Konumann Akustik ve Algsal zellikleri

Atlm Atlgan

Gazi ni. KBB Odyoloji Konuma Ses Bozukluklar Blm Aralk 2005

Balklar
Akustik Fonetik
Fonoloji Algsal

LETM

Gnderici

Alc
Kanal

DL Uzlama
Simgeleme

Dizge

Terminoloji
Biimbirim- Sz Dizimi- Szce
Dil- Lisan

Okuma- Yazma

Konuma
Sesbilgisel (Fonolojik) rgtleme

Bilisel Karar

Fonemik Motor Planlama

Sesletim(Artiklasyon)

retim

Diyafram, Akcier, Grtlak Az Boluu, Geniz Boluu

ene, dudak, di, dil, damak, yumuak damak, kk dil

(Topba, 2001)

Terminoloji
Sesletim- Sesbilgisi- Sesil Sesli- Sessiz tml- tmsz

Voiced- voiceless

nl- nsz

Harf- Fonem- Sesbirim

Fonoloji
Dillerdeki seslerin anlam aktarma ilevlerini inceleyen bilim daldr. Kartlk ilevi /pil/ /dil/ kout dalm Btnleyici Dalm /dal/ /del/

 Konuma temel olarak solunum, fonasyon, rezonasyon ve artiklasyon olaylar sonucu olumaktadr.

Ses Blgesi (Vokal Tract)

Uzunluu 17cm. Erkeklerde 145 hzden iki sekizli Kadnlarda 230 Hz.den iki sekizli

Konuma Sesinin Oluumu

Ses tellerinin titreimi ile ortaya kan bir temel frekans ve onun harmonik ad verilen katlarndan oluur. (Kl, 2002) F0: (Temel Frekans) Ses kvrmlarnn bir saniyedeki titreim saysdr.

Spektogram
Kiinin konumasnn zaman iersindeki akustik deiimlerini grmemize olanak salar. Spektogramla Zaman, Frekans ve Amplitt deiimlerini gzleyebiliriz. Glgeleme ile seslerin frekanslar ve birbirleriyle ilikileri hakknda fikir sahibi oluruz.

Konumann tipik spektral karakteristikleri

s i k s th r ee o ne

Her sesin ayr spektral karakteristikleri vardr. zellikler zaman iersinde devaml deiim halindedir. Spektogram kiiye zg bilgi edinmemizi salar.

Formant Nedir?
Ses yolunda (vokal tract) deiimlenen ses baz frekans blgelerinde rezonans zelliinin etkisiyle iddetlenir. Bu deiimin saland blgeye formant ad verilir.

Formantlar
F1: F2: F3: F4: 200- 1000 Hz. (Yetikin) 600- 2400 Hz. (Yetikin) 1800- 3400 Hz. (Yetikin) 3000- 4000 Hz. (Yetikin)

nlnn akustik zelliine gre formant deerleri yaklap uzaklaabilir.

Broadband spectrogram is good for formant tracking

3rd formant

1st formant

2nd formant

Formants

[ee] ([i])

[ar] ([a])

[uu] ([u])

Acoustic Analysis
Spectrogram

Formant Geileri
nsz nl etkileimlerinde ortaya kar. nszn frekans zellikleri geiin ynn tayin eder.

pa

ta

ka

tm Balama Zaman (VOT)

Sesin retimi srasnda larenksin titremeye balama zamann belirtir. tml durak sesleri greceli ksa VOT tmsz durak seslerinde daha uzun VOT ekil

/pa/

/ba/

Artiklatrlerin Akustik zellikleri

tml sesler 100- 4000 Hz geni bant Artiklasyon yerine gre 1000- 8000 Hz Artiklasyon ekline gre 250- 3000 Hz

Trkiye Trkesinin Ses zellikleri

Benzeme (Assimilation) (nl nsz uyumu) Szcn nsesinde birden ok nsz bulunmaz.

nller
Dil, ene ve dudaklarn maniplasyonu sonucu oluur. En iddetli seslerdir. Formant frekanslar ile karakterizedir.

Vokal Drtgen

nszler

Trkiye Trkesinin Brn(Prosody) zellikleri

Sre (dn- dn) Kavak Balkon akm Balkona km Durak
zinsiz inaata giren iki ocuk yaraland zinsiz inaata giren iki ocuk yaraland

Ton efendim? eeefendim Ezgi konuma zincirinde tmcenin tm ton deiimleridir. Vurgu

Kekemelik ve Akustik Parametreler

Yaplan almalar genellikle; kekemeliin, sesin balang ve perseptel parametrelerine etkileri zerinedir. Sklkla kullanlan bu parametreler; VOT (Voicing Onset Time) F2-F1 plots, (Formant geileri veya Psikoakustik normalizasyon) Fonasyona balama ve bitirme sreleri gibi temel parametrelere baklmtr.

