ankarada yeni alacak olan Meclise katlabileceklerdir. NOT-1: Btn bu gelimeler, saltanat ve hilafet yanllarn da ulusal mcadelecilerin yanna yneltmi ve Ankarada TBMMnin almasna zemin hazrlamtr. NOT-2: Mustafa Kemalin, stanbulda meclisin salkl kararlar alamayaca gr hakllk kazanm, gerekilii ve ileri grll kantlanmtr. NOT-3: Salih Paann istifas zerine 5 Nisan 1920de Damat Ferit Paa yeniden sadrazamla getirilmi ve hkmeti kurmutur. 11 Nisan 1920de de Padiah, Mebusan Meclisini sresiz
158

olarak kapatm (3. Kapatl), bylece Osmanl Parlamento Tarihi de sona ermitir. KONUYLA LGL IKMI SORULAR 1. Misak- Millide; I. Bat Trakya II. Kars, Ardahan ve Artvin III. Arap lkeleri IV. Dou Trakya yrelerinden hangilerinin siyasi geleceklerinin belirlenmesi iin halk oylamas yaplmas istenmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve IV D) I, II ve III E) II, III, IV (1999 DMS) 2. Mustafa Kemalin Erzurum Kongresine katlmas aadakilerden hangisiyle meruluk kazanmtr? Erzurumda bulunan XV. Kolordu Komutan Kazm Karabekirin Mustafa Kemali desteklemesi Mustafa Kemal'in Ordu Mfettilii grevinde bulunmas Kongre yelerinden birinin istifa etmesi ve Mustafa Kemalin onun yerine gemesi Mustafa Kemalin Kongre bakanlna seilmesi stanbul Hkmetinin Erzurum Kongresinin toplanmasn engelleyememesi (1999 DMS) 4.
Tarih retmeni
Sivas Kongresinde delegeler, vatann kurtuluu ve mutluluundan baka hibir kiisel ama izlemeyeceklerine, mevcut siyasi partilerden hibirinin amalarna hizmet etmeyeceklerine dair yemin etmilerdir. Aadakilerden hangisi, byle bir yemine gereksinim duyulmasnn nedenlerinden biridir? lkede birlik ve beraberlie gerek duyulmas Aznlk milletvekillerinin meclise girmesinin sakncal olaca dncesi Mebuslar Meclisinin kapal olmas Mdafaa-i Hukuk kurulularnn yaygnlatrlmak istenmesi Kongre toplanmasnn Cemiyetler Kanununa aykr olmas (2000 DMS) Erzurum Kongresinde alnan Temsilciler Kurulu douyu temsil eder karar, Sivas Kongresinde Temsilciler Kurulu vatann tmn temsil eder. eklinde deitirilmitir. Bu deiiklik Sivas Kongresi ile ilgili olarak aadakilerden hangisine bir kanttr? Katlan ye saysnn daha az olduuna Ulusal bir kongre olduuna Temsilciler Kurulu seiminin ok zor getiine Baz yelerinin yeliklerinin sakl tutulduuna Manda ve himayenin kesinlikle reddedildiine (2000 DMS) I. Alaehir Kongresi II. Sivas Kongresi III. Afyon Kongresi IV. Erzurum Kongresi yukardaki kongrelerden hangilerinde, Manda ve Himayenin reddi karar alnmtr? I ve II I ve III II ve IV I, III ve IV II, III ve IV (2001 KMS)
A) B) C) D) E)
5.
A)
B) C) D) E)
A) B) C) D) E)
6.
3. Kurtulu Savanda, I. Padiah iradesine kar bir ayaklanma balatlmaldr. II. Trk ulusu igallere katlanmak yerine, bamsz yaamak iin savamaldr. III. Ordu alnan kararlarn uygulanmasnda grevlendirilmelidir. kararlar ilk kez aadakilerden hangisinde ele alnmtr? A) Amasya Grmesi B) Erzurum Kongresi C) Sivas Kongresi D) Alaehir Kongresi E) Son Osmanl Mebuslar Meclisi (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
159

I. Anadolu Ajans II. Yenign III. Hakimiyet-i Milliye IV. Peyman- Sabah yukardakilerden hangileri Kurtulu Savanda ulusal hareketi destekleyen basn organlar arasnda yer alr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I, II ve III E) I, III ve IV (2002 KPSS) 7. 8. I. Milis glerini destekleme II. stanbul Hkmetine aka kar kma III. Blgelerin Trkln kantlama IV. gal glerine kar direnmeyi ama edinme Yukardakilerden hangileri, Kurtulu Sava'nda toplanan kongrelerin ortak zelliklerinden biri deildir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve IV E) III ve IV (2002 KPSS) 9. Misak- Milli'nin hazrlanmasnda, aadakilerin hangisinde yaplan almalarn etkisi yoktur? A) TBMM B) Sivas Kongresi C) Erzurum Kongresi D) Amasya Bulumas E) Son Osmanl Mebuslar Meclisi (2002 KPSS) 10. Ali Galip Olay aadakilerden hangisiyle ilgilidir? A) Erzurum Kongresinin toplanmas B) Sivas Kongresinin toplanmas C) stanbul mitingleri D) TBMMnin almas E) ngilizlerin Samsunu igali (2003 KPSS)
Tarih retmeni
11. Temsilciler Kurulu, Amasya Grmelerinde stanbul Hkmetinden Sivas Kongresinin saptad d politikaya uymasn istemitir. Buna gre; Temsilciler Kurulunun, aadakilerden hangisini vurgulad savunulur? A) Yabanc sermayeden yararlanmas B) Malta srgnlerinin geri getirilmesi C) Manda ve himaye reddi D) Mebuslar Meclisinin stanbulda toplanmas E) Antlama Devletleri ile bar iin grme yaplmas (2004 - KPSS) 12. Aadaki kongrelerden hangisi, - Dorudan doruya M. Kemalin ars zerine toplanmas - Temsilciler Kurulu ye saysnda artrma gidilmesi zelliklerinden ikisine de sahiptir? A) Sivas Kongresi B) Erzurum Kongresi C) Alaehir Kongresi D) Afyon Kongresi E) Edirne Kongresi (2005 KPSS) 13. Hangisinin gerekletirilmesi ile ilgili kararlar Sivas Kongresinde alnmtr? A) Bat Cephesinin ikiye ayrlmas B) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulmas C) Temsilciler Kurulunun Ankaraya tanmas D) Mustafa Kemalin Meclis Bakan seilmesi E) Milletvekili seilmelerinin iki ylda bir yaplmas (2006 KPSS) 14. Son Osmanl Mebuslar Meclisi toplanmasnda, I. Sivas Kongresi kararlar, II. Erzurum Kongresi kararlar, III. TBMM'nin almas gelimelerinden hangilerinin hzlandrc etkisi olduunu savunabilir? A) I B) II C) III D) I, II E) II, III (2006 KPSS)
160

15. Amasya Grmelerine katlan Salih Paann alnan kararlarn resmi nitelikte olmadn Temsilciler Kuruluna sylemesi, kendisiyle ilgili olarak hangisini gsterir? A) Tutuklanmaktan korktuunu B) Alnan kararlarda etkili olduunu C) Grmelere hkmetten gizli katldn D) Anadoludaki ulusal harekete katlacan E) Kararlar, hkmetin kabul etmesinden endie duyduunu (2006 KPSS) 16. Amasya Genelgesinde vatann btnl ve bamszlnn tehlikede olduu, stanbul Hkmetinin sorumluluunu yerine getiremedii ve ulusu yok olmu duruma drd belirtilmitir. Bu szlerin Kurtulu Sava hakknda aadakilerden hangisiyle ilgili bilgi verdii savunulabilir? A) Sresi B) Nedeni C) Program D) Kadrosu E) Sonucu (2006 KPSS / Ortart.) 17. I. Kongre bakannn danmanlar II. Kongreye katlan yeler III. Temsilciler Kurulu Erzurum ve Sivas Kongrelerinde alnan kararlar kongre adna yukardakilerden hangileri yrtmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006 KPSS / Ortart.) 18. Erzurum Kongresinde Aznlklara, siyasal egemenlii ve sosyal dengeyi bozacak ekilde yeni birtakm zel haklar verilmesi kabul edilmeyecektir. karar alnmtr. Bu karar aadakilerden hangisine bir tepkidir? A) Her trl igal ve ayrcalklara B) Aznlklarn stanbulda kalmasna C) Aznlklarn kendi kltrlerini korumalarna D) Patrikhanenin Rumlarn din temsilcisi olmasna E) Trkiye iindeki Mslman olmayan aznlklarn Trk tebaas saylmasna (2007 KPSS)
Tarih retmeni
19. Aadakilerden hangisi Misak- Millde yer alan konulardan biridir? A) Bat cephesinin almas B) Dzenli ordunun kurulmas gerei C) Bat Trakyann geleceinin halkoyuyla belirlenmesi D) Temsilciler Kurulunun seilmesi E) Anadolu ve Trakyadaki Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin birletirilmesi (2010 KPSS Lisans) CEVAPLAR 1. D 2. C 3. A 4. A 5. B 6. C 7. D 8. B 9. A 10. B 11. C 12. A 13. B 14. D 15. E 16. B 17. C 18. A 19. C
I. TBMMNN AILMASI (23 NSAN 1920)

16 Mart 1920de stanbulun tilaf Devletleri tarafndan resmen igal edilmesi ve Mebusan Meclisinin datlmas, Saltanat tutsak duruma dt iin stanbul Hkmetinin grev ve sorumluluklarn yerine getirememesi gibi nedenler, Mustafa Kemale dncelerini gerekletirme frsat vermi ve I. TBMMnin almasna zemin hazrlamtr. Mustafa Kemal 19 Mart 1920de bir genelge yaynlayarak stanbulun igalini protesto etmi; Ankarada yeni bir meclisin alacan, Anadoluya kaabilen milletvekillerinin haklarnn sakl olduunu (14 milletvekili) ve alacak olan Millet Meclisine onlarn da katlabileceini bildirmitir.
NOT: Bu genelge ile stanbuldaki milletvekillerine sahip klmas, ulusal iradenin pekitirilmeye alldn gsterir. lk TBMM, Mart aynn son gnlerinde yaplan seimlerle Anadoludan seilen milletvekilleri ve stanbuldan Ankaraya kaabilen milletvekillerinin katlmyla 23 Nisan 1920de en yal ye olmas sebebiyle Sinop Milletvekili erif Beyin geici bakanlnda ald (120 milletvekili ile). Mustafa Kemal Paa, ilk Meclise Ankara Milletvekili olarak katld ve 24 Nisan 1920de Meclis Bakanlna seildi (TBMMnin ilk resmi bakan). Mustafa Kemalin 24 Nisan 1920de Meclise yazl olarak sunduu nerge onaylanarak aynen kabul edilmitir.
161

Bu nergeye gre;
Tarih retmeni
NOT: Meclisin almas ve hkmetin kurulmas ile Temsil Kurulunun grevi sona ermitir. 6) Padiah ve halifenin gelecei, igalcilerin basks bittikten sonra Meclis tarafndan belirlenecektir. Bu ilke ile meclis, saltanat makamnn zerinde yer almaktadr. Ulusal egemenlik anlayna ters olmasna ramen byle bir karar alnmasnn nedeni; ortamn byle bir deiiklie hazr olmamas ve halkn tepki gsterebilecei endiesidir. NOT: lk TBMMnin yeni bir devlet dzenine geilmesini salayc ynleri bulunmasna ramen, bu ynleri n plana karlmam, herkesin ortak tutkusu olan vatann kurtarlmasna ncelik verilmitir. I. TBMMNN ZELLKLER TBMMnin almasyla Milli Egemenlik ilkesi tam olarak ilk kez gerekletirilmitir. Yeni bir devletin kurulmasn saladndan Kurucu Meclis sfatn almtr (Anayasa yapmas bu duruma rnektir.). Ancak ulusal birlik ve beraberlii zedelememek iin olaanst yetkilere sahip meclis tanmlamas yaplmtr. Yeni bir ynetim anlayn ve egemenliin kaynan deitirmeyi ngrd iin ihtilalci bir karakter tamtr. Ulusal iradeyi vatann geleceine egemen klmak istemesi, aznlklara yer vermemesi, Misak- Milliyi ve stiklal Marn kabul etmesi Ulusal bir meclis olduunu gsterir. yeleri seimle belirlendii iin Demokratik, toplumun her kesiminden temsilcilere yer vermesi nedeniyle de ok sesli bir meclistir. Gler birlii ilkesini benimsedii iin olaanst yetkilere sahip bir meclistir. stanbuldaki Mebusan Meclisinin devam olmayp tamamen halk egemenlii ilkesiyle kurulmutur (Ayn zamanda Ayan Meclisinden de bu ynyle ayrlr.). Kurtulu Savan ynettii iin sava meclisidir. Yasalar nnde halkn eitlii prensibini benimsedii iin halk bir meclistir. Partileme yoktur, gruplama vardr; Halk Zmresi (Bolevikiler), Islahat Grubu (Saltanatlar), stiklal Grubu (M. Kemal taraftarlar), Mdafaa-i Hukuk Grubu (Mustafa Kemal tarafndan kurulmutur.),
1) Mecliste toplanm olan ulusal iradeyi dorudan vatann geleceine hkim klmak esastr. TBMMnin stnde hibir g ve makam yoktur. Osmanl Hkmeti ve Saltanat yok saylmtr. Meclisin ihtilalci zelliini gsterir. leride Cumhuriyet ynetimine geileceini belirtmektedir (ulusal egemenlik). 2) Yasama (kanun yapma) ve Yrtme (Hkmet) yetkileri TBMMye aittir (Gler birlii). Bu sistemin kabul edilmesinin temel amac; Meclisi, milletin tek temsilcisi haline getirmek ve Milli Mcadelede abuk karar alp uygulayabilmektir. Yasama ve Yrtme yetkilerinin TBMMde toplanmas, Cumhuriyet ynetimine geileceinin kesin bir gstergesidir. Btn yetkilerin TBMMnin elinde toplanmas demokrasiye terstir. Meclis, gerekli grd hallerde stiklal Mahkemelerini kurarak yarg gcn de kullanmtr. 3) Hkmet kurmak zorunludur. Yeni Trk Devletine ilerlik kazandrmak amalanmtr. stanbul Hkmetinin yerine baka bir hkmet kurulaca belirtilmitir. 4) Geici kaydyla bir hkmet bakan tanmak veya padiah vekili atamak doru deildir. Meclisin, kararlarnda bamsz olmas gerektii ve srekli olaca vurgulanmtr. 5) Hkmet ileri, Meclis ierisinden seilecek bir heyet tarafndan yrtlecektir. Meclis Bakan bu heyetin de bakandr. Bu kararla Meclis Hkmeti Sistemi kabul edilmitir. Bu karar ayn zamanda gler birliinin bir sonucudur. Meclis Hkmeti sisteminden Kabine sistemine gei, Cumhuriyetin ilan ile birlikte olacaktr.
162

Tesand (Dayanma) Grubu (Eski ttihatlar), Yeil Ordu (erkez Ethem yanllar) ilk mecliste yer alan gruplardr. Teokratik bir meclistir; din ve eriat ilerini yrtme grevini TBMM stlenmitir (1921 Anayasasnn kabul ile). Meclis Hkmeti Sistemini benimsemitir; Meclis Bakan Hkmetin de bakandr. Hkmet yeleri (bakanlar) meclis ierisinden tek tek oylanarak seilir, istenmeyen hkmet yesi deitirilebilir fakat hkmet dmez. Bu sistemde Babakan ve Cumhurbakan gibi makamlar yoktur. TBMM bu makamlarn kendisidir. I. TBMM; Dzenli orduyu kurmutur (8 Kasm 1920). Anayasay yapmtr (Tekilat- Esasiye 1921). lkeyi igalden kurtarmtr. Saltanat kaldrmtr (1 Kasm 1922). Lozana heyet gndermitir.
Tarih retmeni
I. TBMMnin kard Kanunlar Anam (hayvan vergilerinin 4 katna karlmasna dair) Kanunu (ilk kanun 24 Nisan 1920) Hyanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920) stiklal Mahkemeleri Kanunu (11 Eyll 1920) Firariler Hakknda Kanun (11 Eyll 1920) Dzenli Ordu Kanunu (8 Kasm 1920) Nisab- Mzakere Kanunu (Meclis itz - 5 Eyll 1920) Men-i Mskirat Kanunu (Milli Mcadeleye mali kaynak salamak amacyla iki ve ttn mamulleri yasaklanmtr - 10 Eyll 1920) Men-i srafat Kanunu (Her trl israf yasaklanmtr - 25 Kasm 1920) Tekilat- Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921) stiklal Mar Hakknda Kanun (12 Mart 1921) Bakomutanlk Kanunu (5 Austos 1921) I. TBMMYE KARI AYAKLANMALAR Nedenleri:
NOT-1: 25 Nisan 1920de Mustafa Kemalin bakanlnda 7 kiilik geici bir icra heyeti yrtme kurulu oluturulmu, 3 Mays 1920de cra Vekilleri Heyeti geniletilmi ve Yeni Trk Devletinin ilk hkmeti kurulmutur. NOT-2: I. TBMM, Milli Mcadele yllarnda iyice yprand iin 1 Nisan 1923te kendisini feshetmi, yeni meclis 11 Austos 1923te resmen greve balamtr (1927ye kadar). I. TBMMnin otoritesini glendirdiinin kantlar; Yasama ve yrtme yetkilerini kendinde toplamas stanbul Hkmetinin yapt ve yapaca her trl ilemi yok saymas Hyanet-i Vataniye Kanununu kabul etmesi stiklal Mahkemelerini kurmas Ayaklanmalar bastrmas Vergi oranlarn arttrmas Kurtulu Savan kazanmas NOT-3: Ceride-i Resmiye: lk resmi gazetedir. 7 ubat 1921de ilk says yaynlanmtr. TBMM Hkmetinin yapt atamalar, genelgeler ve yasalar yaynlamtr. 10 Eyll 1923te Resmi Ceride adn alm, Cumhuriyetin ilanndan sonra Trkiye Cumhuriyetinin Resmi Gazetesidir. kaydyla kmtr.
Saltanat ve hilafetin otoritesini devam ettirme dncesi (Damat Feritin amac) Ulusal bilinci yok ederek TBMMyi halktan uzaklatrmak (tilaflarn ve stanbul Hkmetinin amac) Vatan blerek yeni devletler kurma dncesi (Rum ve Ermeni aznlklarn amac) Byk bir devletin himayesine girme istei (Baz manda yanllarnn amac) Boazlar daha uzun sre elde tutma plan (ngilizlerin amac) Baz Kuva-i Milliye birliklerinin disiplinsiz hareketleri Damat Ferit, Ulusal Hareketi engellemek iin;
4 Mays 1920de Mustafa Kemal ve silah arkadalarn idama mahkm ettirmi, resmi rtbe ve nianlarnn alnmas emrini vermitir. Dmanla ibirlii yaparak, irticay harekete geirmi, TBMMyi etkisiz ve yetkisiz duruma drmeye almtr. Halifenin ve eyhlislam Drrizade Abdullah Efendinin fetvasyla ulusal hareketin lider kadrosunu din dman ilan etmitir. tilaf Devletleriyle bir an nce bir bar antlamas (Sevr) yaparak igalleri resmiletirmek istemitir.
163

Ayaklanmalar Drt Gruba Ayrlr;
Tarih retmeni
baz Kuva-i Milliye efleri tarafndan kartlmtr. Bunlarn balcalar; erkez Ethem (Ktahya), Demirci Mehmet (Denizli) ve Yrk Ali (Manisa) ayaklanmalardr. Bu isyanlar, I. nn Zaferinin kazanlmasnn ardndan 20 Ocak 1921de kesin olarak bastrlmtr. D) Aznlklar Ayaklanmalar Tarafndan karlan
A. Dorudan stanbul Hkmeti Tarafndan karlan Ayaklanmalar 1) Ahmet Anzavur Ayaklanmas Balkesir ve evresindeki Kuva-i Milliye glerini datmak amacyla, ngiliz desteiyle; ordudan atlm eski bir subay olan Ahmet Anzavur tarafndan karlmtr. Bu isyan erkez Etheme bal Kuva-i Seyyare ve Ali Fuat Paaya bal mili gler tarafndan bastrlmtr (16 Nisan 1920). 2) Kuva-i nzibatiye Ayaklanmas (Halifelik Ordusu)
Damat Ferit tarafndan milli gleri datmak amacyla zmit ve evresinde kartlan isyandr. Bu isyan Ali Fuat Paann birlikleri tarafndan bastrld. Birok Kuva-i nzibatiye eri milli glere katld (25 Nisan 1920). NOT: Bu isyanlar ngilizlerin, Boazlar daha fazla elde tutmak amacyla padiah ve hilafet makamn kullanarak stanbul Hkmetine karttklar isyanlardr. B) stanbul Hkmetinin ve gal Glerinin Kkrtmalar Sonucu kan Ayaklanmalar Bu ayaklanmalarn kmasnda halkn dini duygularn istismar ederek Milli Mcadeleyi engellemek, tilaf Devletlerinin igal ettikleri topraklara yerlemesini salamak, ngilizlerin Boazlar ve evresini denetim altna almak ve aznlklardan yararlanmak gibi nedenler etkili olmutur. Bolu, Dzce, Hendek, Adapazar (Boazlar iin), Bozkr, Deliba Mehmet (Konya en geni kapsaml dini ayaklanma), eyh Eref (Bayburt), eyh Recep (Sivas), Ali Bat (Mardin), Kogiri (Sivas ve Erzincan), apanoullar (Yozgat), opur Musa (Afyon), Milli Airet (Urfa), Cemil eto (Batman - Garzan) bu ayaklanmalarn balcalardr. C) nceden Kuva-i Milliye Yanls Sonradan Ayaklanma karanlar Olup
Osmanl Devletinin iyice zayflamasna paralel olarak Ermeniler Dou Anadoluda, Rumlar da Dou Karadenizde bamsz bir devlet kurabilmek amacyla ayaklandlar. Bat Anadoluda ise igalci Yunan ordusundan aldklar destekle isyan etmi olan Rumlarn bu isyanlar Byk Taarruz sonucunda sona ermitir. NOT: I. TBMMye kar kan ayaklanmalarn ierisinde en uzun sreli olanlar aznlk ayaklanmalardr. zellikle de Rumlarn isyan dzenli ordunun kurulabilmesiyle 6 ubat 1923te bastrlabilmitir. TBMMnin nlemler Ayaklanmalara Kar Ald
29 Nisan 1920de Hyanet-i Vataniye Kanunu (Vatana hanet Yasas) karld. Buna gre; TBMMye szle veya fiili olarak kar kan herkes vatan haini kabul edilecektir. stanbuldan gelen hibir evrak kabul edilmeyecek, edenler vatan haini saylacaktr (Sevri imzalayanlar ve kabul edenler vatan haini ilan edilmitir.). Vatan hainlerini yarglamak amacyla, Meclis iersinden salt ounluun oyuyla 3 milletvekili seilerek stiklal Mahkemeleri kuruldu (18 Eyll 1920). stanbul Hkmetinin fetvasna karlk olarak Ankara Mfts Rfat Breki ve 150 din adamnn imzasyla kar fetva hazrland. Ankarada alan radyo (Anadolu Ajans) ve gazete (Hkimiyet-i Milliye) ile stanbul Hkmetinin basn yayn yoluyla yapt aleyhte propagandalara karlk verildi. Halk bilinlendirmek iin rad (t) Heyetleri kurulmutur.
Dzenli ordunun kurulu aamasnda belirli bir disiplin ve otorite altna girmek istemeyen
164

leriki dnemde Kuva-i Milliye birlikleri kaldrlm ve yerlerine Dzenli Ordu kurulmutur. RNEK SORU Kurtulu Savanda, TBMM Hkmetinin yar resm yayn organ hline gelen gazete aadakilerden hangisidir? A) Hakimiyet-i Milliye B) Peyam- Sabah C) rade-i Milliye D) Yenign E) kdam (2009 KPSS) Cevap: A NOT-1: TBMMnin Hyanet-i Vataniye Kanununu karp stiklal Mahkemelerini kurmas, ayaklanmalar nledii gibi dzenli ordunun kurulmasn da hzlandrmtr. Bylece TBMMnin Anadoludaki gc ve otoritesi artmtr. NOT-2: stiklal Mahkemesi yelerinin Meclis ierisinden seilmesi TBMMnin yarg yetkisini de kullandn gsterir. NOT-3: stiklal Mahkemeleri ileriki dnemde, Tekalif-i Milliye Emirlerinin uygulan srasnda, eyh Sait syan sonucunda, Mustafa Kemale suikast giriimi nedeniyle ve Menemen syan sonucunda tekrar kurulacaktr. Ancak 1924 Anayasasnda yaplan deiiklikle 1949da kaldrlmtr. Ayaklanmalarn Sonular
Tarih retmeni
RNEK SORU Aadakilerden hangisinin, TBMMnin varlna ynelik tehditleri nleme amac yoktur? A) Dzenli ordunun oluturulmas B) Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmas C) Meclis Hkmeti sisteminin benimsenmesi D) Ayaklanmalarn bastrlmas E) stiklal Mahkemelerinin kurulmas (2003/KPSS) Cevap: C RNEK SORU I. Menemen Olaynn bastrlmas, II. Yozgat Ayaklanmasnn bastrlmas, III. nn Savalarnn kazanlmas, Kuvay- Milliye yukardakilerin hangilerinde etkili olmay baarmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2005/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Aadaki ayaklanmalardan hangisi, Kurtulu Savanda kan ayaklanmalardan biri deildir? A) Menemen Ayaklanmas B) Deliba Mehmet Ayaklanmas C) opur Musa Ayaklanmas D) eyh Recep Ayaklanmas E) Cemil eto Ayaklanmas (2006/KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU Hyanet-i Vataniye Kanunu aadakilerden hangisi iin kartlmtr? A) Seimlerin yaplmas B) TBMMnin varlnn korunmas C) Saltanatn kaldrlmas D) Dzenli ordunun kurulmas E) Osmanl hanedannn yurt dna gnderilmesi (2006/KPSS nlisans) Cevap: B
Ayaklanmalar bastrmasndaki baarlarndan dolay, TBMMnin halk zerindeki gc ve otoritesi artt. TBMM, elindeki insan ve malzeme gcn ayaklanmalar bastrmak iin kullandndan, dzenli ordunun kurulmas ve Kurtulu Savann baarya ulamas gecikti. tilaf Devletleri ve Yunanllar, TBMMnin ayaklanmalarla uramasndan yararlanarak igallerini genilettiler (ngilizler Bandrma yaknlarna kadar, Yunanllar ise Dou Trakya, Bursa ve Uak izgisine kadar ilerlediler.). NOT: Bu ayaklanmalarn stanbul Hkmetince desteklenmesi Ulusal Egemenlik, tilaflarca desteklenmesi Ulusal Bamszlk engellemeye yneliktir.
165

RNEK SORU TBMMnin almasndan sonra, I. Mecliste gruplamalarn olumaya balamas, II. Kuva-i Milliye birliklerinin ihtiyalarnn Milli Savunma Bakanlnca karlanmas, III. Bat ve Gney Cephelerinin Genelkurmay Bakanlna balanmas gelimelerinden hangileri, asker gcn belli bir otoriteye bal olmasnn gereklilii grnn uygulandn gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2007/KPSS) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerden hangisi TBMMye kar balatlan ayaklanmalarn nedenlerinden biri deildir? A) Seim almalarnn balamas B) Aznlklarn devlet kurmak istemesi C) stanbul Hkmetince halkn din duygularnn ktye kullanlmas D) Osmanl Devletinin zayflndan yararlanarak baz ailelerin otoriteyi ellerine geirmesi E) Baz Kuva-i Milliye birliklerinin yeni orduya katlmaya ve devlet dzenine girmeye kar olmas (2008/KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU Aadakilerden hangisi, TBMMye kar karlan ayaklanmalarn sonularndan biridir? A) Ulusal kongrelerin toplanmas B) Ulusal mcadelenin zorlamas C) Aznlk ayaklanmalarnn kmas D) Teklif-i Millye Emirlerinin karlmas E) Afganistanla dostluk antlamasnn imzalanmas (2008/KPSS nlisans) Cevap: B RNEK SORU lk TBMMde lkenin dman igalinden kurtuluuna kadar, milletvekillerinin siyasal parti ve grup hareketlerini yasaklayan hkmler getirilmeye allmasndaki amacn aadakilerden hangisi olduu savunulabilir? A) Anayasal dzene gemek B) ok partili dneme geii geciktirmek C) Meclisteki milletvekili saysn deimeyen hle getirmek D) Anadolu ve Rumelideki ulusalc dncede olanlar bir cemiyet altnda birletirmek E) Ulusal birliin paralanmasn engellemek (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: E
Tarih retmeni
SEVR BARI ANTLAMASI (10 AUSTOS 1920)

Sevrin I. Dnya Savan bitiren dier bar antlamalarna gre ge imzalanmasnn nedenleri unlardr;
Mondros Atekesinin bir bar antlamas gibi geni ve igal ieren maddeler tamas, tilaf Devletleri arasnda Osmanl topraklarnn paylamyla ilgili anlamazlk yaanmas, (Rusyann savatan ekilmesiyle bu devlete vaat edilen topraklarn ne olaca konusu), Paris Konferansnda zmirin Yunanllara verilmesinden dolay ngiltere ve talya arasnda kan anlamazlk ve talyann konferans terk etmesi, tilaf Devletlerinin ayaklanmalar yoluyla amalarna ulaabilecekleri dncesi, Anadoluda Milli Mcadelenin balamas (en nemlisi) Sevre Doru Hazrlklar
tilaf Devletleri, Osmanl Devleti ile yaplacak olan bar antlamasnn artlarn belirlemek zere talyann San Remo kentinde bir konferans dzenlediler (18 26 Nisan 1920). Bu konferansa Osmanl Hkmeti adna katlan Tevfik Paa nerilen tasla kabul etmeyince tilaf Devletleri Osmanl Devletini antlamay imzalamaya zorlamak iin 23 Nisan 1920de Yunan ordusunu Bursa Uak izgisi ynnde ve Trakyaya kadar ilerlettiler. Yunan ordusu ksa zamanda Bat Anadoluyu da igal etti. Hem Kuvai Milliye, hem de Osmanl askerleri yenildi. Bu gelimeler zerine daha fazla toprak kaybna uramaktan ve Yunan ordusunun stanbula gelebileceinden ekinen Padiah Vahdettin ve Damat Ferit Hkmeti Saltanat uras (Komisyonu)n derhal toplayarak bar taslann kabul edilmesini kararlatrdlar (22 Temmuz 1920). Antlama; Osmanl Hkmeti adna Osmanl delegeleri Maarif Nazr (Milli Eitim Bakan) Badatl Hadi Paa, uray- Devlet (Dantay) Bakan Rza Tevfik Bey ve Bern Sefiri (Elisi) Reat Halis Beyler tarafndan Parisin Sevr kasabasnda imzaland (10 Austos 1920).
166

Antlamann Maddeleri
Tarih retmeni
Deniz gc snrl olacak, donanma 13 kk gemiden oluacaktr. NOT: Bu maddelerle Osmanl Devleti savunmasz hale getirilmitir. D) Ekonomik Hkmler: Osmanl maliyesinin kontrol tilaf Devletlerinin oluturduu Mali Komisyona braklacaktr. Bu komisyonun izni olmadan i ve d borlanma yaplmayacaktr. Kapitlasyonlar yeniden yrrle girecek ve bu kapitlasyonlardan btn devletler yararlanacaktr. Osmanl Devleti sava tazminat deyecektir. Osmanl uyruundaki herhangi bir kii, tilaf Devletlerinin vatandalna geebilecek, vatandala getii tarihten itibaren her trl kapitlasyondan yararlanabilecek, askerlik yapmayacak, Osmanlya vergi vermeyecek, tekrar Osmanl vatandalna geemeyecektir. NOT: Bu maddelerle tilaf Devletleri, Osmanl ekonomik hayatnda daha fazla etkinlik kazanmay ve Trk ulusunu yasal yollarla yok etmeyi amalamlardr.
Sevre Gre Anadolu
A) Snrlar: Gneydou Anadolu, ukurova, Lbnan ve Suriye Fransaya braklacaktr. Dou Trakya, Bat Anadolu ve Ege Adalar Yunanistana braklacaktr. Arabistan ve Irak (Ortadou) ngiltereye braklacaktr. Gneybat Anadolu (Antalya, Konya, Bat Anadolu, Gller Blgesi, Mula), Rodos ve Oniki Ada talyanlarn egemenliine girecektir. Giresun, Ordu, Samsun, Tokat, Amasya, Sinop, orum, Kayserinin dousu, ankr, Ankara, Eskiehir, Bolu, Zonguldak ve Bilecik Osmanl Devletinin elinde kalacaktr. NOT: Bu maddelerle Osmanl Devletinin btn stratejik noktalar tilaf Devletleri arasnda paylalmtr. B) Siyasi Hkmler: stanbul, Osmanl Devletinin bakenti olarak kalacak, ancak Osmanl Devleti bar artlarn ve aznlk haklarn koruyamazsa stanbul da Trklerin elinden alnacaktr. Boazlar, aralarnda Trk temsilci olmayan uluslar aras bir komisyon tarafndan ynetilecek, tm devletlerin gemilerine ak olacak (sava zaman dhil) ve bu komisyonun ayr bir bayra ve btesi olacak, geiler paral yaplacaktr. Aznlklara geni haklar verilecektir. Dou Anadoludan balayp snrlar Karadenize kadar ulaacak, ABD mandasnda bir Ermenistan ve buna bal zerk bir Krdistan kurulacaktr. NOT: Bu maddelerle Osmanl Devletinin hukuki varl devam ettirilmi, ancak siyasi ynden varl sona ermitir. C) Askeri Hkmler: Osmanl lkesinde mecburi askerlik kalkacak ve askerlik paral olacaktr. Osmanl ordusu 50.700 kiiye indirilecek ve ordu ar silahlardan arndrlacaktr. Ordudaki subaylarn % 70i yabanc olacak, ordu sadece snrlar korumak ve i asayii salamak (jandarma grevi) iin kullanlacaktr.
Antlamann nemi:
Osmanl Devletinin imzalad en son antlamadr. Osmanl Devleti bu antlama ile fiilen sona ermitir. Sevr l domu ve hibir zaman uygulanamam bir antlamadr. NOT: 1878de imzalanan Ayestefanos Antlamas ve Sevr Antlamasnn ortak zellii;
167

imzalandklar olmalardr. halde yrrle girmemi Osmanl Anayasasna (Kanun-u Esasi) gre padiah veya hkmetin imzalad bir antlama, Mebusan Meclisinde onaylanrsa resmen yrrle girerdi. 11 Nisan 1920de Mebusan Meclisi datld iin Sevr Antlamas Mecliste onaylanamamtr. Bu nedenle antlamann hukuki bir geerlilii yoktur. Sevr Antlamasnn yrrle konamamasnn en nemli nedeni; Milli Mcadelenin baarya ulamasdr. Bu antlama, lkenin paralanmasna neden olduu iin Misak- Milliye aykrdr. Ayn zamanda padiah bu antlamay onaylamakla halkn iradesine yani ounluun grne ters dmtr. Osmanl ynetiminin teslimiyeti bir tutum sergilemesi, TBMMye katlmlar arttrm ve ulusal bilinci kamlamtr. Wilson lkelerine (12. maddeye) ramen, Trk ulusunun bamsz yaama haklar gasp edilmitir. Bu nedenle Ulusal Kurtulu Sava, Trk ulusunun haklarn koruyabilmesi iin son ve tek zm haline gelmitir. Sevr Antlamasna Kar Tepkiler ve Sonraki Gelimeler:
Tarih retmeni
Bundan ama; stanbul ynetiminin Ulusal Harekete katld izlenimini vermektir. Ankaraya gelenlerin Mart 1921de stanbula dnmelerine izin verilmise de Mnir Bey (Ertegn) kendi istei ile Ankarada kalmtr. Bu grmeler, TBMMnin yasal (siyasi) varln tantmas ve gcn kantlamas asndan nemlidir.
KURTULU SAVAI MUHAREBELER DNEM

DZENL ORDUNUN KURULMASI Kurulma nedenleri;
Askeri disiplinden yoksun olan Kuva-i Milliye birliklerinin igalleri nleyememesi Kuva-i Milliye birliklerinin halktan zorla asker ve para toplamalar, buna kar gelenleri kendi yntemleriyle cezalandrmalar Kiisel kar peinde koan Kuva-i Milliye eflerini engelleme dncesi Ulusal hareketi yasal bir ereve iine alarak, halkn TBMMye olan gvenini arttrma dncesi Dzenli ordularla yaplan igallerin, ancak dzenli birlikler tarafndan nlenebileceinin anlalmas Sivas Kongresi sonrasnda Bat Cephesi Kuva-i Milliye Komutanlna atanan Ali Fuat Paa Yunanllarla yapt 24 Ekim 1920 Gediz Muharebesinde baarl olamad ve TBMMde ilk defa tartmalar yaand. Bunun zerine Albay smet Paa, Bat Cephesi Komutan olarak atand ve kuva-i milliye birliklerini datarak yerine dzenli ordu birlikleri oluturdu (8 Kasm 1920).
Antlamann imzalanmas stanbul ve Anadoluda tepkiyle karlannca Damat Ferit Hkmeti istifa etmitir. TBMM, antlamay kabul etmediini aklarken; bu belgeyi imzalayanlar ve Saltanat urasnda onaylayanlar, ayrca uygulatmaya alanlar vatan haini ilan etmi ve Hyanet-i Vataniye Yasasna gre yarglanmalarn kararlatrmtr. Sevr Antlamasndan sonra Ermenistan ve Krdistan devletlerini kurma almalar da hzlanmtr.
BLECK GRMES (5 ARALIK 1920)

