Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.

godine

ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE NAKON 1992. PRIMJER GRADA MOSTARA

(Stanje ouvanosti graditeljskog nasljea grada Mostara najjasnije odraava socijalnu i ekonomsku situaciju u Bosni i Hercegovini, prje i za vrijeme rata u periodu 1992-95, razaranja i genocid kao i njihove kasnije posljedice. Ovdje je dio teksta iz dokumentacije pripremljene od strane autora za Nominacija Starog mosta u Mostaru na listu svjetske batine UNESCO-a ostvarene u 2005.) Ouvanje graditeljske batine u Mostaru. Ouvanje graditeljske batine je permanentni proces koji je u skladu sa utjecajima socio-ekonomskh faktora, neodvojiv od cjelokupnog stanja drutvene nadogradnje. Posmatrajui kroz vrijeme i prostor, najznaajnija karakteristika graditeljskog naslijea u Mostaru i njegove historijske jezgre je izvanredna transformacija gospodarske strukture. Ova pojava je uzrokovana drutveno-ekonomskim promjenama, zajedno sa izvanrednim silama (rat, poari, poplave), a jo uvijek se transformacije odraavaju kroz adaptaciju trenutnog razvoja moderne tehnologije i sredstava ekonomskog razvoja. Aktivnosti u period izmeu 1949. i 1977. Tradicija ouvanja spomenika je relativno kratka. Prvi dokument koji se odnosi na ovu temu je odluka skuptine vilajeta Bosne, koja datira iz 1870 godine, gdje se spominje izgradnja novog mosta kako bi se smanjilo optereenje na Stari most, koji je ve imao monumentalni znaaj. Godine 1949. grupa uglednih graana Mostara je pokrenula inicijativu za aktivnosti ouvanja graditeljske batine pozivajui se na Savezni zakon o ouvanju i zatiti spomenika. Unato postojeem zakonu, istaknuli su injenicu da je primjenjena pogrena politika za ouvanje i zatitu spomenika, to je rezultiralo unitenjem brojnih objekata monumentalnih i ambijentalnih vrijednosti. Godine 1950. Dravni zavod za zatitu spomenika Bosne i Hercegovine, je napravio istraivanje gradske arije u Mostaru i predstavio ga lokalnoj gradskoj upravi. Godine 1952 i 1953, prve aktivnosti za ouvanje i zatitu su izvedene na kulama Starog mosta i nekoliko manjih objekata na podruju Starog grada. Godine 1954. u Mostaru, formirana je prva Uprava za zatitu i ouvanje spomenika kulture i prirodnih rijetkosti u gradu i regiji. Godina 1955. se moe smatrati prvim poetkom integralnog i konstruktivnog djelovanja u historijskom jezgru grada; Starog mosta i Kujundiluka koje je predvieno na period od tri godine i predstavljalo je osnovu za oivljavanje ovog dijela grada. Nakon toga, i razdoblja stagnacije, radovi na rehabilitaciji traju do 1963. godine. U meuvremenu, dodatni radovi aktualiziraju dvije znaajne strukture; konsolidaciju luka Starog mosta i ouvanje Karaozbegove medrese u Mostaru. Izmeu 1965. i 1973. nekoliko spomenika je podvrgnuto manjim intervencijama. Saradnja sa nizozemskom kompanijom "Philips" je rezultirala realizacijom projekta osvjetljenja komunalne infrastrukture. Godine 1991. registrovani spomenici kulturno-povijesne batine na podruju dananjeg grada Mostara su: Predhistorijskih nalazita 695, Antikih naselja 27, srednjovjekovnih konstrukcija 1756, Osmansko-turskog naslijea 86, spomenici perioda 1918-1945.; pet manjih spomenika i tri memorijalna kompleksa posveena antifaistikom oslobodilakom ratu. Vano je naglasiti da je zakonska zatita bila usmjerena na kompleks Starog mosta i njegove neposredne blizine. zmedu 1952. i 1958. napravljena su ozbiljna ispitivanja i konsolidacije rjene obale u okolini Mosta. Godine 1963. realizovana je prva konsolidacija luka Starog mosta. Godine 1956. i 1982. provedeno je fotogrametrijsko ispitivanje i testiranje ponovne konsolidacije rjene obale.

