You are on page 1of 167

sseok

1a
2a
3a
4a
5a
6a
7H

8H
9H
10a

nkozGe pd
3-5
;qh d;w rqzE ;kfjp dk fJfsjk;e ns/
nfXnkswe gZy vka nB[okr f;zx
6-31
;qh d;w rzqE ;kfjp dk eofsqZst ns/ T[d/
ezto nihs f;zx
32-51
fuqsq' gky:kB ftb/D
ezto nihs f;zx
52-67
;qh d;w rqzE ;kfjp d/ okw ns/ :kw eth
ezto nihs f;zx
68-83
nX/ nebh pkjo/
ezto nihs f;zx
84-87
gq'a ;kfjp f;zx ih dw/ pkDh pko/
nwoihs f;zx y';k (e?B/vk)
88-92
feZ;k o{g e"o dk
f;odko eg{o f;zx ih, nkJhH ;hH ;hH, B?Bb
gq'c?;o nkc f;fyiw
93-117
gkDh ftu wXkDh
;tkwh pqjwd/t T[dk;h
118-135
r[o{ rqzE ns/ r[o{ gzE
ezto nihs f;zx
136-147
nfsektK
(T) GkJh wBh f;zx tZb'A wks ;[zdoh ih tZb fbyh fuZmh
(n) wjkB e' gBk 410 dh c'N'
(J) d;w fgsk ih dh eo ewbK dh fbys (i' ;qh d;w
rqzE ;kfjp w'sh pkr gfNnkbk ftu j? .)
(;) e?B/vk dh fteN'ohnk e'oN d/ c?;b/ dh Beb

nkozGe pd
f;nkfDnK dk eEB j? fe Xow, Xkowe n;{bK d/ XkoB eoB
B{z nkyd/ jB . fJ; d/ ftgohs id Xow nXowh, nBgVQ pzfdnK d/ tZ;
j[zdk j? sK wVQhnK dh g{ik j[zdh j? ns/ v/fonK B{z iBw fdzdk j? .
ebkekoK ns/ fbgekoK d/ nXhB Xow tZv/ tZv/ Xkowe ;EkBK B{z
iBw fdzdk j? ns/ ehwsh w{oshnK ;Ekgs j[zdhnK jB . fJ;/ soQK id
Xow dh tkrv'o fBo'b ftdtkBK e'b j[zdh j? sK feskpK Bkb
bkfJpo/ohnK dk fzrko pDdk j? ns/ r'NhnK okjhA fttkdK B{z iBw
fdzdk j? ns/ okiBhse bhvoK d/ nXhB B;bh c;kd iK yk; Xkowe
nehd/ tkb/ b'eK dk esb/nkw eotkT[Adk j? .
ykb;k gE dh nZi dh sqkdh dk fJjh ekoD j? fe fJj ;ko/
gZy gE s/ Gko{ jB . fJ; jkbs dk fJe j'o gfjb{ fJj j? fe fijV/
pzd/ fzdrh dh d{ih g[bKx NZgD sZe oZp B{z ns/ Xkowe wjKg[oK B{z
fBoB/ ekbi/ fJZe ;" fJe rkbQ eZYe/ gkDh ghAd/ oj/, jkbks dh
wip{oh ekoB f;Zy ftfdne ;z;EktK s/ Gko{ jB . fJBQK e'b, ;tkfJ
o' BtK 'k SZve/ BtK g[nkVk yVk eoB s'A j'o e'Jh ezw BjhA .
nkgDh ftdtsk d/ f;Ze/ Bkb pd ikb ftSk e/ b'eK B{z r[zwokj
eoB ftu jh fJj b[s b?Ad/ jB .
fJ; s'A fJbktk d/ dh
xZN frDsh tkb/ XowK d/ fto'XhnK d/ r[gs J/izv/ dhnK wZdK B{z i/
rj[ Bkb thuko fbnk ikt/ sK ;fji/ jh gsk uZb ikt/rk fe
ftehnK ebwK fezBk e[ wko{ n;o gk ;edhnK jB . fJ; dk e[M
e[ y[bk;k n;hA fpgqB eh ohs s'A ;Zu d/ wkor dhnK feskpK pko/
fbyh feskp ;G d[N My wkok ftu ehsk j? ns/ pj[s e[M
vkeNo ;[ypho f;zx T[d'e/ B/ nkgDh feskp sp? o'; ikfrU ftu
ehsk j? .

pj[s ;ko/ ni/j/ pzd/ Gh jB i' nfrnkBsk ns/ nkgDh neb


dh jT[w? nXhB ftuo oj/ jB ns/ i' fJBQK dh ;wM BjhA nkfJnk T[;
B{z ;jh wBD tkfbnK bJh w{oy, ikjb, nX fttkh ns/
pqkjwDtkdh pdK dk gq:'r eod/ jB . ;G nkgDh rZb B{z f;ZX eoB
bJh nkgDh thukoXkok nB[;ko ngDkJhnK fwZEK B{z e;tZNh pDk e/
d{;fonK s/ nkgDh thukoXkok m';D d/ fBokoEe isB eod/ jB .
nZi dk qh d;w rqzE dk fttkd ni/jhnK wkBf;esktK dh
jh T[gi j? . e?;h nihp rZb j? fe r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/
pkb ;ykJh, nfBB ;/te, f;ow"o fttk; gkso, GkJh wBh f;zx,
pkpk dhg f;zx jhd ns/ pkpk fpB'd f;zx nkfd fiBQK dh ftdtsk,
fdqV fttk; ns/ gqwkoEe n"i tkb/ ihtB d/ nZi e'Jh B/V/ BjhA
YZe ;edk, B{z fJBQK ;kfonK nkg j[dfonK e;tZNh Bkb w{oy ns/ nX
fttkh ;kps eoB dh e[u/Nk ehsh j? .
e"D BjhA ikDdk e/ nmkothA ;dh ftu ykb;k gE dk
kBdko ;[Bfjoh fJfsjk; B{z f;oiD t/b/ gE ftu ftdtsk dhnK d'
jh f;ow"o Ne;kbK ;B fJe GkJh wBh f;zx ih nXhB frnkBhnK dh
Ne;kb ;qh nfwqs;o ftu ns/ d{;oh dwdw/ ;kfjp pkpk dhg f;zx ih
dh nrtkJh j/m . i/ fJj d'B'A wjkB j;shnK ;qh d;w rqzE ;kfjp B{z
wkBsk d/ e/ nkg fJ; d/ T[sko/ eo e/ gE B{z G/Nk eod/ jB sK nZi d/
bZb/ GZp/, wZw/ xZr/ fJ; d/ ;kjwD/ feE/ yVQd/ jB, fJ; dk fBoDk fJ;
feskpu/ B{z gVQe/ gkmeK B/ nkg jh eoBk j? . sZEK B{z fe; soQK sq'V
wo'V e/ ;zrsK B{z r[zwokj ehsk ik fojk j? fJ; dk ndkk Gh gkmeK
B{z GbhGKs fJ; B{z gVQ e/ bZr ikt/rk .
wZyD B{z nfwqs wfBnk frnk j? go i/ wZyD B{z fJe ;" fJe
tkoh gkDh ftu X' fbnk ikt/ sK fJj fjo pD iKdk j? ykD :'r
BjhA ofjzdk . ;' i/ M{m B{z ;" tko ;Zu dk w[bZwk ukVQ e/ g/ ehsk ikt/

T[j ;Zu pD ikt/rk ni/jk d;w rqzE d/ fto'XhnK dk Gow j? . gikj


jko s'A T[Zgo f;Zy c[btkVh SZgdh j?, fwBoh ekbi u"Ask, itZdh
ebk ns/ fwBoh ekbi fdZbh jo wjhB/ SZgD tkb/ neK ftu
fgSb/ gikj ;kbK s'A ;qh d;w rqzE d/ pofybkc fbyd/ nk oj/ jB ns/
j[D ;g'e;w?B jo o' fjo T[rb fojk j? sK fJ; BrkoykB/ ftu
s{sh dh ntk eh eo/rh . go e{V dk gki T[x/VD bJh n;hA fJj
fBr{Dk fijk isB r[o{ wjkoki dh feqgk ;dek ehsk j? . gq'a ;kfjp
f;zx ih B{z ;wofgs ;z;EktK fe; soQK fJBQK d/ thukoK B{z sq'V wq'V e/
g/ eo ojhnK jB fJj Gh ;zrsK B{z fJj feskpuk gVQ e/ gsk ub
ikt/rk .
;kohnK rZbK, fBoD/ ns/ sZE, i' fJ; feskpu/ ftu fdZs/
jB, ni s'A pj[s d/o gfjbK jh gE dhnK f;ow'o j;shnK B/ feskpK
ftu fby oZy/ jB . go nkw f;y ;zrsK B{z gVQB dh o[uh dh xkN, ;wK
ns/ ;kXBK dh xkN ekoB ;jh sZEK s'A nDikD j'D eo e/ ;qh d;w
rqzE fto'Xh XVk Gko{ j' fojk j? . n;hA sK gfjb/ j' r[o/ wjKg[oK dh
e/tb u'o G'o jh ;zrsK B{z g/ eo oj/ jK . T[whd j? nB/eK so[NhnK
B{z Bk fuskod/ j'J/ ;zrsK ;jh sZEK B{z ;wM e/ r[o y[hnK dh n;h;
py eoBrhnK .
r[o{ gE dk dk;
ezto nihs f;zx

r[o{ r'fpzd f;zx ih dh pd w{ofs


;qh d;w rqzE ;kfjp d/
fJfsjk;e ns/ nfXnkswe gZy
r[o{, gho, g?rzpo, foh-w[Bh, ;fsg[o, wjkswk, thog[o, :'X/ ns/ ntsko fJfsjk; ns/ Xow rqzEK dh f;oiDk eod/ jBl
ftdtkB ns/ p[ZXhihth fJ; fJfsjk; B{z T[ikro eod/ jB ns/
Xkofwe rqzEK dk tfynkD eod/ jB . f;nkD/ b'e fJBQK dh ;zGkb
eod/ jB ns/ nkgD/ ihtB d/ wkor-doB bJh T[BQK s'A g/qoBk b?Ad/
jB id fe w{VQ-ws, zektkdh ns/ ny"sh soehb fJBQK dk Bk
eoB ftu jh nkgDh tfvnkJh ;wMd/ jB . f;Zy Xow ;z;ko d/ ;ko/
jh XowK ftu'A fJe nfijk ftbZyD Xow j? fi; d/ e'b nkgD/
Xkofwe rqzEK d/ w{b nkXko ns/ T[BQK d/ T[sko/ w"i{d jB . kfJd
fJjh tiQk j? fe fJ; Xow d/ w{b nkXkoK B{z ysw eoB dhnK ;kfiK
nXhB fJ; d/ Xkofwe rqzEK dh gqwkfDesk Zeh eoB bJh fBozso
e'fK ub ojhnK jB . fJ; ;'u d/ ftukotkBK d/ d' XV/ pD/ j'J/ jB,
fiBQK ftu'A fJe XVk fJj f;X eoB dh fBozso e'f eo fojk j? fe