TBMM adna Mustafa Kemal ile stanbul ynetimi adna Tevfik Paa Hkmetinden Ahmet zzet Paa ve Salih Paa arasnda yaplmtr. Grmelerden herhangi bir sonu kmam; stanbuldan gelenler zoraki Ankaraya gtrlmlerdir.
NOT: Gediz Muharebesinden sonra 9 Kasm 1920de Bat Cephesi bat ve gney olmak zere yeniden tekilatlandrlarak Genelkurmay Bakanlna balanmtr. Bat Cephesi Komutanlna Albay smet Bey, Gney Cephesi Komutanlna Albay Refet Bey getirilmitir. TBMM, dzenli orduyu kurmak ve ihtiyalarn karlamak zere de unlar yapmtr;
Asker kaaklarn cezalandrmak iin Firariler Kanununu kard ve stiklal Mahkemelerini devreye soktu.
168

Askeri eitim ve subay yetitirmek iin Ankara Subay Mektebi ald. Ankarada merkez ordusu dier blgelerde ise seyyar jandarma birlikleri kuruldu. Yeni vergiler uygulamaya koyuldu, Anadoludaki tm gelirlere el koyuldu. Avrupadaki baz insani kurulularn gnderdii parasal yardmlar kabul edildi. Hint ve Afgan Mslmanlarndan gelen parasal yardmlar kabul edildi. tilaf Devletleri depolarndan silah ve cephane karlarak Anadoluya ulatrld. Sovyet Rusyadan askeri ve ekonomik yardm saland. talya ve Fransadan, Anadoludan ekilirken, askeri malzeme alm yapld. KURTULU SAVAINDA CEPHELER
Tarih retmeni
Cephe: stanbul Hkmetine ve padiaha kar ulusal egemenlik mcadelesi verilmitir. NOT: Kurtulu Savanda ngiltere ve talya ile scak sava yaplmamtr. Ayrca Boazlar igal altnda olduu iin Dou Trakyada askeri cephe oluturulamam, bu blgenin kendi imknlaryla mcadele etmesi salanmaya allmtr. CEPHELERN AILI SIRASI Gney Cephesi (1919) Bat Cephesi (1919) Dou Cephesi (TBMM amtr -1920) CEPHELERN KAPANI SIRASI Dou cephesi (Gmr Antlamas - Ermeniler ile) Gney Cephesi (Ankara Antlamas - Fransa ile) Bat Cephesi (Mudanya Antlamas - tilaf devletleriyle)
DOU CEPHES Osmanl Tarihinde Millet-i Sadka (Sadk Millet) olarak nitelenen Ermeniler, XIX. yzyln sonlarna kadar Osmanl Devletine ballklarn srdrmlerdir. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Rusya, Osmanllara bal Ortodokslarn haklarn koruma yetkisi kazannca, Ermeniler zerinde de etkili olmaya balamtr. Daha sonra Ermeniler, Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) Fermanlar ile dier aznlklar gibi geni yasal haklar elde etmilerdir. 1878 Berlin Antlamasyla Ermeni Sorunu ilk kez resmi belgelerde yer almtr (ngiltere ve Rusyann etkisiyle). ngiltere, Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan kurarak Rusyann Akdenize ulamasn engelleme politikasn izlerken; Rusya kendine bal bir Ermenistan kurdurarak, bu devlet zerinden Akdenize ulamay amalamtr. I. Dnya Sava yllarnda Ermeniler, Dou Anadoluda Ruslarla birlikte hareket ederek katliamlarda bulundular. Osmanl Devleti bu katliamlar engellemek amacyla 14 Mays 1915te Tehcir (zorunlu g) Kanununu kararak, Ermenileri Suriye dolaylarna srmtr. NOT: Avrupa Devletleri, bu olay kendi karlar dorultusunda, gnmze kadar politik malzeme olarak kullanmlardr.
Ulusal Kurtulu gereklemitir;
Sava,
drt
cephede
Dou Cephesi: Ermenilere kar almtr. TBMM bu cephede Ermenilere kar, Osmanldan kalma son dzenli ordularla (XV. Kolordu) savamtr. Gney Cephesi: Fransz Ermeni ibirliine kar Gneydou Anadolu ve ukurovada halk direnii (Kuva-i Milliye) yaplmtr. Bat Cephesi: Yunanllara (dolaysyla da ngiltereye) kar alan cephedir. Bu cephede TBMM tarafndan kurulan dzenli ordularla savalmtr.
169

Rusya, 3 Mart 1918de Brest Litowsk Antlamasyla Kafkaslardan ekildi (1917 Bolevik htilaliyle sonucu arlk rejimi yklm, yerine Sovyet Rusya kurulmutur.). Ayrca Rusya bu antlamayla Kars, Ardahan ve Batumu Osmanlya geri verdi. Osmanl Devleti de I. Dnya Savandan yenik ayrlnca Kafkaslarda oluan otorite boluunda yeni devlet ortaya kmtr. Bunlar; Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycandr (28 Mays 1918). Osmanl Devletinin gszlnden ve Mondrosun getirdii karklktan yararlanan Ermeniler ve Grcler Wilson lkelerini ve Mondros Atekes Antlamasn kendilerine gre yorumlayarak Dou illerini igale baladlar (Ermeniler Kars, Grcler Artvin, Ardahan ve Batumu igal etmitir.). NOT: Bu dnemde Dou Anadoluda incelemelerde bulunan General Harbord hazrlad raporda; Ermenilerin Dou Anadoluda soykrma uramadn ve nfusa ounlukta olmadklarn ortaya koymutur. Bylece Ermeniler ve ibirlikilerinin propagandalarnn gerek d olduu tarafsz incelemelerle kantlanm oldu (Harbord Raporu). Sevr Antlamas sonrasnda igal ve katliamlarn iyice arttran Ermeniler, Erzurum, Oltu ve spir dolaylarna kadar ilerlediler. TBMM, 10 Haziran 1920de Osmanl Devletinden kalma birliklerin bana Kazm Karabekir Paay Dou Cephesi Komutan olarak atayp ilk askeri cephesini at ve Ermenilere sava ilan edildi. Dou Cephesi birlikleri Sarkam ve Kars evresini kurtararak Gmrye kadar ilerlediler. Zor durumda kalan Ermeniler atekes istediler. Atekesin ardndan Ermenilerle Gmr Antlamas (3 Aralk 1920) imzaland. Buna gre; a) Dou snr Aras nehri ldr Gl hattna kadar uzatlacaktr. b) Kars, Sarkam, Kazman, Kulp ve Idr Trk Devletine verilecektir. c) Ermenistan Trk topraklar zerindeki iddialardan vazgeecek ve Sevr Antlamasn tanmadn ilan edecektir. d) Dman ordusuna katlarak Trklere kar silah kullanm veya ldrme olaylarna katlm
Tarih retmeni
olanlarn dnda kalan Ermeniler, isterlerse alt ay iinde Trkiyeye dnebileceklerdir. Ermenistan, TBMM Hkmetine dmanca harekette bulunmayacaktr.
e)
Antlamann nemi ve Sonular TBMMnin imzalad ilk antlamadr. TBMMnin ilk askeri ve uluslararas alandaki ilk siyasi baarsdr. TBMMyi ve Misak- Milliyi tanyan ilk devlet Ermenistan olmutur. Sevri geersiz sayan ilk uluslararas siyasi belgedir. Dou Cephesi ilk zme kavuan cephe olup blgedeki birlikler Bat ve Gney cephelerine kaydrlarak bu cephelerin glenmesi salanmtr. TBMM bu antlamada Trkiye adn kullanmtr. Ermeni sorunu zme kavuturulmutur. Antlama Trkiyenin Sovyet Rusya ve Grcistanla d ilikiler kurmasn kolaylatrmtr. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Gmr Antlamasyla salanan kazanmlardan biri deildir? A) Grcistanla olan anlamazlklarn ortadan kaldrlmasna zemin hazrlamas B) Dou Cephesindeki silah ve tehizatn bir ksmnn batya tanmasna ortam hazrlamas C) Halk arasnda orduya ve Meclise duyulan gvenin artmas D) Sovyetlerden alnacak yardmlarn Anadoluya gelmesini salayacak yolun almas E) Afganistanla dostluk anlamas yaplmas (2011 KPSS) Cevap: E NOT: Grcistan ile de snr olunduundan, 23 ubat 1921de Grcistanla Ankara (Batum Grc) Antlamas imzalanm; Grcistan, Artvin, Ardahan ve Batumu Trkiyeye brakmtr. Ayrca Grcistann Ankarada bir elilik amas kararlatrlmtr (ilk kez). Dou snrlarmzla alakal bir dier antlama da I. nn Savandan sonra Sovyet Rusya ile imzaladmz 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamasdr. Buna gre; Batum Grcistana braklmtr. Dou snrmz kesin olarak belirleyen son antlama ise 13 Ekim 1921de Ermenistan,
170

Azerbaycan ve Grcistanla imzaladmz Kars Antlamasdr. Bu antlamada Moskova Antlamasndaki hkmler aynen kabul edilmitir. GNEY CEPHES Mondros Atekes Antlamas imzalandktan sonra Suriyede bulunan ngiliz birlikleri Hatay, Antep, Mara, Adana ve Urfa illerini igal etmise de daha sonra Fransa ile bir protokol imzalayarak (15 Eyll 1919 - Suriye tilafnamesi) Musula karlk buralar Franszlara braktlar. Franszlarn Suriyeden toplayp getirdikleri Ermeni ntikam Alay (10 bin kii) ile Trk halkn yok etmeye kalkmas zerine, blgede milli tekilatlanma (Kuva-i Milliye) ve toplu direniler ortaya kt. Sivas Kongresinden sonra blgeye gnderilen gnll subaylar direnileri rgtlemeye altlar. Yre halknn youn direnii sonunda; Mara 11 ubat 1920de, Urfa 10 Nisan 1920de Fransz igalinden kurtulmutur. Antep stn Fransz kuvvetlerine kar on bir aya yakn kahramanca mcadele etmi, 6.000 evladn ve stemen Mehmet Said Beyi (ahin Beyi) ehit vermi ancak 9 ubat 1921de Antep Franszlarn eline gemitir. Fransa, Gney Cephesindeki bu halk direnii karsnda burada kalnamayacan anlam ve Sakarya Meydan Muharebesinden sonra TBMM Hkmeti ile Ankara Antlamasn (20 Ekim 1921) imzalayarak Hatay dnda igal ettii yerlerden ekilmitir. Bylece Gney Cephesindeki askeri mcadele sona ermitir. NOT: TBMM, dmana kar stn bir ekilde savunma yapan Antepe Gazi (6 ubat 1921), Maraa Kahraman (1973), Urfaya anl (1984) nvanlarn vermitir. NOT: Gney Cephesi, dier cephelerden farkl olarak dzenli ordunun katks olmadan, yre halknn blgesel gleriyle Fransz igalinden kurtarlmtr. Yani Kuva-i Milliyenin en etkili olduu cephe Gney Cephesidir. Antalya ve Konya evresini igal eden talyanlar ise Yunanllarla aralarndaki anlamazlklardan dolay ksmen Milli Mcadeleye destek vermiler ve II. nn Muharebesinin kazanlmas zerine, igal
Tarih retmeni
blgelerini boaltmaya balamlardr (5 Temmuz 1921). Trk Ordusunun Ktahya Eskiehir Muharebelerinde yenilmesi zerine talyanlar ekilmeyi yavalatmlar; ancak Sakarya Zaferi zerine Yunanllarn baarl olamayacan anlamlar ve igallerine kesin olarak son vermilerdir. BATI CEPHES Kurtulu Savann kaderinin izildii cephedir. Bu cephede Yunan igallerine ve onlarn en byk destekileri ngilizlere kar dolayl bir mcadele verilmitir. I. nn Muharebesine kadar, Kuva-i Milliye birliklerinin mcadelesi eklinde devam eden Bat Cephesi, Balkesir Alaehir Kongreleri sonucu resmen kurulmutu (Temmuz 1920). Bu cephe, Temsil Kurulunun Ali Fuat Paay komutan olarak atamasyla Ulusal Hareketin kontrolne girmitir. Bat Cephesindeki dzenli ordular daha sonra smet Paa (8 Kasm 1920 - dzenli ordunun kurulmas) ve Refet Paalarn son olarak da Mustafa Kemal Paann komutasnda savamlardr. Yunanllarn, zmirin igalinden Sevr Antlamasnn imzalanmasna kadar ki ileri hareketinin temel amac, ncelikle Sevri kabul ettirmek, bundan sonrasnda da antlamay uygulamaya koydurmaktr. Bu cephedeki savalar 11 Ekim 1922de Mudanya Atekes Antlamasnn imzalanmasyla sona ermitir. I. NN MUHAREBES (6 10 OCAK 1921) Yunanllar, erkez Ethem Ayaklanmasndan da (27 Aralk 1920) yararlanarak 6 Ocak 1921de ileri harekta baladlar (savan zel nedeni). Amalar:
TBMM Hkmetine Sevri zorla kabul ettirmek Eskiehiri alarak Ankara yolunu amak ve Milli Mcadeleyi engellemek Yeni kurulan Trk ordusunu fazla glenmeden ortadan kaldrmak ngilterenin kendilerine verdii destei devam ettirmek
171

Sava:
Tarih retmeni
Ama; Sevri biraz yumuatarak TBMMye kabul ettirebilmek ve Yunan ordusuna toparlanmas iin zaman kazandrmaktr. tilaf Devletleri, TBMMyi resmen tanmamak iin grmelere Trk tarafn temsilen sadece stanbul Hkmetini ardlar. Ayrca stanbul ve Ankara arasndaki rekabeti arttrmak amacyla da stanbuldan gelecek grmeciler iinde Mustafa Kemalin ya da TBMMyi temsilen bir baka delegenin bulunmasn istediler. NOT: tilaf Devletlerinin, Londra Konferansna hem Osmanl Hkmetini hem de TBMM Hkmetini armalarnn amac, iki hkmet arasndaki gr ayrlklarndan yararlanmak istemeleridir. Mustafa kemal bu durumu kabul etmeyince tilaf Devletleri, talyann araclyla TBMM Hkmetini konferansa resmen armak zorunda kalmlardr. NOT: Bylece TBMM Hkmeti, tilaf Devletleri tarafndan hukuksal olarak ilk defa tannm oldu. Grmelerde TBMMyi Bekir Sami Bey bakanlndaki bir heyet temsil etmitir. Grmeler srasnda stanbul Hkmeti adna sz alan Tevfik Paann, Sz hakk milletimin gerek temsilcisi olan TBMM yelerinindir. diyerek, sz hakkn Ankara Hkmeti temsilcisine brakmas, tilaf Devletlerinin ikilik ve atma planlarn bozmutur. NOT: Tevfik Paann sz hakkn TBMM temsilcisine brakmas, Trk ulusunu temsil eden tek makamn Ankaradaki TBMM olduunun kabul edilmesi anlamna gelir. TBMM bu konferanstan Trklerin lehine bir karar kmayacan bildii halde; Trk ulusunun hakl davasn ve Misak- Milliyi dnyaya duyurmay, tilaf Devletlerinin Trkler bar grmelerine katlmayarak sava devam ettiriyor. gibi propagandalarna engel olmay, Trk ulusunun yasal temsilcisinin TBMM olduunu ve TBMMnin hukuksal varln kantlamay amalamtr. tilaf Devletleri, konferansta Sevrin biraz yumuatlm eklini teklif edince
10 Ocak 1921de smet Paa komutasndaki ordu birliklerimiz, nn mevzilerinde kendilerinden hem sayca hem de silah ynnden gl olan Yunan ordusunu malup etti. Dier taraftan erkez Ethem ile olan mcadele de 20 Ocak 1921de dzenli ordunun baarsyla sonuland. erkez Ethem, Yunanllara snd. Sonular: Siyasetteki Sonular:
TBMMnin kurduu dzenli ordularn Bat Cephesindeki ilk baarsdr. Trk milletinin TBMMye ve dzenli orduya olan gveni artm, askere kayt olanlarn says fazlalamtr. TBMMnin otoritesi artmtr. Yeni Trk Devletinin ilk Anayasas (Tekilat- Esasiye Kanunu) kabul edilmitir (20 Ocak 1921). 12 Mart 1921de stiklal Mar kabul edilmitir. Bat Cephesi Komutan Albay smet Beyin rtbesi Generallie (Paala) ykseltildi (1 Mart 1921). RNEK SORU Kurtulu Savann anlamn ve bamszlk isteini dile getirecek bir marn yazlmas iin yarmay aadakilerden hangisi amtr? A) Mill Savunma Bakanl B) Genelkurmay Bakanl C) Mill Eitim Bakanl D) ileri Bakanl E) Dileri Bakanl (2011 KPSS) Cevap: C D Siyasetteki Sonular: Londra Konferans (23 ubat 12 Mart 1921)
Dou ve Gney cephelerinde kazanlan baarlardan sonra I. nn Savann da kazanlmas ve TBMMnin Sovyet Rusyaya yaknlamas zerine tilaf Devletleri (zellikle Fransa ve talya) tarafndan dzenlenmi bir konferanstr.
172

konferanstan bir sonu alnamad konferans dald (12 Mart 1921). Konferansn nemi: tilaf Devletleri, TBMM Hkmetini toplantya armakla TBMMnin varln ilk kez resmen ve hukuken tanmlardr. Sevr Antlamasnda deiiklik gndeme gelmesi Milli Mcadele hareketinin baarya doru gittiini ortaya koymutur. tilaf Devletleri arasndaki gr ayrlklar derinlemeye balamtr. TBMM, Misak- Milliyi dnya kamuoyuna duyurmay baarmtr. Konferansta Sevrin kabul ettirilememesi, II. nn Savana neden olmutur. ve
Tarih retmeni
kan uygulamalar yapmtr (gizli antlamalar deifre etmitir.). TBMM ile siyasi iliki kuran ilk devlet 3 Haziran 1920de Sovyet Rusya olmutur. Ancak Sovyet Rusyann TBMMnin gelecei konusunda baz endieleri vard. TBMMnin; Douda Ermenileri yenilgiye uratmas, I. nn Savan kazanmas, Batl devletler tarafndan Londra Konferansna arlmas gibi baarlar Sovyet Rusyadaki endieyi ortadan kaldrmtr; TBMM Hkmeti ile Sovyet Rusya arasnda Moskova Antlamasnn imzalanmasnda; ki yeni devletin de dmanlarnn ortak (tilaf Devletleri) olmasndan dolay Boazlar zerinde ve gney snrnda gl Trkiyenin varlnn Rusyann gvenlii asndan nemli olmas, Trkiye ile Sovyet Rusyann diplomasi alannda birbirine ihtiya duymas, Rusyann Ermenilerle ilgili taleplerden Trkiye lehine vazgemesi, Rusyann, Yeni Trk Devletinin Batl byk devletlerle yaknlamasn istememesi, Sovyet Rusyann i kargaalar ortadan kaldrarak yeni rejimi lkesine yerletirmek istemesi, TBMMnin Sovyet Rusya gibi byk Batl bir devletin siyasal ve ekonomik d desteini salama dncesi, TBMMnin Dou Cephesini kesin olarak kapatma istei gibi nedenler etkili olmutur. RNEK SORU Trkiye Byk Millet Meclisi, 11 Mays 1920 tarihinde Bekir Sami Beyin bakanlnda bir heyeti, Moskova ya Sovyetler Birliiyle balant kurmak ve dostluk antlamas ortam hazrlamak amacyla gndermitir. TBMMnin, Sovyetler Birliiyle antlama yapma gerei duymasndaki amacn aadakilerden hangisi olduu savunulabilir? A) Londra Konferansnn yaplmasn geciktirmek B) Sovyetler Birliindeki yeni rejimin lkede yaylmasn nlemek C) Kafkasya Cumhuriyetlerinin kurulmasn engellemek D) Dmanlar ayn olan iki lke arasnda siyasi ve asker g birlii salamak E) Mecliste birlikte hareket edilmesini salayarak gruplamalar nlemek (2009 KPSS) Cevap: D
NOT: Konferans dalrken Dileri Bakan Bekir Sami Bey, ngiltere ile esir deiimi; Fransa ve talya ile de bu lkelere ekonomik ayrcalklar tanyan ikili antlamalar imzalad. Ancak TBMM bu antlamalar fazla tavizkar ve ulusal bamszla aykr bulduu iin onaylamamtr. Afgan Dostluk Antlamas (1 Mart 1921)
Londra Konferans devam ederken bir elilik heyeti de Sovyet Rusya ile grmeler yapmak iin Moskovaya gnderilmitir. Bu heyet, Sovyet Rusya ile grmelere baladnda Moskovada bulunan Afganistan temsilcileriyle de bir antlama imzalamtr. Bu antlamayla; Afganistan TBMM Hkmetinin, TBMMde Afganistann bamszln tanmtr. Taraflardan birinin saldrya uramas durumunda dierinin yardm etmesi kararlatrlmtr. Trkiyenin kltrel yardm amacyla Afganistana en az be yl kalmak artyla retmenler ve subaylar gndermesi karara balanmtr. NOT: Bu antlama ile Yeni Trk Devletini tanyan ilk slam Devleti Afganistan olmutur. Bu antlama ayn zamanda TBMMnin dnya kamuoyunda tannmasna yardmc olmutur. Moskova Dostluk Antlamas (16 Mart 1921)
I. Dnya Sava srasnda Rusyada Bolevik htilali meydan gelmi, arlk Rusya yklarak Sovyet ynetimi kurulmutu. Sovyet Rusya, tilaflardan ayrlarak smrgecilie kar
173

Antlamann Maddeleri:
Tarih retmeni
Sovyet Rusyann Misak- Milliyi kabul etmesiyle Dou Cephesi tam anlamyla gvenlik altna alnd ve buradaki birliklerimiz dier cephelere kaydrld. (Dou snrmz byk lde kesinlik kazanmtr.). TBMM Hkmeti arad siyasi ve ekonomik d destei bulmutur.
1) Her devlet (taraflar) kendi geleceine kendisi karar verecektir. Bu madde ile Sovyet Rusya ve TBMM Hkmeti, birbirlerinin bamszlklarna saygl olacaklarna dair birbirlerine gvence vermitir (Wilson lkelerine uyumluluk gsterilmitir.). 2) Taraflardan birinin tanmad uluslar aras bir antlama veya senedi, dieri de tanmayacaktr. Bu madde iki hkmetin uluslar aras siyasette birlikte hareket edecei anlamn tar. Yani bu madde ile Sovyet Rusya Misak- Milliyi tanyor, kapitlasyonlar (ilk kez) ve Sevr Antlamasn reddediyordu. 3) Osmanl Devleti ile arlk Rusyann daha nceden imzalad btn antlamalar geersiz saylacaktr. Bu madde iki lkede de kkl rejim deiiklii olduunu gsterir. Bu madde ile ayn zamanda Sovyet Rusya, Sevri reddetmi oluyordu. 4) Batumun Grcistana (dolaysyla Rusyaya) braklmas artyla Sovyet Rusya daha nce Ermenistan ve TBMM Hkmetleri arasnda imzalanan Gmr Antlamasn ve izilen Dou snrn onaylayacaktr. Batumun braklmas, verilen ilk tavizdir. Misak- Milliden
RNEK SORU Aadakilerin hangisinde, Birinci nn Savann kazanlmasnn etkisi vardr? A) Gmr Antlamas B) Moskova Antlamas C) Bkre Antlamas D) Atina Antlamas E) stanbul Antlamas (2008/KPSS nlisans) Cevap: B RNEK SORU I. TBMMnin hukuki varlnn Anlama Devletlerince tannmas II. Ermeni sorununun zlmesi III. Misak- Mill kararlarnn bata Avrupa lkeleri olmak zere dnya kamuoyuna anlatlmas 1921 ylnda TBMM, yukardakilerden hangileri iin Londra Konferansna katlmay yararl grmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU Moskova Antlamasnn 8. maddesiyle TBMM Hkmeti ve Sovyet Rusya birbirlerine kar lkelerinde rgtler kurulmasn nlemeye karar vermitir. Bu kararla, I. birbirlerinin i ilerine karmama, II. rejimlerini karlkl gvence altna alma, III. ayn uluslararas ittifaklarda yer alma, durumlarndan hangilerinin amaland savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C
5) Boazlarn uluslar aras ticarete almas iin Karadenize kys olan devletlerin katlaca bir konferans toplanacaktr. 6) Taraflar arasnda ekonomik ve kltrel ilikiler sklatrlacak, diplomatik alanda ibirlii yaplacaktr. Kurtulu Sava sresince d yardmn byk ounluu Sovyet Rusya tarafndan gerekletirilmitir. Bu yardmlarla TBMM ordularnn lojistik eksiklikleri giderilmitir. Antlamann nemi: lk defa bir byk Batl devlet TBMMyi ve Misak- Milliyi tanmtr.
174

RNEK SORU Moskova Antlamasnda yer alan ki taraftan birinin tanmad uluslararas hibir antlamay, dieri de tanmayacaktr. maddesiyle aadaki antlamalardan hangisinin kastedildii savunulabilir? A) Ankara B) Sevr C) Kars D) Gmr E) Brest-Litowsk (2010 KPSS Lisans) Cevap: B II. NN MUHAREBES (23 MART 1 NSAN 1921) Nedenleri: ESKEHR KTAHYA MUHAREBELER (10 24 TEMMUZ 1921) Yunanllar, nn Savalarnn intikamn almak, TBMM Hkmetini ortadan kaldrp Milli Mcadele hareketini engellemek, Sevr Barn Trk milletine kabul ettirmek amacyla ngiltereden aldklar silah ve askeri malzemelerle yeni bir saldr iin tekrar hazrlklara baladlar. 10 Temmuz 1921 gn stn kuvvetlerle Eskiehir ve Afyon ynnde saldr balatan Yunanllar, Trk ordusunu geri ekilmeye zorladlar (aldmz ilk ve tek yenilgi). Bu yenilgi zerine Trk kuvvetleri Mustafa Kemal Paann emriyle; Yeniden toparlanmak iin zaman kazandrmak, Dmanla arasnda doal bir engel oluturmak, Yunan kuvvetlerini ordu merkezlerinden uzaklatrmak, Taarruz gcne eriebilmek iin ihtiyalarn karlamak ve eksikliklerini gidermek amacyla Sakarya Nehrinin dousuna ekilmitir. Sonular:
Tarih retmeni
NOT: talya, Sakarya Savandan sonra tamamen Anadoludan ekilecektir. ngilizler bar koullarn yeniden grmek iin giriimlerde bulunup, Maltadaki baz tutuklular (40 kii) serbest brakmlardr. Franszlar da bar grmeleri yapmak amacyla tam yetkili bir diplomat ve heyeti Ankaraya gndermiler, ayrca Zonguldak da boaltmlardr (19 Haziran 1921). NOT: nn Savalarnn Kurtulu Savandaki balca rol, dman oyalamak ve zaman kazanmak olmutur.
Londra Konferansndan bir sonu alnamamas, Sevri TBMMye zorla kabul ettirmek, ngilterenin Yunanllar kkrtmas, Yunanistann dostlarna gcn kantlamak istemesi Sava:
Yunanllar 23 Martta Bursa ve Uak zerinden saldrya gemi ancak baarl olamayarak geri ekilmek zorunda kalmlardr. Yunanllarn geri ekilmesinden sonra Aslhanlar ve Dumlupnar evresinde Yunan kuvvetlerine taarruzlar dzenleyen Trk birlikleri bekledii sonular alamamtr. NOT: Bu durum Trk ordusunun henz taarruz gcne ulaamadn gsterir. Sonular:
Halkn TBMM Hkmetine ve dzenli orduya olan gveni artmtr. Savan sonucu meclise ulatnda, TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa, Meclis adna Bat Cephesi komutanlna ektii kutlama telgrafnda: Siz orada yalnz dman deil, ayn zamanda Trk Milletinin maks (kt giden, ters) talihini de yendiniz. diyerek zaferin nemini vurgulamtr. Bat Cephesinin kuzey ve gneyindeki birlikler birletirilerek smet Paann komutasna verildi (Daha nce Refet Paa da Bat Cephesinin gney kanadndaki birliklere komuta ediyordu.). talyanlar Anadoluda igal ettii yerleri boaltmaya balamlardr (5 Temmuz 1921).
Ktahya, Eskiehir ve Afyon Yunanllarn eline geti. Yunan ordusu Ankarann Polatl ilesine kadar ilerledi. TBMMde olumsuz tartmalar yaand ve Mustafa Kemal Paaya kar tepkiler younlat (ikinci defa siyasi tartmalar yaanmtr.). NOT: lk defa siyasi tartmalar, Kuva-i Milliyenin datlp dzenli ordunun kurulmas srasnda ortaya kmtr.
175

TBMMye duyulan gven geici bir sre de olsa sarsld ve Meclisin Kayseriye tanmas fikri gndeme geldi. Fakat bu dnce reddedildi. TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa; 3 Austos 1921de General smet Paay Genelkurmay Bakanl grevinden alm ve Milli Savunma Bakan Orgeneral Fevzi Paay bu vazifeyle de grevlendirmitir. D politikada talya geri ekilme ilemini durdururken, Fransa da bar grmelerini uzatmtr. Bakomutanlk Yasas (5 Austos 1921)
Tarih retmeni
NOT: Bakomutanlk Yasas, Mustafa Kemal Paann Cumhurbakan seilmesiyle yrrlkten kaldrlmtr. Tekalif-i Milliye Emirleri (7 8 Austos 1921)
Bakomutan Mustafa Kemal Paa; ordunun acil ihtiyalarn karlamak amacyla yetkisini kullanarak, 7 8 Austos 1921de Tekalif-i Milliye Emirlerini (Ulusal Ykmllk Buyruklar) yaynlamtr. Bu emirlere gre; Her aile bir ift orap, ark, amar ile bir elbise verip bir askeri giydirecektir. Kamyon lastii satanlarn ve akaryakt istasyonlar olanlarn mallarnn % 40na bedeli sonradan denmek zere el konulacaktr. Herkes elindeki tm silah ve cephaneyi gn ierisinde orduya teslim edecektir. Ulam arac olanlar, ayda 100 kmlik mesafe iin sava ara ve gereci tayacaktr. Silah yapmn bilen zanaatkrlar ordu hizmetine girecektir. Eli silah tutan herkes orduya katlacaktr. Bu yardmlarn mmkn olan en ksa srede toplanabilmesi iin her ilede bir Tekalif-i Milliye Komisyonu kurulacak ve bu komisyonlarn hzl almasn salamak iin de stiklal Mahkemeleri kurulacaktr. NOT-1: 1920 1921 yllarnda Yeni Trk Devletinin gelirleri sava giderlerini karlayamadndan bu durum Tekalif-i Milliye Emirleri kartlarak giderilmeye allmtr. NOT-2: stiklal Mahkemelerine gerek kalmadan Trk halk kendisinden istenilen yardmlar fazlasyla verdi ve bir hafta ierisinde ordunun ihtiyalar byk lde karlanm oldu. NOT-3: Tekalif-i Milliye Emirlerinin yaynlanmas, Topyekn Seferberlik halinin balatldn gsterir.
Eskiehir Ktahya Muharebeleri sonucunda, Trk ordusunun Sakaryann dousuna ekilmesi, TBMMde Mustafa Kemale ynelik tartmalarn balamasna neden oldu. Mustafa Kemal, Meclisin tm yetkilerinin aylk bir sre iin kendisine verilmesi artyla, Bakomutanl kabul edeceini belirtti. NOT: Mecliste Mustafa Kemal Paay sevenler ve ona kar olanlar onun bakomutan olmas konusunda birletiler. Mustafa Kemal Paaya kar olanlar (II. Grup milletvekilleri) onun baarszla urayacan ve ypranacan; sevenler (Kemalistler) ise, orduyu ve Trk ulusunu iine dt zor durumdan Mustafa Kemal Paann kurtarabileceini dnyorlard. Youn tartmalardan sonra 5 Austos 1921de kabul edilen kanunla, Mustafa Kemal Paaya Meclisin tm yetkileri verilerek (yasama, yrtme, yarg), aylk bir sre iin Bakomutan seildi. NOT: Bylece Mustafa Kemal Paa, Erzurum Kongresi ncesinde 7 8 Temmuz 1919 gecesi istifa ederek ayrld askerlik grevine yeniden dnmtr. Mustafa Kemal Paann bu yetkiyi istemesindeki temel ama; hzl karar alp uygulayabilmek ve devlet ilerinde tek bana hareket edebilmektir. NOT: Mustafa Kemal Paann Bakomutanlk yetkisi, ilerleyen zaman dilimi ierisinde kesin sonu alnamadndan 20 Temmuz 1922de sresiz hale getirilmitir. Bu durum Meclisin Mustafa Kemal Paaya kar gveninin arttn gsterir.
176

RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Trk ordusunun Sakaryann dousuna ekilmesinin sonularndan biridir? A) TBMMnin yetkilerini bir sre iin Mustafa Kemale vermesi B) stiklal Mahkemelerinin kurulmas C) Gmr Antlamasnn imzalanmas D) erkez Ethem Ayaklanmasnn bastrlmas E) Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda yaknlamann balamas (2006/KPSS nlisans) Cevap: A RNEK SORU Teklif-i Millye Emirlerinin karlmasna aadaki savalarn hangisinin sonucunda gerek grlmtr? A) Bakomutanlk Sava B) Sakarya Sava C) Birinci nn Sava D) kinci nn Sava E) Eskiehir ve Ktahya Savalar (2008/KPSS nlisans) Cevap: E SAKARYA MEYDAN MUHAREBES (23 AUSTOS 12 EYLL 1921) Nedenleri: NOT: Trk ordusu ok sayda subayn kaybettii iin Sakarya Muharebesi Subaylar Sava olarak da bilinir. D Siyasetteki Sonular:
Tarih retmeni
1921de bozguna uratld. Bu tarihte Sakarya Irmann dousu dmandan tamamen temizlenmi oldu. RNEK SORU Mustafa Kemal, Hatt mdafaa yoktur; sath mdafaa vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kanyla slanmadka terk olunmaz. emriyle aadaki savalardan hangisinin kaderini belirlemitir? A) I. nn B) Sakarya C) II. nn D) Eskiehir ve Ktahya E) Bakomutanlk (2010 KPSS Lisans) Cevap: B Sonular: Siyasetteki Sonular:
Yunan ordusunun saldr gc krlarak savunma durumuna ekilmesi saland. Taarruz sras Trk ordusuna geldi. Trk ordusunun 1683 II. Viyana Bozgunundan beri Avrupa karsnda devam eden gerileyii ve zl sona erdi. TBMM, Mustafa Kemal Paaya Mareallik rtbesi ve Gazilik nvan verdi (19 Eyll 1921).
Sevri Trklere zorla kabul ettirme dncesi, Yunanllarn son bir saldr ile Ankaray alarak TBMMyi ve Milli Hareketi yok etmek istemeleri Sava:
Mustafa Kemal Paa, Genelkurmay Bakan Fevzi akmak ile birlikte Polatlya gelerek, Bakomutanlk kararghn burada kurdu. Yunan ordusunun 23 Austos 1921de Sakarya Nehrinin dousuna geerek Trk mevzilerine saldrsyla sava balad. Bakomutan Mustafa Kemal Paa; Hatt- mdafaa yoktur, Sath- mdafaa (alan, yzey savunmas) vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kan ile slanmadka terk olunamaz. emrini vererek savan plann aklamtr. Bu sava taktii ile klasik cephe sava yerine alan sava yapld. Trk ordusu bu plan dorultusunda tm vatan topraklarn savunmaya balad. 5 Eyllde Yunanllarn saldr gc krld. Geri ekilmeye zorlanan Yunanllar 12 Eyll
talyanlar, Anadoluda igal ettikleri yerlerden tamamen ekildiler. Yunallarn Sevri uygulamada baarl olamayacan anlayan ngilizler, askeri yardm kesmilerdir. tilaf Devletleri arasndaki gr ayrklar iyice artt ve birlik tamamen bozuldu. tilaf Devletleri, Trkiye ve Yunanistana atekes teklifinde bulunmulardr. NOT: Bu durum TBMM Hkmetinin varln askeri alandaki baarlaryla kabul ettirdiini gsterir. izgisel (klasik) cephe anlay yerine, tm alann savunulmas gibi yeni bir taktik, sava tarihine geti. ngiltere, 23 Ekim 1921de TBMM ile imzalad stanbul Szlemesi ile Malta srgnlerinin tamamn serbest brakt (Bir
177

ksmn II. nn Savandan sonra serbest brakmt.). Sovyet Rusyann istei ile Kafkas Cumhuriyetleri ile (Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan) TBMM Hkmeti arasnda Kars Dostluk ve Kardelik Antlamas imzaland (13 Ekim 1921). Buna gre; Moskova Antlamasnn onaylanmas niteliindedir. Dou snrmz kesin eklini almtr. Nahivan, Azerbaycana bal zerk bir blge kabul edilmitir. Taraflar arasnda salk, gvenlik, ticaret ve gmrk konularnda ibirlii yaplmasna karar verilmitir. stanbulun gvenliinin salanmas ve Boazlarn ticarete almas karara balanmtr.
Tarih retmeni
Ankara Antlamasnn nemi: TBMMyi ve Misak- Milliyi tanyan ilk tilaf Devleti Fransadr. talyanlardan sonra Franszlarn da Anadoluyu boaltmalar sonucunda tilaf Blou tamamen paraland ve ngilizler TBMM karsnda yalnz kaldlar. Hatay ve skenderun dnda bugnk Suriye snrmz izildi (Bu antlamayla belirlenen gney snrmz, Lozan Bar Antlamasnda da (24 Temmuz 1923) aynen kabul edilmitir.). Gney cephesi de kapand ve bundan sonra btn birliklerimiz Bat Cephesine kaydrld.
NOT: Sovyet Rusya bu antlamay protesto etmitir. Bu durum Sovyet Rusyann; TBMMnin Bat ile yaknlamasn istemediini gsterir. NOT: I. nn ve Sakarya Savalarndan sonra eitli antlamalarn yaplmas; d politikada gl ve sz geer olmann n koulunun ite de gl olmak olduunu gsterir. 2 Ocak 1922de Ukrayna Cumhuriyeti (Sovyet Rusyaya baml) ile TBMM Hkmeti arasnda bir dostluk antlamas daha imzalanarak, Sovyet Rusyann, TBMMye yapaca destek ve yardmlara kesinlik kazandrlmtr. tilaf Devletlerinin Bar Teklifleri tilaf Devletleri, 22 Mart 1922de Pariste bir konferans dzenleyerek Trkiye ve Yunanistan arasndaki sava durdurmaya ynelik atekes ve bar nerileri hazrlamlardr (Paris Mukarrerat). TBMMyi temsilen Dileri Bakan Yusuf Kemal Tengirenk katlmtr. Buna gre; ki tarafta sava hazrl yapmayacaktr. ki taraf arasnda tampon blge oluturulacaktr. Atekes 3 ay srecek, gerekirse uzatlabilecektir. tilaf Devletleri tarafndan kurulan bir komisyon Trk ordusunun askeri durumunu denetleyecektir. NOT: tilaf Devletleri bu neriyle Yunanistan gzetmilerdir. Trk Devleti, bu neriyi bamszlk ilkesine ters dt iin kabul etmemitir.
Franszlar, ngilizleri Trkiyeye kar yalnz brakarak 20 Ekim 1921de Ankara Antlamasn imzaladlar ve igal ettikleri blgelerden ekildiler. Bu antlamaya gre; ki taraf arasndaki silahl mcadele sona erecek, Franszlar, Adana, Mara, Antep ve Urfay boaltacak, Savalan blgelerde genel af ilan edilecek ve esirler karlkl olarak serbest braklacak, Trk ordusu bugnk Suriye snrnn kuzeyine, Fransz ordusu ise gneyine ekilecek, Hatay ve skenderun Fransann mandas Suriyede kalacak fakat bu blgelerde dili Trke olan zel bir ynetim kurulacak Fransa Suriyeden ekilirse Hatay halk kendi geleceini belirlemek zere halk oylamasna gidebilecek NOT: Bu durum Hatayda Trk kltrnn korunmasn kolaylatrm ve Hatayn 1939da anavatana katlmasna katk salamtr. NOT: Hatayn Fransaya braklmas Misak- Milliden verilen ikinci tavizdir. Caber Kalesi Trk topra saylacak ve Trk askeri tarafndan korunacaktr (Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Sleyman ahn trbesi burada olduu iin bu ekilde bir karar alnmtr.).
178

tilaf Devletleri 26 Mart 1922de TBMMye sunduklar bar nerisinde de Sevrin biraz yumuatlm eklini teklif ettiler. TBMM bu neriyi de bamszlk ve devletlerin eitlii ilkesine ters dt iin reddetmitir. Atekes ve bar grmeleri tkannca Byk Taarruz hazrlklar hzlanmtr. RNEK SORU Kurtulu Savanda Grcistan ve Ermenistan hkmetleriyle yaplan Kars Antlamas aadakilerin hangisinde etkili olmutur? A) Sakarya Savann kazanlmas B) Kafkas snrnn kesinlemesi C) Teklif-i Milliye Emirlerinin (Ulusal Ykmllkler) karlmas D) TBMMnin ay iin yetkilerini Mustafa Kemale devretmesi E) Ermenistanla Gmr Antlamasnn yaplmas (2007/KPSS) Cevap: B RNEK SORU Bat Cephesinde Yunanistanla yaplan aadaki savalardan hangilerinin sonunda, Anlama Devletleri Yunan ordusunu glendirmek amacyla TBMMyle iliki kurarak Sevr Antlamasnn koullarn deitirmek istemitir? A) Birinci nn kinci nn B) Birinci nn Sakarya C) Sakarya Byk Taarruz D) kinci nn Ktahya-Eskiehir E) Ktahya-Eskiehir Byk Taarruz (2008/KPSS Lisans) Cevap: B RNEK SORU Kurtulu Savanda Grcistan, Ermenistan Hkmetleriyle Kars Antlamas yaplmtr. Bu antlamann yaplmasnda aadakilerin hangisinin etkili olduu savunulabilir? A) Anlama Devletlerinin 22 Mart 1922de bar iin yeni koullar nermesi B) Rodos ve On ki Adann talyaya braklmas C) Mudanya Anlamasnn imzalanmas D) Musulun Iraka braklmas E) Sakarya Savann kazanlmas (2008/KPSS Lisans) Cevap: E
Tarih retmeni
RNEK SORU Mustafa Kemale mareallik unvannn verilmesi Fransayla Ankara Antlamasnn yaplmas Yukardaki gelimeler aadaki savalardan hangisinin sonular arasndadr? A) Bakomutanlk Sava B) Sakarya Sava C) Birinci nn Sava D) kinci nn Sava E) Eskiehir ve Ktahya Savalar (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: B RNEK SORU Aadaki gelimelerden hangisinin, TBMM Hkmetinin tannmas konusunda Anlama Devletleri arasnda gr ayrl olduunu gsterdii savunulamaz? A) Grcistan ile antlama yaplmas B) Fransa ile Ankara Antlamasnn yaplmas C) II. nn Savandan sonra talyann Anadoludaki asker gcn ekmesi D) TBMM Hkmetinin talyann aracl ile Londra Konferansna katlmas E) ngilterenin, Yunanistan Kurtulu Sava sresince desteklemesi (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: A RNEK SORU Kurtulu Savanda, - Birinci nn Zaferinden sonra Anlama Devletlerinin Londrada konferans dzenlemesi ve TBMMyi davet etmesi, - Sakarya Zaferinden sonra Fransann TBMMyle Ankara Antlamasn yapmas, gelimeleriyle aadakilerden hangisine ulald savunulabilir? A) Anlama Devletlerinin TBMMyi Sakarya Savandan sonra tandna B) ngilterenin savan sonuna kadar Yunanllar desteklediine C) Halklarn d politikada etkili olduuna D) Uluslararas antlamalar uygulamak zorunluluu olduuna E) Asker baarlarn Anlama Devletlerini TBMMyle antlama yapmaya zorladna (2009 KPSS) Cevap: E
179

RNEK SORU Kurtulu Savann btn iddetiyle devam ettii bir ortamda ara seimlere gidilerek TBMMnin almalarn srdrmesi salanmtr. Bu bilgiyle aadakilerden hangisine ulalabilir? A) Halk egemenliinin srekliliine nem verildiine B) TBMM Hkmetiyle stanbul Hkmeti arasnda gr ayrl olduuna C) TBMMye Mebuslar Meclisinden katlm olduuna D) Ulusal glerin birletirilmek istendiine E) Mecliste gr ayrlklarnn olduuna (2009 KPSS) Cevap: A BYK TAARRUZ VE BAKOMUTANLIK MEYDAN MUHAREBES (26 AUSTOS 18 EYLL 1922) Trk Ordusunun taarruz hazrlklar uzun srnce Mecliste Bakomutana kar olumsuz tavrlar ve muhalefet balad. Taarruzu kasten geciktirme ve Meclisi oyalamayla sulanan Bakomutan Mustafa Kemal Paa, Meclise gelerek yapt konumada; Efendiler bizim de amacmz taarruzdur. Fakat yar hazrlanm bir orduyla taarruz etmek, kaybedilmi bir savatan daha kt sonular dourabilir. diyerek hazrlklarn srdn vurgulam ve muhalefeti etkisizletirmitir. Mustafa Kemal Paann Bakomutanlk yetkisi, 6 Mays 1922ye kadar 3 kez uzatld. Meclisin 5 Mays 1922deki toplantsnda Mustafa Kemale muhalif olanlar Bakomutanlk yetkisinin uzatlmasn engellediler. Bu olay zerine ertesi gn (6 Mays 1922) hasta yatandan kalkp Meclise gelen Mustafa Kemal; Efendiler bylesine kritik bir ortamda ordumuz basz braklamaz. Bu bakmdan Bakomutanl brakmadm, brakamam ve brakmayacam. demitir. Uzun aklamalar ve sert tartmalardan sonra Bakomutanlk Kanunu yeniden kabul edildi (6 Mays 1922). 20 Temmuz 1922de Bakomutanlk Yasasnn yrrl sresinin tekrar uzatlmas gndeme geldiinde, bu sefer Mustafa Kemal srenin uzatlmasn istememitir. Buna ramen Meclis, Bakomutanln sresiz olarak Mustafa Kemalde kalmasna karar vermitir.
Tarih retmeni
NOT: Meclisin bu tutumu Mustafa Kemale duyulan gvenin arttn gsterir. Mustafa Kemal Paa, 6 Austos 1922de taarruz karar ald ve komutanlarna hazr olmalar emrini verdi. 20 Austos 1922de Genelkurmay Bakan Fevzi akmak ve Bat Cephesi Komutan smet Paa ile birlikte Akehire gelen Mustafa Kemal Paa, ordu birliklerine saldr plann aklad: Yunan ordusu ani bir basknla evrilecek ve imha edilecektir. 26 Austos 1922 sabah taarruz gn olarak kararlatrld. Kumandanlk Karargh olarak da Afyonun Kocatepe ilesi seildi. Sava:
26 Austos 1922 gn sabah saat 05:30da youn topu atyla balayan Trk taarruzu karsnda Yunan siperleri alt saatte ald ve Yunan ordusu panik iinde kamaya balad. Svari birliklerimiz kaan Yunan ordusunu Eskiehir civarnda evirme hareketine balad. Ka yollar tkanan Yunan ordusu Afyonun Dumlupnar blgesinde kuatld. 30 Austos 1922de yaplan Bakomutanlk (Dumlupnar) Meydan Muharebesinde Yunan ordusunun byk bir blm yok edildi. NOT: Yunan Bakomutan da savaa katld iin bu savaa Bakomutanlk Meydan Sava ad da verilmitir. Kaan Yunan askerlerinin zmir ve evresindeki Yunan kuvvetleriyle birlemesine engel olmak iin Atatrkn 3 Eyll tarihli, Ordular! lk hedefiniz Akdenizdir, ileri! tarihi emrini alan kahraman Trk ordusu, 9 Eyll gn zmire, 11 Eyll gn Bursaya ve 18 Eyll gn Balkesir Ayvalka (anakkale Boazna) ulaarak tm Bat Anadoluyu dmandan temizledi. Trk ordusunun Boazlara (stanbula) taarruz edecei telana kaplan ngilizler, acilen Mudanya Mtarekesi srecini balattlar. Sonular:
Bat Anadolu Yunan igalinden kurtarlmtr. Kurtulu Savann askeri safhas baaryla tamamlanmtr. Trk ordusu, igal altndaki Marmara ve Trakya Blgesine ynelince ngilizlerle ilk kez sava ihtimali domutur.
180

Trk ordusunun kesin zaferi nedeniyle tilaf Devletleri TBMMye atekes teklifinde bulunmular, bunun sonucunda da Mudanya Atekesi imzalanmtr. Savataki stn hizmetlerinden dolay Fevzi akmakn rtbesi Mareallie ykseltilmitir. NOT: Byk Taarruz, dzenli ordu savalar ierisinde farkl bir zellie sahiptir. Tamamen taarruza ve toprak kazanmaya yneliktir. MUDANYA ATEKES ANTLAMASI (3 11 EKM 1922) Atekesin mzalanmasna Ortam Hazrlayan Nedenler:
Tarih retmeni
TBMM Hkmeti, bar antlamas imzalanncaya kadar blgede 8.000 jandarma kuvveti bulundurabilecektir. stanbul ve Boazlar, TBMM Hkmetine braklacaktr. Ancak tilaf Devletlerine ait birlikler, kesin bar yaplncaya kadar burada varlklarn srdreceklerdir. NOT: Bu madde Osmanl Devletinin hukuken sona erdiinin bir gstergesidir. Trk birlikleri kesin bara kadar anakkale Boaznda belirtilen izgide bekleyecektir. Atekesin nemi ve Sonular: Trk Kurtulu Savann silahl mcadele dnemi sona erdi, diplomatik sre balad. Dou Trakya (Edirne, Krklareli ve Tekirda) ve stanbul sava yaplmadan diplomatik yollarla kurtarlmtr. Trk Yunan mcadelesi kesin olarak sona ermitir. Mudanya Atekesi ile Mondros Atekes Anlamas geerliliini kaybetmitir. tilaf Devletlerinin tm (zellikle ngiltere ve talya), bu antlamay imzalamakla Yeni Trk Devletinin siyasi varln tanm oldular. ngilterede Lloyd George (Loid Corc) Hkmeti (Trk dman) istifa etmitir.
Yunanistann Trk ordusu karsnda kesin olarak yenilgiye uramas ngilterenin Trkiye ile yeni bir sava olasl karsnda yalnz kalmas ngiliz kamuoyunun sonu belirsiz bir sava istememesi ngiliz dominyonlarndan (smrge) gelen yardmn kesilmesi Fransa ve talyann Trkiyeye kar yeniden savaa girmek istememesi Mustafa Kemalin diplomatik ataa geerek Boazlar zerinde olas bir savata, Sovyet Rusyann da Trkiyeyi destekleyeceini dnyaya ilan etmesi Grmelere; ngiltere, Fransa, talya ve TBMM Hkmeti adna General smet Paa katlmtr. Yunan temsilcileri atekes grmelerine katlmam, grmelerde Yunanistan ngiltere temsil etmitir. NOT: Yunanistann grmelere katlmad halde alnan kararlar ngilterenin direktifleri dorultusunda kabul etmesi, kendi iradesiyle hareket etmediinin bir gstergesidir. Alnan Kararlar:
NOT: smet Paann Mudanyada byk bir diplomatik zafer kazanarak, milli karlarmz korumu olmas, Lozan Bar Grmelerine de katlmasna zemin hazrlamtr. RNEK SORU I. Dou Trakya, II. stanbul, III. Boazlar, IV. Bat Trakya, Mudanya Grmelerinde yukardakilerden hangileriyle ilgili olarak bir karar alnmamtr? A) Yalnz I B) Yalnz III C) Yalnz IV D) I ve II E) I, II ve III (2001/KMS) Cevap: C
Trk ve Yunan kuvvetleri arasndaki sava sona erecektir. Yunanistan, 15 gn iinde Dou Trakyay (Edirne, Krklareli ve Tekirda) boaltacaktr. Yunan birliklerinin yerini alacak olan tilaf Devletlerinin oluturaca ortak askeri g, Trakyada Meri Nehrine kadar olan blgeyi en ge 30 gn iinde TBMM Hkmetine teslim edecektir.
181

RNEK SORU Mondros Atekes Anlamasnn geersiz klnmas, Dou Trakya topraklarnn savasz alnmas, Kurtulu Savann asker blmnn sona ermesi gelimeleri aadakilerden hangisinin kazanmlar arasndadr? A) Gmr Antlamas B) Kars Antlamas C) Mudanya Anlamas D) Moskova Antlamas E) Ankara Antlamas (2010 KPSS Lisans) Cevap: C SALTANATIN KALDIRILMASI (1 KASIM 1922) Nedenleri:
Tarih retmeni
NOT: Vahdettinin ngilizlere yazd snma mektubunda yalnzca, Mslmanlarn Halifesi nvann kullanmas, siyasi yetkilerinin kalmadn kabul ettiinin gstergesidir. TBMM, ngilterenin Vahdetin aracl ile Mslman Anadolu halkn kkrtmasn nlemek amacyla 18 Kasm 1922de Osmanl hanedanndan Abdlmecit Efendiyi Halife ilan etti. NOT: II. Abdlmecit, meclis iradesiyle seilen ilk ve son halifedir. Bylece halifelik milletin egemenliine balanmtr. NOT: Halifelik makamnn saltanatla birlikte kaldrlmamasnn nedeni, kamuoyu ve artlarn hazr olmamasdr. Vahdettin nce ngilizlere ait Malta Adasna gitti. Buradan Mekke Emiri erif Hseyinin ars zerine Mekkeye gitti. Burada yaynlad bildiriden de sonu alamaynca, talyada San Remo ehrine yerleti ve 1926 ylnda burada vefat etti. nemi: Osmanl Devleti kesin olarak resmen sona erdi. tilaf Devletlerinin Lozanda ikilik karma planlar bozulmutur. Laiklie geite ilk adm atlm oldu. TBMMnin siyasi alanda gerekletirdii ilk byk inklaptr (Ayn zamanda tek inklap hareketidir.). Cumhuriyet ynetimine gei srecini hzlandrmtr.
Osmanl Devletinin Mondros Atekesi ile fiilen sona ermesi TBMMnin almasyla Anadoluda ulusal egemenlik ilkesinin yerlemeye balamas Osmanl Devletinin Sevri kabul etmekle kendi kendini yok saymas TBMMnin 1921 Anayasasn kabul ederek Osmanlnn egemenlik haklarn ve yetkilerini elinden almas Osmanl Devletinin Mudanya Atekesinde Avrupal devletler tarafndan hukuken yok saylmas Saltanatn ulusal egemenlie ters dmesi (en nemli neden) Lozan Bar Grmelerine Osmanl Hkmetinin de arlm olmas (hzlandrc neden) NOT: tilaf Devletlerinin Lozan Grmelerine Ankara ve stanbul Hkmetlerini birlikte armalarnn amac; Trk tarafn blerek, iki hkmet arasndaki ikilikten yararlanmak istemeleridir. stanbul Hkmetinin, Ankaraya Lozana birlikte katlma ars yapmas zerine, TBMM bu olasl ortadan kaldrmak ve tilaflarn planlarn bozmak iin 1 Kasm 1922de ald kararla saltanat kaldrmtr. Sadece Halifelik yetkileri kalan son Osmanl Padiah Vahdettin, 17 Kasm 1922de bir ngiliz zrhlsyla ngiltere Hkmetine snarak yurdu terk etmitir.
NOT: Saltanatn kaldrlmas, Atatrkn ulusal egemenlik ve Cumhuriyetilik ilkeleriyle paralellik gstermektedir. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Saltanatn kaldrlmasnn nedenlerinden biri olamaz? A) Saltanat sisteminin ulusal egemenlik anlayna ters olmas B) stanbul Hkmetinin de Lozan Grmelerine davet edilmesi C) Cumhuriyet ilan edilerek, yeni rejimin belirlenmi olmas D) Padiahn, Kurtulu Sava srasnda ulusal direnie kar olmas E) Bir lkede iki idarenin bulunmasnn ulusal karlara ters olmas (2007/KPSS) Cevap: C
182

RNEK SORU slamiyette ortaya kan siyasi ve din glerin bir elde toplanmas geleneine aadakilerden hangisiyle son verilmitir? A) 1876 Anayasasnn yrrlkten kaldrlmas B) Tekke ve trbelerin kapatlmas C) Saltanatn kaldrlmas D) Hukuk birliinin salanmas E)Medreselerin kapatlmas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C
Tarih retmeni
NOT: Aznlklar ve kapitlasyonlar konusunda Trk tarafnn kesin tavrn koymas, tam bamszlktan dn verilmeyeceini gsterir. smet Paa bakanlndaki Trk heyetinin konferansta en ok zerinde durduu ilkeler devletlerin eitlii ve tam bamszlktr RNEK SORU I. Mudanya Atekes Anlamasyla ilgili grmelerdeki baars II. Eskiehir-Ktahya Savalar III. Genelkurmay Bakan olduu srada yapt baarl hizmetleri smet nnnn Lozan Konferansna gnderilen heyete bakan olarak seilmesinde yukardakilerden hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2011 KPSS) Cevap: D Konferansa; ngiltere, Fransa, talya, TBMM Hkmeti, Yunanistan, Sovyet Rusya, Japonya, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya, Belika ve Portekiz dorudan katlrken, ABD grmelere katlmam sadece gzlemci gndermitir. Konferansta TBMM temsilcilerini en fazla uratran devletler bata ngiltere olmak zere talya ve Fransadr. Konferansa; Sovyet Rusya, Japonya ve Bulgaristan Boazlar konusunda, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavya Borlar konusunda, Belika ve Portekiz ticaret ve iskan (yerleme) konularnda katlmtr. smet nn, Lozan Konferansnn i tzk almalarnda Trkenin resmi konferans dili olmasn, Karadenize kys olan devletler ifadesi yerine bu devletlerin isimlerinin yazlmasn, komisyon bakanlklarndan birinin de Trkiyeye verilmesini nermitir. NOT: smet nn, bu nerileriyle konferansta uluslar aras eitlik kurallarna uyulmasn salamaya almtr. I. Konferans Dnemi 20 Kasm 1922de balad. Boazlar, Ermeni Yurdu,
LOZAN BARI ANTLAMASI (24 TEMMUZ 1923)

Mudanya Atekesinden sonra Trkiye bar konferans iin eitli hazrlklara girmitir. Bu dnemde; konferansn toplanma yeri, Trkiyeyi temsil edecek kiinin belirlenmesi ve konferansta grlecek konularn tespit edilmesi grlmtr. tilaf Devletleri bar konferans iin Lozan (svire) nerince, TBMM, Lozan ile Trkiye arasnda haberlemenin zor olacan syleyerek zmiri nerdi. NOT: TBMMnin amac; Mustafa Kemal Paann grmelere dorudan mdahale edebilmesini salamakt. NOT: Devletler aras geleneklere gre bar grmeleri tarafsz bir devletin ehrinde yaplmas gerektiinden Lozan kabul edilmitir. Grmelere Bakanlar Kurulu (Vekiller Heyeti) Bakan Rauf Bey katlmak istedi. Fakat kendisi daha nce Mondros Atekesini imzalad iin siyasal gelenek asndan uygun grlmedi. Onun yerine konferansa Trkiyeyi temsilen, Mudanya Atekes Antlamasnda Trkiyeyi baarl bir ekilde temsil ederek diplomatik bir zaferin altna imza atan smet Paa, Dileri Bakanlna getirilerek ba temsilci olarak gnderilmitir (smet Paa, Dileri Bakan Yusuf Kemal Bey (Tengirenk) istifa ettikten sonra bu greve gelebilmitir.). TBMM, Lozana gidecek smet Paa bakanlndaki heyetten, Kapitlasyonlar ve Ermeni Yurdu (Aznlklar) konularnda kesinlikle taviz verilmemesini istemi, dier konularda Ankarayla irtibat kurularak esnek davranlabileceini belirtmitir.
183

Kapitlasyonlar (en nemlisi), Musul Sorunu, Osmanl Borlar, stanbulun tilaflarca boaltlmas, Yunanistann Karaaa vermek istememesi ve Sava tazminat konularnda antlama salanamad iin grmeler 4 ubat 1923te kesildi. Trk Heyeti bu gelimeler zerine Ankaraya dnd ve Trk Ordusu alarma geirilerek, Musul ve Boazlar zerine yrmek iin hazrlklara balad. NOT: Grmelere ara verildii dnemde, i politikada bamsz, milli bir ekonomi sisteminin benimsendii zmir ktisat Kongresi dzenlenmitir (18 ubat 1923). Ancak her iki taraf da yeni bir sava gze alacak durumda deildi. tilaf Devletlerinin isteiyle 23 Nisan 1923te grmelere yeniden baland ve 24 Temmuz 1923te Lozan Bar Antlamasnn imzalanmasyla sona erdi. Antlamann Maddeleri: A) SINIRLAR Rus Snr: Irak Snr:
Tarih retmeni
Musul Kerkk Sorunu yznden zmlenemedi. Trkiye ile ngiltere arasnda 9 ay ierisinde zmlenmek zere ileri bir tarihe ertelendi. 5 Haziran 1926ta imzalanan Ankara Antlamas ile Musul, ngiltere mandasndaki Irak Hkmetine brakld. Lozanda zme kavuturulamayan, sonraya braklan tek konu Musul Sorunu olmutur. NOT: Lozan Bar Antlamasnda bugnk ekliyle belirlenen tek snrmz Bat Snr olmutur. RNEK SORU Trkiye, Musulun Misak- Mill snrlar iinde olduuna aadakilerden hangisini gereke olarak gstermitir? A) Trklerden baka uluslarn da yaamasn B) Sykes-Picot Anlamasna gre Franszlara verilmi olmasn C) Mondros Mtarekesinin imzaland tarihte Osmanl snrlar iinde olmasn D) Petrol bakmndan zengin olmasn E) ngilterenin mandas olmasn (2009 KPSS) Bulgaristan Snr:
Sovyet Rusya ile imzalanan Moskova ve Kafkas Cumhuriyetleri ile imzalanan Kars Antlamas (1921) ile belirlenen snr kabul edildi. ran Snr:
1639 Kasr- irin Antlamas ile belirlenen snr ayn ekilde kabul edildi. Suriye Snr:
1913 stanbul Antlamas ve Bulgaristann I. Dnya Sava sonunda yapt Nyyi Antlamas ile belirlendii gibi kald. Bulgaristan, Nyyi Antlamas ile Bat Trakyay Yunanistana brakmt. Buras bu nedenle geri alnamad. Yunanistan Snr:
Fransa ile imzalanan 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Antlamas ile izilen snr kabul edildi (1939da Hatayn Anavatana katlmasyla bugnk eklini almtr.). RNEK SORU Aadakilerden hangisi, daha nceden zerinde uzlama salandndan dolay, Lozan Konferansnda tartmalara konu olmamtr? A) Boazlarn ynetimine ilikin dzenleme B) Suriye snr C) Osmanl devlet borlar D) Kapitlasyonlar E) Musul (2010 KPSS nlisans) Cevap: B
Mudanya Atekesinde ngrld gibi Meri Nehri snr olmak zere dzenlendi. Yunanistandan sava tazminat yerine Edirnenin Karaaa blgesi alnd. Adalar:
Bozcaada, Gkeada (mroz) ve Tavan Adalar Trkiyeye, Rodos, Oniki Ada ve Meis talyaya, Kbrs ngiltereye, Dier btn adalar Yunanistana brakld. Fakat Yunanistan, Anadolu kylarna yakn olan adalarda silah ve asker bulunduramayacakt.
184

RNEK SORU Aadakilerden hangisinin gelecei, Lozan Antlamasyla belirlenmemitir? A) mroz B) Musul C) Oniki Ada D) Karaaa E) Bozcaada (2006/KPSS nlisans) Cevap: B RNEK SORU Aadakilerden hangisi Lozan Antlamasnn kapsamndadr? A) Bat snrnn izilmesi B) Musulun Iraka braklmas C) Hatay Cumhuriyetinin kurulmas D) Trkiye - Ermenistan snrnn belirlenmesi E) Bat Trakyann Yunanistana braklmas (2006/KPSS Ortaretim) Cevap: A RNEK SORU mroz ve Bozcaadann Trkiyede kalmas Karaaan tazminat karl Trkiyeye braklmas Yukardaki gelimeler aadaki antlamalardan hangisinin kapsamndadr? A) Lozan Antlamas B) Atina Antlamas C) Ouchy Antlamas D) Montr Anlamas E) Ankara Antlamas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: A RNEK SORU Trkiyenin, I. Irak, II. Yunanistan, III. Suriye devletlerinden hangileriyle snr, Lozan Antlamasnda belirlenmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Ortaretim) Cevap: B B) KAPTLASYONLAR Tam bamszlmz engelleyen ve lkemizi yar smrge durumuna dren yabanclarn bu haklar btnyle ortadan kaldrld (bamsz devlet anlay saland.). Trkiyede bulunan yabanc ticaret kurulularna (irketlerine) Trk yasalarna uyma zorunluluu getirilmitir. C) BOAZLAR Ynetimi, Milletler Cemiyetinin garantisinde, Trkiyenin bakanlndaki uluslar aras bir komisyona brakld. NOT: Bu komisyonda yer alan dier devletler; ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Sovyet Rusya, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ve ABDdir. Trkiye, Boazlarn her iki yakasn 15er km. mesafe ile askerden arndracakt. Boazlardan btn dnya ticaret gemilerinin geii serbest, sava gemilerinin geii ise snrl (tonaj ve gn olarak) olacakt. NOT-1: Yeni bir sava tehlikesinin belirmesi halinde Trkiye, Boazlarn evresine askeri ynak yapabilecek ve sorunu yeniden grmeye aabilecekti. NOT-2: Boazlarn ynetiminin uluslar aras bir komisyona braklmas Trkiyenin egemenlik haklarn zedeleyici niteliktedir. NOT-3: Trkiye, 1936da imzalanan Montr Boazlar Szlemesi ile Boazlarda tam denetim salamtr. D) AZINLIKLAR Trkiyedeki tm aznlklarn Trk vatanda olduu, Trkiye Devletinin kanunlar ile gvence altnda bulunduu, bu nedenle dardan herhangi bir ekilde koruyucularnn bulunamayaca karar kabul edilmitir. NOT: Aznlk sorunu tamamen zmlendii iin iilerimize karlma problemi de ortadan kalkt ve bylece tam bamszlmz salanm oldu. Ayrca Dou Anadoluda bir Ermeni Devleti kurma projesi de tarihe kart.
Tarih retmeni
185

RNEK SORU Lozan Antlamasnn 40. maddesine gre, Trkiyedeki Mslman olmayan aznlklarn hukuken ve fiilen Trk tebaas gibi ilem grmeleri kabul edilmitir. Bu maddenin aadakilerden hangisini engellemek amacn tad savunabilir? A) Aznlklarn kendi dillerini renmesini B) Aznlklarn baka lke tabiiyetine gemesini C) Toplumda ayrlk gruplar olumasn D) badet yerlerinin sayca arttrlmasn E) Yaamn geleneklere gre dzenlenmesini (2003/KPSS) Cevap: C E) NFUS MBADELES (DE - TOKU) Trkiyedeki Rumlar ile Yunanistandaki Trklerin karlkl olarak dei toku edilmesi karar alnd. Yalnz Bat Trakyadaki (Gmlcine, Selanik) Trkler ile Bozcaada, Gkeada ve stanbuldaki Rumlarn bu deiimin dnda tutulmas, Yunanistann srar zerine kabul edildi. RNEK SORU I. Bat Anadoluda yaayan Rumlar, II. Gmlcine ve Selanikte yaayan Trkler, III. mroz, Bozcaada ve stanbulda yaayan Rumlar, IV. Teselya ve Makedonyada yaayan Trkler, Yukardakilerden hangisi Lozan Antlamasnda nfus deiimi dnda tutulmutur? A) I ve II B) II ve III C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV (2004/KPSS) Cevap: B F) SAVA TAZMNATI (TAMRATI) I. Dnya Savann galiplerine sava tazminat verilmedi. NOT: Wilson lkeleri, yenilen devletlerden sava tazminat almay yasaklad iin tazminat, tamirat masraf adyla ifade edilmitir. Buna karlk Trkiye, Anadoluda byk ykmlara neden olan Yunanistann sava tamirat demesini talep etti. Trkiyenin bu isteine karlk olarak Yunanistan, Edirnenin Karaaa blgesini sava tamirat olarak Trkiyeye vermitir.
Tarih retmeni
RNEK SORU I. Yunanistann sava tazminat yerine Karaaa Trkiyeye vermesi, II. Kars ve dolaylarnn yeniden Trk topraklarna katlmas, III. Boazlar Komisyonunun kaldrlmas, Yukardakilerden hangileri Lozan Antlamasnn sonular arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2003/KPSS) Cevap: A G) DEVLET BORLARI (DI BORLAR) Osmanl Devletinin 1854ten itibaren ald d borlar, mparatorluktan ayrlan devletlere de yzlmleri ve gelirlerine orantl olarak blnd. Trkiyenin payna den borlarn, faizsiz taksitlerle ve Trk Liras olarak kt para zerinden denmesi kabul edildi. Ayrca d borlarn denmesi srasnda her trl yabanc ekonomik denetim ve gzetimine de son verilerek, 1881de kurulmu olan Duyun-u Umumiye (Genel Borlar daresi) Komisyonu da kaldrld. Trkiye en son borcunu 1954te demitir. NOT: Borlar konusunda Trkiyeye en fazla direnen devlet Fransa olmutur. H) YABANCI OKULLAR Trkiyedeki btn yabanc okullarn Trk Milli Eitim Bakanlnn dzenleyecei esaslara gre eitim yapmalar kararlatrld. Trkiyedeki en fazla yabanc okul Franszlara aitti. 1926da Fransann Ankara Bykelisi Trk Hkmetine bu konuda yeniden grme teklif etti. Trk Hkmeti, bu sorunun bir i sorun olduunu ve bu istein bamszlk anlayna ters dtn belirterek, Fransann grme teklifini sert bir ekilde reddetmitir. ) FENER RUM PATRKHANES
Trk Hkmetinin btn basklarna ve srarlarna ramen Patrikhane stanbul dna kartlamad. Ancak, Patrikhane Ekmen (evrensel) olmaktan karld. Trkiyenin dinsel kurumlarndan biri haline getirildi (Siyasi ayrcalklar kaldrlm oldu.).
186

1926da Medeni Kanunun kabul ile Patrikhanenin aznlklar zerindeki din d (evlenme, boanma, miras paylam vb.) yetkileri de tamamen sona erdirildi. J) STANBULUN DURUMU Lozan Bar Antlamasnn TBMM tarafndan onaylanmasndan 6 hafta sonra stanbul ve Boazlardaki tilaf Devletleri askerlerinin topraklarmz boaltmas kararlatrld. Lozan Bar Antlamas 23 Austos 1923te II. TBMM tarafndan onayland. tilaf Devletleri 2 Ekim 1923te stanbul ve Boazlar boaltmaya baladlar ve 6 Ekim 1923te tamamen topraklarmzdan ekildiler. Ayn gn Trk ordusu halkn byk sevgi gsterileri ierisinde stanbula girmitir. nemli Detaylar Lozanda Aleyhimize zmlenen Konular: Bat Trakya, Ege Adalar, Hatay ve skenderun (Suriye snr), Boazlar, Patrikhanenin stanbul dna kartlamamas Aleyhimize zmlenen Ama Daha Sonra Lehimize Dntrlenler: Boazlar (Uluslar aras komisyonun kaldrlmas - 1936) Hatay ve skenderunun Trkiyeye katlmas 1939) NOT: Lozanda Trkiye ve ngiltere arasnda ikili grmelere braklan Musul (Irak) Sorunu daha sonra aleyhimize zmlenmitir. Lozanda Lehimize zmlenen Konular: Kapitlasyonlar, Aznlklar, Devlet Borlar, Sava Tazminat, Yabanc Okullar, stanbulun Boaltlmas Lozanda zmlenen Ama Daha Sonra Uygulamada Sorun Olanlar: Fransa ile Yabanc Okullar (1926) ve D Borlarn denmesi (1933), Yunanistan ile Nfus Mbadelesi (1926 1930) ve Ege Adalarnn silahszlandrlmas Lozanda Konular:
Tarih retmeni
Tam zme Kavumayan
Musul, Hatay, Boazlar, Rum Patrikhanesi Lozan Bar Antlamasnn nemi Yeni Trk Devletinin bamszl ve toprak btnl tm dnya devletleri tarafndan tannd. Misak- Milli snrlar byk lde gerekletirildi. Osmanl Devletinin artk resmen sona erdii belgelendi. Devletler aras eitlik ilkesine gre hazrlanmas ve emperyalizme kar baarl olmas ynyle smrge halindeki uluslara rnek olmutur. Geerliliini gnmze kadar koruyan uluslar aras bir antlamadr (Bu ynyle de smrge milletlere rnek olmutur.). Avrupa devletlerinin ark Meselesi (Dou Sorunu)ni kendi karlar dorultusunda zmledikleri Sevr Antlamasn rten, Trk Milletinin bamszlk ve egemenlik haklarn emperyalist devletlere kabul ettiren bir belgedir. I. Dnya Savan bitiren son antlamadr.
NOT: Mustafa Kemal, Lozan Bar Antlamas iin u deerlendirmeyi yapmtr; Bu antlama, Trk milleti aleyhine asrlardan beri hazrlanm ve Sevr Antlamasyla tamamland zannedilmi byk bir suikastn ykln ifade eder bir vesikadr. Osmanl Devrine ait tarihte rnei bulunmayan bir siyasi zafer eseridir. RNEK SORU Atatrk, Bu anlama, Trk ulusuna kar yzyllardan beri hazrlanm ve Sevr Antlamas ile tamamland sanlm, byk bir suikastn ykln bildirir bir belgedir. Osmanl tarihinde benzeri grlmemi bir siyasal zafer yaptdr. szn aadakilerden hangisi iin kullanmtr? A) Mudanya Atekes Anlamas B) Moskova Antlamas C) Ankara Antlamas D) Lozan Antlamas E) Montr Boazlar Szlemesi (2011 KPSS) Cevap: D
187