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

Aktivnosti izmedu 1977. i 1992. Dva dokumenta Preliminarni urbanistiki program za kulturnu i historijsku batinu - regulacija planiranja, revitalizacije i obnove Starog grada, koji pripada Zavodu za urbanistiko planiranje grada Mostara (1967.) i odluka koja je na osnovu Odluke o prostornom ureenju i revitalizacije sredinjeg podruja Starog grada donesene od strane Skuptine opine Mostar (1973.), predstavlja temelj za planiranu i sistematinu zatitu Starog grada u Mostaru.
Mapa Master plana iz 1990.

Godine 1977. ova dva dokumenta su pomogla uspostavljanju Organizacje za administraciju, koritenje, zatitu i odravanje kulturno-historijske batine Stari grad (Old Town) u Mostaru, sa ciljem potpunog ouvanja mostarske batine, historijske gradske jezgre i niza kompleksa i pojedinanih objekata za iju je zatitu grad preuzeo odgovornost. U razdoblju izmedu 1977. i 1992. ekonomska baza integriranog procesa ouvanja i zatite Starog grada je ovisila o prihodima iz istog podruja. Prihodi od najma, doprinosi izgradnje, te komunalni i boravini porezi, su osiguravali sredstva za ouvanje i razvoj ovog podruja. U peridu izmedu 1978. i 1991, 162 intervencije su realizovane unutar historijske jezgre grada i 50 izvan same jezgre, koje su varirale u metodama i volumenima zahvata. Aga Khan Nagrada za arhitekturu godine 1986. je dodijeljena organizaciji Stari grad Mostar za: izuzetno koncpiranu i realiziranu konservaciju cjelokupnog historijskog jezgra grada iz 16. stoljea. Ovaj projekat ne smatra proces konzervacije kao djelo nostalgije ili emocije. Potreba za ovakvim radom, a po svoj prilici i znaaj koji mu je dodijeljen, se smatra inteligentnim vrednovanjem procesa razvoja civilizacije. Preispitivanje tradicionalnih vrijednosti u savremenom kontekstu i na naine koji odgovaraju savremenim izazovima je neto to nadilazi pitanja arhitektonske estetike i funkcije, te postaje kljuna uloga u profesionalnoj etici arhitekata. Tradicionalne vrijednosti i kulturalni kontinuitet u savremenom graditeljskom kontekstu mogu biti razvijeni samo ispitivanjem historijske graditeljske osnove prouavanjem cjelokupnog niza ljudskih aktivnosti. Potreba za ostvarivanjem dinamikog odnosa izmeu prolosti i sadanjosti je ostvarena u ovom primjeru, koji je iva izloba historijskih podataka, ali je istovremeno dio organskog tkiva svakodnevne ivotne zajednice kojoj i slui. ( Isjeak iz komentara Agha Khan Award master irija) Godine 1986, nagraeni program za ouvanje Starog mosta u Mostaru je uveo institucionalnu dimenziju u nagraivanje programa ouvanja, koji je do ovog momenta bio koncentriran na tehnike aspekte obnove. Primjer Mostara je pokazao da se neki od najfinijh restauratorskih radova moe izvesti u velikoj mjeri samofinansiranjem, te uz pomo odgovarajue specijalizirane organizacije. Mostar je izuzetan pobjednik kako u institucionalnom tako i u tehnikom podruju, te u svojoj cjelovitosti kojom je uputio na obnovu cjelokupnog kompleksa Starog grada.

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

Razaranje grada, period 1992-1995 godine U periodu izmeu 1992. i 1995. grad je pretrpio teka oteenja. Podruje najveih razaranja je bila cijela Istona obala grada. Pored ovoga, teka razaranja je pretrpio i Podhum ( takoer veinsko Bonjako stanovnitvo), kao i objekti uz glavnu liniju sukoba Bulevar-Riina-Aleksa anti ulice.