nkfd r[o{ rqzE ;kfjp, i' fe w"i{dk ;o{g ftu f;ZyK e'b ;[oZfyns j?
T[j gqwkfDe BjhA j? . fJj edh nkfd r[o{ rqzE ;kfjp dh gkmrs
ftb/D (Textual Analysis) d/ pjkB/ ns/ edh whfDnK dh
pkDh B{z r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh ftu (yoVk BzL 1245)
1245 ;Ekgs
eoe/ T[; B{z nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh nkXkos ;q's g[;se d/ s"o
s/ g/ eoB dh e[u/Nk B{z BthB y'i pDk e/ f;Zy e"w B{z r[wokj
eoB dhnK e'fK eo oj/ jB . fJ; ;'u d/ XkoBh ;qh nekb
ss ;kfjp s'A sBykj th brtk uZ[e/ jB . fJBQK ftu gqw[Zy jB vkL

fgnko f;zx ns/ vkH fg"ok f;zx . d{;o/ gk;/ fJe j'o N'bk G;"Vh ;'u
B{z b? e/ fJj fBozso e'fK eo fojk j? fe ;kfjp ;qh r[o{ r'fpzd f;zx
ih dh pd-w{ofs ;qh d;w rqzE ;kfjp, r[o{ ;kfjp dh feqs BjhA j? .
fJ; ;'u d/ XkoBh pkp{ s/ik f;zx G;"V, w/o f;zx n'e, vkH osB
f;zx iZrh, eosko f;zx pkVh, frnkBh Gkr f;zx, ;qH dbihs
f;zx, ;qH irihs f;zx, fgqzH joGiB f;zx, fdtkB f;zx, gq'H jfozdo
f;zx wfjp{p, ;qH i;pho f;zx wkB, ;qH r[os/i f;zx, ;qH wfjzdo f;zx
i', r[opy f;zx ekbk nrkBk ns/ f;Zy gE d/ fjs?h j'D dk
wy"Nk gfjB/ ;g'e;w?B d/ ;zgkde i'frzdo f;zx, f;Zy fwBoh ekbi
nkgD/ ;t?-fto'Xh soe-ftsoeK ns/ fBo'b fwfEnk eEBK Bkb fe;/
th soQK ;qh d;w rqzE ;kfjp ih dh gqwkfDesk oZd eoB
bJh :sBhb jB. fJ; N'bh d/ w'Yh pkp{ s/ik f;zx G;"V B{z r[owfs
fto'Xh ns/ ;Ekgs s/ ;ot-gqwkfDs ofjs-wfo:kdk B{z u[D"sh d/D
bJh ;qh nekb ss ;kfjp s'A j[ewBkwk koh eoe/ 8 nr;s
1928 JhH B{z gE ftu'A ykoi eo fdZsk frnk ;h . g{o/ 49 ;kb pknd
frnkBh Gkr f;zx B{z ;qh nekb ss ;kfjp d/ j[ewBkw/ d/ okjhA 5-71977 JhH B{z gE ftu'A ykoi eo fdZsk frnk . s/ik f;zx G;"V d/
tko; ;qH wBw'jB f;zx s/ T[BQK d/ gfotko B/ ;qh nekb sys ;kfjp
nZr/ 3 wJh 2001 B{z g/ j' e/ sBykj b[nk e/ pkp{ s/ik f;zx dhnK
G[ZbK dh fywK ikuBk dh i'dVh ehsh i' fe r[owfs ofjs-wfo:kdk
nB[;ko gqtkB j'Jh . fJ;/ soQK frnkBh Gkr f;zx d/ gfotko tb'A
fJe g[;se iB goT[gekoh nkJ/ L ;zy/g ihtBh ns/ e[M u'Dt/A b/y

frnkBh Gkr f;zx ih fJ;/ ;kb Sgtk e/ tzvh fi; ftu tko;K B/
fJj d;D ftu ;ze'u ehsk j? fe frnkBh Gkr f;zx B{z T[BQK dhnK
r[owfs fto'Xh fbysK ekoB gE ftu'A S/e fdZsk frnk ;h, i' fJ;

rb dh rtkjh j? fe frnkBh Gkr f;zx d/ tko; th pkp{ s/ik f;zx d/


tko;K tKr ow;ko jB . r[o{ nwodk; ih dk nkd/ j? L
n?;k ezw[ w{b/ B ehu? fis[ nfs gS'skJhn? .. 918
(z z - 11)
fJE/ fJj dZ; d/Dk mhe j't/rk fe pkp{ s/ik f;zx B/ nkgDh
thukoXkok B{z ;jh f;ZX eoB bJh nkfd r[o{ rqzE ;kfjp dh phV jZE
Bkb fbytk e/ s{Vh ftu dZp fdZsh . e[M fdB fgS'A phV d/ ekr
ghb/ g? rJ/ ns/ fJj gqukfonk fe fJj g[oksB jZE fbys phV d/
nkXko s/ T[j ;G e[M efj oj/ jB go fgZS'A fJ; dk G/d y[bQ frnk
ns/ pkp{ ih B{z gE B/ d[oeko fdZsk frnk . fJ;/ soQK frH jopz; f;zx
ih B/ nkgDh g[s;e ;qh d;w rqzE dogD ftu fra Gkr f;zx d/
e[corVQ B{z s'fVnk j? ns/ ;kps ehsk j? fe fra Gkr f;zx dk
fgS'eV nkohnk ;wkih ;h .
i' soe-ftsoe fJBQK yoV frnkBhnK B/ ;qh d;w
rqzE ;kfjp ih B{z Ze d/ x/o/ ftu fbnkT[D bJh fdZs/ T[j f;oc ;t?fto'Xh jh BjhA pbfe T[BQK dh nfrnkBsk d/ ;p{s th jB . fJBQK d/
soe-ftsoeK dk w{b nkXko j?-e'o/ M{m p'b e/ ;zrsK B{z r[zwokj eo',
noEK d/ nBoE eo', f;Zyh ;o{g ftu f;Zyh d/ p{N/ dhnK iVQK ftu
row s/b gkU . fgSb/ 78 ;kbK s'A ;kv/ fJj yoV frnkBh
G;"Vh ;'u B{z wKi-g'u e/ ;zrsK B{z r[wokj eoB dhnK fBozso e'fK
eo oj/ jB, go f;Zy ftdtkBK B/ fJBQK fbysK dk g[oi'o yvB ehsk
fi; dk itkp d/D ftu th fJj ;ko/ jh r[o{-fBzde n;cb oj/ .
1982 ftu gq'H fgnkok f;zx gdw B/ vkH osB f;zx iZrh dhnK fbysK
dk yvB nkgDh g[;se d;w rzqE dogB ftu ehsk . r[opy
f;zx ekbk nckBK dhnK fbysK dk yvB nwoihs f;zx y';k B/

nkgDh g[;se ;qh d;w rqzE ;kfjpl dw/-feqs gqwkfDesk


(2
2006),
006 ezto nihs f;zx B/ nkgDh g[;se ;G d[;N My wkok
(2005
2005)
2005 ns/ sodhg f;zx d/ b/yK tkbh ekbk nrkBK d/ ekb/ b/y
(2003
2003)
2003 ftu ehsk . fJBQK zeK-tkdhnK d/ ftukoK d/ yvB
frnkBh ;kfjp f;zx ih B/ nkgDh g[;se d;w r[o frok gqek

rqzE (1908
1908),
1908 frnkBh Jho f;zx B/ nkgDh g[;se d;w rqzE ;kfjp
ih d/ yvB dk yvB (1990
1990),
1990 ;qH oDXho f;zx B/ nkgDh g[;se ;qh
r[o{ r'fpzd f;zx ih dh pd-w{ofs d;t/A gkfskj d/ rqzE dk fJfsjk;
(1955
1955)
1955 ftu ehsk . fJ; s'A fJbktk ;qH eg{o f;zx, B?Bb gq'c?;o
n" f;ZyfJw, vkH fsqb'uB f;zx, vkH Xow gkb nkNk, ;qH pbtzs
f;zx, vkH i'X f;zx, GkJh ekBQ f;zx, GkJh Grtzs f;zx ih joh, vkH
Xow f;zx, vkH jogkb f;zx gB{, vkH wjhg f;zx, ;qH Grs f;zx,
r[ouoB ihs f;zx bKpk, vkH irihs f;zx, GkJh tho f;zx, vkH
skoB f;zx, vkH irsko f;zx ro/tkb, vkH joGiB f;zx, vkH w'jB
f;zx dhtkBk, ;qH r[ouoB f;zx wfjsk, vkH i;tzs f;zx B/eh, vkH
i;pho f;zx ;kpo, vkH joBkw f;zx kB, vkH ;fszdo f;zx, vkH
e[btzs f;zx, gq'H fjzws f;zx ;'Yh, vkH e[bdhg f;zx Xho, vkH
wBw'jB ;fjrb, vkH Xow gkb ;?Dh, vkH jhok bkb u'gVk nkfd
ftdtkBK B/ nkgDhnK fbysK okjhA d;w rqzE ;kfjp d/ tZy-tZy
gfjb{nK s/ ftdtsk Gog{o b/y ns/ feskpK fbyhnK i' fe fJ; ft/
s/ y'ihnK bJh gq/oBk ;o's jB .
j[D e[M T[BQK ftdtkBK dk feo eoBk o{oh j? i' fe d;w
rqzE ;kfjp B{z ;wMD ftu n;woE oj/ jB . ;G s'A gfjbK y[tzs
f;zx dk feo eoBk o{oh j? fiBQK B/ nkgDh g[;se J/ fJ;Noh n"
dh f;y; (fibd gfjbh) ftu jk;'-jhDk fpnkB dk e/ nkgDh