TBMM MUHAREBELER LOZAN BARII IKMI SORULAR 1. Aadakilerden hangisi Birinci nn ve Sakarya Savalarnn ortak zelliklerinden biri deildir? Savunma amal olmas Sovyet Rusya ile yaknlama salamas Anlama devletlerinin TBMM ile ilgili grlerinin deimesini salamas Ulusal orduyla yaplmas smet Paa'nn komutasnda yaplmas (1999 DMS) Aadakilerden hangisi, Gmr Antlamasnn zelliklerinden biri deildir? Batda Yunanllara kar, cephede rahatlk salamas Birinci nn Zaferinden sonra imzalanmas Ermenilerin Sevri tanmadklarn belirtmesi TBMMnin uluslararas varln ilk kez kantlamas Bir Trk devletinin Trkln vurgulayan ilk antlama olmas (1999 DMS) 4.
Tarih retmeni
Hkmetin kurulmas ile ilgili 2 Mays 1920 tarihli yasaya gre, bakanlar TBMM yeleri arasndan mutlak ounlukla seilirdi. Daha sonra bu kural bakanlarn TBMM bakannn Meclis yeleri iinden gsterdii adaylar arasndan mutlak ounlukla seilmesi eklinde deitirilmitir. Yaplan bu deiiklikle aadakilerden hangisi amalanmtr? Meclisin hkmeti denetlemesini kolaylatrmak Bakanlklarn saysnn azaltlmasn salamak Hkmet drmeyi kolaylatrmak Hkmette gr birliinin salanmasn kolaylatrmak Ulus egemenlii ilkesini pekitirmek (2000 DMS)
A) B) C) D) E)
A) B) C) D) E)
2. A) B) C) D) E)
5. I. Gmr Antlamas'nn yaplmas II. Moskova Antlamas'nn yaplmas III. Trk ordusunun Sakaryann dousuna ekilmesi gelimelerinden hangileri Eskiehir ve Ktahya Savalarnn sonular arasnda yer alr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2000 DMS) 6. Mustafa Kemal, stanbul Hkmeti temsilcileriyle Bilecikte yapt grmede kendisini TBMM ve Hkmet Bakan eklinde tantmtr. Mustafa Kemalin kendisini byle tantmasndaki amacnn aadakilerden hangisi olduu savunulabilir? Meclis ve hkmetin yetkilerine sahip olduunu hatrlatmak stanbul Hkmeti ile ilikileri kesmek stanbul Hkmeti temsilcilerinin hkmetten ekilmesini salamak stanbul Hkmeti yelerinde gr ayrl yaratmak Padiah, yeni bir hkmetin kurulmasna raz etmek (2000 DMS)
3. Milli Mcadele dneminde, I. Ulusal cemiyetler kurulmas II. TBMMnin almas III. Saltanatn kaldrlmas IV. TBMM yetkilerinin bir sre iin M. Kemale verilmesi V. 1876 Anayasasnn yrrlkte kalmas konularnn hangilerinde gr ayrl olmutur? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) III ve IV E) IV ve V (1999 DMS)
A) B) C) D) E)
188

Anlama Devletlerinin Sevr Antlamasnn baz maddelerinde deiiklik yapmak amacyla Londra Konferansn tertip etmelerinde, I. Birinci nn Sava II. erkez Ethem Ayaklanmasnn bastrlmas III. Fransa ile yaplan Ankara Antlamas gelimelerinden hangileri etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2000 DMS) 7. 8. I. Batumun Grcistana braklmas II. Trkiyenin Batum limanndan gmrksz yararlanmas III. Nahvan blgesinin zerk bir ynetime sahip olmas Aadaki antlamalardan hangisinin sonularndandr? A) Ankara Antlamas B) Gmr Antlamas C) Kars Antlamas D) Brest - Litovvsk Antlamas E) Lozan Antlamas (2000 DMS) 9. 5 Austos 1921 tarihinde kabul edilen bir yasayla Meclis, kendisine ait yetkileri ve bakomutanlk grevini Mustafa Kemale vermitir. Aadakilerden hangisinin bu durumun bir sonucu olduu savunulamaz? Mustafa Kemal'in hkmet bakanl grevini brakmas Uygulamalarda birlik ve beraberliin salanmas Askerin moral gcnn artmas Hazrlklarda zaman kazanlmas Tekalif-i Milliye Buyruklarnn karlmas (2000 DMS)
Tarih retmeni
11. Trkiyedeki Rumlar ve Yunanistandaki Trklerin mbadele (dei toku) edilmesi; ancak Bat Trakya Trkleri ile stanbul Rumlarnn bu mbadele dnda tutulmas, aadakilerden hangisinin kararlar arasndadr? A) Lozan Antlamas B) Atina Antlamas C) Bkre Antlamas D) stanbul Antlamas E) Belgrat Antlamas (2000 DMS) 12. Trk Ordusunun, Sakarya Nehrinin dousuna ekilmesi, aadakilerin hangisinde olmutur? A) I. nn Sava B) II. nn Sava C) Sakarya Sava D) erkez Ethem Ayaklanmas E) Ktahya - Eskiehir Savalar (2001 KMS) 13. I. Kars, Sarkam, Kazman, Kulp ve Idrn yeniden Trk topraklarna katlmas II. Batumun Grcistana braklmas III. Kafkas petrollerinin iletilmesi yukardakilerden hangileri, Gmr Antlamasnn kapsamndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2001 KMS) 14. I. Dou Trakya II. stanbul III. Boazlar IV. Bat Trakya Mudanya grmelerinde yukardakilerden hangileriyle ilgili olarak bir karar alnmamtr? A) Yalnz I B) Yalnz III C) Yalnz IV D) I ve II E) I, II ve III (2001 KMS)
A) B) C) D) E)
10. Aadakilerden hangisi, Mudanya Mtarekesinin koullarndan biri deildir? A) Dou Trakyann boaltlmas B) Trk - Yunan arpmasnn durmas C) Anlama Devletlerinin bara kadar bulunduklar yerde kalmas D) Bat Trakyann Yunanistana braklmas E) stanbul ve evresinin ynetiminin TBMM Hkmetine braklmas (2000 DMS)
189

15. Kurtulu Sava kapsamnda yer alan aadaki savalarn hangisinden sonra, Anlama Devletleri Sevr Antlamasnda yaplan deiiklikleri Londrada grme gereini duymutur? A) Sakarya Sava B) Ermenilerle sava C) I. nn Sava D) II. nn Sava E) Eskiehir - Ktahya Savalar (2002 - KPSS) 16. Aadakilerden hangisi, Kurtulu Savanda Trk ordusunun Sakaryann dousuna ekilmesinin sonularndan biri deildir? A) Mustafa Kemalin bakomutanlk grevini stlenmesi B) TBMM yetkiyi geici bir sre iin Mustafa Kemale vermesi C) Tekalif-i Milliye Buyruklarnn karlmas D) Bat cephesinin gney ve bat olarak ikiye ayrlmas E) TBMMde Mustafa Kemale kar tepkilerin artmas (2002 - KPSS) 17. I. Sava tazminatlar II. Suriye snr III. Boazlar konularndan hangileriyle ilgili sorunlar, Lozan Antlamasndan sonra yeniden gndeme gelmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2002 - KPSS) 18. Kurtulu Savann devam ettii dnemde TBMM siyasi antlamalar yaparak Trk halknn ekonomik ve siyasal karlarn dier devletlere kabul ettirmeye almtr. Bu dnemde TBMM aadaki devletlerden hangisine ilk olarak Kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul ettirmitir? A) Sovyet Rusyaya B) Fransaya C) talyaya D) Almanyaya E) ngiltereye (2003 - KPSS)
Tarih retmeni
19. I. Tekalif-i Milliye Emirleri II. Aar Vergisinin artrlmas hakknda kanun III. Hyanet-i Vataniye Kanunu IV. Misak- Milli Kararlar Trkiye Byk Millet Meclisi yukardakilerden hangilerini karmamtr? A) II ve IV B) Yalnz I C) Yalnz III D) Yalnz II E) I ve III (2004 - KPSS) 20. Kurtulu Savanda Mustafa Kemale bakomutanlk yetkisini aadakilerden hangisi vermitir? A) Bakanlar Kurulu B) TBMM C) Milli Gvenlik Kurulu D) Felah- Vatan Grubu E) Halk Meclisi (2004 - KPSS) 21. I. Menemen Olaynn bastrlmas II. Yozgat Ayaklanmasnn bastrlmas III. nn Savalarnn kazanlmas Kuvayi Milliye yukardakilerin hangilerinde etkili olmay baarmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2005 - KPSS) 22. Hangisi, Kurtulu Savanda kan ayaklanmalardan biri deildir? A) Menemen Ayaklanmas B) Cemil Ceto Ayaklanmas C) opur Musa Ayaklanmas D) eyh Recep Ayaklanmas E) Deliba Mehmet Ayaklanmas (2006 - KPSS) 23. Kurtulu Savanda, I. Gney Cephesinin kapanmas II. Anlama Devletleri arasnda gr ayrl kmas III. Londra Konferansnn toplanmas gelimelerinden hangileri Ankara Antlamasnn sonular arasndadr? A) I B) II C) III D) I, II E) I, II, III (2006 - KPSS)
190

24. 13 Ekim 1921 tarihinde yaplan Kars Antlamasnda hangisinin etkisi yoktur? A) Gmr Antlamas B) Yunanllara kar kazanlan Sakarya Sava C) Bakomutanlk Meydan Sava D) Moskova Antlamas E) Kafkas Cumhuriyetlerinin Rusyaya bal olmas (2006 - KPSS) 25. TBMMnin almasndan sonra, I. Mecliste gruplamalarn olumaya balamas, II. Kuvay- Milliye birliklerinin ihtiyalarnn Milli Savunma Bakanlnca karlanmas, III. Bat ve Gney cephelerinin Genelkurmay Bakanlna balanmas gelimelerinden hangileri, asker gcn belli bir otoriteye bal olmasnn gereklilii grnn uygulandn gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2007 - KPSS) 26. Anlama Devletleri Londrada toplanacak konferansa stanbul Hkmetini dorudan, TBMM Hkmetini ise stanbul Hkmeti araclyla davet etmi; Sadrazam Tevfik Paa da durumu Ankaraya bildirip delegelerin saptanmasn istemitir. Yalnz bu bilgiye dayanarak Anlama Devletlerinin, I. TBMM Hkmetinin dolayl olarak konferansa davet edilmesi, II. Osmanl Devletinin hukuki varlnn korunmas, III. Trk tarafnn yalnz TBMM Hkmeti tarafndan temsil edilmesi konularndan hangilerine kar olduklar sylenebilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2007 - KPSS) 27. Kurtulu Savanda talyann, Anadoluda igal ettii yerlerden ekilmeye balamasnda aadakilerden hangisinin etkili olduu savunulabilir? A) TBMM Hkmetinin asker ve siyasi alanda baarl sonular almas B) Mudanya Anlamasnn imzalanmas C) Trk ordusunun Sakaryann dousuna ekilmesi D) Saltanatn kaldrlmas E) Osmanl hanedannn yurt dna karlmas (2007 - KPSS)
Tarih retmeni
28. Kurtulu Savanda Grcistan ve Ermenistan hkmetleriyle yaplan Kars Antlamas aadakilerin hangisinde etkili olmutur? A) Sakarya Savann kazanlmas B) Kafkas snrnn kesinlemesi C) Teklif-i Milliye Emirlerinin (Ulusal Ykmllkler) karlmas D) TBMMnin ay iin yetkilerini Mustafa Kemale devretmesi E) Ermenistanla Gmr Antlamasnn yaplmas (2007 - KPSS) 29. I. Aznlklarn Trk vatanda saylmas, II. Rodos ve Oniki Adann talyaya braklmas, III. Boazlar Komisyonunun kaldrlmas, Yukardakilerden hangileri Lozan Antlamasnn sonular arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS nlisans) CEVAPLAR 1. E 2. B 3. D 4. D 5. C 6. A 7. A 8. C 9. A 10. D 11. A 12. E 13. A 14. C 15. C 16. D 17. E 18. A 19. A 20. B 21. B 22. A 23. D 24. C 25. E 26. C 27. A 28. B 29. D
CUMHURYET (NKILPLAR) DNEM

I. TBMM sava yllarnda yprand iin 1 Nisan 1923te meclisin seimle yenilenmesi karar alnm, 11 Austos 1923te de II. TBMM almtr. 11 Austos 1923ten 1 Ekim 1927ye kadar alan II. TBMMye nklp Meclisi de denilmitir. A. SYAS ALANDA YAPILAN NKILPLAR Siyasi alanda yaplan inklplar unlardr;
I. TBMMnin Almas Saltanatn Kaldrlmas Cumhuriyetin lan Halifeliin Kaldrlmas Partiler ve ok Partili Denemeleri 1921 ve 1924 Anayasalar
Hayata
Gei
191

CUMHURYETN LANI (29 EKM 1923) Cumhuriyetin ilanna gelimeler unlardr; ortam hazrlayan
Tarih retmeni
Gazi Mustafa Kemal Paa Cumhurbakan seilerek Devlet Bakanl sorunu da kesin olarak zme kavutu. Meclis Hkmeti Sisteminden Kabine Sistemine geildi (Babakan olan hkmetlerin kurulmas saland.). Bylece Mecliste yaanan hkmet bunalmlar da sona erdi. Ayrca devlet ileri ivme kazand ve yaplacak inklplara ortam hazrland. lk Cumhuriyet Hkmetini kurma grevi smet Paaya (Babakanlk) verildi. Fethi (Okyar) Bey de TBMM Bakanlna seildi. NOT: Cumhuriyetin ilan ile ulusal egemenliin salanmas ynnde en nemli admlardan biri daha atlm oldu. Tekilat- Esasiye Kanununda, 1923 deiiklikler; (1921 Anayasas) ylnda yaplan
Saltanatn kaldrlmas (1 Kasm 1922) II. TBMMnin almas (11 Austos 1923) Lozan Bar Antlamasnn II. TBMMde onaylanmas (23 Austos 1923) Yeni Trk Devletinin ilk siyasi partisi olan Halk Frkasnn kurulmas (9 Eyll 1923) Trk ordusunun tilaflarn boaltt stanbula girmesi (6 Ekim 1923) Ankarann bakent olmas (13 Ekim 1923) Mecliste meydana gelen hkmet bunalm (25 Ekim 1923) NOT-1: Bakanlarn tek tek meclis ierisinden seilmesi, hkmeti oluturmay ve srdrmeyi zorlatrmaktayd (Meclis Hkmeti Sistemi). Bu yzden bir an nce Cumhuriyeti ilan edip Kabine Sistemine gemek gerekmekteydi. NOT-2: lkenin igalden kurtarlmas ve saltanatn kaldrlmasndan sonra milletvekilleri arasndaki gr ayrlklar artmaya balad. Bu da hkmet bunalmn iyice arttrd. Cumhuriyetin ilann gerektiren nedenler unlardr;
I. TBMMnin almasyla balayan rejim konusundaki tartmalar Saltanatn kaldrlmasndan sonra oluan Devlet Bakanl Sorunu Yeni Trk Devletinin yapaca inklplara en uygun rejimin Cumhuriyet olmas Meclis Hkmeti Sisteminin zamanla ileyemez hale gelmesi ve yaanan hkmet bunalmlar (1923 sonbaharnda Fethi Okyar Hkmetinin ekilmesi sonucu) 29 Ekim 1923te Cumhuriyet ilan edildi. Anayasann birinci maddesinin sonuna yaplan ekle, Trkiye Devletinin ynetim ekli Cumhuriyettir. denildi. Cumhuriyetin ilan ile Yeni Trk Devletinin u nemli Sorunlar zmlenmitir;
Trkiye Devletinin rejimi cumhuriyettir. maddesi anayasaya eklenmitir. Devletin bakan Cumhurbakandr. Cumhurbakannn, TBMM tarafndan kendi yeleri arasndan seilmesi karar alnmtr. Cumhurbakanl sresinin 4 yl olmas ve ayn kiinin tekrar Cumhurbakan seilebilmesi karara balanmtr. Babakan, Cumhurbakan tarafndan ve TBMM yeleri arasndan seilir. Bakanlar babakan tarafndan TBMM yeleri arasndan seilecek ve Cumhurbakan tarafndan meclisin onayna sunulacaktr. Devletin dininin slam ve resmi dilinin Trke olduu hkm getirilmitir.
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, cumhuriyetin ilannn dourduu sonulardan biri deildir? A) Hkmet kurmann yeni ynteme balanmas B) Devletin rejiminin adnn konmas C) stiklal Marnn kabul edilmesi D) Devletin bakannn belirlenmesi E) Halifeliin kaldrlmas (2009 KPSS) Cevap: C Kabine Sisteminde; Cumhurbakan, Meclis Babakan seer, yeleri arasndan
Yeni Trk Devletinin ad konuldu. Bylece rejim konusundaki tartmalar sona erdi.
192

Babakan da Meclis yeleri arasndan dier bakanlar seer, Seilen Bakanlar Kurulu, Cumhurbakan tarafndan Meclisin gvenoyuna arz olunur ve gvenoyu alan Hkmet greve balard. CUMHURBAKANLARIMIZ 1) M. Kemal Atatrk 2) smet nn 3) Celal Bayar 4) Cemal Grsel 5) Cevdet Sunay 6) Fahri Korutrk 7) Kenan Evren 8) Turgut zal 9) Sleyman Demirel 10) A.Necdet Sezer 11) Abdullah Gl
Tarih retmeni
Osmanl Hanedannn karlmas kabul edildi. yurt dna
Ayn gn u kanunlar da kabul edilmitir; Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Eitim ve retim birletirilerek devlet denetimine alnmtr. Tm okullar Milli Eitim Bakanlna balanmtr, Medreseler kapatlm, ada okullar almtr. eriyye ve Evkaf Vekaleti kaldrlarak yerine Diyanet leri Bakanl ve Vakflar Genel Mdrl kurulmutur. Bylece laik devlet olma ynnde nemli bir adm atlmtr. Ayrca ynetimdeki iki ballk da sona ermitir.
HALFELN KALDIRILMASI (3 MART 1924) Hz. Muhammedin vefatndan sonra devlet ve hkmet ilerini yrtmek amacyla seilen idarecilere Halife denilmitir. lk drt halife seimle belirlenmi, ancak Emevilerden itibaren halifelik saltanata dnmtr. Yavuz Sultan Selimin Msr Seferinden sonra Halifelik, Osmanl padiahlarna gemitir (1517). I. Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti btn Mslmanlar tilaf Devletlerine kar birletirebilmek iin Kutsal Cihat ilan etmi ancak baarl olamamtr. Bu ar slam Dnyasnda destek grmemi hatta ngilizlerin kkrtmas ile Araplar Osmanl Devletine kar ayaklanmlardr. 1 Kasm 1922de saltanat kaldrlrken ortam msait olmadndan halifelik makamna dokunulmam, TBMM, Vahdettinin yerine hanedandan Abdlmecit Efendiyi halife olarak tayin etmitir. Halifeliin Kaldrlma Nedenleri:
NOT: Diyanet leri Bakanlnn kurulmas ile eyhlislamlk sona ermitir.
Erkan- Harbiye Vekaleti kaldrlarak yerine Genel Kurmay Bakanl ve Milli Savunma Bakanl kurulmutur. Bylece ordunun siyasetten ayrlmas ynnde ilk adm atlmtr. Halifeliin Kaldrlmasnn nemi:
Laik dzene geite nemli bir adm atlm oldu (en nemlisi). Ulusal egemenlik ilkesi pekitirildi. Trkiye Cumhuriyetinin karakteri tam olarak ortaya kt. Eski rejim yanllarnn yuvaland zararl bir odak noktas yok edildi. Yaplacak inklplara zemin hazrland. Devlet ynetimindeki ikili yap ortadan kalkt. Trkiyedeki mmetilik araylar sona erdi ve milliyetiliin temelleri glendirildi. RNEK SORU Mslmanlar zerinde nfuzu olan halifeliin kaldrlmasnda aadakilerden hangisinin etkili olduu savunulabilir? A) Mecelle yerine Medeni Kanunun kabul edilmesi B) Saltanatn kaldrlarak Cumhuriyetin ilan edilmesi C) Tekke ve trbelerin kapatlmas D) Anayasadan laiklie aykr maddelerin karlmas E) Medreselerin kapatlmas (2008/KPSS nlisans) Cevap: B
Halifeliin ulusal egemenlikle (Cumhuriyetle) badamamas Halifeliin laik dzene geite en nemli engel olmas Halifenin yasa d davranlar, politikaya karmas, padiah gibi davranmas Baz evrelerin halifeye yeniden siyasi haklar salamaya almalar D glerin kendi karlar dorultusunda halifelik kurumunu savunmalar ve desteklemeleri TBMM, 3 Mart 1924te kard yasa ile Halifelii resmen kaldrd. Ayn yasa ile
193

RNEK SORU I. Hilafet II. eriye ve Evkf Bakanl III. Erkn- Harbiye Bakanl 1924 ylnda, yukardakilerden hangilerinin ynetim birliini glendirmek amacyla kaldrld savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: D OK PARTL HAYATA GE DENEMELER Siyasi Parti; Ayn siyasi gr benimseyen insanlarn bir araya gelerek oluturduklar, halkn istek ve grlerinin ynetime yansmasn salayan demokrasinin vazgeilmez unsurlarndan biridir. I. TBMM dneminde, meclis ierisinde partileme yoktu. Meclis ierisinde siyasi gr ayrlklarndan dolay eitli gruplar meydana gelmiti. lk mecliste btn milletvekillerinin tek amac yurdu dmandan kurtarmak ve Misak- Milliyi gerekletirmekti. Ancak 1921 Anayasasnn hazrlanmas srasnda gruplar olumaya balad. Bu gruplarn balcalar; Tesant, stiklal, Islahat, Halk zmreleri, Yeil Ordu ve Mustafa Kemalin kurduu Meclisteki en etkili grup olan Mdafaa-i Hukuk Grubu idi (Sivas Kongresi srasnda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu olarak temelleri atlmt.). Mustafa Kemal bu gruplar birletirme konusunda baarl olamaynca 151 arkadayla birlikte 10 Mays 1921te Mdafaa-i Hukuk grubunu kurmutur. Bu gruba Birinci Grup muhalif gruba ise kinci Grup (Muhafaza-i Mukaddesat Grubu) denilmitir. CUMHURYET HALK PARTS (9 EYLL 1923) Mustafa Kemal almalar srasnda Mdafaa-i Hukuk grubuyla birlikte hareket etmitir ve bu grubun bir uzants olarak 9 Eyll 1923te Halk Frkasn kurmutur (lk siyasi parti). Cumhuriyetin ilanndan sonra ad Cumhuriyet Halk Frkas olarak deitirilmitir (1924). 1935te de Cumhuriyet Halk Partisi ismini almtr. Mustafa Kemal Atatrk 1938e kadar Cumhuriyet Halk Partisinin bakanln
Tarih retmeni
yapmtr. Atatrkn lmnden sonra ise bu grevi 1950ye kadar smet nn yerine getirmitir. Cumhuriyet nedenleri: Halk Partisinin kurulma
nklplarn yaplmas iin organize olmu disiplinli bir rgte gerek duyulmas Yenilikleri, halkn katlmasyla kurulacak bir parti aracl ile halka benimsetme dncesi Halkn istek ve grlerinin Meclise daha kolay yansmasn salamak ve demokrasiyi kurum ve kurallaryla iletme dncesidir. Cumhuriyet Halk Frkas, Atatrkn 6 temel ilkesini parti felsefesi olarak kabul etmitir. Ekonomide devletilik ilkesini benimsemitir.
NOT: Devletilik; sermayenin devlet eliyle kullanlmas, devletin retim faaliyetlerinde yer almasdr. zel sektrn elinde yeterli sermaye olmad iin kabul edilen ekonomik sistemdir. 1946 ylna kadar Meclisteki tek parti; 1950 ylna kadar da iktidar partisidir. Cumhuriyet Dneminde yaplan inklplarn ve Atatrk ilkelerinin uygulaycs da Cumhuriyet Halk Partisi olmutur.
NOT: Trkiye Cumhuriyetinin en uzun iktidarda kalan partisi Cumhuriyet Halk Partisidir. TERAKKPERVER CUMHURYET PARTS (17 KASIM 1924 - 5 HAZRAN 1925) Kurtulu Sava yllarnda Mustafa Kemal'in Milli Mcadeleyi birlikte yrtt yakn silah arkadalar tarafndan kurulmutur (lk ubesini Urfada amtr.). Partinin kurucular Kazm Karabekir (Partinin bakan), Refet Bey (Bele), Rauf Bey (Orbay) Ali Fuat Bey (Cebesoy), Adnan Bey (Advar)dr. Bu partinin kurulmasnda Mustafa Kemal Paa ile silah arkadalar arasnda meydana gelen siyasi gr ayrlklar etkili olmutur. Partinin kurucular ayn zamanda ordu mensubu subaylard. Bu nedenle 19 Aralk 1924te bir yasa kartld. Bu yasaya gre ordu mensubu olanlar siyasi partilere ye olamayacaklard. Bu nedenle Terakkiperver Frkasnn kurucular ordudan istifa etmek zorunda kalmlardr.
NOT: Bu yasann kmasnda 1924te Hakkride kan Nasturi Ayaklanmasn ordunun glkle
194

bastrmas da etkili olmutur (Bunun nedeni ordunun siyasete karmasdr.). Ayrca bu isyanda Musul konusunda Trkiyeyi zayf drmek isteyen ngilterenin de etkisi vardr. NOT: Bu yasann karlmasndaki ama; ordunun siyasete kartrlmamasdr. Ayrca bu uygulamayla ulus egemenlii ilkesi pekitirilmi oldu. Terakkiperver Cumhuriyet Program ve lkeleri; Frkasnn
Tarih retmeni
Blgesinde yapt almalar da etkili olmutur. ngiltere bu ayaklanmay kartmakla Sevr Antlamasnda kurulmas istenen Krdistan Devletini tekrar gndeme getirmitir. eyh Sait Ayaklanmas, Dou ve Gneydou Anadoluda birok ili (Diyarbakrda balad) ierisine alacak ekilde genilemitir. Ayaklanmann bastrlmas iin alnan nlemler u ekildedir;
Bireysel zgrlkler korunacak Vekil seimlerinde tek derece usul uygulanacak Milletin ak vekleti alnmadka, Anayasa deitirilmeyecek dem-i Merkeziyet esas kabul edilecek (yerinden ynetim uygulanacak) Cumhurbakan olan kiinin milletvekillii kaldrlacak Bteden maa alan devlet grevlilerinin siyasi partilere ye olmas engellenecek Dini dnce ve inanlara saygl olunacak Serbest ekonomi politikas (liberalizm) uygulanacak Hkmete ait iftlik ve araziler topraksz kyllere verilecek NOT: Liberalizm; ekonomi alannda sermayenin kiilerce kullanlmas ve ekonomik teebbslerin zel sektrce gerekletirilmesidir. Terakkiperver Frka lke genelinde rgtlenmeye balaynca rejim ve laiklik kart olanlar da bu partiye girmeye balamtr. Bu sralarda, parti, Douda kan eyh Sait Ayaklanmasyla ilgisi olduu gerekesiyle 5 Haziran 1925'te kapatlmtr. Bylece ok partili hayata geiin ilk denemesi baarszlkla sonulanmtr.
Fethi Okyar Hkmeti istifa etti. smet nn yeni hkmeti kurdu. Takrir-i Skn (Huzuru Salama) Yasas kartld (4 Mart 1925). Bu kanun 1929a kadar yrrlkte kald. NOT: Takrir-i Skn Kanunu, ilk defa eyh Sait Ayaklanmasnn bastrlmasnda kullanlmtr. stiklal Mahkemeleri kuruldu (nc kez) Blgede ksmi seferberlik ilan edildi. Basna sansr uygulanmtr. Bu nlemlerin alnmas ve uygulanmas sonucu ayaklanma 3 Haziran 1925'te bastrld. Sonular;
Trkiyenin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas isyanda rol olduu gerekesiyle kapatlmtr (5 Haziran 1925). eyh Sait isyan, Trkiyede ok partili hayata gei iin ortamn uygun olmadn ve henz demokrasinin tam anlamyla uygulanamayacan gstermitir. ngiltere bu isyan kullanarak Musul sorununun Trkiye aleyhine zmlenmesini salamtr. NOT: 1926 Ankara Antlamasyla Musul, ngilterenin mandas Irak Hkmetine braklmtr. Ayrca bu durum Misak- Milliye aykrdr. NOT: Bu olay i politikada yaanan sorunlarn d politikay olumsuz etkilediini gstermitir. Cumhuriyet rejimini ykmaya ynelik ilk isyan bastrlmtr.
NOT: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, kurulan ikinci siyasi parti ve ilk muhalefet partisidir. EYH SAT AYAKLANMASI (13 UBAT 3 HAZRAN 1925) Halifeliin kaldrlmasndan sonra, laiklie ve Cumhuriyet ynetimine kar olanlar tarafndan karlmtr. Ayaklanmann kmasnda, Musul konusunda Trkiye'yi zayf duruma drmek isteyen ngilterenin Gneydou Anadolu
195

RNEK SORU Atatrk Nutukta, Takrir-i Skn Kanunu ile stiklal Mahkemelerini, istibdat vastas olarak kullanacamz fikrini ortaya atanlar ve bu fikri telkine alanlar oldu Biz olaanst olarak alnan ve fakat yasal olan nlemleri hibir vakit ve hibir surette, kanunun zerine kmak iin vasta olarak kullanmadk. demitir. Atatrkn bu anlatmyla, Takrir-i Skn Kanununun kabul edilmesi ve stiklal Mahkemelerinin kurulmasnda aadakilerden hangisini gereke olarak gsterdii savunulamaz? A) Devletin hayat ve bamszln salama B) Milletin medeni ve sosyal gelimesine ilikin giriimleri koruma C) lkenin dzen ve gvenliini salama D) Tehlikelere kar nlem alma zorunluluu E) Uluslararas ilikileri dzenleme zorunluluu (2011 KPSS) Cevap: E MUSTAFA KEMALE SUKAST GRM (16 HAZRAN 1926) Eski ttihatlar tarafndan planlanan bu suikast Mustafa Kemalin zmir gezisi srasnda gerekletirilecekti. Ancak, olay daha nceden haber alnnca (Mustafa Kemalin zmire bir gn gecikmeli gitmesi ve suikastileri karacak olan Giritli evkinin durumu zmir valisine bildirmesi zerine renilmitir) gerekletirilememi ve suikast planlayan 13 kii yakalanarak stiklal Mahkemelerinde (drdnc kez) yarglanmtr.
Tarih retmeni
1929da dnya genelinde grlen ekonomik krizden Trkiyenin de etkilenmesi ve bu nedenle ekonomik alanda mevcut hkmet uygulamalarna seenek olacak yeni grler retme dncesi Demokrasiyi tm kurum ve kurallaryla iletme istei Mevcut hkmetin uygulamalarnn daha iyi denetlenmesi gerei Halkn istek ve grlerinin Meclise tam olarak yansmasn salama dncesidir. Fethi Bey tarafndan Cumhuriyet Partisi; kurulan Serbest
Ekonomide liberalizmi (serbest piyasa ekonomisi) savunmutur. Tek dereceli seim sistemine geilmesi gerektiini vurgulamtr. Cumhuriyete bal ve laik dnceden yana olacan belirtmitir. Kadnlara da siyasal haklar verilmesini savunmutur. Limanlarda uygulanan tekel sisteminin kaldrlmasn, Tevik-i Sanayi Kanununun tamamen uygulanmasn, yabanc sermayenin lkeye giriinin salanmasn, Trk parasnn deerini koruyacak tedbirlerin alnmasn ve vergilerin halkn durumuna gre toplanmasn savunmutur. Serbest Cumhuriyet Partisi lke genelinde tekilatlanmaya balaynca, bu partiye de Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnda olduu gibi rejim kart olanlar girmeye balamtr. Fethi Okyar bu gelime zerine o dnemde yaplan yerel seimlerde byk baar kazanmasna ramen partisini feshetmek zorunda kalmtr (18 Aralk 1930). Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas ile Cumhuriyetin ilanndan sonraki ikinci ok partili hayata gei denemesi de baarl olamad. Bundan sonra Atatrk dneminde bir daha ok partili hayata gei giriiminde bulunulmamtr.
NOT: Bu olaydan sonra ttihat ve Terakkiciler, devlet kadrolarndan tamamen tasfiye edilmilerdir. NOT: Bu olay ayn zamanda ulus egemenliine dayal rejime kar bir tepki niteliindedir. Mustafa Kemalin bu olaydan sonra syledii u szler, onun Trkiye Cumhuriyetine verdii nemi bir kez daha ortaya koymutur: Benim naiz vcudum elbet bir gn toprak olacaktr. Ancak Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr. SERBEST CUMHURYET FIRKASI (12 AUSTOS - 18 ARALIK 1930) Mustafa Kemalin isteiyle Fethi Okyar tarafndan kurulmutur. Bu Partinin kurulma nedenleri;
NOT: Serbest Cumhuriyet Frkas, kurulan nc siyasi parti ve ikinci muhalefet partisidir. MENEMEN OLAYI (23 ARALIK 1930) Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan sonra, zmirin Menemen ilesinde rejim kartlarnn karm olduu olaydr.
196

Bu olay srasnda Dervi Mehmet ve yandalar tarafndan Menemende askerlik grevini yapan retmen Astemen Kubilay ehit edilmitir. Ayaklanma ksa srede bastrlm, Dervi Mehmet ve yandalar yakalanarak stiklal Mahkemelerinde yarglanarak (beinci kez) cezalandrlmlardr.
Tarih retmeni
RNEK SORU Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kapatlma nedeni aadakilerden hangisidir? A) ki dereceli seim sisteminin uygulanmas B) Muhalefet partisine ihtiya duyulmas C) Serbest Cumhuriyet Partisinin kurulmas D) eyh Sait Ayaklanmasnn kmas E) Menemen Olaynn kmas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D RNEK SORU lkedeki tm siyasi grlerin ynetime yanstlmas amacyla, I. Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kurulmas, II. Serbest Cumhuriyet Partisinin kurulmas, III. Demokrat Partinin kurulmas gelimelerinden hangileri Atatrk Dneminde gereklemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi Serbest Cumhuriyet Frkasnn programnda yer alan konulardan biri deildir? A) Kadnlara siyasi haklar verilmesi B) Tevik-i Sanayi Kanununun tmyle uygulanmas C) Cumhuriyetilik, milliyetilik ve laiklik esaslarna balln belirtilmesi D) Seimlerin tek dereceli olmas E) Ekonomide devletiliin uygulanmas (2006 KPSS / nlisans) Cevap: E RNEK SORU I. Menemen olay II. Atatrke suikast giriimi III. slam Teali Cemiyetinin kurulmas IV. Anzavur Ayaklanmas Ulus egemenliine dayal rejime kar bir tepki niteliinde olan yukardaki gelimelerden hangileri cumhuriyetin ilanndan sonra gereklemitir? A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) III ve IV E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: A
NOT-1: Menemen Olay, eyh Sait syanndan sonra rejime kar kan ikinci isyandr. NOT-2: Hem eyh Sait syan, hem de Menemen Olay, Trkiyede henz demokrasi ortamnn olumadn gstermitir. NOT-3: Cumhuriyetin ilanndan sonra bir sre tek partili bir ynetimin srdrlmesinin en nemli nedenleri; yaplacak olan inklplarn lkeye yerlemesini salama ve halkn gerekli olan siyasal olgunlua erimesini beklemektir. Atatrk dneminde ok istenmesine ramen ok partili hayata geilememitir. ok partili hayata ancak 1946da Demokrat Partinin kurulmasyla geilmitir (nc ok partili hayat). Bu parti de Cumhuriyet Halk Frkasnn devleti politikasna kar liberalizmi savunmutur. Demokrat Parti 1950deki genel seimler sonrasnda da iktidar partisi olmutur (29 Eyll 1960ta da kapatlmtr.).
NOT-1: Bylece cumhuriyetin ilanndan sonra ilk defa ynetime baka bir parti gelmitir. NOT-2: Demokrat Partinin kurucular; Cumhuriyet Halk Partisinden ayrlan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltandr. RNEK SORU Atatrk Dneminde ok partili hayata gei amacyla kurulan partilerden Serbest Cumhuriyet Partisinin programnda, I. cumhuriyetilik, II. devletilik, III. laiklik, ilkelerinden hangileri yer almtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: E
197