Historijska jezgra Mostara 1997

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

Pored ove linije najveih razaranja, ostala oteenja se mogu ograniiti na pojedinane graevine kao to su: Crkva Svetog Petra i Pavla na Podhumu, Biskupski dvor na Balinovcu - zajedno sa 50.000 primjeraka knjiga sve je uniteno u maju 1992. godine od strane srpske vojskeGotovo svi historijski objekti su bili oteeni: svaka damija ugradu, pravoslavne crkve, austro-ugarska kupatila, hotel Neretva, Vakuf palaa, Metropolitan palaa, Muzej Hercegovine, zgrada Simfonijskog orkestra, te na kraju i sam Stari most je sruen 9. novembra 1993. Devet drugih mostova je srueno dinamitom od strane srpske vojske izmeu 24. maja i 12. juna 1992. godine. Na temelju Evropske administracije za Mostar (EUAM) oteenja napravljena 1994. na podruju Brankovca 87% i na podruju Luke 86% objekata je petrpjelo oteenja. U cjelini za popravak 2357 jedinica (osim historijskih spomenika) trebalo je vie od 40 miliona US dolara. Prema procjenama trokova, unutar urbane zone, istoni dio Mostara je pretrpio preko 80% teih oteenja. Industrija je takoer namjenski oteena i opljakana, unitena dinamitiom ili granatiranjem ( fabrike za proizvodnju hrane, Aluminij, Soko tvornica avionskih letjelica, tekstilna i duhanska proizvodnja), hidro-elektrane i brane, mree telekomunikacionih struktura, sve je bilo namjenski uniteno i oteeno. Izvan urbane zone grada, sva sela u dolini Neretve i na istonim brdima su pretrpjela teka oteenja.

Unitena katolika crkva Svetog Petra i Pavla na Podhumu

Ruenje Starog Mosta. Dana 9. novembra 1993. i sam Stari most je sruen. Most koji je vidjeo toliko ratova, preivio toliko godina, od ovog dana vie nije postojao. Nakon to je na njega baeno hiljade granata srpske artiljerije poetkom aprila 1992. i zatim u maju 1993. hrvatske artiljerije, zloin je zavren. Jedno od svjetskih uda graditeljstva iz 16.-tog stoljea u Evropi, vrhunac izuzetne kreativnosti islamskog graditeljstva, je uniteno. Stari most je predstavljao smisao i duh svih Bosanaca i Hercegovaca; smisao mosta je bilo susret i suivot; sama zemlja je mogla nestati samo ruenjem ba kao i most. Budui da je Stari most bio rezutat individualne kreativnosti i kolektivnog iskustva, on sam prevazilazi nae individualne sudbine. Mrtav ovjek je jedan od nas; Most je dio nas zauvijek.

Video klip ruenja Starog mosta

Privremeni mostovi (Kamenica, Musala, Tenzin) podignuti nad Neretvom u podruju izmeu Musale i Donje Mahale ( i Luke) su imali kljunu ulogu u zatiti Istonog Mostara u periodu posije 9. maja 1993. Prvi privremeni most napravljen na ostacima Starog mosta je izveden samo za tri dana i otvoren 30. decembra 1993. Kasnije je ovaj most zamjenjen sa tri druga mosta, sigurnijim pjeakim mostovima sline konstrukcije.