nfrnkBsk dk Bw{Bk fdZsk j? . ;qH y[tzs f;zx fbyd/ jB L d;w


rqzE i' GkJh wBh f;zx d/ Bkw Bkb gquZbs j?, ftu fbfynk j? fe
r[o{ r'fpzd f;zx d/ dopko ftu 1,25,000 Szd T[uko/ rJ/, ns/
w"i{dk d;w rqzE 1,25,000 SzdK dk d;tK fjZ;k j?, ns/ fJ;/ bJh
fJ; B{z d;w rqzE efjzd/ jB Bk fe r[o{ r'fpzd f;zx dh feqs ekoB .
fJ; ftu fJfsjk;e ;soK fJ; soQK ;zefbs jB, ;tk by Szd
nkr/ ;'fJ fJ; w/ J/e xN BjhA j'fJ . fJ; dk soiwk y[tzs f;zx
fJ; soQK eod/ jB L- 1,25,000 Szd gfjbK jh T[uko/ ik u[e/ jB
ns/ fJ; s'A fJe th xN Szd BjhA j? . (History of the Sikhs,
vol i, p. 316) j[D fJ; soe dk ftb/D eohJ/ sK fJj ;k
f;ZX j[zdk j? fe ;qh d;w rzqE ;kfjp tu e[b 17195 Szd jB i' fe
13.75
75% pDdk j? Bk fe 10
10%, fit/A fe ;qH y[tzs
1,25,000 dk 13
75
f;zx B/ nkgD/ rfDs d/ w[skpe fj;kp bk e/ fJe BtK 'k
Sfvnk j? . n;b ftu y[tzs f;zx r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ yk;
d;ssh gB/ ftu'A fJj ;soK dk nB[tkd eo oj/ jB L ;tk bky
Szdkr/ j'Jh .. ik wfj J/e xkN BjhA j'Jh.. (;so 13
13) y[tzs f;zx
B/ fJ; ;so B{z nkgD/ frnkB dh o'Bh ftu pkpk okw okfJ tKr
pdb e/ j'Jh dh irQk ;'fJ eoe/ noEK d/ nBoE eoe/ ;qh
d;w rqzE ;kfjp pko/ fJe fBow{b zek yVk eoB dh Bkekw e'f
ehsh j? . id fJj ;so fgSbh ;so Bkb gVQhJ/ sK T[; dk
nB[tkd j? fe okw ntsko se pfuso BkNe d/ 2255 Szd fby/
ik u[e/ ;B . fJ; s'A fJbktk 1,25,000 Szd j'o fby/ rJ/ (Szdkr/
j'Jh) . fJ; ;so ftu b Szdkr/ j'Jh fe;/ soQK th fJj kfjo
BjhA eodk fe r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ dopko ftu 1,25,000
Szd j'o T[ukoB ehs/ rJ/ . fJj fpbe[b ;gN ;p{s d/ fojk j?

fizB/ Szd fby/ ik u[e/ jB T[BQK s'A fJe th xZN BjhA ns/ fJ; s'A
pknd 1,25,000 Szd j'o T[uko/ rJ/ . g{o/ gB/ T[Zs/ fes/ th
r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ftu fJBQK SzdK d/ T[ukoB dh pks BjhA
ehsh rJh i' fe y[tzs f;zx d/ fdwkr dh T[gi j? Bk fe
T[; ;o's dh fi; dk fe jtkbk T[j d/ oj/ jB.
1999 ftu fgq;hgb p/ns e"o B/ fJe g[;se pfuZso
BkNe L fJe ng{ot feqsh fbyh fi; ftu T[j GzrkDh d/ jhdK dh
frDsh ftu phph tho' ih d/ g[so ;zr'kj ns/ ;zrokw kj B{z d'
ftnesh wBd/ jB, id fe r[o{ ;kfjp ;k s/ ;gN pdK
ftu ;zr'kj B{z ;zrokw kj d/ fyskp Bkb fBtk oj/ jB .
ftdtkB b/fyek nkgDh g[;se d/ gBk 207 T[Zs/ ;zr'kj
B{z ;zrokw kj dk Gok d; ojh j?, idfe phph tho' ih d/ gi
g[soK d/ Bkw fJfsjk; ftu fJ; soshp ftu nkT[Ad/ jB L ;zr'
kj, ihs wb, r[bkp uzd, rzrk okw, wkfjoh uzd ns/ r[o{ r'fpzd
f;zx ;kfjp ih B/ th fJBQK dh pjkdoh dk feo nkgDh eEk ftu
fJ; soQK ehsk j? L
sjk ;kj ;qh ;kj ;zrqkw e'g/ ..
gu' pho pze/ fgqEh gkfJ o'g/ ..
jmh ihs wbz ;[ rkih r[bkpz ..
ozDz d/yhn? ozr o{g ;jkpz ..4
4..
jfm:' wkjoh uzd:z rzr okw ..
fiB? fesh:z ihfs:z c"i skw ..
e[g/ bkb uzdz ehJ/ bkb o{g ..
fiB? ri:z rop f;zxz nB{g ..5
5..
(pfuso BkNe, 8L4
8L4--5 ....)

16 i[bkJh 2000 B{z gikph fNqfpT{B ftu ;qH r[os/i f;zx


B/ fJj fpnkB dkfrnk fe ;qh d;w rqzE ;kfjp d/ 2276t/_ gfBnK
ftu'A f;o 70 gB/ jh r[o{ ;kfjp dh feqs jB . ni 6 ;kbK pknd
th ftdtkB b/ye 2276 gfBnK tkbh ;qh d;w rqzE ;kfjp dh phV
d/ ;zrsK B{z doB BjhA eotk ;Ze/, fi; d/ doB eoe/ ftdtkB
b/ye B/ fBow{b s/ ekbgfBe ftuko gqrN ehs/ . g[okDhnK jE
fbys phVK d/ gso/ j[zd/ ;B, id fe Skg/ dhnK phVK d/ gB/ jB .
fe;/ th jE fbys phV iK Skg/ dh phV d/ 2276 gB/ BjhA jB .
;torh fgq;hgb joGiB f;zx B/ fJj ;c?d M{m p'b
e/ ;zrsK B{z r[wokj eoB dh e'f ehsh fe r[o{ rqzE ;kfjp ftu
wjKekb pd dk gq:'r BjhA j'fJnk, id fe fJ; dk gq:'r
r[o{ noiB d/t ih B/ fJ; soQK ehsk j? L

ifg r'fpzd[ r'gkb bkb ..


okw Bkw f;wfo s{ ihtfj fcfo B ykJh wjkekb[ ..11..
ojkT[ .. nr 885 ..
fJ;/ soQK ;torh ;qH dbihs f;zx B/ nkgD/ b/y-d;w rqzE
fJN; fj;Noh ns/ ;torh ;qH irihs f;zx B/ nkgD/ b/y
fceBb nkfJv?BfNNh n"c d;w rqzE i' fe np;o?eN; nk
f;y ;NZvh, i[bkJh 1990 ftu Sg/ fi; okjhA ;zrsK B{z r[zwokj
eoB bJh fBow{b ze/ gqrN ehs/ ns/ fpBK fe;/ fJfsjk;e ;q'sK
dh gVskb ehs/ fJj ssjhD ftuko oZy/ L (1
1) d;w rqzE dk e'Jh
fJfsjk; BjhAl (2
2) fe;/ th ;wekbh iK fBeNtosh ;o's fit/A
fe ;qh r[o ;'Gk, r[ofpbk; gkskjh 10
10, gouhnK ;/tk dk; nkfd
ftu fe;/ gqeko th d;w rqzE dk feo BjhA nkT[Adk. fJ; bJh fJ;
B{z r[o{ r'fpzd f;zx ih dh ouBk BjhA wfBnk ik ;edk.

r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ ;wekbh eth ;?Bkgfs B/ nkgDh


feqs r[o ;'Gk 1711 JhL ftu ;zg{oB ehsh s/ ykb;k ;kiB s'A
gfjbK dhnK xNBktK pfuso BkNe d/ nkXko s/ 1698 Jha
se ;jh s/ gqwkfDs sZEK Bkb ebwpzd eoB ftu ;cb j'fJnk.
go fJ; s'A pknd T[j eJh fJfsjkf;e xNBktK ebwpzd eoB
ftu eJh EK Ngbk yk frnk ns/ ;kfjpkdk nihs f;zx B{z ihs
f;zx s/ eJh EK oDihs f;zx fby fojk j? (12,
12, 18, 32, 40, 9L31,
49) ns/ i[Mko f;zx dk jhdh ;EkB
12L28, 30, 31, 37, 43, 44, 49
uwe"o ;kfjp dh pikfJ ;ofjzd d; fojk j? . fJjh eth ;?Bkgfs
d;w rqzE d/ fBjebzeh ntsko dh fJ; s[e dk th gq:'r eo fojk
j?L Gb[ Gkr Gpk s[w skfj ej', rVQ nkBzd c/fo p;ktfjr/ (d;w
rqzE gL 581
581--83
83, r[o ;'Gk, nfXnkJ/ 19L11
19L11--12
12). fJ;/ r[o ;'Gk
d/ ;zgkde w/o f;zx n'e ns/ vka rzvk f;zx th fJj
rb ;thekod/ jB fe eth ;?Bkgfs dk nkXko ;o's pfusq BkNe
j? ns/ i' rZbK T[; B/ ;[D-;[Dk e/ fbyhnK T[; ftu T[j Ngbk yk
frnk .
fJ; fJfsjkf;e sZE s'A fJj fpbe[b ;k j? fe d;w rqzE
d/ T[skfonK dhnK g'EhnK GkJh wBh f;zx dh ;zgkfds phV (1734
1734
JhL) s'A gfjbK th w"i{d ;B . d;w rqzE B{z r[o{ feqs dZ;D tkbk
d{;ok ;o's 1734 ftu jh fsnko ehsh f;ZyK dh Grswkbk j?, fi;
ftu fJ; dk feo fJ; soQK j? L sK f;ZyK GkJh wBh f;zx ih j'oK
EhA gqB ehsk i' nkfd pkDh (r[o{ rqzE ;kfjp) i' j'Jh ;' GrswJh
j? s/ ;kfjp d;t/A gkskj i' pkDh ehsh j? i[ZXwJh j? . e?
fJ;sohnK d/ ufoso jB . fJ; dk f;XKs feT[A eo ;wMhn? . sK
GkJh ih efjnk, i? noiB i[ZX d/ ;w/A sq S'v p?mk ;h s/ feqB