RNEK SORU Trkiyede demokrasinin yerlemesi amacyla, I. Atatrk ilkelerinin Anayasaya girmesi, II. Demokrat Partinin kurulmas, III. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmas gelimelerinden hangileri Atatrk dneminde salanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: C BURSA OLAYI (1 UBAT 1933) Bursada ezann Trke okunmasna kar gsterilen tepkidir. Olaya Atatrkn mdahale etmesiyle isyan bastrlm, reisleri bir sreliine eitli karakollarda misafir edilmilerdir. VAGON-L OLAYI (22 UBAT 1933) Vagon-Li irketi (Yatakl Vagonlar) Osmanl Dneminden beri Trkiyede demiryollarn ileten bir Fransz irketiydi. 22 ubat 1933te irketin telefonda Trke konuan memuru Naci Beye Belikal mdr Jannoni tarafndan irkette resmi dilin Franszca olduu belirtilerek, 25 Kuru para cezas ve 15 gn iten uzaklatrma cezasnn verilmesiyle olay patlak verdi. Bu gelime zerine stanbul niversitesi rencileri irket brosu nnde olaylar karmlardr. Yaanan bu durumlar zerine irket, Naci Beyi tekrar ie balatmtr. Ayrca Vatanda Trke Konu Kampanyas balatlmtr. RAZGARD OLAYI (20 NSAN 1933) Bulgaristann Razgard blgesinde bulunan Trk mezarlklarnn Bulgarlar tarafndan tahrip edilmesiyle stanbulda bu olaylara tepki gsterilmitir. Trk genliinin milliyetiliiyle Trkiyede Bulgarlarn mezarlar onarlm ve Bulgarlara kltr dersi verilmitir (20 Nisan 1933). ANAYASALAR Anayasa: Bir devletin rejimini, ileyiini, kii hak ve hrriyetlerini ortaya koyan temel kanunlar olup bir lke snrlar ierisinde uygulanan kanunlarn dayanadr. Anayasaya aykr bir kanun karlamaz. NOT-3: 1921 Anayasasnda btn glerin kayna millettir (TBMMdir.). Gler birlii ilkesi esas alnmtr. Tek meclis ve meclisin stnl ilkeleri kabul edilmitir. Laik bir anayasa zellii tamaz. NOT-4: Cumhuriyetin ilanndan sonra 1921 Anayasas yetersiz kalm, bu nedenle 1924 Anayasasnn hazrlanmas zorunlu hale gelmitir. NOT-5: 1921 Anayasas, ilk ve tek yumuak (kolay deitirilebilir) anayasamzdr. Balca maddeleri u ekilde sralanabilir; Egemenlik, kaytsz artsz milletindir. Yasama, yrtme, yarg yetkileri TBMM'ye aittir. Meclis bakan ayn zamanda hkmetin de bakandr (Meclis Hkmeti Sistemi). Din ve eriat ileri TBMM araclyla gerekletirilir. Seimler 2 ylda bir yaplr. Seimler ift derecelidir, ounluk sistemi benimsenmitir. Semen ya 18dir. NOT-1: Tek dereceli veya ok dereceli seim; Tek dereceli seimde, semen dorudan doruya yneticilik iin aday olanlara oyunu kullanr. ok dereceli seimde ise, semen, yneticileri tayin veya seecek olan temsilci semeni seer. Tek dereceli seim demokrasiye en uygun seimdir. NOT-2: ounluk Sistemi; ok partili sistemde bir seim blgesinde en ok oyu alan parti listesinin seimi kazanmasn salayan seim sistemidir.
Tarih retmeni
Yeni Trk Devletinin ilk Anayasas 1921de hazrlanmtr (Tekilat- Esasiye Kanunu). TEKLAT-I ESASYE (20 OCAK 1921) I. nn Zaferinden sonra hazrlanarak yrrle konmutur. 23 temel madde ve bir geici maddeden oluan zet bir anayasadr. Savan zor artlar altnda hazrlanm olmasndan dolay olaanst zellikler tayan bir anayasadr.
198

RNEK SORU 20 Ocak 1921 tarihli anayasada yer alan baz maddeler unlardr: - Egemenlik kaytsz artsz milletindir. - Trk Devleti TBMM tarafndan idare olunur. - Kanun yapma ve kanunlar yrtme gc Mecliste toplanmtr. Bu maddelere gre aadakilerden hangisi ynnde yargya varlamaz? A) Padiah hukuki ve siyasi yetkilerinden yoksun braklmtr. B) Yeni Trk Devletinin siyasi yaps tamamlanmtr. C) Yeni Trk Devletinin siyasal yapsnn ilkeleri belirlenmitir. D) Osmanl Devleti fiilen yok saylmtr. E) Halk egemenlii nemsenmitir. (2008/KPSS Lisans) Cevap: B RNEK SORU 1923 ylnda, 1921 Anayasasnda yaplan deiiklikle Trkiye Devletinin, I. siyasi rejimi, II. hkmetin oluturulma biimi, III. seim sistemi, konularndan hangileri belirlenmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: C RNEK SORU Yeni Trk Devleti kurulduunda Kanun-u Esasi yrrlkten kaldrlmam ancak 1921 Anayasasnda bulunmayan hkmler Kanun-u Esasinin hkmleriyle karlanmtr. Bu durumun, aadakilerden hangisinin bir gstergesi olduu savunulamaz? A) Kanun-u Esasiden yararlanldnn B) Kanun-u Esasinin daha kapsaml bir metin olduunun C) Mecliste gruplamalarn olduunun D) Zaman kazanlmasna gereksinim duyulduunun E) Anayasal dzene Osmanl Dneminde geildiinin (2008/KPSS nlisans) Cevap: C
Tarih retmeni
RNEK SORU TBMM, aadakilerden hangisiyle padiah ve halifenin siyasi ve hukuki yetkilerini stlenmitir? A) Tekilat- Essiye Kanununun kabul edilmesi B) Teklif-i Milliye Buyruklarnn karlmas C) stanbulun resmen igal edilmesi D) Lozan Antlamasnn imzalanmas E) Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmas (2009 KPSS) Cevap: A 1924 ANAYASASI (20 NSAN 1924) 20 Nisan 1924te yrrle girmitir. 6 blm olup, 105 maddeden meydana gelmektedir. 1924 Anayasasna gre;
Trkiye Devleti bir cumhuriyettir (ilk kez). NOT: lk kez Kabine Sistemine geilmitir. Devletin dini slam, dili Trke, bakenti Ankaradr. Btn glerin kayna millettir, egemenlik hakk millete aittir. Milletvekili ve cumhurbakanl seimleri 4 ylda bir yaplr. Cumhurbakan meclis iinden ve meclis tarafndan seilir ve ayn kii birden fazla dnem, Cumhurbakan seilebilir. Her 40 bin erkek semene bir milletvekili seme hakk tannmtr. Semen ya 18dir. Seilme ya ise 30dur. Seimler ift derecelidir; ounluk sistemi benimsenmitir. Seme ve seilme hakk sadece erkekler tarafndan kullanlr. Btn Trkiye Cumhuriyeti vatandalar kanun nnde eittir. lkretim zorunlu ve paraszdr. Yasama ve yrtme yetkisi TBMMde belirir ve toplanr. Yrtme yetkisi Meclisin setii cumhurbakan ve onun atayaca Bakanlar Kurulunca yerine getirilir. Yarg yetkisini ise, bamsz mahkemeler kullanr. NOT-1: 1924 Anayasasnda gler ayrl ksmi olarak gerekletirilmesinde (ilk kez) gler birlii korunmutur. Bu uygulamann nedeni yaplacak inklplar kolaylatrmaktr.
199

NOT-2: 1924 Anayasasnda da ulusal egemenlik, gler birlii, tek meclis ve meclisin stnl ilkeleri 1921 Anayasasnda olduu gibi devam etmi hatta daha da gelitirilmitir (Kabine Sistemine geilmitir.). 1924 Anayasas Deiiklikler: zerinde Yaplan
Tarih retmeni
1961 ANAYASASI (9 TEMMUZ 1961) 1960ta 27 Mays Askeri Darbesi sonunda yeni bir anayasa hazrland. Bu anayasa atanm Kurucu Meclisince hazrlanp halkoylamas ile yrrle girmitir (ilk defa). Buradaki temel deiiklik gler birlii ilkesinin terk edilerek, gler ayrl ilkesinin benimsenmi olmasdr. Buna gre;
1928de Anayasadan Devletin dini slamdr ibaresi karlmtr. Bylece laiklik ilkesi benimsenmitir. 1928de Milletvekilleri ve Cumhurbakannn yemin ekli deitirilmi Vallahi ifadesi yerine Namusum zerine sz veriyorum. ibaresi getirilmitir. 1929da ormanlarn devletletirilmesi ve toprak reformu anayasaya konulmutur. Kadnlara; 1930da belediye, 1933te muhtarlk seimlerine katlma hakk, 1934te de milletvekili seme ve seilme hakk verilmitir. 5 Aralk 1934te semen ya 18den 22ye karlmtr. 1937de Atatrk ilkeleri anayasaya konulmutur. Bylece Anayasann laikleme aamas da tamamlanm oldu. 1945 ylnda da anayasa dili sadeletirilmitir. Ancak 1952de yeniden eski haline evrilmitir. 21 Temmuz 1946 genel seimleri sonucunda tek dereceli seim sistemi kabul edildi. 1924 Anayasas btn bu deiikliklerden sonra 1960a kadar devam etmitir (en uzun sre yrrlkte kalan anayasadr.).
Yasama yetkisi meclise, Yrtme yetkisi hkmete, Yarg yetkisi ise bamsz mahkemelere verilmitir. Ayrca sendikal haklar geniletilmitir. Temel hak ve zgrlklere de daha geni yer verilmitir (Siyasi parti, niversite, sendika ve derneklere zerklik verilmitir.). Devletin sosyal bir hukuk devleti olduu ilk defa belirtilmitir. daha demokratik bir hale
NOT: Anayasa getirilmitir.
1961 Anayasasnda iki meclisin varl esas alnmtr. Bunlar; Senatrlerden oluan Cumhuriyet Senatosu ile, Milletvekillerinden oluan TBMMdir. Yasalarn kabulnde ise son sz Millet Meclisinindi. Seimler tek derecelidir, Nispi Temsil Sistemi benimsenmitir.
NOT-1: 1924 Anayasas, en fazla deiiklie urayan anayasadr. NOT-2: 27 Mays 1960 hareketiyle 1924 Anayasasnn baz hkmleri yrrlkten kaldrld. Yeni bir anayasa hazrlama almalarna geildi. Temsilciler Kurulu oluturuldu. Bu kurul Milli Birlik Komitesi ile birlikte Kurucu Meclis (Cemal Grsel bakanlnda) ad altnda yeni anayasay hazrlad. RNEK SORU I. Semen yann 18den 22ye karlmas II. Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi III. Tek dereceli seim sistemine geilmesi Yukardakilerden hangileri Atatrk dneminde yaplan deiiklikler arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D
NOT: Nispi Temsil Sistemi; Seime katlan her partinin ald oy oranna gre mecliste temsil edilmesini salayan sistemdir. Devlet Planlama rgt kurulmutur. Anayasa Mahkemesi ve Dantay gibi st mahkemeler ilk defa kurulmutur. 1961 Anayasas 1980e kadar devam etmitir. 12 Mart 1971 Muhtrasyla balayan ve iki yl kadar sren yar askeri rejim dneminde parlamento dndan destek olan hkmetlerin n ayak olmasyla 1971 - 1973 yllarnda Anayasada nemli deiiklikler yapld.
200

1921, 1924, 1961 ve 1982 ANAYASALARININ ORTAK ZELLKLER Egemenlik kaytsz artsz milletindir. Btn glerin kayna millettir. Cumhuriyet rejiminin ve temel niteliklerinin deitirilemez olmasdr. Sava ve bara karar verme yetkisi TBMMye aittir. Sresi dolmadan seimlerin yenilenmesi karar TBMMye aittir. B. HUKUK ALANINDA NKILPLAR Hukuk Devriminin Nedenleri: YAPILAN
Tarih retmeni
10 Nisan 1928de Anayasadan Devletin dini slamdr maddesinin karlmas 1928de Cumhurbakan ve milletvekillerinin yemin biiminin deitirilmesi ve yemin iindeki dinsel kelimelerin kaldrlmas 5 ubat 1937de anayasaya Trk devletinin laik olduu ilkesinin konulmas (Bylece laiklie gei aamas tamamlanmtr.) Hukuk Kurallarnn Laikletirilmesi: 17 ubat 1926da, svire Medeni Kanunu rnek alnarak Trk Medeni Kanunu kabul edildi; 4 Ekim 1926da da yrrle girdi.
Osmanl Devletinde uygulanan hukuk sisteminde birliin olmay (en nemlisi) Osmanl hukuk sisteminin din esaslarna gre dzenlenmi olmas ve laik ve demokratik esaslara dayal ynetim anlayyla badamamas Halklk ilkesine paralel olarak herkesi kanunlar nnde eit duruma getirme dncesi (Kadn erkek eitliinin tam olarak salanmak istenmesi) Milli birlik ve btnlemeyi hzlandrma dncesi NOT: Yenilikler yaplrken kanunlarn Batdan alnmasnn nedenleri; savatan yeni km toplumda bu kanunlar hazrlayabilecek yeterli kadronun olmay ve hukuk kurallarnn hazrlanmasnn uzun zaman almasdr. Devlet Yapsndaki Laiklemenin Aamalar: Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922) Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923) Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924) Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eitim retim Birlii Yasas) (3 Mart 1924) eriye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas ( 3 Mart 1924)
NOT: svire Medeni Kanununun rnek alnmasnn nedenleri; Bu alanda hazrlanan en son kanun olmas, sade olmas, sorunlara pratik yollardan zm getirmesi, kadn ve erkek eitliine nem vermesi, laik ve demokratik olmasdr. svire Borlar Kanunu (cra, flas Hukuku) da ayn gn kabul edildi. 1926da Alman Ticaret Hukuku, talyan Ceza Hukuku, Alman Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, Fransa dare Hukuku kabul edildi. Trk Medeni Kanununun Kabul (17 ubat 1926): Medeni Kanun: Toplumdaki bireylerin birbirleriyle olan ilikilerini; bireylerin mal ve mlkleriyle olan ilikilerini dzenleyen kurallardr. Osmanl Devletinde bu alanda hazrlanan ilk kanun Mecelledir. Mecelle slam dinine gre hazrlanm (1869 Ahmet Cevdet Paa) ancak tamamlanamamtr. Ayrca an koullarna ve toplumun ihtiyalarna cevap vermekten uzakt. Cumhuriyetin ilanndan sonra da yeni medeni kanunun hazrlanmas iin gerekli zamann olmamasndan dolay svire Medeni Kanunu alnm, Trk Medeni Kanunu olarak kabul edilmitir. 17 ubat 1926da kabul edilen Trk Medeni Kanunuyla u gelimeler salanmtr; Tek eli evlilik ve resmi nikh zorunluluu getirildi. Kadna da boanma hakk tannd. Kadnlara mirasta eitlik ve mahkemede ahitlik haklar tannd.
NOT: Bu kurumlarn yerine Diyanet leri Bakanl ve Vakflar Genel Mdrl kurulmutur. 1924 Anayasasnn Kabul (1924) Medreselerin Kapatlmas (11 Mart 1924) Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas (30 Kasm 1925) Klk Kyafet Kanununun karlmas (1925)
201

Aile kurma konusunda erkein btn ayrcalklar kaldrlmtr. Kadnlara istedii meslei seme ve alma haklar saland. Anneye ocuun vesayetini alma hakk tannmtr. Herkese din ve vicdan zgrl tannmtr. Ayrca hukuk birlii salanmtr.
Tarih retmeni
kalmas salanmtr (Aznlklarn haklarn koruma yetkileri sona erdi.). NOT: Trk Medeni Kanunu, akla dayanan hukuk kurallarn getirmekle Atatrk'n laiklik; kadnlar erkeklerle eit duruma getirmesi ynyle halklk; tabular ykmas ynyle de inklplk ilkesiyle yakndan ilgilidir. RNEK SORU I. Evlenme akdinin devlet ii olarak nitelenmesi, II. Kadnn tanklkta erkekle eit olmas, III. Resm nikhtan sonra inanlara gre dinsel tren yaplabilmesi, Yukardakilerden hangileri, 4 Ekim 1926 tarihinde yrrle giren Medeni Kanunun kapsamndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: E RNEK SORU 1930-1934 yllar arasnda kadnla erkek arasndaki siyasi eitsizlik, kadnlara, I. belediye seimlerine katlma, II. milletvekili seme ve seilme, III. kendi soyadn tayabilme, haklarndan hangilerinin tannmasyla giderilmeye allmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi 1926 ylnda yrrle giren Medeni Kanunla salanan durumlardan biri deildir? A) Kadnlarn lkenin siyasi ynetimine katlabilmesi B) Tek elilik esasnn getirilmesi C) Kadnn einden boanabilmesi D) Resmi nikah usulnn konulmas E) Miras konusunda eitsizliin kaldrlmas (2010 KPSS nlisans) Cevap: A C. ETM - RETM VE KLTR ALANINDA YAPILAN NKILPLAR Bu alanda yenilik yaplmasn gerektiren nedenler;
NOT: Bu haklarla Trk kadn ekonomik ve sosyal haklar ynnden toplum ierisinde layk olduu yeri almtr. Trk kadnnn siyasal alanda erkeklerle olan eitsizliini gidermek amacyla da; 30 Nisan 1930da belediye seimlerine katlma hakk, 26 Ekim 1933te ky muhtar ve heyeti seimlerine katlma hakk, 5 Aralk 1934de milletvekili seme ve seilme hakk verilmitir. NOT-1: Bu deiikliklerle kadnlara da ynetime katlma hakk yani siyasi haklar verilmitir (Trk kadn seme ve seilme hakkn birok Avrupa lkesinden nce elde etmitir). NOT-2: Medeni Kanunun kabul ile mmet toplumundan ulus toplumu anlayna geilmitir. NOT-3: 1 Ocak 2002de yrrle giren yeni Trk Medeni Kanunuyla birlikte kadnlara isterse elerinin soyadyla birlikte kzlk soyadlarn kullanabilme hakk da tannmtr. RNEK SORU Trkiye Cumhuriyetinde Trk kadn erkekle eit olarak, I. mirastan ayn oranda pay alma ve tank olma, II. milletvekili seme ve seilme, III. belediye seimlerine katlma haklarn kazanmtr. Bu kazanmlarn kronolojik sralamas aadakilerden hangisidir? A) I, II, III B) I, III, II C) II, I, III D) II, III, I E) III, I, II (2009 KPSS) Cevap: B Trk Medeni Kanununun kabul edilmesinden sonra Patrikhanenin evlendirme, boanma gibi bir takm dnyevi yetkileri de elinden alnmtr. Sadece bir dini kurum olarak
Eitim ve retim kurumlarnda laiklemenin salanabilmesi
202

Osmanldan kalan eitim kurumlarnn birbirlerinden kopuk hareket etmesi ve bunun sonucu ortaya kan toplum ierisindeki kltr atmalarnn ortadan kaldrlmas gereklilii Eitim ve retimin ada esaslara gre dzenlenmesi gerei Eitliki ve demokratik esaslara dayal bir eitim sisteminin oluturulmas dncesi Milli deerleri n planda tutan, bilimin ve teknolojinin verilerinden en iyi ekilde yararlanmasn bilen bir neslin yetitirilmesi RNEK SORU Atatrk: imdiye kadar izlenen eitim ve retim yntemlerinin ulusumuzun geri kalmasnda en nemli etken olduu kansndaym. Onun iin bir ulusal eitim programndan sz ederken eski dnemin bo inanlarndan ve doutan getirdiimiz niteliklerimizle hibir ilikisi olmayan yabanc dncelerden, Doudan ve Batdan gelebilen tm etkilerden uzak, ulusal kimliimiz ve tarihimizle uyuan bir kltr kastediyorum. demitir. Atatrkn bu szleriyle aadakilerden hangisine vurgu yapt savunulamaz? A) Ulusal deerleri korumaya B) Eitim ve retimde adalamaya C) Ulusal deerlere uygun eitim modeli semeye D) Toplumsal yapmzn ihtiyalarn karlamaya E) Gemiteki eitim sistemini devam ettirmeye (2010 KPSS Lisans) Cevap: E Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) Bu yasayla eitim ve retim faaliyetleri birletirilmitir. Medreseler kapatlm (11 Mart 1924); yabanc okullar da (Bat tarz eitim yapanlar, aznlk okullar), Trk Milli Eitim Bakanlna balanmtr. Bylece toplum ierisinde eitim ve retim faaliyetlerinden kaynaklanan kltr atmalar nlenmeye allmtr. Ayrca bu kanunla; Devlet eitimin her eidiyle uramaya balam, Milli Eitim Bakanl btn eitim ve retim ilerinin tek sorumlusu haline gelmitir.
Tarih retmeni
eriye ve Evkaf Vekletinin btesine ayrlan eitim pay, Milli Eitim Bakanlna devredilmitir. Din eitimi veren baz eskimi okullar kapatlarak yerlerine modern ilahiyat fakltesi, imam hatip okullar almtr. Yabanc okullarn ders programlarna Trke, Tarih ve Corafya gibi kltr dersleri konulmu ve bu derslerin Trk retmenler tarafndan okutulmas salanmtr. Yabanc okullarn dini ve siyasi amal retimi durdurulmutur. Bu okullarn snflarnda ve ders kitaplarndaki dini iaret ve semboller kaldrlm, bylece yabanc ve aznlk okullarnn zararl faaliyetleri engellenmitir. Trkiye'de eitimin adalamas ve laiklemesi salanmtr. RNEK SORU I. Yabanc okullarn denetim altna alnmas II. Medreselerin kapatlmas III. stanbul niversitesinin kurulmas Yukardakilerden hangilerinin gerekletirilmesiyle, farkl programlarla eitim yaplmas ve ikilie yol almas nlenmeye allmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Tevhid-i Tedrisat Kanununun (retim Birlii) sonularndan biri deildir? A) retim ilkelerinde birlik salanmas B) Genel eitim kurumlarnn Mill Eitim Bakanlna balanmas C) lk Maarif Kongresinin dzenlenmesi D) Ulusal kltr birliinin salanmas iin ortam hazrlanmas E) Din esaslara dayal eitim anlaynn terk edilmesi (2011 KPSS) Cevap: C Maarif Tekilat Hakknda Kanun (Milli Eitim Temel Kanunu - 2 Mart 1926) Laik ve ada eitim sistemine uygun bir anlayla ilk ve orta retimin esaslar tespit edilmitir.
203

Btn okul ama ilem ve faaliyetleri devletin tasarrufuna alnmtr. lkretim parasz ve zorunlu hale getirilmitir. Eitim hizmetlerinin modernletirilmesi amalanmtr. retmen okullarnn says artrlmtr. Yabanc okullarn da bu kanuna uymas zorunlu tutulmutur. Harf nklab (1 - 3 Kasm 1928) Harf inklbyla ulalmak istenen temel ama, okuma yazmay kolaylatrarak okur - yazar orann arttrmak ve konuma dili ile yaz dili arasndaki fark ortadan kaldrmaktr. Bu inklp hareketiyle Arap alfabesi kaldrlp Trk diline daha uygun olan Latin alfabesi kabul edilmitir. Bu inklptan sonra okuma yazma bilenlerin saysnda art olmu ve bilimsel almalar hzlanmtr. Ayrca baslan kitap says artm, batllama ve adalama yolunda nemli bir adm atlmtr. Milli kltrmz daha da gelimeye balamtr. NOT: Yeni harflerle baslan ilk gazete Mardin Gazetesidir. Millet Mekteplerinin Almas (1928) Bu okullarn almasndaki ama; okuma yazma an geirmi olan yetikinlere de okuma yazma retmek ve yeni Trk harflerinin tantlmasn salamaktr. Bu okullarn almasyla lke genelinde okuma - yazma seferberlii balatlmtr. NOT: 24 Kasm 1928de Atatrke Millet Mekteplerinin Baretmeni nvan verilmitir. Trk Tarih Kurumunun Almas (15 Nisan 1931) Nedenleri:
Tarih retmeni
Trklerden nceki Anadolu tarihinin de aydnlatlmasn salamak Hanedanc, mmeti tarih anlayndan uzaklaarak milli tarih anlayn oluturmak Trkler hakknda bilgi veren kaynaklarn ounluunun yabanclar tarafndan hazrlanm olmasndan dolay; bu bilgilerin doruluunu tespit etmek, Trklerle ilgili yanl bilgilerin dzeltilmesini salamaktr. Trk Tarih Kurumunun almasyla Trk tarihi ile ilgili almalar hzlanm; mmeti ve hanedanc tarih anlayndan milli tarih anlayna geilmitir. Arkeoloji ve mzecilik almalar hzlandrlmtr. Atatrkn tarihe ve tarih retimine verdii nem u szleriyle daha iyi anlalacaktr; Trk ocuu atalarn tandka daha byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr.
Trk Dil Kurumunun Almas (12 Temmuz 1932) Nedenleri:
Trk dilini yabanc dillerin etkisinden kurtarmak Trk diline yeni kelimeler kazandrmak ve sadeletirmek Konuma ve yaz dili arasndaki birliktelii salamak Trk dilini bir bilim dili haline getirerek dnya dilleri arasndaki saygn yerine kavuturmak Trk diliyle ilgili aratrmalar yapp Trk dilinin zenginliini gn na karmaktr. NOT: Trk Dil ve Tarih Kurumlarnn almas Atatrkn milliyetilik ilkesiyle dorudan ilgilidir. Eitim, retim ve Kltrel Alanda Yaplan Dier Yenilikler 1925 ylnda Ankara Hukuk Mektebi almtr (lk Yksekokul). 1926da Yksek Ziraat Enstits almtr. 1932de Halkevleri (Halk Eitim Merkezleri) kurulmutur (Trk Ocaklarnn yerine). NOT: Atatrkn lmnden sonra da kasaba, nahiye gibi kk yerleim birimlerinde Halk Odalar almtr. 1933de Darlfnunun yerine Cumhuriyetin ilk niversitesi olan stanbul niversitesi
Osmanl Devletinde grlen Trk tarihinin sadece Osmanl ve slam tarihiyle snrl tutulmas anlayn deitirmek Trk milletinin meneini (kkenini) belirleyip slamiyet ncesi Trk tarihini de aydnlatmak Trklerin dnya uygarlna yaptklar hizmetleri ve katklar ortaya koymak
204

kurularak Avrupa modeline gre rgtlendirilmitir (niversite Reformu). 1936da Ankara Dil Tarih Corafya Fakltesi almtr. 1939dan itibaren Ky Enstitleri almaya balanmtr. Atatrk dneminde ayrca Gzel Sanatlar Akademisi (Sanayi-i Nefise Mektebinin yerine - 1928) ve Ankara Devlet Konservatuar (1936) da almtr. Atatrk Dnemindeki dier kltrel ve sosyal gelimeler unlardr; 1924te Topkap Saraynn Mze Haline Getirilmesi 1924te Etnografya Mzesinin almas 1926da Gazi Eitim Enstitsnn (Fakltesinin) almas 1927de Ky retmen Okulunun almas stanbul Hukuk Fakltesinin almas 1936da Siyasal Bilgiler Fakltesinin almas Milli Musiki ve Temsil Akademisinin almas Mesleki Teknik retim Tekilatnn kurulmas 1936da Eitmen Kurslarnn almas 1937de Ky Eitim Yurtlarnn almas Karma eitime geilmesi 1937de Dolmabahe Saraynda Resim ve Heykelcilik Mzesinin almas NOT: Atatrkn kendisinin kaleme ald Nutuk; 1919 1927 aras olaylar kapsamaktadr (I. Cilt: 1919 1924) (II. Cilt: 1924 1927). RNEK SORU TBMMde retimin birletirilmesine ilikin neri aadakilerden hangisiyle birlikte grlerek yasalatrlmtr? A) Halifeliin kaldrlmas B) Cumhuriyetin ilan C) Saltanatn kaldrlmas D) 1921 Anayasasnn yaplmas E) Tekke ve trbelerin kapatlmas (2008/KPSS Lisans) Cevap: A
Tarih retmeni
RNEK SORU 1923-1928 yllar arasnda nemli atlmlar yapld hlde, harf inklb ancak 1928 ylnda gerekletirilebilmitir. Bu gecikmede, I. Harf inklbna ok nem verilmesi ve baarsnn rastlantya braklmak istenmemesi, II. Daha nce bu konuda yaplm olan almalarn sonusuz kalmas, III. Arap alfabesinin harf saysnn sayca fazla olmas, durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisi Millet Mekteplerinin almasndaki amalardan biridir? A) Her kesimden vatanda okur yazar duruma getirmek B) Yurt dna gidecek bireylere yabanc dil retmek C) Harf inklbnn yaplmasna ortam oluturmak D) Medreselerin kapatlmasn salamak E) lkretimi zorunlu hle getirmek (2008/KPSS nlisans) Cevap: A RNEK SORU I. Hukuk, II. Ekonomi, III. retim, Cumhuriyet Dneminde yukardaki alanlarn hangileriyle ilgili uygulamalarda birlik salamak amac olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: D RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Tevhid-i Tedrisat (retim Birlii) Kanununun sonularndan biridir? A) Aznlk okullarnn kapatlmas B) lkede ulusal ve laik retimin balamas C) Uluslararas ticari ilikilerin kolaylamas D) Hukuk alannda birlik salanmas E) Trk tarihinin bir btn olarak aratrlmas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: B
205

RNEK SORU I. Kylden ar vergilerin kaldrlmas II. Kylnn retim becerilerinin artrlmas III. Kylnn bilgi ve grn artracak nlemlerin alnmas IV. Topra olmayan kyllere toprak verilmesi Kyclk siyasetinin yukardaki esaslarndan hangilerinin, kylerde alan ky enstitlerinin amalar arasnda olduu savunulabilir? A) I ve II B) II ve III C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV (2010 KPSS Lisans) Cevap: B D. TOPLUMSAL NKILPLAR ALANDA YAPILAN
Tarih retmeni
Soyad Kanununun Kabul (24 Haziran 1934) Toplumsal alanda ve resmi ilerdeki kargaay sona erdirmek ve ayrcalk ifade eden unvanlara son verme zorunluluundan kabul edilmitir. Soyadlar Trke olacak; rtbe, memurluk, yabanc rk ve millet adlar ile ahlka aykr ve gln kelimeler soyad olarak kullanlmayacakt. Osmanl Dnemindeki sivil rtbe, nian ve madalyalar kaldrld. Ayrca aa, hac, hafz, hoca, molla, eyh, efendi, paa vb. ayrcalk ifade eden unvanlar ve hitaplar da kaldrlmtr. NOT-1: Bylece toplumsal alanda ayrcala ve kargaaya neden olan unvanlar yasaklanarak herkesin kanun nnde eit olmas salanmtr. NOT-2: Bu inklp, Atatrkn halklk ilkesiyle dorudan ilgilidir (ayrca milliyetilik ve laiklik). NOT-3: Soyad Kanunu ile Trk toplumu, ada ve batl bir grnm kazanmtr. NOT-4: 24 Kasm 1934te karlan zel bir yasa ile TBMM tarafndan Mustafa Kemale Atatrk soyad verildi. Kanun gerei bu soyadn baka kimse alamayacakt. Uluslararas Saat, l, Rakamlar ve Takvim Deiiklikleri 1 Ocak 1926dan itibaren Miladi Takvim kullanlmaya baland. Ayn tarihte ayrca uluslararas (alafranga) saat sistemine de geilmitir. 20 Mays 1928de uluslararas rakamlara geildi. 1 Nisan 1931de ada uzunluk ve arlk l birimlerine geildi. Bylece bu kanunla eski arlk ve uzunluk lleri deitirilerek, uygar l birimleri saylan onlu ynteme (metrik sistem - ondalk rakamlara) uygun ller kabul edildi. Yurdun her yerinde tek bir l sistemi uygulanmaya balanm, bylece tam bir l dzeni, l birlii kurulmutur.
Devletin yaps ve hukuk kurallar laikletirilirken buna paralel olarak toplumsal yaay da dzenlenmitir.
Klk Kyafette Yenilik (25 Kasm 1925) apka Kanunu olarak da geen bu yenilik hareketinin amac, topluma ada bir grnm kazandrma ve Bat ile btnleme dncesidir. apka nklbnda kadnlarla ilgili yasal bir dzenleme yaplmamtr. Mustafa Kemal bu inklp hareketini ilk defa gittii Kastamonuda uygulamaya koymutur. 3 Aralk 1934te karlan bir kanunla da hangi din ve mezhebe mensup olursa olsun din adamlarnn mabetler ve ayinler haricinde dini kyafetle dolamalar yasakland. Sadece Diyanet leri Bakan, Rum ve Ermeni Patrikleri ile Yahudi Hahambas her zaman dini kyafet giyebileceklerdi. Tekke - Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas (30 Kasm 1925) Tekke ve zaviyeler, ayn tarikatta olanlarn topland, almalar yapt yerlerdir. Halkn dinsel duygularn smr arac yaparak politik ve ekonomik kar salayan bu a d kurumlar kapatlarak laik devlet dzeni pekitirilmitir. Yine ayn kanunla eyhlik, dervilik, dedelik, seyyitlik, elebilik, mritlik, falclk, byclk, frklk, muskaclk, trbedarlk gibi ayrcalk bildiren unvanlar da kaldrlmtr. NOT: Bu inklplar toplumda laiklik ilkesinin yerletirilmesiyle ilgilidir.
206