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

Sanacija grada u periodu 1995-2004 Sanacija grada je snano bila ovisna o politikoj situaciji nakon rata u Bosni I Hercegovini. Tokom prvih deset poslijeratnih godina, grad nije postigao politiku stabilnost, to je bilo oigledno u svakodnevnom ivotu; sve javne funkcije su bile dualno podijeljene, policija, obrazovanje, finansije, budet i planiranje. Do 15.marta 2004. grad Mostar je organiziran u est opina (tri sa hrvatskom i tri sa bonjakom veinom) i sa centralnom upravom (pod izravnom nadlenou Gradske uprave). Kao rezultat ratnih aktivnosti 1992-95. grad je bio suoen sa sljedeim preprekama: Politika situacija: ak i nakon svih pregovora i izbora grad je u mnogim aspektima jo uvijek ostao podjeljen; Fizike strukture za ivot su predstavljale znaajan problem: 6101 jedinica ili 70-75% stambenog fonda je bilo uniteno, zajedno sa infrastrukturom; Nepostojanje primarne privrede ( samo fabrika Aluminij ) i veliki broj nezaposlenih; Velike promjene u sastavu stanovnitva: oko 2000 poginulih, oko 2500 ranjenih, 800 hendikepiranih; Vie od 60% izmjenjene strukture stanovnitva; U martu 2001. grad Mostar je usvojio inicijalnu ekonomsku strategiju za razdoblje od deset godina. Strategija je bila izgraena na pet principa: partnerstvo, transparentnost kroz koncenzus, odrivost oklia, jednakost prava. Vezano za urbanu obnovu grada ideja je bila da se grad uini atraktivnim za ivot graana, posjetilaca i investitora. Dio ove strategije je bio novi plan za podruje distrikta, da se potakne obnova i ponovni razvoj, te da se osnuje organizacija Ponos Mostara sa zadatkom pronalska novca za ubrzavanje procesa obnove. Tokom prve tri godine implementacije, rezultati su bili nezadovoljavajui. Planiranje i izgradnja Nekoliko prijeratnih problema su se uveali u poslijeratnom periodu: Velika koncentracija infrastrukturnih mrea na prostorima urbanih naselja sa svim svojim negativnim posljedicama (manjak zelenih povrina, parkiranje automobila na svakom uglu, manje prostora za djeija igralita itd. ) Nedostatna komunalna oprema na podrujima pojedinih naselja, kao i nedovoljna oprema drutvene infrastrukture. S druge strane, znaajno poljoprivredno zemljite, industrijsko podruje i podruje aerodroma Ortije je ograniavalo irenje grada prema sjeveru. Prirodni elementi su znaajan ograniavajui faktor za razvoj grada. Znaajna podruja za razvoj grada su bila slobodna, neizgraena zona Rodo, bivi Juni i Sjeverni logor sa ukupnom povrinom od 263 ha, Nedostatak sveobuhvatnog planiranja na nivou opine (iako je angairana grupa strunjaka UN Habitata) zbog nedostatka politike volje planovi nikada nisu zavreni. U obje od podjeljenih strana sa nacionalnim predznakom razine potrebnih intervencija su bile razliite; u veinski bonjakom djelu (u ratu poznata pod nazivom Istoni Mostar) intervencije su usmjerene ka obnovi infrastrukture i stambenog fonda; u veinski hrvatskom djelu (u ratu poznat kao Zapadni Mostar) fokus je bio na novogradnjama. Intezivna izgradnja komercijalnih objekata, koji su doveli do cjelokupnih transformacija ovog prostora (Rodo i Rudnik), Kvalitetna interpolacije u postojeem urbanom tkivu (nova poliklinika na Bulevaru, osnovna kolu u Centru dva). Komercijalne i upravne strukture koje su ispunjavale postojee gradsko tkivo, Male komercijalne strukture, uglavnom ilegalne, uz glavnu komunikaciju; kao i nadogradnja postojeih objekata; te izgradnja ogromnih fizikih struktura sa hiljadama kvadratnih metara izgraenih u zoni Rondoa.

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

U Istonom Mostaru, uz sanaciju unitenih objekata, znaajno je porasla polu-ilegalna izgradnja posebno na podruju Gornje Mazoljice i Nadharema. Polu-ilegalna izgradnja je koristila Bonjakom stanovnitvu, izbjeglicama iz Republike Srpske i istone HercegovineSamo je nekoliko novih struktura izgraeno poslije rata od kojih su se sve nalazile u Junom logoru; centralni dio je transformisan u bolnicu, istoni dio je dodjeljen za masovnu stambenu izgradnju (samo je jedan blok izgraen), na obali rijeke Neretve Selo za siroad sponzorirano od strane Egipatske vlade je izgraeno. Jedan od najvanijih objekata izgraen poslije rata je sigurno Muziki edukativni centar , izgraen uz pomo donacija Luciano Pavarottia.

Pavarotti Centar

I Bonjake i Hrvatske narodne skupine su posvetile posebnu panju izgradnji i obnovi religijskih objekata. Popis obnovljenih damija pokriva gotovo sve damije koje su postojale za vrijeme Otomanskog carstva na ovom podruju. Dvije od njih (Jahja Esfel na Carini i Neziraga) su zapravo bile unitene tokom 1950-tih. Crkveni kompleks u Pijesku je uspjeno obnovljen, meutim, franjevaka crkva Svetog Petra i Pavla, koja je bila unitena u maju 1992, je u potpunosti zamjenjena novim objektom (jo uvijek nedovren projekat) dizajniran tako da dominira gradskom panoramom sa svojim golemim volumenom i iznimno visokim zvornikom. Projekti Evropske Unije. Nakon zavretka rata brojne meunarodne organizacije koriste Mostar kao pilot podruje za implementaciju svojih projekata u Bosni i Hercegovini. Proces sanacije je zapravo zapoet tokom rata na inicijativu lokalnih vlasti. Nakon prekida sukoba izmeu Bosanaca i Hrvata 1994 godine, meunarodne institucije su postale prisutne kroz razliite projekte implementirane u Mostaru. Evropska administracija za Mostar (EUAM) je imala za cilj ujedinjenje grada kroz uspostavljanje sigurnosti, administracije, kroz rekonstrukciju objekata i infrastrukture. EUAM je potroila oko 170 miliona Njemakih maraka (oko 85 miliona Eura) na vie vrsta sanacija oko 6000 kua, 30 javnih objekata, 28 kola, 20 zdravstvenih objekata, 70 vodovodnih projekata, pet mostova, trening centre i ostale sline investicije. etrnaest religijskih objekata je takoer obnovljeno. Istovremeno, uz EUAM ukljuile su se i brojne nevladine organizacije u proces obnove grada. Pojedine strukture u gradu su dobile posebno pozornost kao to su stambeni blokovi i javni objekti na Bulevaru i u antievoj. Trokove obnove je EUAM okvirno procjenio na oko skoro 400 miliona amerikih dolara.