wjkoki B/ T[; B{z rhsk T[d/ eoe/ c/o toB nkqw dk :[ZX
fdqVkfJnk ;h, s?;/ fjzd{nK B/ nfjz;k Xow ikD e/ sq S'v
fdZs/ ;B s/ wb/K B/ sq geV bhs/ ;B s/ fjzd{nK ftu Grs
j'tB BjhA ;B d/Ad/ . s/ ;kfjp B/ kb;/ B{z ox[tz ikD e/ c/o oki
b? d/tDk ;h sK i[ZXwJh pkDhnK T[ukoB ehshnK j?B s/ sqK dh
ftfdnk fdqV ehshaaaaT[gd/ ehsk i' ;oho s[;K M{m/ ikDB/ s/
s[;kv/ toB dk Xow i[X j?, i[ZX eoBK, ihs'r/ sK oki[ G'r'r/ .
aaaaufosq fJ; tk;s/ fby/ j?fB i' fJ;sqhnK d/ G'rK ftu s[;K wB
BjhA pzXDk . (;kyh 128
128)
fJ;/ soQK Bkdo kj d/ ;wekbh fJfsjk;eko nBzd okw
w[fb;, i' fe gikph yZsoh ;h, B{z 1745 ftZu ;zGb dh w;fid
dk fpT{ok fbyD bfrnK fjzdh Gkk dh fJe ;so B/ fi; w;fid
dh g[okDh ftok;s dk ;ze/se fuzBQ fdZsk fe nepo d/ wkB/ ftu
fJj w;fid ft wfdo ;h . fijVh ;so B/ nBzd okw w[fb; dk
fXnkB fJ; T[ZiVh fJwkos dh ftok;s tb fdtkfJnk T[j
r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp tb'A ofus fBjebzeh ntsko ftu fJ;
soQK ['fGs j? L Gb Gkr G:k fJj ;zGb e/ jfoi{ jfowdo
nktjr/ .. (d;w rqzE, fBjebzeh ntsko, 141
141--56
56, ga 583
583) .
nBzd okw w[fb; dh fJj y'i dk nkXko r[o{ r'fpzd f;zx ih
ofus d;w rqzE jh j?, Bk fe e'Jh j'o ;z;feqs ouBk fi; s'A fe
T[j nDikD ;h . (fJ; ;q's dh tkeh bJh w?A ;qa ihtB f;zx
fdT[b, :{ae/a tkfbnK dk nfs XzBtkdh jK) e[fJo f;zx, i' fe
GkJh wBh f;zx dk ftfdnkoEh ;h, B/ nkgDh feqs r[ofpbk;
gkskjh 10, 1751 Jha ftu g{oh ehsh, B/, Bk f;oc kb;k ;kiD
s'A gfjbK dhnK xNBktK dk feo pfuso BkNe d/ nkXko s/

ebwpzd ehsk pbfe fJ;/ pfuso BkNe ftu'A fJfsjk;e jtkb/


th d/ fojk j? . (6L165
6L165)
6L165 . fJjh e[fJo f;zx r[o{ r'fpzd f;zx tb'A
feqB ntsko dh ouBk dk th feo eodk j? (6L2
6L2)
6L2 ;qa w/o f;zx
n'e, fiBQK B/ fJ; r[ofpbk; dh ;zgkdBk ehsh ns/ vka c"ik f;zx
B/ fJ; dh G{fwek fbyh, fJ; rb dh g[Nh eod/ jB fe e[fJo f;zx
d/ nkXko ;o'sK ftu pfuso BkNe ns/ r[o ;'Gk gqw[Zy ;B .
gitK ;o's ;o{g f;zx e'fe dhnK r[o{ ehnK ;kyhnK jB
i' fe 1790 Jha ftu ;zg{oB j'Jh . fJj ;o's d;w rqzE B{z
r[o{ r'fpzd f;zx ih dh gqwkDe ouBk jh BjhA d;dk pbfe tZytZy ouBktK fby/ ikD dk T[d/, ouBk ekb, T[BQK dh fJfsjkf;e
gqwkfDesk d/ m'; ;p{s th fdzdk j? . fJjh ;o's r[o{ r'fpzd
f;zx ;kfjp tb'A 1699 dh ft;kyh B{z kb;k ;kiD ;w/A nfwqs
fsnko eoB bJh gi/ pkDhnK ig[ih ;kfjp, ikg ;kfjp,
nkBzd[ ;kfjp, u"gJh ns/ ;[Xk ;tJhJ/ ;kfjp gVQB dh pks th
eodk j? . fJ;/ soQK fJ; ;o's ftu wjKekb B{z f;Zy f;XKsK
w[skfpe gow-fgsk gqwkswk d/ Bkw Bkb ;zp'XB ehsk j?, Bk fe
ft ih d/ Bkw Bkb fit/A fe d;w rqzE fto'Xh i[zvbh eo ojh j? .
ft;Eko bJh d/y', r[o{ ehnK ;kyhnK, ;kyh Bza 33, 38, 40, 43
43--45,
49, 56, 59, 60, 63, 67, 73, 78, 85, 101, 103, 105 .
S/tK ;o's e/;o f;zx fSpo dk pz;ktbhBkwk d;K
gkskjhnK ek i' fe 17691769-70 JhH ftu ;zg{oB j'fJnk, d;w rqzE
dh ;zg{oBsk dk ;zws 1755 fpqH 1698 JhH fdZsk j? (uoD 14L22314L22324) . fJ;/ e/;o f;zx fSpo B/ nkgDh fbys ftu pfuso BkNe B{z
24
nkXko ;o's BjhA pDkfJnk pbfe T[; ftu'A ;?Bkgfs tKr gqwkD
s/ jtkb/ th fdZs/ . (uoD 14L16514L165-69)
69 . ;ZstK fJfsjk;e ;o's

GkJh d/;k f;zx dk ofjsBkwk j? . GkJh d/;k f;zx i' fe GkJh wBh
f;zx ih d/ ;kfjpkd/ ;B, nkgD/ ofjsBkw/ ftu d;w rqzE dh
gqwkfDesk pko/ jtkbk fJ; soQK fdzd/ jB L
d[j{ rqzE w? pkDh i'Jh ..
u[zB u[zB ezm eo/ fBs ;'Jh ..
d;whA nkfd r[o{ fdB i/s/ ..
g[op ;wkB ej/ j? s/s/ ..
;[Bj[ f;zx fJe puB jwkok .
gqEw/ jw B/ ikg[ T[ukok .
g[B nekb T[;sfs i' ejh .
p/d ;wkB gkm i' njh .
g[B pfusq BkNe pBtk:' .
;'fY pz; ij eEk ;[jk:' .
g[B d' uzvh ufosq pDkJ/ .
nso e/ ;G efp wB GJ/ .
r:kB gqp'X p'X jw ejk .
i; gkm eo jfo gd bjk .
g[B u'ph; ntsko ejkBh .
poBB eok ;wMh ;G r:kBh .
dsksq/:k e/ r[o{ ;[BkJ/ .
g[B pfuso py:kB pBkJ/ .
fsqB e' Gh fJe rqzE pykBk .
gVQ/ w{VQ ;' j'fJ ;:kBk .
pd jko e/ ;[ydkJh .
;p? fBqgB eh eEk ;[BkJh .

;' w? fjs efo poB ;tkoh .


g[B ej ojs B ej{z T[ukoh .
uko ;? uko ufosq pBkJ/
ijK i[tfsB e/ Sb fdyokJ/
nmtK fJfsjk; ;o's, gikp :{Bhtof;Nh uzvhrVQ
ftu ;[oZfyns ufosq' gy:kB dh fJe S'Nh g'Eh j? i' fe S'Dk f;zx
B/ 6 t?;ky 1780 fpqa/ngq?b 3, 1723 JhL p[Xtko B{z fsnko ehsh
ns/ fJ; B{z soe dh g'Dh dk Bkw fdsk j?, fi; s'A fJj ;k f;X
j[zdk j? fe 1723 JhL se ufosq' gy:kB dhnK S'NhnK g'EhnK th
fsnko j' u[ehnK ;B, fi; B{z fe kb;k "i d/ ioB?b nkgD/
shoK d/ soe ftu oyd/ ;B . fezBh j?okBh tkbh rb j? fe
r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ kb;/ nmkothA ;dh ftu fJBQK ufosqK B{z
gVQ e/ nkgD/ nkuoD B{z ekfJw ofynk ns/ XhnK-G?DK
fJBQK :'fXnK dh oD ftu nk e/ nkgD/ nkg
B{z ;[oZfyns ;wMdhnK ;B. fJ; d/ T[bN XzB jB ;kv/ ni'e/ 60
60-70 ;kbK d/ p[or fiBQK d/ wBK ftu fJBQK ufosqK B{z gVQ e/ f;tkJ/
ekw tkBk d/ e[M th T[ikro BjhA j'fJnk . fJjh coe
r[ow[y :'rhnK ns/ wBw[y G'rhnK d/ nkuoB dk gqshe th j? .
i/ ;kv/ zektkdhnK B/ j'o th ;p{s, fit/A fe wfjwk gqek
(1776
JhH), ;{oi gqek (1843
1776 Jh
1843 JhH), gE gqek (1841
1841 JhH) ;[yk
f;zx r[ofpbk; gkH 10 (1797
1797 JhH) nkfd B{z d/yD dh y/ub ehsh
j[zdh sK T[BQK B{z fJ; rb dk ukBDk j' iKdk fe fJBQK
fJfsjkf;e ;o'sK ftu th b/yeK B/ r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/
pfuso BkNe B{z nkgDk nkXko ;o's pDkfJnk j? . r[o{ r'fpzd