Hafta Sonu Tatilinin Pazara Alnmas (1935) Cuma Gnnden E. EKONOM NKILPLAR
Tarih retmeni
ALANINDA YAPILAN
Bylece devletleraras ilikilerde alma ve ticari hayatmzdaki Bat dnyas ile olan tatil gn farkllnn yaratt karklklar ve aksaklklar giderilmi oldu.
Osmanl Dneminde ulusal bir ekonominin kurulamamasnn nedenleri;
NOT: Tatil gnnde, l birimlerinde, takvim, ve saat dzenlemelerindeki temel ama; Batyla olan ticari ve ekonomik ilikilerin gelitirilmesidir. RNEK SORU Soyad Kanunuyla tm vatandalara, aile ismi olarak z adlar yannda soyad kullanma zorunluluu getirilmitir. Bu zorunluluun, I. snf farkllklarnn isim olarak kullanlmas, II. isim benzerliklerinin baz karklklara neden olmas, III. toplumda aznlk olan Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn bulunmas, durumlarnn hangilerinden kaynakland savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: C RNEK SORU I. Yeni Trk alfabesi, II. Okka yerine kilo sistemi, III. Alaturka saat yerine alafranga saat sistemi, Yukardakilerden hangilerinin kullanlmasyla uluslararas ilikilerdeki uygulamalarda uyumsuzluklarn giderilmesinin amaland savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D RNEK SORU Atatrk Dneminde, I. Kabotaj Kanununun kabul edilmesi, II. Soyad Kanununun kabul edilmesi, III. Tekke ve trbelerin kapatlmas, gelimelerinden hangilerinin resm ilemlerde kolaylk salad savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C
Kapitlasyonlar Bankaclk, ticaret, ulam sektrlerinin yabanclarn elinde olmas Sanayi nklbnn gerekletirilememesi Duyun-u Umumiye (Genel Borlar daresi) Tarmn ilkel yntemlerle yaplmas Balkan ve I. Dnya Savalarnn yaratt bunalmlar Yeralt ve yerst kaynaklarnn yabanclarn eline gemesi Lozan Bar Antlamasyla (24 Temmuz 1923) Kapitlasyonlarn kaldrlmas bamsz ve milli bir ekonominin kurulmas iin gerekli olan ortam hazrlam oldu. nk Atatrk'e gre; Siyasi ve askeri zaferler ne kadar byk olursa olsun, ekonomik zaferler ile talandrlmazlarsa kazanlan zaferler yaayamaz, az zamanda sner.di. zmir ktisat Kongresi (18 ubat 1923)
ifti, tccar, sanayici ve ii temsilcilerinin katlm ile dzenlendi. Amac, ulusal ekonomik politikalar hakknda ulusal gr ve ilkeleri ortaya karmak; ekonomik bamszlk konusundaki kararll gstermekti. Kongrede alnan kararlar; En nemli karar, temel dncesi ekonomik bamszlk olan Misak- ktisadi (Ekonomi And Milli Ekonomi lkesi)dir.
NOT: Ekonomik bamszlk iin izlenecek yol; yabanclarn ekonomik boyunduruuna girmeden, ulusal kaynaklarmz, ulusal glerimizle yine ulus iin deerlendirmektir. Kk iletmelerden byk iletmelere (fabrikalara) geilmelidir. Demiryolu ulamna ncelik verilmelidir. Vergi ve toprak reformu yaplmaldr. Giriimcileri destekleyen bir banka kurulmaldr. Anonim irketlerinin kurulmas kolaylatrlmaldr.
207

zel teebbsn yapamadklarn devlet stlenmeli; devlet ekonomik grevleri de olan bir organ olmaldr. Hammaddesi yurt iinde olan rnlerle ilgili sanayi dallar kurulmaldr. alma koullar iyiletirilmeli; alanlarn sendikalamas salanmaldr. Yabanclarn elinde bulunan iletmeler satn alnarak milliletirilmelidir. Kapitlasyonlar kaldrlmaldr.
Tarih retmeni
NOT: Bu kanunun etkisiyle sadece Uak eker Fabrikas alabilmitir. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Tevik-i Sanayi Kanununun uygulamalarndan biri deildir? A) eitli sanayi kurulularna devlet arazisi tahsis edilmesi B) Baz iletmelere tama hizmetlerinde indirim salanmas C) Mill tasarruf ve mevduatn artmas iin Trkiye Bankasnn kurulmas D) Vergilerde muafiyetler getirilmesi E) Devlet daireleri iin yerli rn kullanma zorunluluunun getirilmesi (2011 KPSS) Cevap: C Ancak zel sermaye yasann salad olanaklar tam olarak deerlendiremedi. Bunda (1929 - 1931) Dnya Ekonomik bunalmnn da etkisi oldu. Trkiyeyi de etkisi altna alan ekonomik bulanm sanayileme hareketini de yavalatt. Yerli sanayinin korunmas iin 1929da yksek gmrk uygulamas balatlmtr. 20 ubat 1930da Trk Parasn Koruma Kanunu kabul edildi. Devletin kuruluundan 1933e kadar geen dnemde sanayileme istenilen seviyede gereklememitir. Bunun nedenleri unlardr;
NOT: zmir ktisat Kongresinde daha ok liberal (serbest piyasa ekonomisi) bir ekonomik kalknma politikas benimsenmi, devletin ekonomik alanda zendirici, koruyucu ve dzenleyici bir rol stlenmesi hedeflenmitir. RNEK SORU 17 ubat 1923 tarihinde alan ktisat Kongresinin toplant yeri olarak zmirin seilmesinde, I. Kurtulu Savann bitimini noktalayan yer olmas, II. Trkiyenin en nemli ihracat limanlarndan biri olmas, III. Kongreye her ileden sekiz delegenin seilmesi, durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C Kapitlasyonlar kaldrldktan sonra ekonomik bamszlmz salamlatrmak iin devlet, kkl tedbirler almaya balamtr. Kapitlasyonlarn Lozan Antlamas ile kaldrlmasndan sonra yabanc irketler ulusallatrld. 26 Austos 1924te ticaret sektrne kredi vermek amacyla ilk zel banka olan Bankas kurulmutur. 1925 ylnda Ticaret ve Sanayi Odalar kuruldu. 1 Temmuz 1926da Kabotaj Kanunu karlarak karasularmzdaki ticaret ve ulam hakknn Trkiyeye ait olduu kabul edilmitir (Ulusallatrma). zel giriimcileri zendirmek amacyla 1927de Tevik-i Sanayi Yasas karld. Buna gre zel giriimciler, zel gmrk indiriminden yararlanacak, bedelsiz hazine arazileri alabilecek, baz vergilerden de muaf tutulacak, ucuz kredi alabileceklerdi.
zel sektrn ve teknik bilgilerin yetersizlii, Gelir seviyesinin ok dk olmas, 1929a kadar sanayinin da kar himaye edilmemesi, zel sektrn Tevik-i Sanayi Kanununa ramen yapabildii yatrmlarn miktar ve eit itibariyle yeterli olmamas, 1929 Dnya Ekonomik bunalmnn olumsuz etkileridir. Tevik-i Sanayi Kanunu istenen sonucu vermeyince 1933te I. Be Yllk Kalknma Plan uygulanmaya konularak, devlet eliyle nemli tesisler almtr. Smerbank, merinos, cam, kt, deri, eker ve demir - elik fabrikalar kuruldu (KT'ler).
NOT-1: 1934 ylnda uygulamaya konulan bu planla ilk defa planl ekonomiye geildi. 1934 -
208

1939 yllar arasnda Birinci Be Yllk Plan uyguland. NOT-2: II. Be Yllk Kalknma Plan ise II. Dnya Savandan dolay uygulanamad. Bu sava Atatrkn Devletilik ilkesinin uygulanmasn aksatan en nemli etken oldu. 1935te Metalrji Endstrisini oluturmak amacyla Etibank kurulmutur. 1933 Smerbank (Sanayi alanndaki yatrmlar desteklemek amacyla), Halk Bankas, Emlak - Eytam Bankas (1926) ve Merkez Bankas (1930) kurulmutur.
Tarih retmeni
alanlarn sosyal gvenlik kurumlar olan, Emekli Sand ve Sosyal Sigortalar Kurumlar almtr.
NOT-1: 11 Haziran 1930da kurulan Merkez Bankasnn kurulu amac Trk para politikasna yn vermek ve ulusal bankacla destek olmaktr. NOT-2: 1926da Emlk ve Eytam Bankasnn kurulmasnn amac; yoksul kesime konut kredisi vererek destek salamaktr. Kayseri, Ereli, Nazilli ve Malatyada alan pamuklu dokuma fabrikalar ile Bursa merinos ynl dokuma sanayi bu dnemde kurulmu nemli iletmelerdir. zmit selloz fabrikas, Gemlik suni ipek fabrikas, stanbul - Paabahe ie ve cam fabrikas, Beykozda deri fabrikas gibi nemli iletmeler kurulmutur. Osmanl Devleti dneminden kalan ypranm ekonomik kurum ve tesisleri gelitirmek amacyla 1925 ylnda Sanayi ve Maadin Bankas kurulmu, 1937 ylnda Smerbanka devredilmitir. 1935te MTA (Maden Tetkik Arama) kurulmutur. Maden - sanayi alannda ilk defa Karabk Demir - elik Fabrikas almtr (1939). TPAO (Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl) kurularak rafineriler almtr. MKE (Makine Kimya Endstrisi) Krkkale silah fabrikas kurulmutur. 1937de Denizbank kuruldu (denizyollarn ve ticaret filosunu glendirmek iin).
RNEK SORU Cumhuriyetin ilk on be ylnda kurulan bankalar arasnda Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasnn nemli yeri olmasnda, I. iftiye kredi verilmesi, II. ulusal bankalara destek verilmesi, III. Osmanl Bankasna verilmi olan kt para karma ayrcalnn giderilmesi, grevlerinden hangilerini stlenmi bir kurulu olmasnn etkisi vardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: D RNEK SORU I. Yabanclarn Trk kara sularnda ticaret yapmasnn yasak olmas II. Yabanc ticaret gemilerinin Boazlardan geiinin serbest olmas III. Yabanclarn Marmara ve Trkiyedeki nehirlerde ve gllerde gemi bulundurmasnn yasak olmas Yukardakilerden hangileri Kabotaj Kanununun kapsamndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: D RNEK SORU Atatrk Dneminde, I. yksek gmrk vergisi konulmas, II. lkeye girecek eyann cinsi ve miktarnn hkmet tarafndan tespit edilmesi, III. uluslararas sergi ve panayrlara katlma karar alnmas, nlemlerinden hangilerinin, ihracat ithalata gre artrmak amacyla alnd savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: E
NOT-1: zel sektrn sermayesizlik nedeniyle gerekletiremedii alanlar, devlet tarafndan dzenlenmeye balamtr. NOT-2: Devletilik ilkesi ile Trk Tarihinde ilk kez planl ekonomiye geilmitir.
209

RNEK SORU Atatrkn giriimiyle Cumhuriyet Dneminde kurulan ilk banka aadakilerden hangisidir? A) Bankas B) Sanayi ve Maadin Bankas C) Emlak ve Eytam Bankas D) Merkez Bankas E) Ziraat Bankas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: A RNEK SORU Atatrk Dnemi ekonomisinde, I. Trkiyenin ulusal karlarna aykr olmayan yabanc sermayeden yararlanma, II. Aar vergisini kaldrma, III. Ekonomik politikalarn uygulanmasnda bilim ve teknolojiyi temel alma, durumlarndan hangileriyle retimi artrmann amaland savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: E RNEK SORU 1929da balayan dnya ekonomik bunalmyla dnya ticaretinde bir d olmutur. Aadakilerden hangisi bu durumla ortaya kan sonulardan biri deildir? A) Yaamsal ham madde ihtiyacnn artmas B) Smrge edinme yarnn balamas C) Halkn alm gcnn azalmas D) Para deerlerinin dmesi E) sizliin artmas (2009 KPSS) Cevap: C RNEK SORU 1929-1930 yllar arasnda dnyada ekonomik bunalm ba gstermi, bu durum Trk Devletinin ekonomisine yeni bir yn vermesini gerektirmitir. Bu gereksinim, I. devletilik ilkesinin uygulanmas, II. ilk be yllk sanayi plannn hazrlanmas, III. Tevik-i Sanayi Kanununun karlmas gelimelerinden hangilerini salamtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D
Tarih retmeni
F. BAYINDIRLIK VE ULATIRMA ALANINDA YAPILAN NKILPLAR Modern kentleme almalar balam, okul, hastane ve kamu binalar yaplmtr. 1925te Trk Hava Kurumu (Trk Tayyare Cemiyeti) kurulmutur. 1927de Devlet Demir Yollar, 1939da Devlet Deniz letmeleri, 1938de Devlet Hava Yollar Genel Mdrl kurulmutur. zellikle demiryolu olmak zere yol, kpr, liman ve iskele yapmna hz verilmitir. Baraj yapmna balanmtr. G. SALIK VE TIP ALANINDA YAPILAN NKILPLAR Salk ileri devletin grevi saylmtr. nk daha Cumhuriyet ilan edilmeden nce ilk TBMM Hkmetinde Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna yer verilmitir (2 Mays 1920). Milletin saln korumak ve glendirmek, bulac ve salgn hastalklar nlemek ve salkl nesiller yetimesini salamak politikas esas alnd. Bunun iin de salk tekilat gelitirildi. Hastane ve hekim says artrld. Salk okullar ve Tp faklteleri ile Millet (Devlet) Hastaneleri ald. 1922de Numune Hastaneleri kuruldu (Ankara, stanbul, Sivas, Erzurum, Trabzon ve Diyarbakrda). 21 ubat 1925te Kzlay Hemire Okulu almtr. 1931 ylnda Merkez Hfzsshha Messesesi kurulmutur. Beden Terbiyesi Genel Mdrl, ocuk Esirgeme Kurumu, Yeilay ve Kzlay kurulmutur. Stma, frengi, verem gibi hastalklarla mcadele edilmeye balanmtr. H. TARIM ALANINDA YAPILAN NKILPLAR Kylnn vergi ykn hafifleterek retimi arttrmak iin 17 ubat 1925te Aar (r) vergisi kaldrlmtr. NOT: Yeni Trk Devletinin Aar vergisini kaldrmas halk zellik tadn gstermektedir. iftiye kredi salamak iin Ziraat Bankasnn almalar yeniden dzenlenmitir
210

(1924te Tarm Kredi Birlikleri Yasas karlmtr.). Tarm - Kredi Kooperatifleri (1929) kurularak makinelemeye nem verilmitir. Ayrca bununla iftinin rettii rnleri aracsz ve gerek deeriyle satabilmesi amalanmtr. iftilere ucuz tohum salanm ve Tohum Islah (yiletirme) stasyonlar kurularak tohumlarn depolanmas ve tarmsal hastalklarla mcadele edilmesi yolunda nemli almalar yaplmtr. 1925te kylye dk cretlerle traktr datm yaplmtr. Tarmda bilimsel aratrmalar iin 30 Ekim 1933te Yksek Ziraat Enstits kurulmutur. Ayrca buna paralel olarak da Veteriner Yksek Okulu almtr. iftiye nclk etmek iin Devlet retme iftlikleri (Numune iftlikleri) kurulmutur. Yeni rnlerin retimine balanmtr (ay, pancar, turungiller). 24 Haziran 1938de Toprak Mahsulleri Ofisi kurulmutur. 26 Haziran 1944te Trkiye Zirai Donatm Kurumu da kurulmutur. Atatrk, topra olmayan iftinin toprak sahibi yaplmasn devletin nemli bir politikas olarak grm ve bunun iin toprak reformu almalar balatlmtr (1929). Ancak, amacna uygun bir ekilde gerekletirilememitir.
Tarih retmeni
RNEK SORU Cumhuriyet Dneminde kalknmada sanayilemeye nem vermek amacyla Tevik-i Sanayi Kanunu karlmtr. Bu Kanunla sanayi kurulularna retecekleri mallarn deerine gre %10 prim verilmi ve ithal rnlerinden %10 daha pahal da olsa devlet kurumlarna bunlar kullanma zorunluluu getirilmitir. Bu durumun, I. retimin artrlmak istendii, II. ithalatn kstlanmak istendii, III. sermaye birikimine devlet destei saland, durumlarndan hangilerinin gstergesi olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: E IKMI SORULAR I. Gler birlii ilkesinin benimsenmesi II. Nerenin bakent olacann belirlenmesi III. Milletvekili seimlerinin iki ylda bir yaplmasnn ngrlmesi zelliklerinden hangileri 1921 Anayasasnda yoktur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (1999 DMS) 1. 2. A) B) C) D) E) Aadakilerden hangisi, dierlerinden sonra karlan bir kanundur? Tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmasyla ilgili kanun Trk Medeni Kanunu Takrir-i Skn Kanunu Hilafetin kaldrlmasyla ilgili kanun Soyad Kanunu (1999 DMS) Trkiye Cumhuriyetinde ok partili dneme gei denemesi aadakilerin hangisiyle balamtr? Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmas Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas Cumhuriyetin ilan edilmesi Demokrat Partinin kurulmas (1999 DMS)
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Atatrk Dneminde tarm gelitirmek amacyla yaplan almalardan biri deildir? A) Aar vergisinin kaldrlmas B) Ziraat Bankasnn kurulmas C) Numune iftliklerinin kurulmas D) Yksek Ziraat Enstitsnn kurulmas E) Tarm sat kooperatiflerinin kurulmas (2011 KPSS) Cevap: B RNEK SORU I. Bankasnn kurulmas, II. ar Vergisinin kaldrlmas, III. Smerbankn kurulmas, Yukardakilerden hangileri Atatrk Dneminde Trk iftisini rahatlatmak amacyla gerekletirilmitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: B
3.
A) B) C) D) E)
211

4. Birinci Be Yllk Sanayi Plannda ithalat konusu olan temel tketim mallarnn retimine arlk verilmesi, ncelikle aadakilerden hangisinin amalandn gsterir? Her alanda sanayileme Fabrikalar ama D kredi alma Da bamll azaltma Yatrmlar yapma (1999 DMS) 9.
Tarih retmeni
Aadakilerden hangisiyle, Atatrk lkeleri anayasa gvencesine alnm ve devlet, temel nitelikleriyle cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, laik ve inklp olarak tanmlanmtr? 1921 Anayasasnda yaplan 1923 deiikliiyle 1924 Anayasasnda yaplan 1937 deiikliiyle 1924 Anayasasnda yaplan 1928 deiikliiyle 1924 Anayasasnda yaplan 1934 deiikliiyle 1961 Anayasasnda yaplan 1971 deiikliiyle (2000 DMS)
A) B) C) D) E)
A) B) C) D)
I. eyh Sait Ayaklanmas II. Menemen Olay III. Demirci Mehmet Efe Ayaklanmas Yukardakilerden hangileri, ulusal ve laik devlet anlayna kar bir tepki niteliindedir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2000 DMS) 5. I. Yeni devletin ynetim eklinin ne olduu II. Yasama ve yrtme erklerinin nerede topland III. Vekillerin (Bakanlarn) nasl seilecei Yukardakilerden hangileri 1921 Anayasasnda aka belirtilmemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I ve III (2000 DMS) 6. I. Kii haklar II. Kiilerin evlat edinme koullar III. Kiilerin aile kurmas IV. Kiilerin eitimi Yukardakilerden hangileri Trk Medeni Kanunu ile dzenlenmitir? A) I ve II B) I ve III C) I, II ve III D) I, III ve IV E) II, III ve IV (2000 DMS) 7. 8. Trkiyede Devletilik ilkesi hangi yldan balayarak uygulamaya konulmutur? A) 1927 B) 1929 C) 1933 D) 1939 E) 1940 (2000 DMS)
E)
10. Cumhuriyet Dneminde erkein aile konumuyla ilgili ayrcalklar byk lde aadakilerden hangisiyle kaldrlmtr? A) Laiklik ilkesinin anayasa gvencesine alnmas B) Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas C) Medeni Kanunun kabul edilmesi D) talyan Ceza Kanununun adapte edilerek yrrle girmesi E) ok partili demokratik hayata geilmesi (2001 KMS) 11. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, aadaki ilkelerden hangisini ktye kullanarak eyh Sait Ayaklanmas'na ortam hazrlamtr? A) Halklk B) Devletilik C) Milliyetilik D) nklplk E) Laiklik (2001 KMS) 12. Aadakilerden hangisi, Millet Mekteplerinin amalarndan biridir? A) Baslan kitap saysn artrmak B) Okuma ve yazmada kolaylk salamak C) Eitim ve retimi birletirmek D) Okuma yazma orann artrmak E) Yksekokul saysn artrmak (2001 KMS) 13. kinci TBMM dneminde yaanan kabine bunalm aadakilerin hangisinden kaynaklanmtr? A) Saltanatn kaldrlmas ve padiahn ngilizlere snmas B) Menemen olay nedeniyle yrede skynetim ilan edilmesi C) 1921 Anayasasnn hkmetin kurulmasna ilikin maddesi D) Mecellenin yrrlkten kaldrlmas E) Anam Vergisi'nin artrlmas (2002 KPPS)
212

14. I. Menemen Olay II. Vagon- Li Olay III. Razgart Olay Yukardakilerden hangileri cumhuriyet rejimine tepki niteliindedir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2002 KPPS) 15. 1923 sonbaharnda Fethi Okyar Hkmetinin ekilmesiyle meydana gelen hkmet bunalm aadaki olaylardan hangisinin gereklemesine zemin hazrlamtr? A) Meclis hkmeti sisteminin benimsenmesine B) Cumhuriyetin ilanna C) Halifeliin kaldrlmasna D) stiklal Mahkemelerinin kurulmasna E) Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmasna (2003 KPPS) 16. I. Halifeliin kaldrlmas II. ok partili sisteme gei III. Tekke ve zaviyelerin kapatlmas IV. Medreselerin kapatlmas V. Dini kyafetlerin giyilmesine snrlama ettirilmesi Yukarda verilen olaylardan hangisi slamiyetin siyasete alet edilmesini nlemeye ynelik deildir? A) I B) III C) II D) IV E) V (2003 KPPS) 17. Ekonomi politikalarnda devleti bir gr benimseyen Trkiye Cumhuriyetinde sanayinin devlet eliyle kurulmasn amalayan I. Be Yllk Kalknma Plan aadaki tarihlerden hangisinde uygulanmaya balanmtr? A) 1930 B) 1932 C) 1934 D) 1933 E) 1938 (2004 KPPS) 18. eyh Sait Ayaklanmasndan sonra, I. Firariler II. Takrir-i Skn III. Bakomutanlk kanunlarndan hangileriyle hkmete, Cumhuriyet rejimini yerletirmek amacyla, gerekli nlemleri almas iin zel yetki verilmitir? A) I B) II C) III D) I, II E) I, II, III (2006 KPPS)
Tarih retmeni
19. Trkiyede yaz dili ile konuma dili arasndaki uyumsuzluk, I. Trk Tarih Kurumunun kurulmas II. Harf nklbnn yaplmas III. Medreselerin kapatlmas gelimelerinden hangileri ile giderilmitir? A) I B) II C) III D) I, II E) II, III (2006 KPPS) 20. I. Halk Partisi II. Terakki Perver Cumhuriyet Partisi III. Serbest Cumhuriyet Partisi Atatrk dneminde, yukardakilerden hangileri muhalefet parti olarak kurulmutur? A) I B) II C) III D) I, II E) II, III (2006 KPPS) 21. I. Aznlk okullar II. Millet mektepleri III. Yabanc okullar Yukardakilerden hangileri, Osmanl Dneminde olmayp Atatrk Dneminde ilk kez almtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2007 KPPS) 22. Osmanl Dneminde XIX. yzyln ilk yarsnda sark ve kavuk yerine fesin giyilmesine, Cumhuriyet Dneminin ilk yllarnda ise fesin yerine apkann giyilmesine kar klmtr. Bu iki duruma gre; I. Yenilikler anlay deiikliinin sonucudur. II. Yenilikler tepkiyle karlanmtr. III. Yeniliklerin benimsenmesi belli bir sreci gerektirmitir. yarglarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2009 KPPS) CEVAPLAR 1. B 2. E 3. B 4. D 5. D 6. A 7. C 8. C 9. B 10. C 11. E 12. D 13. C 14. A 15. B 16. C 17. D 18. B 19. B 20. E 21. B 22. E
213

Tarih retmeni
zgr dnce ortam vardr. Atatrkn dier ilkelerinin uygulanmasn salar. Cumhuriyetilik, Atatrkn taviz verilmemesini belirttii iki ilkeden biridir. (dieri laiklik). Sosyal devlet anlayn ve gler ayrln esas alr. Cumhuriyetilikte hukuk stnl ve anayasal devlet anlay vardr. Cumhuriyetilik, halkn ynetime ve toplumsal hayata katlmn artrmay amalar. Cumhuriyetilii; Milliyetilik ve Halklk ilkeleri tamamlar, ulusal egemenlik ilkesi btnler. Cumhuriyetilik, devletin siyasi rejimi olarak Cumhuriyet ynetimini benimsemek, onu korumak ve yaatmaktr. Atatrkn Cumhuriyetilik dorultusunda; lkesi
ATATRK LKELER
Atatrk Dnce Sistemi: Atatrkn Trkiye Cumhuriyetini ada uygarlk seviyesine ulatrmak amacyla ortaya koyduu ilke ve inklplarn btndr. Atatrk lkelerinin Ortak zellikleri Atatrk lkeleri 1935 ylnda Cumhuriyet Halk Partisi kurultaynda kabul edilen Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Laiklik, Devletilik, nklplk (6 Temel lke) ve bunlar btnleyen ilkelerden oluur. Atatrk ilkeleri, Trk ulusunun ihtiyalarndan ve Trkiyenin gereklerinden domu ve bu ihtiyalara, gereklere gre de gelimitir. Atatrkln temeli ulusuluk ve laiklie dayaldr. lkelerin z; Trk milletini ada milletler seviyesine karmaktr. Atatrklkte demokrasi, cumhuriyetilik, laiklik ve milliyetilik gibi evrensel deerler varsa da adalamann gerei olarak alnmlardr. NOT: Halklk, Devletilik ve nklplk ise Trkiyeye zg ilkelerdir. Atatrk dnce sisteminin en belirgin zellii akla ve bilime dayanmas, gelimeye ak bir zellik gstermesidir. Atatrklk bir btndr ve yabanc siyasi akmlar ve ideolojilerle aklanamaz. Bu ilkeler 5 ubat 1937de, Atatrk lkeleri adyla 1924 Anayasasna dhil edilmitir. TEMEL LKELER 1. CUMHURYETLK Cumhuriyetilik lkesinin zellikleri ksaca yledir; Temel ilkesi seimdir. Devlet bakanlnda ve dier kademelerde mr boyu kalmaya kardr. Egemenlik kaytsz artsz millete aittir. Cumhuriyetiliin temel dayana olan ulusal egemenlikten ilk kez Amasya Genelgesinde bahsedilmitir. Demokratiktir. Trk milletinin karakterine uygundur.
TBMMnin almas 1921 ve 1924 Anayasalarnn hazrlanmas Saltanatn kaldrlmas Cumhuriyetin ilan edilmesi Halifeliin kaldrlmas Ordunun siyasetten ayrlmas Siyasi partilerin kurulmas Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi ki dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilmesi Semen yann drlmesi Milletvekili seme ve seilme hakk iin vergi verir olma artnn kaldrlmas (1 Nisan 1923) gibi inklplar yaplmtr. RNEK SORU I. Siyasi rejim, II. Ekonomik politika, III. Uluslararas ilikiler, Cumhuriyetilik ilkesi yukardakilerden hangilerini dorudan belirler? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: A RNEK SORU Aadakilerden hangisi demokratik devlet anlayyla badamaz? A) Seimlerin dzenli aralklarla tekrarlanmas B) Gelir ve servet ediniminin kstlanmas C) Etkin siyasi makama seimle gelinmesi D) Siyasi partilerin serbeste kurulmas E) ktidarn el deitirebilmesi (2009 KPSS) Cevap: B
214

RNEK SORU Trk Devriminin Cumhuriyetilik ilkesi saltanat ve hilafete kardr. yargsnn, I. egemenliin millete ait olmas, II. ynetimin din kurallarna dayandrlmamas, III. aznlk okullarnn retime devam etmesine izin verilmesi durumlarndan hangileriyle ilgili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D 2. MLLYETLK (ULUSULUK) Milliyetiliin temel esi millettir. Millet; Gemite birlikte yaam, aralarnda dil, kltr, lk ve tarih gibi ortak balar olan insan topluluudur. Milliyetilik ise milli birlii ve beraberlii salamak, millet ve lke karlarn korumak, rk ve din ayrmclna yer vermemektir.
Tarih retmeni
Aklc, ada, medeni, ileriye dnk, demokratik, yceltici, insani ve bardr. Atatrk milliyetilii, Trk milletini birlik ve beraberlik iinde yaatacak, ileriye gtrecek nemli bir g kaynadr. Milliyetilik, ulusal bamszl salama, koruma ve pekitirme amac olarak da ifade edilebilir. Milliyetilik ilkesinin toplumsal, siyasal, kltrel ierii yannda ekonomik ierii de vardr Ama; Trk milliyetinin refahn, zenginliini, mutluluunu ve varln ykseltmektir (ulusal ekonominin kurulmas gerektiini belirtir.). Milliyetilik ulusal kurtulu savamzn k noktasn oluturmutur. Milliyetiliin btnleyici ilkeleri; zgrlk ve Bamszlk, Yurtta Sulh Cihanda Sulh, nsan ve nsanlk sevgisidir. Milliyetilik lkesi dorultusunda yaplan inklplar; TBMMnin almas (1920) stiklal Marnn kabul edilmesi (1921) zmir ktisat Kongresinin toplanmas (1923) Kapitlasyonlarn kaldrlmas (1923) Kabotaj Kanununun karlmas ile deniz yollarnn milliletirilmesi (1926) Yabanc irketlerin milliletirilmesi (1926) Gmrk Koruma Kanununun karlmas (1929) Reji daresi (Ttn Tekeli)nin kaldrlmas (1929) Trk Parasn Koruma Kanununun karlmas (1930) Trk Tarih Kurumunun kurulmas (1931) Trk Dil Kurumunun kurulmas (1932)
RNEK SORU Mustafa Kemal, Artk hkmet ile millet arasnda mazideki ayrlk kalmamtr. Hkmet millettir ve millet hkmettir. Artk hkmet ve hkmet mensuplar kendilerinin milletten ayr olmadklarn ve milletin efendi olduunu tamamen anlamlardr. demitir. Mustafa Kemalin bu anlatmyla aadaki kavramlardan hangisini vurgulad savunulabilir? A) Tam bamszlk B) Barseverlik C) Bilimsellik D) Milli birlik ve beraberlik E) Vatanseverlik (2011 KPSS) Cevap: D Mustafa Kemale gre dini, dili ne olursa olsun kendini Trk sayan ve Trk olarak yaayan herkes Trktr. Atatrk bunu Ne Mutlu Trkm Diyene szyle belirtmitir. Atatrk'n milliyetilik anlay;
Blc deil, birletirici ve toplaycdr. Bu anlay rk deildir (eitlikidir.). Laiklik esasndan dn vermez, snf kavgasn deil, sosyal dayanmay hedef tutar. Atatrk milliyetilik anlay belli bir rka, mezhebe, snfa ve siyasal gre dayanmaz.
RNEK SORU Atatrk milliyetilik anlay laiktir. Bu yargy aadakilerden hangisi destekler? A) Milleti oluturan unsurlar arasnda rk ve kken birliinin temel alnmas B) Vatandalarn istedikleri dini ve mezhebi semesi C) Toplumun rk, din ve mezhep izgileriyle blnmesi D) Devletin resm bir dininin olmas E) mmeti dnce yaps (2008/KPSS Lisans) Cevap: B
215

RNEK SORU Atatrk milliyetilik anlay rk, din ve mezhep ayrmclna kardr. Yalnz bu bilgiyle Atatrk milliyetiliinin, I. laik devlet anlayn benimseme, II. etnik kimliklere saygl olma, III. milletin birliine ve btnlne nem verme, zelliklerinden hangilerine ulalr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: E RNEK SORU Trk toplumunun ilerleme ve gelime yolunda, uluslararas ilikilerde ada uluslarla yan yana ve uyum iinde yrmesi, kendine zg karakterini ve bamsz kimliini korumasn temel alan milliyetilik ilkesiyle aadakilerden hangisine ulalamaz? A) Ulusalln ve bamszln ilke edinilmesi B) adaln benimsenmesi C) Trk milletinin kendini dier milletlerden stn grmesi D) Toplumun refah dzeyinin ykseltilmesine allmas E) Uluslararas barn korunmasna zen gsterilmesi (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C RNEK SORU Aadakilerden hangisinin gerekletirilmesinde ulusu devlet anlay olduu savunulamaz? A) l birimlerinin deitirilmesi B) Kabotaj Kanununun uygulanmas C) Trk Tarih Kurumunun kurulmas D) Yeni Trk alfabesinin kabul edilmesi E) Trk parasnn korunmas iin kanun karlmas (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: A RNEK SORU - Kapitlasyonlarn kaldrlmas - Kabotaj Kanununun karlmas Yukardaki gelimelerde aadaki ilkelerden hangisinin temel alnd savunulabilir? A) Bamszlk B) Laiklik C) Halklk D) Devletilik E) nklplk (2009 KPSS) Cevap: A
Tarih retmeni
RNEK SORU Atatrkn milliyetilik anlaynn rk, mezhep ve snf ayrlklarna kar olmas, I. mill birlik ve beraberlik, II. kltrel birlik, III. sosyal dayanma, durumlarndan hangilerini desteklediini gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: E RNEK SORU 1961 Anayasasnda Trk milletini, btn fertleriyle kaderde, kvanta ve tasada ortak klmak, blnmez bir btn hlinde mill bilin ve lk etrafnda toplamak biiminde ifade edilen ilke, aadakilerden hangisidir? A) Milliyetilik B) Halklk C) Laiklik D) Devletilik E) Cumhuriyetilik (2010 KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU I. Trk Tarih Kurumunun kurulmas II. Trk Dil Kurumunun almas III. apka giyilmesi hakknda kanun karlmas Yukardaki gelimelerden hangilerinin, Atatrk milliyetiliinin gelimesinde ve hzlanmasnda etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D 3. HALKILIK Halk bir lkenin snrlar ierisinde yaayan eitli mesleklerin ve toplumsal gruplarn oluturduu insanlardr. Halklk, toplumsal barn salanmas iin snf ayrmcln reddeder. Devlet ynetiminde tm vatandalara kendini ynetme hakk, kanun nnde eitlik, gelir dalmnda denge salanmasn ve herkesin devlet hizmetlerinden yararlandrlmasn hedefler. Atatrke gre halk, her bakmdan ayrcalksz ve birbirine eit kimselerden olumutur.
NOT: Halklk ilkesi; Cumhuriyetiliin ve Milliyetiliin ortak bir sonucudur.
216

Halklk ilkesi halkn elbirlii ile ilerlemesi ve kalknmasn da hedefler. Bylece devletin halka kar, halkn da devlete kar grevleri olduunu belirtir. Ksaca halklk, toplumsal eitlii ve topluma hizmet amac ngrmedir.
Tarih retmeni
RNEK SORU Halklk ilkesinin demokratik olma zelliini, I. ayrcalklara kar olmas, II. egemenliin halkn bir kesimine ait olmas, III. herkesin kanun nnde eit kabul edilmesi, durumlarndan hangileri destekler? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: D RNEK SORU I. Mlkiyet hakknn olmas, II. Toplumda ayrcalklara son verilmesi, III. Herkesin ynetime katlmas, Yukardakilerden hangileri halklk ilkesiyle badar? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: E RNEK SORU Aadakilerden hangisinin sosyal hayattaki ayrcalklar nlemek amal olduu savunulamaz? A) Tekke ve zaviyelerin kapatlmas B) Hac, aa, hafz, molla gibi unvanlarn kaldrlmas C) Medeni Kanunun kabul edilmesi D) Devlet statistik Enstitsnn kurulmas E) Din giysilerin mabetler dnda giyilmesinin yasaklanmas (2011 KPSS) Cevap: D 4. LAKLK Laiklik; devlet dzeninin; bu dzeni salamak ve korumak iin uygulanan hukuk kurallarnn dine deil, akla ve bilime dayandrlmas; kimsenin de dini inancna ve vicdan zgrlne karlmamas demektir. Laiklik din ve mezhep kavgalarna kardr. Atatrke gre din, bir vicdan meselesidir. Dine duyulan saygdan dolay taassuba, gericilie kardr. Laiklikte devletin resmi dini yoktur. Devlet belli bir dine stnlk tanyp, onun kurallarn btn vatandalara benimsetmeye ve uygulatmaya almaz. Buna gre din ve ibadet zgrln gvence altna almtr.
RNEK SORU Atatrk, En iyi bireyler, kendinden ok, bal olduu toplumu dnen, onun varlnn ve mutluluunun korunmasna yaamn adayan insanlardr. demitir. Atatrkn bu szndeki en iyi birey tanmnn aadakilerden hangisiyle eletii savunulabilir? A) Vatandalk bilincine erimi kii B) Bakalarnn hak ve zgrlklerine deer vermeyen kii C) Belli bir snfn yararn gzeten kii D) Sorumluluklarnn gereini yerine getirmeyen kii E) nceliklerini kiisel kardan yana kullanan kii (2011 KPSS) Cevap: A NOT: Halklk ilkesi, Devletilik ilkesinin uygulanmasn zorunlu klmtr. Devlet sosyal devlet anlayna uygun olarak yatrmlarda bulunur. Atatrkn Halklk lkesi dorultusunda; Saltanatn kaldrlmas (1922) Cumhuriyetin ilan (1923) Aar vergisinin kaldrlmas (1925) Medeni Kanunun Kabul (1926) Tevik-i Sanayi Kanununun Kabul (1926) Okuma yazma seferberliinin balatlmas (1928) ve Millet Mekteplerinin almas lkretimin cretsiz ve zorunlu olmas Gelire gre vergi alnmas Soyad Kanununun kabul edilmesi (1934) Kadnlara, ynetime katlma hakk tannmas (1930 1934) Aznlklarn Trk vatanda saylarak ayrcalklarnn sona erdirilmesi (1923) Devlet yatrmlarnn ve sosyal hizmetlerin yaygnlatrlmas Vatandalarn tm devlet hizmetlerinden faydalanmasnda eitlik salanmas gibi inklplar yaplmtr.
217

Laiklik Trk nklbnn temel tadr. Atatrk ilkeleri arasnda Cumhuriyetin vazgeilmez ve geri dnlmez ilkesidir.
Tarih retmeni
RNEK SORU - Halifeliin kaldrlmasyla eriata aykr olduu yolunda fetva vermeye kalkan fetva makamnn ortadan kaldrlmas - Siyasal amalarla smrlebilecek olan Terakkiperver Cumhuriyet Partisinin kapatlmas Yukardaki gelimelerin aadakilerden hangisine ortam hazrlad savunulabilir? A) Cumhuriyetin ilan edilmesi ve cumhurbakannn seilmesi B) Anayasadan laiklie aykr hkmlerin karlmas C) Ulus egemenliine dayal yeni bir anayasa yaplmas D) Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmas E) Saltanatn kaldrlmas (2008/KPSS Lisans) Cevap: B RNEK SORU I. Atatrk ilkelerinin Trkiye Devletinin temel nitelikleri olarak kabul edilmesi II. Milletvekili yeminlerinin Vallahi. yerine Namusum zerine sz veriyorum. eklinde deitirilmesi III. Anayasa Mahkemesinin kurulmas Yukardakilerden hangileri Atatrk Dnemi gelimeleri arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III (2009 - KPSS) Cevap: C RNEK SORU Atatrk dncede, vicdan zgrl bir haktr. Bu yargnn, bireyin, I. kendine zg siyasal ve felsefi bir dnceye sahip olduunu aklayabilmesi, II. bal olduu dinin gereklerini yerine getirmesi ya da getirmemesi, III. kendi etnik kkenini dier etnik kkenlerden stn grdn aklayabilmesi grlerinden hangilerini destekledii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: C 5. DEVLETLK Atatrkn devletilik ilkesinin zellikleri unlardr; Devletilik, halkln zorunlu bir sonucudur.
NOT: Laiklik, Atatrkn cumhuriyetilik ilkesi ile birlikte taviz vermedii, her trl siyasi tartmalardan uzak tuttuu ikinci ilkedir. Laiklik, Trk milletinin adalama, ilerleme ve bilimsel gelime yolunu amtr. Laiklik; Cumhuriyet ve demokrasinin geliip glenmesi iin de ortam hazrlamtr. Atatrkn Laiklik lkesi dorultusunda;
Saltanatn kaldrlmas (1922) Halifeliin kaldrlmas (1924) Tevhid-i Tedrisat Kanununun karlmas (1924) eriyye ve Evkaf Vekaletinin kaldrlmas (1924) Medreselerin kapatlmas (1925) Maarif Tekilat Hakknda Kanunun kabul edilmesi Tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmas (1925) Klk ve kyafette yenilik yaplmas (1925) Medeni Kanunun kabul edilmesi (1926) Dinsel nvanlarn yasaklanmas (1934) Devletin dini slamdr maddesinin anayasadan karlmas Milletvekilleri ve Cumhurbakannn yemin eklinin deitirilmesi 1937de laiklik ilkesinin 1924 Anayasasna girmesi gibi inklaplar yaplmtr. RNEK SORU Atatrk; Onuncu Yl Nutkunda Trk milletinin yrmekte olduu terakki ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu meale, mspet ilimdir. demitir. Atatrkn bu sznn aadaki ilkelerden hangisinin nemini dorudan vurgulad savunulabilir? A) Milliyetilik B) Halklk C) Laiklik D) Devletilik E) Cumhuriyetilik (2008/KPSS nlisans) Cevap: C
218