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

Proces obnove Starog grada Grad Mostar uz saradnju World Bank (Svjetske banke), UNESCO-a, Aga Khan fondacije za kulturu (AKTC), World Monuments Fund (WMF), The Research Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA) i nekoliko drugih organizacija je provodio niz komplementarnih aktivnosti za zatitu i obnovu grada Mostara. Poevi od 1998, zavretak projekta je bio predvien za ljeto 2004. Projekat je bio fokusiran na historijsko jezgro grada, koji je ujedno bio najrazoreniji dio grada tokom rata, i na nekoliko srodnih podruja. Ovdje e projekat biti predstavljen kroz pet isprepletenih komponenti provedenih u Mostaru u saradnji sa meunarodnim institucijama: (1) Edukacija i obuka: Mostar 2004. program; (2) Management (Strateko planiranje za gradsko podruje Mostara; Stari grad ouvanje i plan razvoja, te osnivanje Agencije za Stari grad); (3) Rehabilitacija historijske jezgre grada: restauracija i obnova individualnih objekata i poboljanje infrastrukture; (4) Obnova i rekonstrukcija prioritetnih objekata: odabranih graevina u gradskom centru; (5) Obnova kompleksa Starog mosta (pod znanstvenim pokroviteljstvom UNESCO-a, Pariz);
Jusovina ulica, obnovljena 2002-

Mostar 2004 Program. Imajui u vidu oboje da je pripremna i implementacijska faza kao edukativna komponenta treba biti prezentovana kroz trajni program odgoja i obrazovanja za sve sudionike u procesu obnove. Research Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA) Istanbul uz saradnju grada Mostara i mnogih drugih institucija, kao i uesnika sa 68 univerziteta iz cijeloga svijeta su proveli edukativnu komponentu obnove Mostara, poevi 1994. Mostar, sa svojim znaajnim simbolikim znaajem za sve Bosance, kao to je bio i sam Stari most, postao je fokus pilot projekta za obnovu multikulturalne Bosne i Hercegovine. Godina 2004. je predloena kao godina proslave obnove Mostara. Mostarski program iz 2004. predlae integrirani process obnove, zasnovan na predratnim iskustvima grada Mostara, podstaknut energijom i entuzijazma i znanja, integriranim pod zajednikom meunardnom mreom. Kao dio ovog programa, IRCICA je organizovala desetogodinje radionice i simpozije, 36 izlobi, 102 konferencije te objavila 10 knjiga. Kroz sistematske radionice na univerzitetima i godinjim skupovima u Istanbulu (1994. i 1995.) i u Mostaru (od 1997. do 2004.) uestvovalo je 1278 uesnika iz cijeloga svijeta predstavljajui 68 Univerziteta iz 31 zemlje. Vie od stotinu pedeset diplomskih radova, vie od pedeset master projekata i deset publikacija je rezultat velike mree intelektualne podrke za obnovu Mostara. Najvei znaaj ove komponente projekta je bilo osnivanje multidisciplinarnog lokalnog tima koji je sudjelovao u realizaciji svih komponenti projekta. Svi lanovi tima su nastavili svoju edukaciju kroz diplomske projekte na razliitim kolama kao dio programa. Management. Ova komponenta se sastoji od pripreme i implementacije Master plana Starog grada Mostar, zajedno sa pripremom kljunih elemenata za Strateki plan razvoja za gradsko podruje Mostara. Zajedniki cilj komponenti je uspostavljanje urbanog sistema upravljanja i ekonomski samoodrivog sistema za ovo podruje. Plan je pripremljen od strane Aga Khan fondacije, Geneva i World Monuments fondacije, New York (AKTC&WMF) tokom perioda od jula 1998. i januara 2001. Nakon javne rasprave, plan je