Kekemelik ve Akustik Parametreler

Yaplan almalarda kan sonular genellikle normal konuanlarla kekemeler arasnda bu parametrelerde deiiklikler olduunu gstermi, fakat istatistiksel olarak anlaml saylabilecek dzeyde byk farkllklar olduu konusunda net bir noktaya varlamamtr.

VOT (Voicing Onset Time)

VOT zerine yaplan almalarn sonular; tm balama srelerinin kekemelerde daha uzun olduunu gstermektedir. Ama bunun akustik bir nedenden deil, konumaya balangtaki yaanan psiko-sosyal stres faktrlerinden olduu zerine fikir birliine varlmtr. Genellikle; tm sert ekilde baladndan veya nefes kaakl olduundan bu parametrede farkllk olduu dnlmektedir. (Bkz.: Stager S., Ludlow C., J. Communication Dis. 31 (1998), 33-52 )

F2-F1 plots
Yaplan almalarda kekelemelerin vowel- consonant geilerini normallerden daha uzun ve beklenmedik klarla yaptklarndan F2F1 geilerinin akc konuanlardan daha farkl deerler ald bilinmektedir. Bunun nedeni; kiinin o an fonemi en rahat syleyebilecei dil pozisyonuna gre ayarlamas bir neden olarak gsterilmektedir. (Bkz: Kuniszyk, W.,
Jozkowlak, W. J. Fluency Disord. 20(1995), 11-23 .)

Konumann Alglanmas
Frekanslarn ayrt edilmesi IC- iddetin ayrt edilmesi Sesin lokalizasyonu SOC Srenin alglanmas SPEK MGB B Fonetik zelliklerin ayrt edilmesi 41-42B Fonemlerin kelimelerin tannmas 22B

Pathway Example
A friend says Hello

Primary Auditory Cortex

Primary Motor Cortex

Wernickes Area (Sense is made of in the incoming signal) Put together what to say in return Lexicon (Hello)

Brocas Area

Pathway ExampleArea Brocas

Primary Motor Cortex

Vocal Tract Respiratory Muscles

0. 4

Larynx Vocal Tract

Larynx Vocal Tract

Larynx Vocal Tract

------------------Respiratory Muscles----------------0. 3 0. 2 0. 1 0

-0. 1

-0. 2

-0. 3

-0. 4

0. 5

1. 5

2. 5 x 10

3
4

Alglama Srasnda lemler

Bottom- up: Fonolojik, Semantik, Sentaktik

Akustik Ve Fonetik

Alglama Srasnda lemler

Top- Down: Semantik, Sentaktik

Alt dzey alglama basamaklar

Konuma Alglamasnda
Grsel bilgi kayna itsel bilgi kayna Leksikal bilgi kayna

McGurk effect
itsel: Ba Grsel: Ga Alg: Da McGurk 1976 ylnda kazara kefetmitir. Neural mekanizmas bilinmemektedir.

Tamamlama
Kelime Daarc Cmle yaps Konuya ilgi Sohbeti takip

Ses
Fizksel Algsal

Frequency(Hz) Amplitude(dB) Time(msec)

Pitch Perde Loudness Grlk Duration Sre

nl- nszlerin Alglanmas

nllerin alglanmasnda ilk iki formant ve formant geileri belirleyicidir. nszlerin alglanmasnda VOT ve formant geileri belirleyicidir. Kategorik alglamada fonem zellii deitirildiinde alglamada deiim bir anda olur.

NORMAL VE TME ENGELL OCUKLARDA VOKALLERN ALGILANMASI (Kl ve Ark 2001)

Normal ocuklar: // ve // zor reniliyor/alglanyor. Seslerin kayttan dinletilmesine bal grsel ipucu yokluu, normal iitenlerde nemli bir kartrma nedenidir. itme engelliler: /a/ ve /i/ kolay reniliyor/alglanyor. //, //, // zor reniliyor/alglanyor. n vokallerdeki yksek F2 deerinin iyi alglanamamas, n-arka ayrmn zorlatrmaktadr.

nszlerin Alglanmas
nszn sadece frekans deil yanndaki nlnn yaps da belirleyicidir. kinci formant geii belirleyicidir. Srtnmelilerde srtnme sreci nemlidir. kinci formant geiinin yapsndan nszn ekli kestirilebilir.