f;zx ;kfjp ih B/ feqB ntsko dh ;wkgsh dh skohy fJ; soQK


ebwpzd ehsh j? L
;soK ;? g?Askb w/
;ktB ;[fd fsE dhg ..
Bro gktNk [G eoB
iwBk pj? ;ghg ..
d;w rqzE, feqBktsko, 2480 ..
fJ; ndo{Bh rtkjh s'A fJj ;kc kfjo j? fe ;ktB ;[dh
1785 fpa, 24 i[bkJh 1688 Jha, wzrbtko se r[o{ ;kfjp
gkT[ANk ;kfjp fty/ 2480 Szd fby u[e/ ;B . fJ; fJfsjkf;e
gqwkD dh g[Nh j'o fJfsjkf;e ;o'sK s'A th j[zdh j?, fiBQK ftu'A
e[fJo f;zx ofus r[ofpbk; gkskjh 10 (6L2) s/ ;o{g f;zx
e'fe dh r[o{ ehnK ;kyhnK (;kyh Bza 43)
43 gqw[y jB .
feqB ntsko dh ;wkgsh s'A seohpB d' wjhB/ pknd
n;{ ;[dh 3, 1785 fpqa/27
27 ;szpo 1688 Jha ;'wtko tkb/ fdB
r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ nkgD/ ihtB ekb dh gfjbh bVkJh,
GzrkDh dk :[ZX, fis e/ gjkVh okfinK B{z eokoh jko fdZsh . fJ;
izr s'A pknd r[o{ r'fpzd f;zx ih ese ;[dh 13, 1745 fpqa, 27
nes{po 1688 Jha Bhtko tkb/ fdB gkT[ANk ;kfjp B{z nbftdk
efj e/ egkb w'uB nk rJ/, fi; dk feo ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih
ufosq' gy:kB ftu fJ; soQK eo oj/ jB L
Bdh iwBk e/ sho w/,
shoE w[uB egkb .
Bro gKtNk S'o jw,
nkJ/ sjK T[skb ..2
2..

d;w rqzE, ufosq' gy:kB, Bza 71 ..


d;w rqzE dh fJj ndobh rtkjh fJ; rb dh gqshe j? fe
1688 Jha se r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp, ikg[ ;kfjp, nekb T[;sfs,
pfusq BkNe, uzvh ufosq, frnkB gqp'X, feqBktsko, ufosq'
gy:kB (71
71 ufosq se) fby u[e/ ;B . fJBQK ;ko/ ;o'sK s'A fJbktk
r[o{ ;kfjp pfusq BkNe (nkgDh eEk) ftu fJe j'o fJfsjkf;e s/
m'; gqwkD fJ; soQK ebwpzd eo oj/ jB L
fsqs: pkD wkfo:' ;[ g/Nh wMKoz ..
fpfXn fubesz d[nkb gkoz gXkoz ..
u[Gh fuzu uow eS{ xkfJ B nk:z ..
ebz e/tbz ikB dk;z puk:z ..
ip? pkD bkfr:' sp? o'; ikfr:' ..
fi; g/Nh B{z gfjB e/ r[o{ r'fpzd f;zx GzrkDh dk :[X bV
oj/ ;B ns/ fi; sho dh S'j B/ r[o{ ;kfjp d/ pho o; B{z T[ikro
ehsk T[j ni th wjkokik gfNnkbk gk; ;[oZfyns gJh j? . fJ;
g/Nh T[Zs/ ikg[ ;kfjp s/ ig[ih ;kfjp fbfynk j'fJnk j?, i' fJ;
rZb dk m'; gqwkD j? fe ikg[ ;kfjp r[o{ ;kfjp B/ gkT[ANk ;kfjp
nkT[D s'A gfjbK T[ukfonk, ns/ pfusq BkNe r[o{ r'fpzd f;zx ih
dh gftZso ouBk j? .
1711--1880 Jha se d/ T[gob/ fdZs/ 13 fJfsjkf;e ;p{sK
1711
ns/ gqwkDK s'A fJj ;kc kfjo j? fe ;qL dbihs f;zx ih ns/ ;qa
irihs f;zx ih nkgDh r[wokj eoB tkbhnK :eVpkhnK
fbyD bZr/ fJj G[b rJ/ fe fJfsjk; ebgs nNebpkhnK s/
i[rsh eEBK Bkb BjhA f;ofink iKdk pbfe fJfsjkf;e gqwkDK
d/ nkXko ns/ T[BQK d/ ftb/D Bkb jh fbfynk iKdk j? .

fJ;/ ;zdoG ftu Jha n?ua eko B/ fejk j? L fJfsjk;eko sEK


d/ ;p{sK s'A fpBK gqGktjhD s/ fBow{b j? ns/ sZE nkgD/
fJfsjk;eko s'A fpBK fBow{b s/ fBoiht jB. (What is
History) . fJBQK ;fseko:'r ftdtkBK B/ fe; T[d/ dh g{osh
bJh d;w rqzE pko/ fpBK fe;/ ;o's B{z tku/ fJj M{m/ fpnkB dkr/,
T[; dk y[bk;k eoBk e'Jh n"yk BjhA j? . ftdtkB b/yeK dhnK
fbysK s'A ;kc kfjo j? fe fJBQK B/ nkgDhnK fbysK d/ sZs
gfjbK fBoXkfos ehs/ s/ c/o sEK s'A fJ; bJh gqj/ ehsk sK i'
M{m d/ ;jko/ oXktkB, ftukotkB gkmeK B{z d;w rqzE pko/
r[wokj ehsk ik ;Ze/ .
id'A d;w rqzE ;kfjp pko/ M{m dk pkko row j't/ sK fJj
fe; soQK j' ;edk j? fe vka osB f;zx iZrh fJ; ftu nkgDk
fjZ;k Bk gkT[Ad/ . vka osB f;zx iZrh dk ;'X gZso ;qa w/o f;zx
n'e d/ ftukoK dk jh sowkBh ;h . T[BQK d/ ;'X gZso ftu e'Jh
th dbhb iK ftuko T[BQK d/ nkgD/ BjhA f;tkfJ e[M g[oksB phVK
d/ gkm-G/d d/ . i' th ftuko vka osB f;zx iZrh B/ nkgD/ ;'X
gso ftu fdZs/ T[BQK ftu y'i dk n wkso th BjhA. vka iZrh
fbyd/ jB fe fijVh nkfd phV ns/ d;w dh phV dk
fJeZmk ;zebB GkJh wBh f;zx ih B/ fsnko ehsk T[; ftu
r[o{ nrd d/t ih dh pkDh j? jh BjhA . fJ; s'A ;gZN j? fe iK sK
vka iZrh B/ fe;/ yk; wB'oE bJh fJ; ;c?d M{m dk ;jkok fbnk,
iK T[BQK B{z w'N/ nZyoK tkbh phV d/yDh-goyDh BjhA nkJh, iK
T[BQK B/ phV d/y/ p?o jh ;[D/-;[DkJ/ :ZeV wko fdZs/, i' gqzgok
d;w rqzE d/ fto'Xh jkb/ se ubk oj/ jB . fJ;/ gqzgok dh skik
fw;kb ;a dhtkB f;zx (w'jkbh) dh fbys rfbzgf;; n"c uzvh

ufosq (Glimpses of Chandi Charitar) ftu fwbdk j?, fi; ftu


T[BQK B/ fJj ftuko gqrN ehs/ fe r[o{ ;kfjp dk uzvh ufosq Gkrts
g[okD s/ nkXkfos j?, idfe Grts g[okD ftu uzvh dk e'Jh feo
BjhA . n;b ftu b/ye d/th Gkrts g[okD B{z Gkrts g[okD ;wM
fojk j? id fe fJj d't/A g[okD nbZr-nbZr jB .
fJBQK zektkdh yoV frnkBhnK dk nrbk jfEnko j? noEK
d/ nBoE eoBk fiBQK dhnK e[M e[ fw;kbK d/DhnK pj[s o{oh jB .
fJj zektkdh ;ko/ d/ ;ko/ b/yeK B/ nkgDhnK ouBktK ftu
GrT[sh pd d/ noE d[ork dZ;/ jB, i' fe X'y/ Bkb ;zrsK B{z
r[wokj eoB dh e'f jh BjhA pbfe fJ; rb dk ;gN ;p{s j? fe
fJBQK B/ uzvh ufosq B{z fJe tkoh th uzrh soQK BjhA gfVQnk . foh
wkoezv/ B/ wkoezv/ g[okD ftu d[ork bJh 108 Bkw fds/ jB, go
GrT[sh T[[; ftu BjhA j? . GrT[sh ;ko/ g[okfDe ;kfjs ftu gowfgsk gqwkswk bJh tofsnk frnk j?. ;ko/ d;w rqzE ftu GrT[sh
pd dk gq:'r d' tkoh ehsk frnk j? ns/ fJj d't/A tkoh tko ;qh
GrT[sh ih ftu jh nkT[Adk j? L
fgqEw GrT[sh f;wo e? r[o{ BkBe bJhA fXnkfJ ..
-d;w rqzE, tko ;qh GrT[sh ih eh, 1, gL 119 ..
bJh GrT[sh d[or kj toikrfB Gkoh ..
- d;w rqzE, tko ;qh GrT[sh ih eh, 53L2, gL 127 ..
j[D i/ fJBQK yoV frnkBhnK dh BthB ;'u w[skfpe fJ;
T[Zgobh ;so d/ noE ehs/ ikD sK ;kB{z fJj efjDk gt/rk fe d[ork
B/ d[ork B{z cV e/ :[X ehsk . d{;o/ fJj i[zvbh fJj efjD' BjhA
EZedh fe wjKekb pd dk noE ft ih j?, fJ; bJh r[o{ r'fpzd
f;zx ih B/ ft ih dh nokXBk ehsh . t/fde s/ T[gfBd ;kfjs

ftu th wjKekb, ekb'-ekb gow fgsk gqwkswk bJh jh tos/


rJ/ . gqw[Zy pd e'K ftu th ekb ns/ wjKekb pdK d/ noE
gow-fgsk gqwkswk jh fdZs/ jB . (ft;Eko bJh d/y'L (1
1 ) w[ezd bkb
f;ohtk;stk, frnkB pd e'l (2
2) tha n?;a nkgN/, ;z;feqs
n?Nw'b'ihl (3
3) okipbh gKv/, fjzd{ Xow e'l (4
4) okw uzdo towk,
wkDe fjzdh e'l (5
5) ;:kw ;[zdo dk;, fjzdh pd ;kro ns/ (6
6) vka
n?;a n?;a i'h, gikph-nro/h e') . r[o{ r'fpzd ;kfjp dhnK
fbysK ftu ekb ns/ wjKeb fJ; f;qNh dh f;oiDkswe
esh j?, fi; e'b fJ; B{z sw eoB dh th esh j?, gqwkswk i' fe
ihtB ns/ w"s dk ;[nkwh j? bJh tofsnk frnk j?, r[o{ r'fpzd
f;zx ;kfjp B/ d;w rqzE ftu gow-fgsk gqwkswk bJh eJh eowBkwK dk toBD ehsk j?, fit/A fe ekb, ;op-ekb, wjkekb,
ekb-ekb/,