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

odobren od strane Opinskog vijea opine Stari grad 10. maja 2001. (pogledati: Slubeni list Opine Stari grad grada Mostara, Br. 1, maj 2001.) Strateki razvojni plan historijskog grada. Mostar bi u treem mileniju trebao imati koristan program obnove i razvoja. Definisanje ovakvog programa zahtjeva naporan rad velikog broja strunjaka, to je Gradsko vijee predvidjelo te formiralo timove koji se bave aspektima daljneg razvoja grada. Aktivnosti AKTC/WMF su uglavnom usmjerene na aspekte urbanog razvoja sa osnovnima ciljem ouvanja i razvoja gradske historijske jezgre. Stvaranje oboje, kvalitetne baze podataka i najireg mogueg koncenzusa je u stalnom razvoju. Posebnu pozornost treba posvetiti sljedeim kljunim sektorima: (a)Prometna infrastruktura (b) Gradska infrastruktura, (c) Urbano planiranje i restrukturiranje postojeih institucija, (d)Uravnoteenje javnih funkcija, (e) Razvoj stanovanja. Posebne zone i planovi se trebaju utvrditi za cijelo podruje historijskog grada unutar njegovih granica iz 1918. Unutar ovog podruja mogue je definisati tri odvojene zone. Svaku od ovih zona je potrebno posebno obraditi prema kvalitetu i integritetu svake zone. Tokom perioda 2002. i 2004, posebna panja je posveena Sjevernom logoru i Centru Jedan. Master plan Starog grada. Master plan Starog grada, je pripremio JP Prostor, Mostar u 1990, i UNESCO Mostar Urban Rehabilitation Map and Rehabilitation Plan of Stari Grad objavljen 1997, predstavljaju solidnu bazu za planiranje u historijskom jezgru grada Mostara. Opseg i neujednaeno kvalitetne transformacije tradicionalnog grada su definisale tri razliite zone, koje e se i razliito regulirati prema kvalitetu i integritetu njihovih urbanih struktura i graditeljstva. Zona A (Stari grad) je dio grada poznat kao Satri grad, koji je zadrao svoj integritet i treba biti predmet stroge kontrole odobrenog Master plana. Granice ove zone, izmeu ostalog, potuju slijedee faktore: prirodna granica (npr. rijeka, more, planina), historijska granica (npr. gradske zidine), funkcionalna podjela (npr. bazar i mahale), i administracijsko-politika podjela (npr. opine, koritenje zemljita) Zone B (Gradski centar) obuhvata dio grada sa manje urbanog i arhitektosnkog integriteta, ali se jo uvijek prepoznaje kao jedinstveni urbani sistem i kao takav zahtjeva koordinirane intervencije. Zone C (1918 Historijska zona) obuhvata ostatak prostora unutar granice iz 1918. Ova zona je ve doivjela velike promjene i uva se samo nekolicina vrijednih urbanih elemenata.
Satelitski snimak grada (2004) sa granicama

Podruje koje pokriva Master plan za ouvanje i razvoj Starog grada obuhvata prostor od oko 45 hektara povrine, sa 1675 jedinica, koji se nalazi u samom historijskom centru grada kako je definisano granicama iz 1918. Stari grad je najstariji dio gradskog tkiva, datira jo iz Osmanskog perioda. Vie nego bilo koji dio historijskog dijela grada zadrao je svoj tradicionalni znaaj i jedinstveni integritet, zbog ega i jeste podvrgnut strogim kontrolama ouvanja. . Agencija. Gradski historijski centar grada i stambena naselja Mostara imaju jedinstvene arhitektonske i kulturne vanosti. Kao jedna od Bosansko-hercegovakih atrakcija, njegov znaaj i vrijednost prevazilazi lokalne interese i zasluuje meunarodno priznanje i podrku.