Gl ve ada bir devlet meydana getirmeyi amalar. Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk milletinin ve devletinin iinde bulunduu durumundan dolay zorunlu olarak ekonomide devletilik ilkesi uygulanmtr. Atatrke gre devletilik, zel teebbs hrriyetinin ve piyasa ekonomisinin reddi deildir. Devletilik, planl ekonomiyi gerekli hale getirmitir. Atatrk, Yeni Trk Devletinin her ynden hzla kalknabilmesi iin Trkiyeye zg bir devletiliin uygulanmasn zaruri grmtr. Devletiliin Faydalar; Trk Toplumuna Salad
Tarih retmeni
Birok bankann ve irketin kurulmas (Maden Tetkik Arama Enstits, Etibank ve Kamu ktisadi Teebbsleri gibi) Devlet Demir Yollarnn kurulmas Devlet retme iftliklerinin kurulmas RNEK SORU I. Devletilik ilkesinin uygulanmas, II. zmirde ktisat Kongresinin toplanmas, III. Milletler Cemiyetine ye olunmas, Trkiye Cumhuriyetinde zel giriimde sermaye birikiminin ve gerekli kadronun yeterli olmamasnn yukardakilerden hangilerini gerekli hale getirdii savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006 - KPSS Lisans) Cevap: A RNEK SORU Devletilik ilkesi, I. zel giriimcilie yer verilmesi, II. yabanc sermayeden yararlanlmas, III. mlkiyet hakknn ulusun yararlarna aykr biimde kullanlmas, durumlarndan hangilerine kardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: C 6. NKILPILIK Halk gcne dayanarak gerekletirilen, ileriye dnk kkl yeniliklere inklp denir. nklp; toplumdaki yenileme ihtiyacnn bir sonucudur. Eskiyen kurumlarn yerine yeni kurumlarn kurulmasdr. nklplk; zamanna gre geri kalm, eskimi kurumlarn kaldrlarak yerlerine ilerlemeyi, gelimeyi kolaylatracak ve gelitirecek kurumlarn konulmasdr. nklplk, yenileme ve adalamaya ak bir ilkedir. Bu nedenle statik (duraan) deil, dinamik bir nitelik tar. Trk inklb; gerekidir, bilim ve akla dayanr. Bu nedenle donmu, kat ve sert ideolojilerden ayrlr. nklplk, Atatrk ilke ve devrimlerini korumay ve glendirmeyi amalar. Atatrk, inklplarn amacn u szleri ile belirtmektedir; Yaptmz ve yapmakta olduumuz inklplarn amac; Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen modern ve btn anlam ve biimi ile uygar bir toplum durumuna ulatrmaktr.
Trkiyede ilk defa planl ekonomiye geilmesini salamtr. Devlet eliyle nemli yatrmlar yaplmtr. Teknik eleman ann kapatlmasn salamtr. Ekonomik kalknmada blgeler aras farklln giderilmesini salamtr. Trk iftisi rnlerini en iyi ekilde deerlendirme frsatn yakalamtr. Sanayilemenin devlet tarafndan gerekletirilmesiyle, ii haklar devletin gvencesi altna alnmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda sanayileme zel sektre braklmt. Ancak; sermayesizlik nedeni ile zel sektrn sanayilemeyi gerekletiremedii grld.
NOT: 1929 Dnya Ekonomik Bunalm; devletin ekonomik yatrmlarda bulunma srecini hzlandrmtr. 1933te I. Be Yllk Kalknma Plan ile devlet de ekonomik hayatn iine girdi; ekonomide devletilie geildi. 1933 1939 yllar arasnda hzl bir devletilik ve kalknma plan uygulanmtr. Bu sistem Trkiyenin koullarndan ve gereksinimlerinden domutur. Ancak gnmzde daha ok Liberal Ekonomi Anlay uygulanmaktadr. Devletilik ilkesi ile ilgili yaplan inklplar;
I. Be Yllk Kalknma Plannn yaplmas Merkez Bankasnn kurulmas Devlet eli ile Smerbank gibi fabrikalarn almas
219

adalama ve Batllama, inklpln btnleyici ilkesidir.
Tarih retmeni
Laikliin bir sonucudur. Ortak gelecei ve toplumsal bar hedefler. zgrlk ve Bamszlk: Trk d politikasnn temel ta ve amacdr. Cumhuriyetilik ve Milliyetilik ilkesini btnler. Yurtta Bar (Sulh) Dnyada Bar: Milliyetilik ve Halkln doal sonucudur. Her ulusun birbirlerinin bamszlna sayg duymas gereini savunur. Ulusal bamszlk savalar dndaki savalar cinayet olarak kabul eder. Trk d politikasnda izlenecek yolu gsterir. Aklclk ve Bilimsellik: Laiklik ilkesinin btnleyicisidir. Tm gelimelerin kaynan oluturur. adalk ve Batllama: nklplk ilkesinin btnleyicisidir. Deiimden yanadr. adalamay amalar ancak Baty taklit etmeyi deil, Bat toplumlarn uygar klan dnce ve kurumlar almay amalar, an gereklerine gre yaamay ngrr. nsan ve nsanlk Sevgisi: Milliyetilik ve Halklk ilkelerinin doal sonucudur. nsana ve insanla kar olan her eylemi reddetmektedir. Tm insanl bir btn olarak kabul eder. RNEK SORU Atatrk; 1924 ylnda, Bizim milletimiz vatan iin, hrriyeti ve egemenlii iin fedakr bir halktr, bunu ispat etti. Milletimiz yapt inklaplarn kskan mdafiidir de. Benliinde bu faziletler yerlemi bir milleti yrmekte olduu doru yoldan hibir kimse hibir kuvvet alkoyamaz. demitir. Atatrkn bu ifadesiyle Trk milletinin, I. zgrlk, II. bamszlk, III. inklplk ilkelerinden hangilerini korumada kararlln vurgulad savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) Cevap: E
RNEK SORU I. nklplarn srekliliini salama, II. ada uygarlk dzeyine kma, III. Gerekletirilen inklplarla yetinme, Yukardakilerden hangileri, inklplk ilkesinin, toplumu duraanlktan, dogmaclktan kurtarma amal olduunu gsterir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU Atatrk, lkeler eitlidir, fakat uygarlk birdir ve bir milletin kalknmas iin de bu tek uygarla katlmas gerekir. Osmanl Devletinin d Batya kar elde ettii baarlardan ok, marur olarak kendisini Avrupa milletlerine balayan ilikileri kestii gn balamtr. demitir. Atatrkn bu anlatmyla aadakilerden hangisine vurgu yapt sylenebilir? A) Eski bir tarih mirasna sahip olunduuna B) Batnn yaylmac siyaset izlediine C) adalamann gereine D) mparatorluklarn siyasi varlklarn korumalarnn glne E) Bat uygarlnn kendisinden nceki uygarlklardan yararlandna (2009 KPSS) Cevap: C RNEK SORU Soyad Kanununun kabul edilmesi Medreselerin kapatlmas Medeni Kanunun kabul edilmesi Yukardaki gelimeler aada verilen Atatrk ilkelerinden hangisiyle ilikilendirilemez? A) Laiklik B) Devletilik C) Milliyetilik D) Halklk E) nklplk (2011 KPSS) Cevap: B BTNLEYC LKELER Ulusal Egemenlik: Egemenliin dorudan ulusa ait olmasdr. Demokrasinin bir sonucu olup Cumhuriyetilii btnler. Ulusal Birlik Beraberlik ve lke Btnl: Milliyetilik, Halklk ve
220

Tarih retmeni
1923 - 1930 YILLARI ARASI TRKYENN DI POLTKASI
Bu dnem Trkiyenin d politikas, Lozandan geriye kalan sorunlarn zmlenmesine ve Lozanda alnan kararlarn uygulanmasna ynelik olmutur. Bu dnemde komu devletlerle iyi ilikiler kurmak, meydana gelen sorunlar bar yollarla zmek ve byk devletlerle olan ilikileri normalletirmek amalanmtr. IRAK SINIRI VE MUSUL SORUNUNUN ZM (5 HAZRAN 1926) Lozanda bu sorun zmlenememi, Trkiye ile ngilterenin mandas altndaki Irak Hkmeti arasnda 9 ay ierisinde balayacak ikili grmelere braklmt. Musul Sorunu ile ilgili grmeler, 19 Mays 1924te stanbulda balad. Konferansta taraflar, Lozandaki tutumlarnda deiiklik yapmaynca, herhangi bir uzlamaya varlamad (Hali Konferans). ngiltere, Trkiyenin tutumunu yumuatmadn bahane ederek, Trkiye - lrak hattnda baz snr olaylar kartt ve kendi istekleri kabul edilmezse, bu blgede askeri bir harektta bulunacana dair Trk Hkmetine bir ltimatom verdi. Trkiye bu ltimatoma, snrlarn ve bamszln korumak iin her trl tedbire bavuraca eklinde karlk verince, ngiltere askeri bir harekta girimeye cesaret edemedi. Bunun zerine Trkiye Cumhuriyeti, Milletler Cemiyetine bavurarak, sorunun zmlenmesinde Lozan Antlamas hkmlerince yardmc olunmasn istemitir (30 Eyll 1924). Cemiyetin oluturduu komisyon, yanl bir karar alarak Musulun Iraka braklmasn uygun grmtr. Bu karara tepki gsteren Trkiye Cumhuriyeti, sorunu daha sonra Uluslararas Lahey Adalet Divanna gtrmse de buradan da olumlu bir sonu alamamtr.
CUMHURYET DNEM DI POLTKA

Trkiye d politikada, Yurtta Bar, Dnyada Bar ilkesiyle hareket etmi, fakat tam bamszlk ilkesinden de dn vermemitir. Atatrkn izledii bu politikann bir sonucu olarak; her zaman, komu devletlerle dostluk ilikileri kurmak, kimseden bir kar toprak istememek ve kimseye bir kar toprak vermemek temel ama olmutur. Bu dnemde Lozandan geriye kalan baz problemler, uluslararas tekilatlar araclyla ve bar yollar denenerek zmlenmeye allmtr. Ayrca, Trkiye dnyadaki bara ynelik tm aba ve almalar desteklemi, yerine gre balama ve antlamalar imza etmekten geri kalmamtr. Atatrk devletin tamamen milli bir d politika izlemesini istemi, Trkiyenin gvenliini ve milli menfaatlerini korumay amalayan, hibir milletin aleyhine olmayan bir bar daima prensip olarak kabul etmitir. Mill D Politikamzn Dayand Balca Esaslar:
1.
ncelikle milli gcmze dayanmak ve bamszlmz stn tutmak, Milli snrlar iinde kalmak, Gereki ve bar olmak, Uluslararas ilikilerde eitlie dayanan ilikiler kurmak, Milli politikay yrtrken i tekilat dikkate almak, Baka devletlerin politika ve ynetim sistemlerinden etkilenmemek, Bilim ve teknolojiyi rehber kabul etmek (aklclk) RNEK SORU Yeni Trk Devletinin, I. bamszlk, II. barseverlik, III. devletilik ilkelerinden hangilerini uluslararas ilikilerde temel ald savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D
NOT: ngiltere, ad geen bu uluslar aras rgtlerde etkin olduundan, Trkiyenin lehine karar kmasn engellemitir. Trkiye, son are olarak Musul zerine askeri harektta bulunmak iin orduyu teyakkuza geirdi ve hazrlklara balad. ngiltere, bu harekt nlemek iin Gneydou Anadolu Blgesinde eyh Sait syannn
221

kmasnda ve yaylmasnda nemli bir rol oynad (13 ubat 1925). ngilterenin plan gerekleti ve Trkiye eyh Sait syanndan dolay zayf derek, askeri harekt balatamad. Btn bu olaylar nedeniyle Trkiye konunun zerine daha fazla gidemedi. Ayrca Trkiyenin ieride zm bekleyen ekonomik ve sosyal sorunlar da vard. Sonuta Trkiye ve ngiltere arasnda Ankara Antlamas (5 Haziran 1926) imzalanmtr. Buna gre; 2.
Tarih retmeni
YABANCI OKULLAR SORUNU (1926) Lozan Antlamasnda, Trkiyede bulunan yabanc okullarn durumu ve uyacaklar esaslar karara balanmt. Buna gre, bu okullarn uyacaklar tzk ve ynetmelikleri Trk Hkmeti belirleyecekti. Trkiye Cumhuriyeti, Lozann bu kararn dikkate alarak 1926 ylnda Maarif Tekilat Kanununu kararak yabanc okullarla ilgili u esaslar belirlemitir;
Musul ve Kerkk ngilterenin mandasndaki, Irak Hkmetine braklacak, Musul petrollerinden salanan vergi gelirlerinin % 10 hissesi 25 yl sre ile Trkiyeye braklacak. NOT-1: Trkiye bu % 10luk hisseyi 1930 ylna kadar 4 yl sre ile ald. 1930da dnyada etkili olan ekonomik bunalm nedeniyle, geri kalan 21 yllk hissesini 500.000 ngiliz Sterlini karlnda ngiltereye brakmtr. NOT-2: Musul - Kerkk Trklerinin kltrel haklar sakl tutulmu; Hakkri snrlarmza dhil edilerek bugnk Irak snrmz izilmitir. NOT-3: Irak snr (Musul Sorunu), Misak- Milliye aykr olarak zmlenmitir. RNEK SORU I. Hatay, II. Batum, III. Musul, Yukardakilerden hangileri 1926 Ankara Antlamasyla Trkiyenin snrlar dnda kalmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: C RNEK SORU I. Trkiye Irak snrnn izilmesi, II. talya ile sava durumunun sona ermesi, III. Irakn petrol zerine konan vergi gelirinden kendi payna decek miktarn yzde onunu 25 yllk sre iin Trkiyeye vermeyi kabul etmesi, Yukardakilerden hangileri, Musul sorununun zlmesinin sonular arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: D
Mfredat programlar Trk Milli Eitim Bakanlnca belirlenecek, Trke, tarih, corafya, yurttalk bilgisi ve sosyoloji derslerini Trk retmenler, Trke olarak okutacak, Bu okullara birer Trk ynetici tayin edilecek, Btn yabanc okullarn ynetici ve retmenleri sicilleri incelenerek Trk Hkmeti tarafndan tayin olunacak, Yabanc okullarn btn kaytlar Trke tutulacak, Yabanc okullarda Trkiye ve Trklk aleyhinde siyasi almalar yaplmayacak, Bu okullardaki yabanc uyruklu retmenler, dini kyafetlerle derse girmeyecek ve dini ayin salonlar kaldrlacak, Yabanc okullar, gerekli grldke Milli Eitim Bakanl mfettileri tarafndan denetlenecek, kurallara uymayanlar tespit edilirse kapatlacaktr. Bu kararlara uymayan baz okullar kapatld. Kapatlan okullarn mdrleri, uyruunda olduklar devletlerin elilikleri araclyla Trkiye Hkmeti ile 1926 ylnda yabanc okullarn durumunu yeniden grmek zere teklifte bulundular.
NOT: Trkiyede en fazla Franszlara ait okul olduundan sorun genelde Fransa ile Trkiye arasnda younlat. Trkiye Cumhuriyeti bu olayn kendi i sorunu olduunu ve bu grme teklifinin bamsz devlet olma anlayyla badaamayacan belirterek, teklifi reddetmitir. Bylece yabanc okullar sorunu kesin olarak zmlendi ve bu okullarn tamam Milli Eitim Bakanl ilkelerine bal hale getirildi.
NOT: Yeni Trk Devletinin Lozandan sonra d politikadaki ilk siyasi baarsn yabanc okullar konusundan taviz vermeyerek elde etmitir.
222

3. NFUS MBADELES (DE TOKU) SORUNU (ETABL ANLAMAZLII) (1926 1930) Trkiye Cumhuriyeti ile Yunanistan arasndaki bu nemli sorun, aslnda Lozan Antlamasnda zmlenmiti. Buna gre, stanbul ve Bat Trakya dnda kalan Trk ve Rum nfusun karlkl olarak deitirilmesi kararlatrlmt. Bu maddelerin uygulanmas srasnda; Yunanistan, stanbulda daha fazla Rum brakmak isteyince deiim kmaza girdi.
Tarih retmeni
Yunanistan ile Trkiye arasndaki iyi ilikiler 1954te kan Kbrs Sorunu ile yeniden bozulmutur.
NOT-1: Yunanistann bu konudaki amac; Byk Yunanistan (Megalo dea) idealine kavumak iin stanbulda ok sayda Rumu bulundurmakt. NOT-2: Trkiye Lozanda, 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Atekes Antlamasndan nce stanbul Belediye snrlar iinde yerlemi olan Rumlarn, deiimin dnda tutulmasn kabul etmiti. Ancak, Yunanistan daha sonra (1924te) 30 Ekim 1918den sonra stanbulda bulunan her Rumun yerlemi saylmasn istedi. Trkiye, btn bu gelimeler zerine sorunu Uluslararas Adalet Divanna gtrd. Fakat Adalet Divan da sorunu zemedi. Anlamazlk iki devletin siyasi ilikilerine de yansd ve Yunanistan, Bat Trakyada bulunan Trklerin mal varlklarna el koydu. Buna karlk Trkiye de stanbulda bulunan Rumlarn mal varlklarna el koyunca gerginlik iyice artt. Sonunda iki taraf Lozan esas alarak 1 Aralk 1926da anlamaya vardlar (II. Dnya Sava tehlikesi balad.). Antlamann uygulamasnda baz anlamazlklar devam edince, 10 Haziran 1930da yeni esaslarla bir antlama imzaland (Ahali Mbadelesi Antlamas) ve uzun sredir taraflar arasnda devam eden huzursuzluk sona erdi. 1930 ylnda, Yunanistandan 500 bin Trk Trkiyeye gelirken, 1,5 milyon Rum da Yunanistan'a gitmitir.
RNEK SORU Lozan Antlamasyla, I. Boazlar Komisyonunun kurulmas, II. stanbuldaki Rumlarla Bat Trakyadaki Trklerin mbadele dnda braklmas, III. Yunanistann sava tazminat karl Karaaa, Trkiyeye vermesi konularndan hangileri Trk-Yunan ilikilerinde uygulamalardan kaynaklanan sorunlara neden olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2009 KPSS) Cevap: B RNEK SORU I. Nfus mbadelesi II. Kardak kayalklar III. Kara sularnn 6 milden 12 mile karlmas Trkiye ile Yunanistan arasnda yukardaki konulardan hangileriyle ilgili olarak yaanan sorun Atatrk zamanndadr? A) Yalnz I B) Yalnz III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: A 4. FRANSA LE BORLAR SORUNU Lozan Antlamasnda zmlenen Osmanl Devletinden kalan borlar sorunu, antlama sonrasnda deme ekli devletler arasnda alnacak kararlara braklmt. Alacakl devletler ierisinde en fazla paya sahip olan lke Fransa idi. Bu nedenle 1928de Pariste bir antlama yaplm ve Osmanl borlarnn denmesi bir sisteme balanmtr.
NOT: Osmanl borlar nedeniyle Trkiyeyi en fazla Fransa uratrmtr. 1929da btn dnyada etkili olan ekonomik kriz Trkiyeyi de etkiledi ve borlarn denmesi gleti. Bu dnemde ABD Cumhurbakan Hoover bir moratoryum yaynlayarak, borlarn denmesini geciktirecek bir sistemi gndeme getirmitir. Bunun zerine Trkiye Hoover Moratoryumundan yararlanarak borlarn ertelenmesini istedi ve 22 Nisan 1932de Pariste
NOT-1: 1930da Yunanistan Babakan Venizelosun Trkiyeyi ziyaret etmesi ve hemen ardndan Babakan smet nnnn Atina ziyareti iki lke arasndaki ilikilerin dzelmesini salamtr. NOT-2: Yunanistan ile 1930dan sonra balayan iyi ilikiler 1934te Balkan Antantnn kurulmasnda etkili olmutur.
223

yaplan yeni bir szleme ile borlarn faizi indirilerek taksitlerle denmesi kararlatrld. Bylece borlar sorunu zmlendi ve Trkiye 1954e kadar btn borlarn dedi.
Tarih retmeni
RNEK SORU Aadakilerden hangisi, Lozan Antlamas imzalandktan sonra Trkiye ile Fransa arasnda gerginlie sebep olan konulardan biri deildir? A) Osmanl borlar B) Yabanc okullar C) Adana-Mersin demir yollar D) Bozkurt-Lotus davas E) Oniki Adann silahlandrlmas (2011 KPSS) Cevap: E
NOT-1: Bu dnemde Trk Fransz ilikilerini olumsuz ynde etkileyen bir baka konu da Bozkurt adl Trk gemisiyle, Lotus adl bir Fransz gemisinin 1926da Midilli adas yaknlarnda arpmasyla ortaya kan durum zerine balayan Bozkurt Lotus Davasdr. Bu davann 1927de Milletleraras Adalet Divannda Trkiye lehinde zmlenmesi ile Trkiye Fransz ilikilerinde yaanan gerginlik son bulmutur. NOT-2: Fransa ile yaadmz bir baka sorun da Fransz irketi tarafndan yaplan Adana Mersin yolunun Yeni Trk Devleti tarafndan milliletirilmesi olmutur. Fransa buna itiraz etmi ve konu 1929da Yeni Trk Devleti lehine zlmtr. NOT-3: Fransa ile ilikilerimiz Hatay Sorunu nedeniyle ge dzelmitir. RNEK SORU Bozkurt adl Trk gemisi Fransz Lotus gemisine arparak batmtr. Fransa, Trk mahkemesinin kararlarna itiraz etmi; Trkiye bu itiraz kabul etmemitir. Taraflarn konuyu Lahey Adalet Divanna gtrmesi sonucunda Trk mahkemesinin verdii kararn deitirilmesine gerek duyulmamtr. Yalnz bu bilginin, I. Trk hukuku ve adalet rgtnn egemenlik haklarna dayal ada dzeye ykseldii, II. Trkiye Fransa arasnda yaplan ticarete ara verildii, III. Trkiyenin uluslararas deniz ticaretinde ok nemli bir yeri olduu, durumlarndan hangilerine kant olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) Cevap: A
1930 - 1939 YILLARI ARASI TRKYENN DI POLTKASI

Trkiye bu dnemde byk devletler ile yakn siyasi ilikiler kurmutur. Blgesel ve uluslar aras paktlara katlarak dnya barna katkda bulunmu ve kendi gvenliini ve gcn de artrmtr. 1. TRKYENN MLLETLER CEMYETNE (CEMYET- AKVAMA) GR (18 TEMMUZ 1932) Milletler Cemiyeti, I. Dnya Sava sonunda Wilson lkelerinden hareketle ve 1919 Paris Bar Konferans kararlar gereince kurulmutu (10 Ocak 1920). Amac, uluslararas sorunlar bar yoluyla zmek, yeni bir genel felaketin nne gemek, yenilen devletlerin ezilmelerini nlemek ve siyasal - kltrel ilikileri bar iinde gelitirmekti. Milletler Cemiyeti, ngilterenin etkisi altnda kaldndan, balangta amaland gibi bara ynelik almalar yaplamad ve zamanla byk devletlerin karlarn koruyan yanl bir kurum haline geldi. 1930lu yllarda II. Dnya Sava tehlikesi belirmeye balaynca, Trkiyenin jeopolitik nemi ve blgesinde izledii bar politikalar gz nne alnarak, 1932de cemiyete ye olma ars yapld. Trkiye, Cemiyetin amacndan uzaklatn bildii halde 18 Temmuz 1932de spanyann teklifi ve Yunanistann destei ile Cemiyete ye oldu ve 1934de Konsey yeliine seildi. Trkiyenin Milletler Cemiyetine giri amac, dnya barna katkda bulunmak ve gl devletler arasna girerek d politikada karlat sorunlar zebilmek iin diplomatik destek edinmektir.
224

NOT: Trkiye, 1936da Boazlar ve 1939da Hatay Sorunlarnn zmnde bu politikalarnn olumlu sonularn almtr. Milletler Cemiyeti, bir sre sonra kurulu amalarndan iyice uzaklanca II. Dnya Sava sonrasnda kapatlmtr (sava sonras Birlemi Milletler adyla tekrar kurulmutur.).
Tarih retmeni
imzalamayacak ve siyasi bir harekette bulunmayacak, Herhangi bir tehlike karsnda ortak savunma yaplacak, ye lkeler ekonomik konularda, karlkl karlar gz nnde bulundurmak artyla ibirlii yapmay kabul edecekler nemi; Trkiye bu pakt ile II. Dnya Sava ncesinde bat snrlarn gvence altna almtr.
RNEK SORU Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmasnda aadakilerden hangisinin etkisi olduu savunulamaz? A) Boazlar sorununun barl bir tutumla zlmesi B) Avrupadaki gruplamann belirgin bir hl almas C) Trkiyenin Batl devletlerle sorunlarna barl zm aramas D) Trkiyenin uluslararas politikada neminin artmas E) Trkiyenin komularyla dostluk antlamalar imzalamas (2011 KPSS) Cevap: A 2. BALKAN ANTANTI (9 UBAT 1934) Smrgecilie ynelik yaylmac bir d politika izleyen Faist talya ve Nazi Almanyasnn 1933ten itibaren dnya barn tehdit etmeye balamalar zerine, Balkan Devletleri arasnda bir yaknlama ve siyasi ibirlii istei dodu.
NOT-1: Bulgaristan, yaylmac bir siyaset taraftar olduundan (Makedonya konusunda Yunanistan ve Yugoslavya ile sorun yaadndan, Ege Denizine inmek ve Romanyadan Dobrucay almak istediinden); Arnavutluk da talyann etkisi altnda bulunduundan Antanta katlmamtr. NOT-2: Almanya ve talyann etkisiyle Yugoslavya, pakt dnda kalan Bulgaristan ile 24 Ocak 1937de bir i birlii antlamas imzalad. Bu durum ise Balkan Antantn yaralamtr. NOT-3: 1939da II. Dnya Savann kmas ile birlikte bu pakt geerliliini yitirmitir. RNEK SORU Balkan Paktnn kurulmasnda aadakilerden hangisinin etkisi olduu savunulabilir? A) Birinci Dnya Savann balamas B) Hatayn Trk topraklarna katlmas C) Sadbat Paktna Trkiyenin girmesi D) Montr Szlemesiyle Boazlarn Trk egemenliine gemesi E) Faist talya ve Nazi Almanyann glenmesi (2008/KPSS Ortaretim) Cevap: E RNEK SORU Balkan Devletleri arasnda yaknlama balamas ve Balkan Paktnn kurulmasnda aadakilerden hangisinin etkisi olduu savunulamaz? A) Birlemi Milletler Tekilatnn kurulmu olmas B) talyann Dou Akdenize egemen olmak istemesi C) Almanyada Nazi Partisinin iktidara gelmesi D) Silahlanma yarnn hzlanmas E) talyada faizmin glenmesi (2009 KPSS) Cevap: A
NOT-1: talya, Balkanlar ve Dou Akdenizi yaylma alan semi, Asya ve Afrikada yaylma emellerini aklamt. Ayrca, Almanyann da Dou Avrupada kaybettii topraklar geri almaya ve Ortadouda etkinlik kurmaya ynelik amalar vard. NOT-2: Trkiye ile Yunanistan arasnda 1930dan itibaren balayan dostluk ve yaknlama Balkan Antantnn kurulmasnda temel etkendir. 9 ubat 1934te Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasnda, Atinada imzalanan Balkan Paktna gre;
Snrlar karlkl olarak gvence altna alnacak, Pakt imzalayan devletler birbirlerine danmadan herhangi bir siyasi antlama
225

RNEK SORU Bulgaristan, Balkan lkesi olmasna ramen Balkan Antantna girmemitir. Bulgaristann, Balkan Antantna girmemesinde, I. Romanyadan Dobrucay almak istemesi, II. Ege Denizine inmeyi amalamas, III. Yeni bir savan Balkanlara sramasndan endie duymas durumlarndan hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2010 KPSS Lisans) Cevap: D 3. MONTR (MONTREUX) BOAZLAR SZLEMES (20 TEMMUZ 1936) Lozan Bar Antlamasnda Boazlarn ynetimi, Trkiyenin bakanlnda uluslararas bir komisyona braklmt. Ayrca Boazlar askersiz blge haline getirilmi, Trkiyenin Boazlarn her iki yakasn 15er km askerden arndrmas da kararlatrlmtr (Bu durum egemenlik haklarna aykrdr.). I. Dnya Savandan sonra byk umutlarla balatlan silahszlanma abalar baarsz olmu, 1933 ylndan itibaren de Avrupada yeni bir sava rzgr esmeye balamt. Almanya, Versay Antlamasnn hkmlerini ineyerek, silahsz blge ilan edilen Ren Blgesine asker sokmu, talya, Habeistana (Etiyopyaya) saldrm, Japonya ise Boazlar Komisyonunun garantr devletlerinden biri olmasna ramen Milletler Cemiyetinden ayrlarak ine ait Manuryaya saldrm ve Almanya ile yaknlamaya balamt. Bu durum karsnda Trkiye, uluslararas bar ve gvenliin korunmas yolundaki gl ileri srerek, Boazlarn gvenliini salamak ihtiyac ile Milletler Cemiyetine bavurdu. Bu bavuruda Boazlarn statsnn deitirilmesi isteini belirtti. svirenin Montr ehrinde toplanan konferans sonucunda 20 Temmuz 1936da Montr Boazlar Szlemesi imzaland (Konferansa ngiltere, Fransa, Trkiye, Rusya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya ve Bulgaristan katlmtr). Bu szlemeye gre;
Tarih retmeni
Lozan Antlamasyla Boazlarn her iki yannda askersiz duruma getirilmi alanda, Trkiye'nin asker bulundurmas kabul edildi. Yabanc ticaret gemilerinin Boazlardan her iki ynde geii serbest brakld. Yabanc sava gemilerinin Boazlardan geii iin baz snrlamalar kabul edildi ve Trkiyenin isteine brakld. Trkiye savaa girerse veya sava tehlikesiyle kar karya kalrsa, Boazlar istedii gibi ap kapayabilecekti. nemi; Trkiye Boazlarda kesin egemenlik salad. 1833 Hnkr skelesi Antlamasyla balayan Boazlar Sorunu tamamen zme kavutu ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Dou Akdenizde ve uluslararas dengelerde nemi artt (Boazlarda asker bulundurabilme hakkna sahip olmasyla).
NOT: Montr Boazlar Szlemesinde sonra Trkiye, Sovyet Rusyadan uzaklarken (ilk defa) ngiltereye yaklamaya balamtr. RNEK SORU Trkiyenin Boazlarn gvenliini salamak gereksinimiyle Milletler Cemiyetine bavurmasna, aadaki devletlerden hangisinin Birinci Dnya Savandan sonra dnya barn tehdit eden eylemleri neden olmutur? A) Fransa B) Almanya C) Sovyet Rusya D) ngiltere E) spanya (2006/KPSS Lisans) Cevap: B RNEK SORU Atatrk Dneminde Trk hkimiyetinin saland Boazlarn stratejik neminin gnmzde daha da artmasnda, aadakilerden hangisinin etkisi olduu savunulamaz? A) Eski Dou Bloku lkelerinin Bat ile ilikilerinin younlamaya balamas B) Varova Paktnn dalmas C) Boazlarn Batya alan en nemli kap olma zelliini korumas D) Kafkaslardaki devletler arasnda snr sorunlarnn yaanmas E) Rusya Federasyonunun Kafkas devletleri zerinde etkinliini korumaya almas (2009 KPSS) Cevap: B
Lozan Antlamas ile kurulmu olan Boazlar Komisyonu kaldrlarak btn grev ve yetkileri Trk Devletine brakld.
226

4. SADABAT PAKTI (9 TEMMUZ 1937) 1936 ylnda talyann Habeistan igali, Akdeniz ve Ortadouda byk bir tehlike ve endie yaratmt. Trkiye yaklaan bu yeni sava tehlikesi karsnda, bir taraftan Balkan devletleriyle ilikilerini sklatrarak, Balkan Paktn imzalayp bat snrlarn gvenceye alrken; dier tarafta da dostluk ilikilerini srdrmeye alt Ortadoudaki devletlerle ortak savunma tedbirleri almaya yneldi. Afganistan ile I. nn Muharebesi sonrasnda 1 Mart 1921 tarihinde bir dostluk antlamas imzalanarak kardelik balar kurulmutu. Trkiyenin, Afganistan ve ran ile oktan beri var olan dostluuna, 1937de Irakta ortak olmu ve ad geen bu devletler arasnda rann bakenti Tahranda Sadabad Saraynda 9 Temmuz 1937de ayn ad tayan dostluk ve ittifak antlamas imzalanmtr.
Tarih retmeni
NOT-2: Balkan Antant ve Sadabat Pakt, II. Dnya Savann kmasyla nemlerini kaybetmilerdir. NOT-3: 1979da ran Irak Savann kmasyla pakt tamamen sona ermitir. 5. HATAYIN ANAVATANA KATILMASI (30 HAZRAN 1939) TBMM Hkmeti ile Fransa arasnda 20 Ekim 1921 tarihinde imzalanan Ankara Antlamas ile Misak- Milliye aykr olarak Hatay, Trkiye topraklar dnda kalmt (Fransann smrgesi olan Suriyeye braklmt.). Ancak, ayn antlamaya gre skenderun ve Antakyay da iine alacak ekilde Hatay Blgesinde dili Trke olan zel bir ynetim kurulmas ve blgede yaayan Trklerin kltrlerinin gelimesi iin her trl kolaylktan yararlanmas da ilke olarak kabul edilmiti. Fransa, II. Dnya Sava tehlikesi belirince 1936 ylnda Suriye, Lbnan ve Hataydaki manda ynetimini kaldrarak Suriye ve Lbnana bamszlk vermeyi kabul etti ve bu blgedeki askerlerini geri ekerek Avrupaya dnd. Btn bu gelimeler zerine Trkiye Cumhuriyeti, Milletler Cemiyetine bavurarak Hatay Sorununun uluslararas hukuk kurallarna gre zmlenmesini istemitir.
NOT-1: Suriye, Trkiye ve Irak ile olan snr sorunlar nedeniyle pakta katlmamtr. NOT-2: ran ah Rza Pehlevinin Trkiye ziyareti ile balayan Trk ran Dostluu Sadabat Paktnn kurulmasnda etkili olmutur. Paktn amac, Almanya ve talyann yaylmac tutumlar karsnda, Ortadouda bar srdrmek, karlkl olarak snrlar gvenlik altna almak ve dnya barna katkda bulunmaktr. Pakta gre taraflar;
NOT: Trkiye, Hatay ve skenderunun (Sancakn) Suriyeye balanmasn engel olmak iin konuyu uluslararas platforma tamtr. Trkiyenin Milletler Cemiyetinden istei, Hatay blgesinin kendisine verilmesi deildir. Sadece buradaki halkn kendi hr iradeleri ile karar vermelerinin salanmasn istemitir.
Birbirlerine saldrmamay, Ortak snrlarnn dokunulmazlna uymay, Birbirlerinin iilerine karmamay ve dostlua zarar verecek her trl davrantan kanmay, Herhangi bir saldr olursa birbirlerine yardmc olmay kabul etmitir. nemi; Sadabat Pakt ile Trkiye yaklaan II. Dnya Sava ncesinde bat snrlarndan sonra dou snrlarn da gvence altna alm oldu.
NOT-1: Trkiyenin bu istei dorultusunda Avrupal Devletlerce oluturulan rapor; sve temsilcisi General Sandler Raporudur. NOT-2: Hatay sorununda ngiltere Ortadoudaki karlar nedeniyle Trkiyeyi desteklemitir. Teklif kabul edilerek Milletler Cemiyetinin aracl ile Trkiye ve Fransa arasnda grmeler balad. Sonuta Milletler Cemiyetinin gzetimi altnda yaplan seim sonucunda 2 Eyll 1938de Hatay Bamsz Devleti kuruldu.
NOT-1: Paktn merkezi 1955te Iraka tanarak Badat Pakt olarak ad deiti. 1958de Irak, Pakttan ayrlnca, Paktn merkezi Ankaraya nakledilerek ad Cento olarak deitirildi. Centoya daha sonra ngiltere ve ABDde ye olmutur.
227