ekb

g[oy,

nBzekb,

ekbz

ekb

wjkekb ;z;feqs dk pd j?, fi; d/ kpfde noE jB ;otT[Zu ;wK i' fe ;w/A d/ uZeo s'A ofjs j? ns/ ;ko/ Xkofwe ;kfjs
ftu fJj gow-fgsk gqwkswk bJh tofsnk frnk feT[Afe
gqwkswk ;dhth j? idfe T[; dh ;koh f;qNh BktkB j? . wjkekb
pd dk ;G s'A fnkd (80
80#)
80 gq:'r r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ nkgDh
ouBk ufosq' gy:kB ftu ehsk j? . fJ;/ soQK pd ft B{z th fJj
yoV frnkBh ft ih Bkb i'V e/ fJj ;kps eoB dh Bkekw e'fK
ftu br/ j'J/ jB fe d;w rqzE ;kfjp fe;/ ;kes eth dh ouBk j? .
go fgSb/ 40 ;kbK ftu fJj BthB y'ih T[; ;kes eth d/ Bkw,
fBtk;, iks-gks, j'Ad, q/Dh s/ fbysK dZ;D ftu g{oh soQK Bkekw
oj/ . fJj fJ; uh dk y[bk;k th BjhA eo ;e/ fe i/ fJj fe;/
ukbke ;kes eth dh ukb ;h sK T[; B/ nX{ohnK fbysK fby e/

nX{oh ukb feT[A uZbh . ;G ftdtkB fJj wBd/ jB fe nekb


T[;sfs, pfuso BkNe (nkgDh eEk), frnkB gqp'X, fsq:k ufoso
nX{o/ jB . i/ d;w rqzE B{z rj[ Bkb ftukohJ/ sK gsk brdk j? fe
ikg[ ;kfjp, nekb T[;sfs, uzvh ufoso (1
1-2), tko ;qh GrT[sh ih
eh, so Bkw wkbk g[okD, efps ;tZJhJ/, coBkw ftu fe;/ eth
dk Bkw BjhA, idfe r'fpzd pd

2 tko okw ntsko (864


864)
864 s/

ufoso' gy:kB (242


242)
242 ftu tofsnk frnk, feqBktsko ftu ;:kw
Bkw dh tos'A ehsh rJh, idfe ufoso' gy:kB ftu okw, ;:kw s/
ekb BkwK dh tos'A ehsh rJh . fJBQK ;kohnK ouBktK d/ [o{ ftu
;qh w[ytke gka d;thA iK gkskjh 10
10 fbfynk i' fe fJ; rZb
dk m'; ;p{s j? fe r'fpzd, okw, :kw r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp
d/ jh T[gBkw jB ns/ fszB jh Bkw nkfd r[o{ rqzE ;kfjp ftu gowfgsk gqwkswk bJh tos/ rJ/ . d;w rqzE ;kfjp B{z nro tZy-tZy
ethnK dh ouBk fJBQK BkwK d/ nkXko s/ wBhJ/ sK fJj c?;bk eoBk
n"yk j't/rk fe fejVk Szd okw dk j? s/ fejVk Szd ;:kw dk j? .
ufosq' gy:kB ftu ufosq BzL 183, 193, 222, 227, 242, 336, 396,
401 ftu okw s/ :kw Bkw dh tos'A ehsh rJh j? . fJ;/ soQK feqB
ntsko ftu th okw s/ :kw d/ Bkw dh tos'A j'Jh j? (Szd 1373,
1822, 1983, 2238, 4796),
4796 okw ntsko ftu r'fpzd s/ :kw BkwK
dh tos'A ehsh rJh j? . (Szd 862, 865)
865 . ufosq' gy:kB s/ feqB
ntsko ftu okw s/ :kw BkwK dh tos'A fJe :K d' SzdK d/ tec/
pknd ehsh rJh j? . (ufosq' gy:kBL 109L19, 22,
22 feqB ntsko,
18721872- 73,
73 d[BhnK d/ ;kfjse fJfsjk; ftu n?;h e'Jh th ekft ouBk
BjhA fi; d/ tZy-tZy Szd nbZr-nbZr ethnK B/ fby/ j'D . fezBh
j?okBh tkbh rb j? fe ;kv/ r[owfs d/ fJj yoV frnkBh ft bJh

1008 Bkw ep{bd/ jB, ftB{ bJh 1000 Bkw th ep{bd/ jB, uzvh
bJh 108 Bkw i' fe gzvsK d/ o"B fdwkrK dh ekY jB, go nkgD/
r[o{ bJh e'Jh th T[gBkw ep{bD bJh fsnko BjhA . ekb s/ jfo
Bkw dk e'Jh th eth r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ dopkoh ethnK dh
g[okDh Bkwktbh ftu BjhA nkT[Adk . ;ko/ Xkofwe rqzEK ftu yk;
eoe/ nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ns/ ;qh d;w rqzE ;kfjp ftu r'fpzd,
okw, :kw, ekb, jfo pd fiE/ gow-fgsk gqwkswk d/
p'Xe jB, T[E/ r[o{ ;kfjp d/ Bkw dh th gqshfBXsk eod/ jB .
r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ dopkoh ethnK dhnK ;[szso ouBktK ;kv/
gk; w"i{d jB ns/ fJBQK B{z fXnkB Bkb tkuB s/ gsk brdk j?
fe ;ko/ dopkoh ethnK B/ r[o{ ;kfjp dhnK pyhK dk feo ehsk j?,
go ;ko/ d;w rqzE ftu ;kohnK ouBktK d/ wrbkuoD :K T[g;zjko
(ouBk d/ ns) ftu f;o s/ f;o gow-fgsk gqwkswk dh T[;ssh T[;
d/ eow BkwK Bkb ehsh rJh j? . fJ;/ soQK i/ dopkoh ethnK tb'A
ehs/ nB[tkd ns/ r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp tb'A ehs/ nB[tkdK B{z T[BQK
d/ w{b ;o'sK Bkb nfXn?B eohJ/ sK fJj ;k kfjo j[zdk j? fe fiE/
dopkoh ethnK B/ w{b ;o'sK dk nZyo pX nB[tkd (literal
translations) ehsk j? T[ZE/ r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ w{b ;q'sK d/ ss
B{z nkgDh ?bh ns/ cb;/ nB[;ko fJe nB{mk o{g fdZsk ns/
nkgDhnK fbysK okjhA Gkosh ;z;feqsh d/ tho BkfJeK B{z nwo pDk
fdZsk . fJ; dh fJe T[dkjoD uzvh ufosq j? . uzvh ufosq T[efs
fpbk;, wkoezv/ g[okD d/ d[ork ;gssh tkb/ Gkr dk ;[szso
nB[tkd dZf;nk iKd j?, go jehes fJ; d/ T[bN j? . wkoezv/ g[okD
ftu fJ; eEk d/ 13 nfXnkfJ s/ 700 ;b'e jB, idfe uzvh ufosq
T[es fpbk; d/ 8 nfXnkfJ s/ 233 Szd jB . r[o{ r'fpzd f;zx ih

B/ ;[u/s wB Bkb pj[s p/b'VhnK ;fEshnK fJ; ouBk ftu'A eZY


fdZshnK jB. wkoezv/ g[okD d/ gfjb/ 4 nfXnkfJ i' fe d[ork
T[;ssh ftu jB T[j r[o{ ;kfjp B/ nkgDh ouBk ftu kfwb BjhA
ehs/. fJ;/ soQK r[o{ ;kfjp B/ jkoK ;kbK d/ :[XK, d/tfsnK d/ fJem/
j'D, d/th dh T[sgsh s/ j'o t/ot/ nkgDh ouBk dk fjZ;k BjhA
pDkJ/ . ;Zu s/ B/eh dh esh d[ork B{z T[ikro eoB bfrnK uzvh d/
B/ dk fposKs th r[o{ ;kfjp B/ nkgDh ouBk ftu kfwb BjhA
ehsk, idfe wkoezv/ g[okD ftu d[ork tb'A okp d/ ;/tB dh pks Gh
ejh rJh j? . wkoezv/ g[okD d/ 11 s/ 12 nfXnkfJ ftu d/th T[;sfs
s/ wjksw B{z g{oh soQK Beko e/ r[o{ ;kfjp B/ gqwkswk gk;'A B/e ezwK
d/ fdqV fttk; Bkb vN/ ofjD dh gqkoEBk ehsh j? L
d/fj f;tk po w'fj fJj?
[G eowB s/ epj{z B No' ..
B vo' nfo ;' ip ikfJ bo',
fB;u? eo nkgBh ihs eo' ..
no[ f;y j" nkgB/ jh wB e"
fJj bkbu jT[ r[B sT[ T[uo' ..
ip nkt eh nT[X fBXkB pB?
ns jh oB w? sp i{M wo' ..
uzvh ufosq, 231 ..
fJ;/ soQK uzvh-ufosq d{ik i' fe d/th Gkrts g[okD s/
nkXkfos j? ftu th r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ fJ; w{b ;o's ftu n;[o
eshnK dh T[sgsh, d[ork dh T[sgsh, d[ork dh T[;ssh ns/
jkoK ;kbK dh bVkJh B{z nkgDh ouBk ftu irQk BjhA fdsh .
r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ f;o nkgD/ GrT[sh d/ cb;c/ B{z d?th

esh ns/ fJbkjh fJB;kc d/ o{g ftu jh uzvh ufosq T[efs fpbk;,
uzvh ufosq d{ik, tko ;qh GrT[sh ftu g/ ehsk j? . d[ork ;z;feqs
dk

pd

j?

fi;

dk

wsbp

j?