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

Pozitivna iskustva iz projekta ouvanja Mostara u razdoblju tokom 1978-1991, kao i druga i meunarodna iskustva pokazuju da su najbolji rezultati u ouvanju ivih povijesnih gradova postignuti kroz osnivanje nezavisnih, specijaliziranih za ouvanje, i razvojnih agencija koje imaju potpunu kontrolu nad odreenim odabranim podrujem, kao i posebne ovlasti, sredstva i struno osoblje. Rehabilitacija historijske jezgre grada. Historijske etvrti u Mostaru trenutno prolaze kroz znaajne transformacije. To je posljediva intervencije grupe privatnih vlasnika koji su, dok su obnavljali svoje domove oteene tokom rata 1992-1994, modificirali i proirili objekte do te mjere da su tradicionalne vrijednosti potpuno izgubljene. Ovaj proces je ubrzano i nepovratno promijenio karakter nekih od najvrijednijih i najosjetljivijih podruja grada, osobito onih u blizini Starog mosta. Definicija odrivih intervencija u ovim podrujima bila je hitno potrebna, pogotovo za parcele i objekte u kojima su se aktivnosti obnove ve u toku ili se mogle oekivati u bliskoj budunosti.. AKTC/WMF ciljevi su priprema i implementacija Akcijskog plana za sanaciju historijskih etvrti Starog mosta sa obje strane rijeke Neretve, ukljuujui spomenike, komercijalne i stambene komplekse i komunalne infrastrukture.

Pogled na Stari most sa brda Hum 2005

Ove intervencije i prijedlozi ine osnovu detaljnog akcijskog plana za etvrti koje su trenutno u fazi zavravanja, ukljuujui i identifikaciju modaliteta implementacije za pojedine kue, grupe objekata, domenu javnih prostora. Konkretnije, modaliteti implementacije podrazumjevaju: (a) sticanje vlasnitva od strane opine; naknadnu obnovu i ponovnu upotrebu; (b) poboljavanje kroz dizajn i pomo malih donacija; (c) investicije za modernizaciju javne domene; (d) korektivne intervencije u strukturi i slici grada. Cjelokupni projekat provodi AKTC/WMF lokalni ured u Mostaru. Implementacija je realizirana u saradnji sa Jedinicom za koordinaciju projekata.

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

Program restauracije odabranih objekata AKTC/WMF tim je razradio dvadeset jedan spomenik i historijski objekat u sreditu Mostara kao dio popisa 100 najznaajnijih objekata iz svih historijskih razdoblja u urbanom podruju Mostara i definisao Program stratekog razvoja. Odabir sadri javne objekte i stambene jedinice. Zajedno ovi objekti dokumentiraju utjecaje i kulture koji su doprinjeli razvoju grada tokom vremena, i oni danas predstavljaju ugroene ostavtine prolosti. Sa popisa 100 znaajnih objekata za vie od dvadeset objekata su pripremljeni detaljni projekti obnove, rekonstrukcije i rehabilitacije ukljuujui historijske dokumente, grafike priloge i prijedloge ponovne upotrebe sa okvirnim procjenama trokova (15 od njih su predstavljeni u AKTC/WMF publikacijama Vraanje historijskog Mostara , august 1999.). Do jula 2004 od ukupno dvadeset prioritetnih objekata sa liste obnovljeno je njih pet: Muslibegovi stambeni kompleks, Sevri Hadji Hasan damija (izgraena 1620), Bievi-Lakii stambeni kompleks, i Gostinjska kua u ulici Ramia kroz projekte AKTC/WMF; Napredak Kulturni Centar (1906.); Vladiin dvor (1910.), i Vakufska palaa (1894.) su zavreni u januaru 2005 od strane PCU na osnovu projekata AKTC/WMF. UNESCO je nadgledao i rukovodio slijedeim projektima: Obnova mosta Kriva uprija, zahvaljujui donaciji vojvode od Luksemburga (dovren u 2002.), rekonstrukcija minareta ejvan ehajine damije (dovren u 1997.) u sklopu rekonstrukcije damijskog kompleksa i rekonstrukcije Tabaica damije (dovren u 2000.) u suradnji sa Visokim komitetom Saudijske Arabije za Bosnu i Hercegovinu, i ejvan beg hamam, zahvaljujui donacijama Francuske vlade (dovren u 2004.). Vujakovi damija je obnovljena zahvaljujui donacijama Haemitske Kraljevine Jordan, dok je Turska vlada obezbjedila sredstva za obnovu Koski Mehmed Paa damije i Dervi Paa Bajezidagi damije. vicarska vlada je obezbjedila sredstva za obnovu zgrade suda u Cernici (1997). Kompleks gimnazije je djelomino u funkciji, jer sredstva nikad nisu u potpunosti prikupljena.
Obnovljena zgrada Napretka, decembar 2004