NOT: Hatay devlet bakanlna Tayfur Skmen, meclis bakanlna Abdulgani Trkmen, hkmet bakanlna Abdurrahman Melek seilmitir. Hatay Devletinin bamszl yaklak on ay srd. Hatay Cumhuriyet Meclisinin 30 Haziran 1939da Anavatana katlma karar almas zerine, Antakya ve skenderun dhil Hatay ili Trkiye Cumhuriyeti snrlarna dhil oldu (7 Temmuz 1939da Hatay ili kuruldu).
Tarih retmeni
NOT: I Dnya Savandan sonra Almanyada Cumhuriyet rejimi kurulmutur. II. Dnya Sava ncesinde rk sylemlerle baa geen Hitler, Almanyay Avrupa ve dnyann en gls yapmak iin Almanlar kendi yntemlerince ynlendirmeye balamt. Sovyet Rusya I. Dnya Sava devam ederken Bolevik htilali nedeniyle, savat devletlerle Brest Litowsk Antlamasn imzalayarak savatan ekilmiti. Komnist rejimin Sovyet Rusyada yerlemesinden sonra etrafndaki yeni kurulan devletleri de igal ederek, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliini oluturmu ve dnya barn tehdit edecek derecede byk bir silahlanma yar balatmt. A.B.D I. Dnya Savann galiplerinden biri olarak, Avrupa devletlerinden farkl bir politika izlemeye balam; ngiltere ve Fransann siyasi etkinliini krmak iin Wilson lkelerini yaynlam ve bu ilkeler dorultusunda Milletler Cemiyetinin kurulmasn salamtr. ABDyi dnya siyasetinde en etkili devlet yapmay amalayan bu ilkelere, Avrupal Devletler pek uymamlar, kurulan Milletler Cemiyetini de kendi karlarna hizmet eden bir kurulu haline getirmilerdi. Avrupal devletlerin smrgeci politikalarna devam etmeleri ve tm bu gelimeler ABDyi Avrupa siyasetinden uzaklatrarak yalnzla itmiti. ngiltere I. Dnya Savann galiplerindendi. Sadece Avrupada deil, tm dnyada en etkili g olma amacndayd. Bu ama dorultusunda dier galip devletlerden ABD ve Fransa ile ilikilerine ok dikkat ediyor ve kendi asndan ihtiyatl davranmaya zen gsteriyordu. Fransa ngiltere ve ABDnin yannda I. Dnya Savann galip devletlerindendi. Afrika ve Ortadouda yeni smrgeler elde etmi, Alsas
2.
NOT-1: Suriye snrmz bugnk eklini ald ve bylece Hatay sorunu da Misak- Milliye uygun olarak zmlenmi oldu. NOT-2: Hatayn Trkiyeye katlmasnda en nemli etken bu ilin ounluunu Trk nfusun oluturmasdr. NOT-3: Fransa, II. Dnya Savann balamas nedeniyle Hatayn Trkiyeye katlmas olayna fazla direnememi ve kabul etmek zorunda kalmtr. RNEK SORU Fransa Suriyedeki manda ynetimini kaldrarak burada bamszl ngren bir antlama yapmtr. Aadakilerden hangisine neden olmutur? A) Musul Sorunu B) Hatay Sorunu C) Boazlar Sorunu D) Borlar Sorunu E) Yabanc Okullar Sorunu (2004/KPSS) Cevap: B
3.
II. DNYA SAVAI

Sava ncesi Genel Durum 1. Almanya I. Dnya Savann maluplarndan olan Almanya, tilaf Devletleri ile artlar ok ar olan Versay Antlamasn imzalamt. Almanya, Uzakdoudaki smrgelerini Japonyaya, Afrikadaki smrgelerini ngiltere ve Fransaya kaptrm; Avrupada ise Alsas - Loren Blgesini Fransaya brakmt. Ayrca topraklarnn bir blm de Belika, ekoslovakya, Polonya ve Litvanya arasnda paylalmt. Avrupa siyasetinde de artk Almanyann etkinlii tamamen kaybolmutu. 4.
5.
228

- Loren Blgesini de Almanyann elinden almt. ngiltereden sonra Avrupa siyasetinde ve dnyada ikinci devlet olma yolunda ilerlemeye devam ediyordu. talya Sava ncesi Bar Koruma abalar I. Dnya Savandan galip devlet olarak kmasna ramen, Paris Bar Konferansnda mttefikleri tarafndan dlannca, farkl bir politika izlemeye balamt. Bu sre ierisinde ynetime gelen Faist lider Mussolini, eski Roma mirasna sahip karak, Afrika ve Akdenizde yaylma siyaseti izlemeye balad. Japonya Savan galip devletlerindendi. Uzakdouda glenmek istei devam ediyordu. Bu amala saldrgan bir politika izlemeye balad ve Almanya ile yaknlk kurmaya zen gsterdi. Avusturya ve Macaristan I. Dnya Savann malup devletlerindendi. tilaf Devletleriyle Sen Jermen ve Triyannon Antlamalarn imzalamlard. Bu antlamalarla Avusturya Macaristan topraklar zerinde be yeni devlet kurulmutu (Avusturya, Macaristan, ekoslavakya, Polonya ve Yugoslavya). Milletler Cemiyeti (1920): tilaf Devletleri tarafndan dnya barn korumak ve gvenlii salamak amacyla Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) kurulmutur. yi niyetlerle kurulan bu cemiyet milletleraras bar korumak yerine byk devletlerin karlarn koruyan bir rgt haline gelmitir. Locarno Antlamas (1925): Versay Antlamasnn ardndan gerginleen Fransz Alman ilikilerinin yumuamas zerine; Fransa, Almanya, ngiltere, talya, Belika, Polonya, ekoslovakya arasnda imzalanmtr. Bu antlama ile anlamazlklarn bar yoluyla ve Milletler Cemiyeti kanalyla zmlenmesi kabul edilmitir. Briand - Kellog Fakt (1928): lk nce dokuz devlet; ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Polonya, Belika ve ekoslovakya arasnda imzalanm ve 1928 Ekiminde Sovyet Rusya da bu pakta katlmtr. Kellog Pakt, bu dnemin nemli bir bar hareketi olmasna ramen, Amerika hari byk devletlerin hemen hepsi samimiyetten yoksundur. Trkiye; dnya barna katkda bulunmak amacyla 1929da ye olmutur.
Tarih retmeni
18 Temmuz 1932de Milletler Cemiyeti yeliini, 9 ubat 1934te Balkan Antantn, 20 Temmuz 1936da Montr Boazlar Szlemesini, 8 Temmuz 1937de Sadabat Paktn imzalamtr.
6.
7.
8.
NOT: I. Dnya Savandan sonra Orta ve Dou Avrupada ayrca Letonya, Estonya, Litvanya, Finlandiya devletleri de kurulmutur. Avusturyann, Almanya ve Macaristan ile birlemesi de yasaklanmt. Trkiye I. Dnya Sava sonras tilaf Devletlerinin igallerine maruz kalan Osmanl Devleti yklm; Ulusal Bamszlk Sava verilerek Trkiye Cumhuriyeti kurulmutu. Trkiye blgesinde barl bir politika izlemeye balam, ayrca birok uluslararas pakta da ye olmutu. 1931 ylndan sonra, Avrupada patlak veren buhranlar Trkiyeyi etkisi altna alm, Trkiye, dnya barn korumak iin;
9.
NOT: 1919 Versay Antlamasndan, 1925 Locarno Antlamasna kadarki devrede sava sonrasnn sarsntlarnn giderilmesine ve bar antlamalarnn kurduu dzenin yerletirilmesine allmtr. Locarno ile balayan yumuama dneminde ise barn devaml hale getirilmesi ve silahszlanma abalar, 1929 dnya ekonomik bunalmna kadar srmtr. II. Dnya Savann Nedenleri Devletler arasndaki hammadde ve pazar kaynakl ekonomik rekabetin hzlanmas I. Dnya Savandan sonra yenilen devletlerle imzalanan bar antlamalarnn ok ar artlar iermesi Devletler arasndaki silahlanma yarnn tehlikeli boyutlara ulamas
229

Uzakdouda Japonya'nn saldrgan bir tutum izlemesi (ine ait Manurya blgesine girmesi) Faist bir rejim kuran talya lideri Mussolininin saldrgan tutumu Almanyann, Versay Antlamas ile smrgelerini kaybedip Avrupa siyasetinden dmesi zerine Nazi lideri Hitlerin Almanyann kaybettiklerini geri almak iin hzla silahlanmaya balamas (en nemlisi) Komnizm tehlikesinin artmas (ngiltere ve Fransa; bir taraftan Almanya ve talyay dengelemeye alrken, bir taraftan da Rusyann komnizmi yaymasn nlemeye almlardr.). NOT: I. Dnya Savann sonular II. Dnya Savann balamasna ortam hazrlamtr. Sava ncesindeki Saldrgan Tutumlar ve Bloklamalar talya, 1934te Fiyomeyi ilhak etti. 1936da Habeistana (Etiyopyaya) saldrd ve 1939da Arnavutluka girdi. Japonya, Milletler Cemiyetinden ayrlarak ine saldrd. Almanya 1936da Versay Antlamasyla askersiz blge haline getirilen Ren Blgesine saldrd (Bu yzden ngiltere ve Fransa da Almanyaya sava amtr.). 1938de Almanya, Avusturyay ilhak etti. 1939 balarnda ise ekoslovakyay igal etti.
Tarih retmeni
Eyll 1939da Polonyay igal etti. Ayn anda Sovyetler Birlii de Polonyaya sava at ve Finlandiya dndaki Baltk lkelerini igal etti. NOT: Almanyann savan banda (23 Austos 1939) Rusya ile Saldrmazlk Pakt imzalamasnn nedeni; Polonyann igaline kar ngiltere ve Fransada uyanacak tepkinin bir blmn Rusyann zerine ekmektir. 3 Eyll 1939da ngiltere ve Fransa, Almanyaya sava ilan ettiler. Bylece II. Dnya Sava balam oldu.
NOT: ngiltere ve Fransa, Sovyetler ile Almanya arasndaki yaknlamay tehlike olarak grmler ve bunun iin sadece Almanyaya sava ilan etmilerdir. Almanya; Danimarka, Hollanda ve Norvei igal etti. 1940 ylnda Fransa yenilgiyi kabul ederek Almanya ile Atekes imzalad. 24 Haziran 1940da da talya ile atekes imzalayan Fransa, bir ksm topraklarn talyaya terk etti. talya 28 Ekim 1940ta Yunanistana saldrd. Ancak baarl olamad ve geri ekildi. Yunanistan saldrya geerek talyann boaltt Arnavutluka girdi. Almanya, Japonya ve talya dmanlarna kar g birlii yaparak, daha etkili hale gelmek amacyla kendi aralarnda l Pakt ad verilen bir antlama imzaladlar. Bu pakttan sonra, Almanya ve Rusya aralarndaki tarafszlk antlamasn bozup birbirlerine sava atlar (1941) (Almanya Ege Adalarn igal etmek isteyince Rusya buna tepki gstermitir.). Rusya 1942de, Almanyaya kar ngiltere ile bir ittifak antlamas imzalayarak Mttefik Devletleri Grubuna katld.
Mihver Devletler (Roma - Berlin Mihveri) 1936da Almanya ile talya arasnda kuruldu. Daha sonra Japonya da Anti Komintern Paktn imzalayarak Mihver Devletler Grubuna katld. Bu gruba daha sonra Bulgaristan, Macaristan ve Romanya da dhil olmutur. Mttefik Devletler ngiltere ve Fransa; Almanya, talya, Japonya ve Rusyann saldrgan politikalarna kar mttefik devletler blounu kurdular. Daha sonra bu gruba Sovyet Rusya ve ABD de katlmtr. Savan Balamas ve Yaylmas Almanya, 23 Austos 1939da Rusya ile tarafszlk antlamas imzaladktan sonra 1
NOT: Rusyann Mttefik Devletlere katlmas, savataki dengelerin bir anda deimesine neden oldu. Almanlar, 1942de Ruslara yenildiler. Japonyann, in ve Uzakdou'daki Amerikan ss Pearl Harboura saldrmas zerine, 14 Austos 1942de ABD ile ngiltere savata birlikte hareket edeceklerini akladlar. Bylece ABD, Mttefik Devletlerin yannda savaa girmi oldu.
230

Savan Sona Ermesi Amerikan Kuvvetlerinin 8 Kasm 1942de Atlantiki geerek Kuzey Afrikaya gelmeleri, mttefiklerin savataki durumunu glendirmitir. Bu srada Rusya da Almanyaya kar etkili savunma yapmaya balad. 3 ubat 1943te Stalingrad Ruslara teslim etmek zorunda kalan Almanya, Rus topraklarndan ekildi. Mttefik Devletler 1943te Kuzey Afrikada talya ve Almanlar yenilgiye urattlar. Temmuz 1943te Sicilya Adasna karma yapan Mttefikler, Mussolininin iktidardan dmesine ve talyann teslim olmasna neden oldular (3 Eyll 1943).
Tarih retmeni
Plann da uygulayamam, eli silah tutan btn erkek nfusu silah altna almtr. NOT: Trkiye; II. Dnya Savann getirdii ekonomik skntlar hafifletmek iin; Milli Korunma Kanununu (1940), Varlk Vergisini (1942) ve Toprak Mahsulleri Vergisi (1944)ni kabul etmitir. 30 Ocak 1943te ngiltere Babakan Churchil, smet Paadan kendi yanlarnda savaa girilmesini istemitir (Adana Grmesi). 1943te Sovyetler Birlii de Tahran Grmelerinde Trkiyenin savaa girmesini istemitir. Aralk 1943te Mttefik Devletler Kahire Grmelerinde bir kez daha Trkiyenin kendi yanlarnda savaa girmesini istemilerdir. Savan sonlarna doru Trkiye tutumunu deitirerek, yenilmeleri kesinleen Mihver Grubuna kar cephe alarak Mttefik Devletler ile yaknlamtr. Trkiye bu politika dorultusunda 2 Austos 1944te Almanya ile tm resmi ilikilerini kestiini aklamtr. Trkiye fiilen savaa girmese de 23 ubat 1945te Almanya ve Japonyaya resmen sava ilan etmitir. Trkiye'nin Mihver Devletlerine sava ilan etmesinin nedenleri:
NOT: Yenilen talyada ynetim deiiklii yaanm ve talya 1943 ylndan itibaren ngilterenin yannda Almanyaya kar savaa devam etmitir. Mttefikler, Normandiya karmas ile Fransa zerinden Almanyaya girdiler. Rusya da ayn anda doudan Berline ulat. 7 Mays 1945te Almanya, Mttefik Devletlerle atekes imzalayarak kaytsz artsz teslim olmutur. ABD, 6 Austos 1945te Hiroima ve 9 Austos 1945te Nagazakiye Atom Bombas atarak, Japonyann teslim olmasn salad. Japonya, 2 Eyll 1945te Amerikan donanmasna ait Missouri Zrhlsnda atekes imzalad ve bylece II. Dnya Sava kesin olarak sona ermi oldu.
II. Dnya Savanda Trkiyenin Tutumu Dnya Sava baladnda, Trkiye bar yanls politikasn devam ettirmi; gerek Mttefik Devletlerle gerekse Mihver Devletler ile dostane ilikiler kurmaya almtr. 1939da Trkiye, ngiltere ve Fransa ile savunma antlamalar imzalamtr. 1941te Almanya ve Rusya ile de saldrmazlk antlamalar imzalayan Trkiye, bylece her iki grup arasnda bir denge politikas srdrmtr. Ayrca, bu antlama Rusya ile olan anlamazlklarmz da ortadan kaldrmtr. Trkiye bir taraftan tarafszln ilan ederken, dier taraftan da her an savaa girecekmi gibi hazrlk yapmtr. Genel Seferberlik ilan ederek, tm ekonomisini askeri harcamalara ynlendiren Trkiye, II. Be Yllk Kalknma
likilerinin bozulmaya balad Sovyet Rusya karsnda yalnz kalmamak Sava sonunda savata zarar gren devletlerden biri olarak ekonomik yardmlar alabilmek Savatan sonra oluacak uluslararas rgtlerde yer almaktr. II. Dnya Savann Sonular Toplam 56 milyon insan ld. len insanlarn % 48inin siviller olmas, sivil savunma tekilatlarnn yaygnlamasna neden olmutur. Almanya ve talyann yenilmesi ile ar milliyeti akmlar (Nazizm, Faizm) nemini kaybetmitir. Scak sava yerini souk savaa (propaganda savana) brakmtr (1955 1990). lk kez Atom bombas (nkleer silah) kullanld. Almanya, Dou Bat olmak zere ikiye ayrld (1990 ylnda Berlin Duvar yklm, Dou ve Bat Almanya birlemitir.). ABD Baty, Sovyet Rusya Douyu denetim altna almtr.
231

Dnya barn salamak iin ABD, Sovyetler Birlii, in, ngiltere ve Fransann nclnde Birlemi Milletler Tekilat kuruldu (1945). Birlemi Milletler, 1948de II. Dnya Savann kt sonularn dikkate alarak, nsan Haklar Evrensel Beyannamesini yaynlad. ubat 1945de ABD, ngiltere ve Sovyetler Birlii devlet bakanlar Yalta (Krm) Konferansnda bir araya gelerek, dnyay yeni nfuz blgelerine ayrp denetim altna almay planladlar. ABD ve SSCB dnya siyasetinde en etkili iki devlet haline geldi. NOT-1: Sosyalist Rusyann glenmesiyle ekoslovakya, Polonya, Macaristan, Yugoslavya, Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk ve Dou Almanya Rus igaline urad ve bu lkeler sosyalizmin nfuzu altna girdi (Dou Bloku) NOT-2: ABD ve ngilterenin Rusyay serbest brakmasyla Rusya komnist rejimini Orta Avrupa, Balkanlar ve ine yaymtr. talya, Trablusgarp ve Oniki Aday boaltt. Bamsz Libya Devleti kuruldu ve Oniki Ada Yunanistana geti (1947 Paris Antlamas ile). ngiltere ve Fransann smrgesi durumunda olan Msr, Hindistan, Pakistan, Filipinler, Cezayir, Tunus ve Fas gibi lkelerin birou bamszlklarna kavutu. NOT: Bu nedenle, II. Dnya Savann galiplerinden olmalarna ramen ekonomik ynden zayf den iki devlet ngiltere ve Fransa oldu. Trkiye de btn eli silah tutan erkek nfusu 6 yl boyunca askere ald iin ekonomik ynden byk zarara urad. ABD ve ngilterenin ncl ve Birlemi Milletlerin destei ile Filistinde Bamsz srail Devleti kuruldu (1948). inde komnist rejim ibana geldi. Komnizmin yaylmasn durdurmak amacyla ABDnin nderliinde, ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda, Kanada, talya ve Norve gibi lkelerin katlmyla 1949da NATO (Kuzey Atlantik Pakt) kuruldu. Sava sonras artan devletler aras bloklamalar sonucu 1955te S.S.C.Bnin liderliinde, Bulgaristan, ekoslovakya, Macaristan, Romanya, Arnavutluk, Polonya ve Dou Almanyann katlm ile Varova Pakt
Tarih retmeni
kuruldu (NATOya kar kuruldu.). Ancak 1990da bu pakt dalmtr. Avrupa Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) kuruldu. 1949da da Avrupa lkeleri kendi aralarnda ekonomik ve siyasi dayanmay salamak iin, Avrupa Konseyini kurdular. NOT: Trkiye; 1950de Birlemi Milletlerin arsna uyarak Koreye asker gnderdi. (1952de NATOya girmesini kolaylatrmtr.) RNEK SORU I. Kuzey Atlantik Antlamas rgt (NATO) II. Milletler Cemiyeti III. Balkan Antant Trkiye Cumhuriyetinin yukardaki kurululara ye olma sralamas aadakilerden hangisidir? A) I, II, III B) II, I, III C) II, III, I D) III, II, I E) III, I, II (2011 KPSS) Cevap: C NOT: 1955te Trkiye, ran, Irak ve Pakistan BADAT PAKTIn kurdu (1959da rejimi deien Irak paktan ekildi.). 1959da Badat Paktnn ad Merkezi Antlama rgt yani CENTO olarak deitirildi (Trkiye, ran, Pakistan ve ngiltere). CENTO; askeri amatan ok ekonomik, kltrel ve etnik ibirliini salamaya yneliktir. NOT: Bu sava sonucunda Trk - Amerikan ilikileri gelimitir. NOT: II. Dnya Savandan sonra ABD tarafndan Avrupada ekonomisi bozulan devletlere ynelik Truman Doktirini (12 Mart 1947) ve Marshall Yardm (12 Temmuz 1947) karlmtr. Bu iki durum Souk Savan ilk admlar olarak kabul edilmitir. NOT: II. Dnya Savandan sonra Trkiyede ok partili hayata geilmitir. RNEK SORU Aadakilerden hangisi Atatrk dneminde yaanan d olaylardan biri deildir? A) Trk-Amerikan ilikilerinin gelimesi B) Msrn ngiliz ynetimine gemi olduunun kabul edilmesi C) Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas D) Boazlarn Trk egemenliine girmesi E) Trkiyenin Kore Savana asker gndermesi (2010 KPSS Lisans) Cevap: E
232

IKMI SORULAR 1. I. Kuzey Atlantik Pakt II. Varova Pakt III. Kellog Pakt IV. Lokarno Pakt Yukardaki paktlardan hangileri, birbirine kar olan iki savunma sistemi eklinde kurulmutur? A) I ve II B) I ve III C) I ve IV D) II ve III E) III ve IV (1999 DMS) 2. Trkiye, Atatrk Dneminde, aadaki uluslararas kurululardan hangisinin yesi olmutur? Avrupa Konseyi Birlemi Milletler Milletler Cemiyeti Avrupa Topluluu Kuzey Atlantik Pakt (2000 DMS) Aadakilerden hangisiyle, Atatrk lkeleri anayasa gvencesine alnm ve devlet, temel nitelikleriyle cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, laik ve inklp olarak tanmlanmtr? 1921 Anayasasnda yaplan 1923 deiikliiyle 1924 Anayasasnda yaplan 1937 deiikliiyle 1924 Anayasasnda yaplan 1928 deiikliiyle 1924 Anayasasnda yaplan 1934 deiikliiyle 1961 Anayasasnda yaplan 1971 deiikliiyle (2000 DMS) Trkiyenin komularyla ve Dnya devletleriyle barl bir politika izlediini gsteren aadaki gelimelerden hangisi Atatrk dneminde gereklememitir? Balkan Antantnn imzalanmas Milletler Cemiyetine ye olunmas talyann Habeistana saldrmasna tepki gsterilmesi Sadabat Paktnn imzalanmas Hatayn anavatana katlmas (2001 KMS) 5.
Tarih retmeni
Atatrkn Hayatta en hakiki mrit ilimdir. (Hayatta en gerek yol gsterici bilimdir.) sz aadaki ilkelerden en ok hangisiyle ilikilidir? A) Halklk B) Laiklik C) Cumhuriyetilik D) nklplk E) Devletilik (2001 KMS) 6. Atatrk, Balkan ttifaknn yaplmasna byk nem vermi ve ittifakn gereklemesi iin ok almtr. Atatrk byle bir ittifaka ynelten gelime aadakilerden hangisidir? Ege adalarnn silahlandrlmas talya ve Almanyann yaylmac politikalar Fransa ve ngilterenin yaylmac politikalar Rusyann Trkiyeyi tehdit etmesi II. Dnya Savann balamas (2003 KPSS)
A) B) C) D) E)
A) B) C) D) E)
3.
I. Devletilik II. Milliyetilik III. nklplk IV. Halklk Yukardakilerden hangisi ya da hangileri cumhuriyetilik ilkesiyle dorudan alakaldr? A) Yalnz IV B) Yalnz I C) II ve III D) I ve II E) II ve IV (2004 KPSS) 7. I. Boazlar sorunu II. Borlar sorunu III. Hatay sorunu Yukardakilerden hangisi veya hangileri Fransz mandas altndaki Suriyenin bamszln kazanmasyla ortaya kmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2004 KPSS) 8. 9. I. Musul sorununun zmlenmi olmas II. Balkan Antant'nn yalnzca o blgede bulunan devletler tarafndan imzalanmas III. Savan tm dengeleri bozmas II. Dnya Savandan sonra Balkan Antantnn ilevini yitirmesinde yukarda verilenlerden hangileri etki etmemitir? A) Yalnz II B) Yalnz III C) I ve II D) Yalnz I E) II ve III (2004 KPSS)
A) B) C) D) E)
4.
A) B) C) D) E)
233

10. Aadakilerden hangisi Lozan Antlamasndan sonra Yunanistan ile Trkiye arasnda sorun olmamtr? A) Nfus deiimi B) Kara snrlar C) Kta sahanl D) Hava snr sorunu E) Ege adalarnn silahszlandrlmas (2004 KPSS) 11. I. Yasalar nnde eit olma II. Vatandan sosyal ve siyasi alanda etkileimini artrma III. Ekonomide zel giriimcilie kar kma Yukardakilerden hangilerinin Halklk ilkesinin amalar arasnda olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2005 KPSS) 12. Balkan Paktnn kurulmasnda, I. Trkiyenin Birlemi Milletler Tekilatna ye olmas II. talyann Dou Akdenizi yaylma alan semesi III. Hatayn Trk topraklarna dhil edilmesi gelimelerinden hangileri etkili olmutur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2005 KPSS) 13. Montr Szlemesi, I. Boazlarn Trk egemenliine gemesi, II. Bat Trakyann Yunanistana braklmas, III. Anadoludaki Rumlarla Yunanistandaki Trklerin mbadele edilmesi konularndan hangilerini iermektedir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2005 KPSS) 14. I. talyann Rodos ve On iki Aday Yunanistana brakmas II. Trkiyenin Marshall Plann kabul etmesi III. Irak Hkmetinin petrol zerine konan vergi gelirinin % 10unu 25 yl sreyle Trkiyeye vermeyi kabul etmesi gelimelerinden hangileri Atatrk Dneminde gereklemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2005 KPSS)
Tarih retmeni
15. Trkiye Cumhuriyetinde devletilik anlay aadakilerden hangisiyle badamaz? A) Ekonomide zel sektre yer verme B) Ulusal karlar koruma C) Mal edinme D) Frsat eitlii E) Snrsz ekonomik rekabet (2006 KPSS / Ortart.) 16. I. Eitlik II. Ayrcalk III. Snf kavgas Halklk ilkesi yukardakilerden hangilerine kardr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006 KPSS / Ortart.) 17. I.Trkiye Devletinin cumhuriyet olduunun belirtilmesi II. Aznlklarn Trk vatanda saylmas III. Laiklik ilkesi Yukardakilerden hangileri, 1937 ylnda anayasada ilk kez yer almtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006 KPSS / Ortart.) 18. Aadakilerden hangisi, gnmzde de varln srdrmektedir? A) Sadabad Pakt B) Kuzey Atlantik Pakt C) Balkan Pakt D) Kellog Pakt E) Varova Pakt (2006 KPSS / Ortart.) 19. Lozan Bar Antlamasyla Boazlarn iki yannda askersiz bir blge oluturulmutur. Montr Szlemesiyle ise Trkiyenin bu blgede asker bulundurmas ve blgenin dman saldrsna kar koyabilecek duruma getirilmesi kabul edilmitir. Yalnz bu bilgiye dayanarak, I. Boazlar Trk egemenliine gemitir. II. Boazlardan gei iin snrlamalar kaldrlmtr. III. Trkiyenin snr komularnda deiiklik olmutur. yarglarndan hangilerine ulalabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) II ve III (2006 KPSS / Ortart.)
234

20. I. Devlet eliyle temel sanayinin kurulmas II. lk zel bankann kurulmas III.Trkiyenin Birlemi Milletler Tekilatna ye olmas Yukardaki gelimelerden hangileri Atatrk Dneminde gereklemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006 KPSS / Ortart.) 21. Yabanclara verilen ekonomik ve siyasi ayrcalklarn kaldrlmasnn, I. ulusuluk, II. devletilik, III. laiklik ilkelerinden hangileriyle dorudan ilgili olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2006 KPSS / Ortart.) 22. I. Mecellenin yrrlkten kaldrlmas II. Medreselerin kapatlmas III. Uluslararas l birimlerine geilmesi Yukardakilerden hangilerinin laiklik ilkesiyle ilgili uygulamalar arasnda olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) 23. I. Aznlk okullarnn almas II. Resim ve Heykel Mzesinin almas III. Bankasnn kurulmas Yukardaki gelimelerden hangileri Atatrk Dnemine aittir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) 24. Kyller iin ok ar mali yk olan ve rn zerinden pein olarak alnan aar vergisinin kaldrlmas, I. Halklk, II. Laiklik, III. Devletilik ilkelerinden hangilerini dorudan destekler? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans)
Tarih retmeni
25. Atatrk, Trk Tarih Kurumunu kurmu ve Trklerin ok eski bir tarihe sahip olduu tezini savunmutur. Yalnz bu bilgiye dayanarak Atatrkn, I. Tarihte ilk devletin Trkler tarafndan kurulduu, II. Trk tarihinin zenginliinin ortaya karlmas gerektii, III. Trk tarihiyle ilgili bilimsel almalar yapacak uzmanlara gereksinim olduu grlerinden hangilerini savunduu sylenebilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) 26. Trkiye Cumhuriyetinde, I. Tek partili seim sisteminden ok partili seim sistemine geilmesi, II. ki dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilmesi, III. Milletler Cemiyetine ye olunmas gelimelerinden hangileriyle halkn, milletvekili seimlerine dorudan katlmas amalanmtr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) 27. Atatrkn doumunun 100. ylnn tm lkelerde kutlanmas karar aadakilerden hangisinde alnmtr? A) UNESCO B) AB C) LO D) NATO E) FAO (2006 KPSS / nlisans) 28. I. Sadabad Paktnn kurulmas II. Trkiyenin Boazlarn Trk egemenliine gemesi iin uluslararas giriimlerde bulunmas III. Musul sorununun ortaya kmas olaylarndan hangileri talyann Orta Douda yaratt tedirginliin sonucudur? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2006 KPSS / nlisans) 29. I. Misak- Milli II. Mudanya Atekes Antlamas III. Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retim Birlii) Yukardakilerden hangilerinde yabanc okullarn bamsz kurumlar gibi hareket etmesini nlemeyi amalayan hkmler vardr? A) I B) II C) III D) I, II E) I, II, III (2006 KPSS)
235

30. I. Boazlar sorunu II. Borlar sorunu III. Nfus deiimi Yukardakilerden hangilerine Atatrk dneminde zm getirilmitir? A) I B) II C) III D) I, II E) I, II, III (2006 KPSS) 31. Musul, 1926 ylnda aadakilerin hangisiyle Irak'a braklmtr? A) Ankara Antlamas B) Lozan Antlamas C) Mudanya Atekes Ant. D) Misak- Milli E) Mondros Atekes Antlamas (2006 KPSS) 32. Afganistan, ran, Trkiye ve Irak, Sadabat Paktn kurmutur. Bu paktn kurulmasnda, I.Uyumazlklar bar yoldan zmek II. Katlmc devletlerin bamsz ve egemen olduklarn vurgulama III. Irakta Arap Milliyetiliinin glenmesini engelleme isteklerinden hangilerinin etkili olduu savunulabilir? A) I B) II C) III D) I, II E) I, II, III (2006 KPSS) 33. Trkiyenin Boazlarn gvenliini salamak gereksinimiyle Milletler Cemiyetine bavurmasna, aadaki devletlerden hangisinin Birinci Dnya Savandan sonra dnya barn tehdit eden eylemleri neden olmutur? A) Fransa B) Almanya C) spanya D) ngiltere E) Sovyet Rusya (2006 KPSS) 34. Atatrk Dneminde aznlklarla ilgili konularda aadaki lkelerden hangisiyle sorunlar yaanmtr? A) Bulgaristan B) Yunanistan C) Arnavutluk D) Yugoslavya E) Makedonya (2007 KPSS) 35. Aadakilerden hangisi, 5 Haziran 1926 tarihinde ngilizlerle yaplan Ankara Antlamasnn kapsamndadr? A) Hatayn Trk topraklarna katlmas B) Boazlarn denetiminin Trkiyeye braklmas C) Trk karasularnda ticaret yapma hakknn Trk tccarlara ait olmas D) Kbrs Adasnn ngilizlere braklmas E) Musulun ngiliz ynetimindeki Irak Hkmetine braklmas (2007 KPSS)
Tarih retmeni
36. Trkiyede, I. sanayi plannn yaplmas, II. modern anlamda nfus saymnn yaplmas, III. muhalefet partisi olarak Demokrat Partinin kurulmas gelimelerinden hangileri Atatrk Dneminde gereklemitir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2007 KPSS) 37. I. Boazlarn Trk egemenliine gemesi, II. talyann Rodos ve On ki Aday Yunanistana brakmas, III. Ege adalarnn silahszlandrlmas, Yukardakilerden hangileri Atatrk Dnemi gelimeleri arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) 38. smet nn, Lozan Antlamasn imzaladktan sonra stanbul niversitesinde baarnn srrn: Yaamaya yetecek gte olduumuzu belirtmeye gitmitik kuvvetli durumdaydk. Reddediyoruz dediimiz zaman ulusun da reddedeceini biliyorduk. eklinde aklamtr. smet nnnn bu aklamasyla, I. laiklik, II. bamszlk, III. ulus egemenlii, ilkelerinden hangilerini vurgulad savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) II ve III E) I, II ve III (2008/KPSS Lisans) 39. Trkiyede, I. Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi, II. ki dereceli seim sisteminden tek dereceli seim sistemine geilerek halkn milletvekillerini dorudan seebilmesi, III. Milletvekilleri seimlerinin iki ylda bir yaplmas yerine, drt ylda bir yaplmas; gelimelerinden hangilerinin demokrasinin gerei olduu savunulabilir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) II ve III (2008/KPSS nlisans)
236

40. I. Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas, II. Kadnlara siyasi haklarn tannmas, III. Tek dereceli seim sistemine geilmesi, Yukardakilerden hangileri Atatrk Dnemi gelimeleri arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS nlisans) 41. I. Kuzey Atlantik Antlamas rgt (NATO), II. Birlemi Milletler Tekilat, III. Varova Pakt, Yukardakilerden hangileri bugn de ilevini srdrmektedir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve II E) I, II ve III (2008/KPSS Ortaretim) 42. I. Yabanc okullar sorununun zlmesi, II. Bat Trakyann Yunanistana braklmas, III. Trkiyenin Kore Savana katlmas, Yukardakilerden hangileri Atatrk Dnemi gelimeleri arasndadr? A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II D) I ve III E) II ve III (2008/KPSS Ortaretim) 43. Aadakilerden hangisi Cumhuriyet Dnemi gelimelerinden biri deildir? A) Kabotaj Kanununun karlmas B) Halifeliin kaldrlmas C) ok partili hayata gei amacyla siyasi partilerin kurulmas D) Sadabat Paktnn imzalanmas E) Kanunuesasinin kabul edilmesi (2011 KPSS) CEVAPLAR 1. A 2. C 3. B 4. E 5. D 6. B 7. E 8. C 9. D 10. B 11. C 12. B 13. A 14. C 15. 16. E 17. C 18. B 19. A 20. D 21. A 22. D 23. D 23. A 25. D 26. B 27. A 28. D 29. C 30. E 31. A 32. D 33. B 34. B 35. E 36. D 37. D 38. D 39. D 40. D 41. D 42. A 43. E
Tarih retmeni
237

2012 KPSS Tari̇h Ders Notlari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2012 KPSS Tari̇h Ders Notlari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NDEKLER

2011 KPSS TARH SORULARININ ANALZ

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

SLAMYET NCES TRK TARH

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

SLAMYETTEN NCE KURULAN TRK DEVLETLER

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

NOT: Bu zellikler Gktrklerin (ulusu) ynlerini ortaya koymaktadr.

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

DER TRK BOYLARI VE DEVLETLER

NOT: Kt ve matbaay kullanan ilk Trk devleti Uygurlardr.

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

SLAMYET NCES TRK DEVLETLERNDE KLTR VE UYGARLIK

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

TRK - SLAM TARH

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

LK TRK SLAM DEVLETLER

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

YAKINDOUDA KURULAN DER DEVLETLER

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Trk slam devletlerinde ifti topra

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Matematik Bilginleri: Muhammed Bin Musa, bn-i Cemit Sanat ve Mimari

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI

OSMANLI DEVLETNN GENEL ZELLKLER

OSMANLI SYAS DNEMLERE AYRILMASI

Ergn YILDIRIM KPSS TARH DERS NOTLARI