gj[zu

s'A

goQ/, d[orw, nrw ns/ fJ;/ jh o{g ftu T[j r[o{ ;kfjp dhnK
fbysK ftu nkT[Adh j? . r[o{ ;kfjp dk c[owkB j? L
fe;B fp;B epj{z Bfj fXnkT{A ..
ekB ;[B/ gfjukB B fsB ;'A ..
d;w rqzE, feqB ntsko, 434, ga 310 ..
itB ekb ;G irs pBk:' ..
d/t d?s iSB T[gik:' ..
nkfd nfs J/e? ntskok ..
;'Jh r[o{ ;wfM:j[ jwkok ..9
9..
d;w rqzE, efp:' pku p/Bsh u'gJh, 9 ga 138 ..
fJj d' jh c[owkB fJ; rb B{z ;kps eoB bJh ekch jB fe
r[o{ ih d/ d[ork d/ fpB B{z BjhA wBd/, d[ork sK pj[s d{o j?. T[j
f;oc gow-fgsk gqwkswk B{z jh nkgDk fJN wBd/ jB Bk fe fe;/
ntsko g[o B{z . fJ;/ bJh ;kv/ uzvhrVQ d/ yoV frnkBh fJBQK
ouBktK s'A w[Beo jB sK i' T[j nkgDh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp fto[X
wdh GktBk dk g;kok eo ;eD .
tko ;qh GrT[sh ih eh d/ wrbkuoD ftu r[o{ r'fpzd
f;zx ;kfjp dk Bkw BjhA j? i' fe fJ; rb dk gqwkD j? fe fJj
r[o{ ;kfjp dh gqwkfDe s/ fJfsjkf;e ouBk j? . i/ fJj fe;/ eth dh
ouBk j[zdh sK fJ; ftu r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp dk Bkw th B"A r[o{nK
s'A pknd kwb j[zdk . ;kv/ fJj yoV frnkBh fJj th ;kps eoB dh
e'f ftu jB fe fJj r[o{ ;kfjp d/ ;wekbh ns/ f;y e"w dh wjkB

jhd GkJh wBh f;zx ih Bkb'A fnkdk f;nkD/ jB feT[Afe id'A 18


thA ;dh ftu kb;/ dh nodk; pDkJh rJh sK GkJh wBh f;zx ih B{z
fJj gsk BjhA ;h fe fJj r[o{ ;kfjp dh ouBk j? iK BjhA, fi; dk
fJbjkw fJBQK zek tkdhnK B{z j' u[ek j?, fi; dk e{V gquko fJj j[D
eo oj/ jB .
id'A r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp ofus uzvh ufosq T[efs fpbk;,
uzvh ufosq d{ik, tko ;qh GrT[sh ih eh nkfd dh w{b g[okDe ;o'sK
Bkb s[bBk eohJ/ sK fJj ;kc kfjo j[zdk j? fe r[o{ ;kfjp B/ ;[u/s
wB Bkb g[okDe ;kfjs dhnK p/b'VhnK ;fEshnK s/ ft;Eko
nkgDhnK ouBktK ftu kfwb BjhA ehs/.

r[o{ ;kfjp B/

g"okDe ;kfjs dk fwEjk;e n sw eoe/ fJBQK eEktK B{z gfjbh


tko fJfsjk;e gq;zr d/ s"o s/ g/ ehsk . uzvh ufosqK ftu
r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ ;z;feqs pd fB;zr dk gq:'r d' tkoh
ehsk j? L
ekbh nT[ uzv e[tzv ;zGko e?
d?s ;' i[X fB;zr ;fiU j?. uzvh ufosq T[efs fpbk;,171
171..
171
pkj? fB;zr .. T{m?A MqVzr ..
s[ge sVke .. T[Zms eVke .. uzvh ufosq d{ik, 30 ..
fJ; ;z;feqs pd dk gikph ;wo{g j? fBjzr fi; dk gq:'r
r[o{ noiB d/t ih r[o{ rqzE ;kfjp ftu fJzi eod/ jBL
fBoGT[ j'fJU GfJnk fBjzrk, (gL 392)
392 . fBjzr pd dk fJZE/
gq:'r T[; fJB;kB bJh j? i' fe fBoGT[ j? ns/ w"s d/ vo s'A ofjs j?,
fBvo j?, fBXVe j? . fJ; ;z;feqs pd fB;zr fi; B{z fe
r[o{ rqzE ;kfjp ftu fBjzr (gikph o{g) ftZu tofsnk frnk j? s'A
fBjzr f;zxK d/ ifEnK dh T[sgsh j'Jh s/ T[BQK B/ fJ; pd B{z nkgD/

iE/ dk Bkw d/ fdZsk . fJBQK uzvh ufosqK ftZu

jh

r[o{ r'fpzd

f;zx ;kfjp d/ eJh f;XKs T[ikro ehs/ fit/A fe L kb;k nekb


g[oy eh c"i, uVQdh ebk, tkfjr[o{ ih ek kb;k .. tkfjr[o{ ih
eh sfj .., ;tk bky ;/ J/e bVkT{, sp? r'fpzd f;zx Bkw ejkT{A,
Xow :[ZX d/r-s/ sfj nkfd . r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/
nkgDhnK ouBktK ftu d[ork B{z ;ot-eshwkB gqwkswk
dh ;zxkoB esh d/ o{g ftu g/ eoe/ nkgD/ kb;/ bJh sZs frnkB,
fdqVsk ns/ j"A;b/ dk T[j ;'wk fsnko ehsk fi; d/ b;/ okjhA g{oh
18 thA ;dh kb;k r[o{ d/ ;kE s'A fpBK T[BQK d/ T[d/ dh g{osh bJh
Xow :[ZX ftZu ftuodk fojk s/ n;[o eshnK s/ csfj gk e/ fJ;
Xosh B{z ftd/h jwbktoK s'A w[es eokT[D s/ kb;k oki ;Ekgs
eoB ftu ;cb j'fJnk ns/ r[o{ ;kfjp d/ c[owkB L Gkoh G[ikB e/
Gkoh Go/;', dh soiwkBh ehsh (pfusq BkNe, 1L92)
1L92 . fe;/ th ouBk
iK ;so s'A fJj f;ZX BjhA j[zdk fe r[o{ ;kfjp B/ d[ork dh g{ik ehsh,
iK T[; dh T[;ssh ehsh, iK T[; dk wkBtheoB (Personification)
ehsk, :K T[; B{z gqrN (Recall) ehsk . nekb T[;sfs ftZu th
d[ork d/ n;oK B{z ;zxkoB d/ 20 Szd (211
211211-230)
230 jB, fiBQK dk
ft;Eko uzvh ufosq T[efs fpbk;, uzvh ufosq d{ik ftZu eoe/
tko ;qh GrT[sh ih eh ns/ ufosq'gy:kB d/ gfjb/ nfXnkfJ
ftu ;zfygs o{g ftZu g/ eoe/ fJj gZek ;p{s d/ fdZsk fe
fJj ;kohnK ouBktK fJZe' jh ebw dhnK jB ns/ fJj ebw
w/o/ ;fsr[o{ gkskj dh jh j? . fJ; s'A fJbktk r[o{ ;kfjp B/ nkgD/
fJZe' fJN gow-fgsk gqwkswk d/ f;XKs B{z j/m fby/ Szd ebwpzd
eoe/ fJj th ;kps eo fdZsk fe T[j gow fgsk gqwkswk B{z jh d[ork
dh f;oiD esh wBd/ jB L

s?jh d[ork ;kfie?


d?s dk Bk;[ eokfJnk ..
d;w rqzE, tko ;qh GrT[sh ih eh, 2L3 ..
ekb s[jh ekbh s[jh
s[jh s/r no[ sho ..
s[jhA fB;kBh ihs eh
nki s[jh ir pho ..5
5..
d;w rqzE, ;qh sq Bkw wkbk g[okD, 5..
s[jh okw j`?e? jmh d?s xk:'..
s[jh feqB j`? ez; e/;h ygk:' ..
s[jh ikbgk ekbek e? pykBh ..
s[jh u"dj[z b'e eh okiXkBh ..
d;w rqzE, ufosq'g:kB, ufosq 1L6 ..
i' ;wkXh r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ iwBk Bdh d/ ezY/
gkT[ANk ;kfjp fty/ nso fXnkB j' e/ gow-fgsk gqwkswk dh T[;sfs
eoB bJh brkJh s/ nkgDh nekb T[;sfs ftu s[jhA s[jhA dh
X[zBh S/Vh ns/ 16 tko fJ; dk fBozso ikg ehsk (nekb T[;sfs,
1919- 20),
20 nekb T[;sfs ftu s[jhA s[jhA dh X[Bh d/ ikg[ dh r{zi
tko ;qh GrT[sh ih eh, ;qh sq Bkw wkbk g[okD ns/ ufosq' gy:KB
se ekfJw oZyh, fit/A fe T[Zgo fdZs/ Bkw-wkso jtkfbnK s'A gsk
brdk j?, fJ; ;u B{z T[ikro eoB ftu g{oh soQK ;woE s/ ;gN j?
fe ;kohnK ouBktK r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp dhnK jh jB .
;z;ko d/ ;kfjse fJfsjk; ftu fJj feqwk gfjbh s/ nkyoh
tko j'fJnk fe fe;/ eth B/ nkgD/ d/ d/ ;kfjse s/ fJfsjkf;e
fto;/ B{z toswkB gq;fEshnK ftu Ykb e/ nkgD/ Xow :[ZX d/ f;XKs