Obnovljeni Hamam and Tabaica damija

Vakufska palaa tokom restauracije u julu 2004

10

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

Koski Mehmed Paa damija: Vucijakovia damija

Obnova kompleksa Starog mosta. Stari most, izgraen 1566. godine, je predstavljao jedno od arhitektonskih uda Evrope iz 16. stoljea, vrhunsko dostignue jedne izvanredne kreativne epohe islamske culture. Stari most je predstavljao smisao i duh svih Bosanaca i Hercegovaca; sutina mosta je bilo ujedinjenje, to i jeste izraz za uspjean suivot Bosanaca. Vano je naglasiti da Stari most ne ukljuuje samo luni svod od 28,7 metara raspona; njegov kompleks se zapravo sastoji od tri kule, dvije damije i nekoliko drugih struktura. Sam luk udo tehnologije 16. stoljea je najdominantniji element sa izuzetno znaajnim simbolikim znaajem. Ova snana simbolika mosta i jeste bila glavni cilj za agresora, kao i glavna motivacija Bosana za obnovom Starog mosta. Ruenje Starog mosta 9. Novembra 1993. simbolizira, vie nego bilo koji drugi dogaaj, ratne tragedije u Bosni i Hercegovini. Ovo unitenje je zapravo bio pokuaj da se iskorijeni postojanje multi-etnike drave i hiljadu godina duge historije postojanja Bosne i Hercegovina. Ako je ruenje Starog mosta simbol razaranja i unitenja Bosne i Hercegovine, onda je njegova obnova simbol obnove ove zemlje i pomirenja njenih naroda koji e se ujediniti kako bi obnovili Stari most, kao i sve mostarske mostove, koji e ih povezati kao narod jo jednom. Naa je elja da obnova Starog mosta postane simbol obnove multi-etnikog drutva jedinstvene Bosne i Hercegovine.
Kompleks Starog mosta-tokom restauracije

Kampanja za obnovu Staroog mosta je inicijalno pokrenuta od strane Meunarodnog istraivakog centra Islamske historije, umjetnosti i kulture (IRCICA) tokom Svjetskog ekonomskog foruma u

11

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura Bosne i Hercegovine poslije 1992.godine

Davosu, februar 1996, sa konceptom razvijenim kroz Mostar 2004 ProjekatStari most bi trebao biti obnovljen na temelju zajednikih donacija mnogih donator. Ova ideja je poela biti implementirana uspostavljanjem Fondacije za obnovu Starog mosta i Starog grada, 2. jula 1997, iji je predvodnik bio Alija Izetbegovi, predsjednik Predsjednitva Bosne i Hercegovine. Obnova mosta predstavlja glavni kulturni i politiki zadatak za graane i vlast. Izmeu augusta i 21 novembera, 1997 postupak iznoenja i skupljanja dijelova sruenog mosta iz Neretve su zavrile Internacionalne stabilizacijske snage u Bosni i Hercegovini (SFOR). Jula 13, 1998, UNESCO, Svjetska banka i grad Mostar su objavili zajedniko prioptenje i pokrenuli apel za obnovu mosta. Od 1999, grad Mostar je implementirao ovaj projekat kroz Jedinicu za koordinaciju projekta grad Mostar, uz pomo kreditnih sredstava Svjetske banke u iznosu od 4 miliona amerikih dolara i 7,6 miliona amerikih dolara prikupljenih putem donacija od nekoliko evropskih drava ( Italija, Turska, Holandija, Hrvatska ) i Vijea Evropske razvojne banke, te 2 miliona amerikih dolara od Grada Mostara. Cjelokupni projekat je izveden pod znanstvenim pokroviteljstvom UNESCO-a Meunarodni komitet strunjaka (ICE) za obnovu Starog mosta i sanacije Starog grada Mostara osnovan 1. oktobra, 1998. Podaci i dokumentacija prikupljena u posljednih etrdeset godina, osobito u razdoblju izmeu 1997. i 2000, su predstavljali solidan temelj za realizaciju projekta. Meunarodni struni odbor je definisao na svom prvom skupu u novembru 1998. popis preliminarnih studija: podvodna premjeravanja i uklanjanje kamena iz rijeke, studije fragmenata kamena, maltera, eljeza, olova, geoloka istraivanja, ispitivanje temelja i sve druge potrebne studije. Tokom sljedeih sedam sedmica (posljednja je odrana u aprilu 2004.) ICE je paljivo nadgledala razvoj svakog detalja projekta. Obnova kompleksa Starog mosta je poela u 2000, a zavrena je u julu 2004. godine.

Fotografija ceremonije otvorenja Starog mosta u juli 2004

12