B{z T[ikro ehsk . d;w rqzE ;kfjp ftu nkfd r[o{ rqzE ;kfjp Bkb'A
fwfEjkf;e BktK s/ xNBktK dk xZN feo j? . fijVhnK fwfEjk;e
BkfJe-BkfJektK dk feo nkfd r[o{ rqzE ftu nbzeko d/ s"o s/
ehsk frnk j?, T[; Bkb fJj fwfEjk;e gkso b'eK dh oXk s/
fttk; dk fjZ;k pD rJ/ . r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ fJBQK BktK s/
xNBktK dh ft;Eko Bkb d;w rqzE ftu ftnkfynk eoe/ b'eK
dh ;'uDh s/ fdqNhe'D ftu fJe eqKsh fbnKdh . i/ nkfd
r[o{ rqzE ;kfjp ftu nkJ/ fwfEjk;e xNBktK d/ BkfJe BkfJektK dk
feo ehsk frnk j? . fJj e'Jh nfs-eEBh BjhA j't/rh i/ d;w rqzE
B{z nkfd r[o{ rqzE ;kfjp ftu nkJ/ fwfEjk;e jtkfbnK dk
ftnkfynkeko rqzE Bkb ;BwkfBs ehsk ikt/ . r[o{ r'fpzd f;zx B/
d;w rqzE ;kfjp ftu fJe nekb g[oy dh ;ot-T[Zusk ekfJw oZyD
bJh fJj ss T[ikro ehsk j? fe fijVhnK d?th eshnK

dh

fjzd';skB d/ b'e g{ik eod/ jB T[j gow-fgsk gqwkswk dh f;oiB


s/ ftBkekoh esh d/ jh r[bkw jB, ns/ T[j ;ot-eshwkB
gqwkswk d/ j[ew ftu eJh tko fJ; Xosh s/ nkJ/ s/ e{u ehs/ .
r[o{ ;kfjp B/ fizBh ;gNsk Bkb d/th-d/tfsnK s/ w{osh-g{ik dk
yvB d;w rqzE ;kfjp ftu ehsk j?, T[sBh ;gNsk Bkb fJ; dk
yvB r[o{ rqzE ;kfjp ftu BjhA j? . fJj ;ko/ d/ ;ko/ d/th-d/tfsnK B/
wksb'e ftu gow-fgsk gqwkswk dh g{ik dh pikfJ nkgDh g{ik
[o{ eotk fdZsh .
d;w rqzE ;kfjp d/ e[b gB/ 1428 jB, jo/e gB/ s/
25 ;soK jB ns/ d;w rqzE ftu 8, 92, 700 b jB . nkfd
r[o{ rqzE ;kfjp ifrnk;{ bJh fJe nfXnkswe ;o j?, idfe d;w
rqzE ;kfjp ifrnk;{ bJh ;zs s'A f;gkjh pDB dk ;co j? .

r[o{ jor'fpzd ;kfjp B/ i' whoh-ghoh dk f;XKs 1606 JhL ftu


T[ikro ehsk T[; dh soiwkBh d;w rqzE ;kfjp eodk j? . nkfd
r[o{ rqzE ;kfjp efb:[r ftu gow fgsk gqwkswk d/ ftu b'eK d/
fttk; dh T[dk;hBsk s/ Xow dh d[odk dh rZb eodk j?, d;w
rqzE fJ; s'A fJbktk Xow-:[ZX d/ ip/ d/ nGkt dh rZb eodk j? .
nkfd r[o{ rqzE Xow B{z o{jkBh s/ nfXnkswe frnkB d/ y/so ftu
T[ikro eodk j?, idfe d;w rqzE Xow dh G{fwek ;wkfie s/
okiBhse y/so ftu T[ikro eodk j? . nkfd r[o{ rqzE ;kfjp f;yK dk
jfowdo j? sK d;w rqzE f;y gE dk nekb ss j?, fi; s'A
ifrnk;{ jfowdo d/ doB eoB d/ Bkb-Bkb nkgD/ Xow :[X d/
b;/ s'A th ikD{ j[zdk j? . fJ; Xow :[X d/ b;/ B{z fdqVQkT[D bJh
r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp B/ kb;k gE gqrN ehsk . d;w rqzE jh f;yK
e'b fJZe n?;k gqwkfDe ;'wk j? i' fe kb;Jh tfusqsk dk gqrNktk
eodk j? . fJ; ftu'A s/ f;oc fJ;/ ftu'A jh kb;k ofjs, kb;/ d/
T[d/, kb;/ d/ eeko, kb;/ d/ yv/, kb;/ dhnK fBsB/w pkDhnKL
ikg[,
;tJhJ/, u"gJh

nkfd kb;/ dh nodk;, kb;k wfjwk, kb;/ d/

Xow :[X d/ b;/, kb;/ d/ i?eko/-d/ s/ cfsj, tkfjr[o{ ih


ek ykb;k, tkfjr[o{ ih eh csfj, kb;/ dk nkuoD, s/ kb;/ d/
uVdh ebk d/ f;XKs d/ doB j[zd/ jB . n;b ftu d;w rqzE ;kfjp
kb;/ dk rqzE ns/ fi; dk fttk; r[o{ r'fpzd f;zx ;kfjp d/ f;ZXKsK
ftu j't/rk, T[j fJ; dh ftnkfynk eoB ftu ;woE j't/rk . kb;k
d;w rqzE ;kfjp s'A fpBK fBow{b s/ fBopb j? .

;qh d;w rqzE dk eofsqst ns/ T[d/


dw/ fgsk d/ ihtB dh nfsw ouBk coBkwk, GkJh
d:k f;zx okjhA n"ozr/p B{z dZyD d/ d"o/ t/b/, nfjwd Bro ftu
fwfbnk . fJ; pko/ nZi sZe fe;/ fJe pzd/ B/ Gh Ze BjhA ehsk fe
fJj r[o{ feqs BjhA j? .
r[o{ ;kfjp dh cko;h fbgh ns/ cko;h pdktbh tkbh
ouBk T[BQK d/ cehoh iwkb ns/ kjh ibkb dk ewkb ;h, fi; B/
n"ozr/p d/ egNsk Go/ wB d/ fetkV y'b e/ ;Zu dk n?;k Mbekok
wkfonk fe nkbwrho pkdkj X[o ndo'A fjZb frnk ns/ BkBe
go;sK B{z nkkd fcoB d/D pko/ kjh c[owkB ikoh eoB s/ wp{o
j' frnk .
Bhb/ d/ kj ;tko ns/ ebw d/ XBh ebrhnK tkb/ B/
eh ;koh fizdrh ftu e/tb fJj fJe' ouBk ehsh j't/rh, e'Jh
wB/rk < fi; d/ dopko ftu t/b/ d/ pkdkjK Bkb'A ;G s'A tZX eth
j'D ns/ fi; d/ n;spb d/ x'fVnK dh fbd u[ZeD tkb/ pV/ pV/
Bkwto ethnK dk x[wzv s'VB tkb/ j'D, fi; B/ eJh ;kb
brksko iwBk d/ ezY/ s/ eth dopko brk e/ ethnK e'b'A
eftsktK ;[D e/ T[BQK dh do[;sh ehsh j't/, fi; d/ dopko ftu
GkJh Bzd bkb tor/ nkbw ckb kfJo, ns/ nB/eK fpqi Gkk d/
eth j'D, eh T[; r[o{ B/ ihtB ekb ftu e/tb fJe' coBkwk
jh fbfynk, fJj e"D wB/rk < fB;u/ jh d;w rqzE d/ Bkw dh ;koh
ouBk r[o{ feqs j? . fi; dk ftb/B n;hA nZr/ eoKr/ .
d;w rqzE d/ fto'XhnK dk fJj soe fe dw/ ih dk izrK
i[XK tkbk, u[B"shnK Gfonk ihtB j'D ekoD fJZvh tZvh ouBk

BjhA eo ;ed/ nfrnkBsk Gfonk j? . i/ nZi eZbQ dhnK u[D'shnK


Go/ wkj"b ftu, nNZb fpjkoh pkigkJh eftsktK fby ;ed/ jBl
gfvs itkjo bkb Bfjo{ nB/eK g[;seK d/ ou?sk j' ;ed/ jB ns/
d[BhnK dh d' fsjkJh s/ oki eoB tkbh e"w d/ gqXkB wsoh
ft;zNB uofub feskpK fby ;ed/ jB sK dw/ fgsk feT[A BjhA
fby ;ed/ <
i/ "o ehsk ikt/ sK guw fgsk B{z gfotkoe ns/
pqkjwDh ;wki s'A, xZN u[D"shnK dk ;kjwDk eoBk BjhA fgnk ;h .
fco Gh T[BQK B/ nB/eK Bro t;kJ/, ;o'to pDkJ/ ns/ ;qh
r[o{ rqzE ;kfjp dh ;zgkdBk dk S'Nk ezw BjhA ehsk, fi; ftu
seohpB nZXh ouBk, T[BQK dh nkgDh j? . ntskoh g[oK B{z s[e
pzdh eoB tkb/ ethnK tKr fdwkr yo'u yo'u e/ fbyDk BjhA
g?Adk pbfe L-

pkDh T[uofj ;kX iB,


MoD/
nfwT[ ubfj M
oD/ .. (gBk 322)
322
nB[;ko, eftsk rzrk dh Xkok tKr T[BQK d/ fjod/ ftu'A
fBebdh j? .
1408
i'fs o{g[ jfo nkfg r[o{ BkBe[ ejk:T[ .. (gBk 1408)
ns/
i'fs Ujk i[rfs ;kfJ ;fj ekfJnk c/fo gbNhn? ..
(gBk 966
966)
nB[;ko r[o{ BkBe dh rZdh d/ d;t/A tkfo; s/ fJj soe
nfrnkBsk jh BjhA, Bhu eowh Gh j? .
ebrhXo fgsk d/ ihtB s/ gSh Mks gkfJnK gsk ubdk
j? fe L
(1) d;zpo 1666 gi ;kb dh T[wo sZe nkg gNBk ;kfjp oj.

(2)

6 ;kb dh T[wo s'A 18 ;kb sZe, g{o/ pkoK ;kb


nkBzdg[o ;kfjp oj/ .
(3) ;zB 1684 s'A 1687 sZe BkjB d/ oki/ e'b oj/ . fJE/ nkg
B/ BkjB d/ oki/ w/dBh gqek ns/ ;qh Bro d/ oki/ csj kj
dh ;[bkj eotkJh . iwBk d/ ezY/ gkT[ANk ;kfjp dk Bro
t;kfJnk ns/ eth dopko ;ikJ/ .
(4) wJh 1687 JhL B{z GzrkDh dk :[ZX j'fJnk . fJ; soQK gfjbk
iZ[X nkg ih B/ 21 ;kb dh T[wo ftu ehsk .
(5) 1687 ftu nBzdg[o nkT[D s'A g{o/ d' ;kb fgS'A 23 ;kb dh
T[wo ftu 1689 ftu Bd"D dk i[ZX j'fJnk .
(6) ;zB 1690 JhL ftu j[;?Bh i[ZX j'fJnk . fJ; soQK gsk ubdk
j? fe r[orZdh gqkgs eoB s'A fgS'A g{o/ 15 ;kb d/ ;w/A ftu
nkg B{z fe;/ pj[sh fpgsk dk ;kjwDk BjhA eoBk fgnk .
1701 s'A fgS'A jh nkg w[stkso izrK ftu w;o{c oj/ .
dw/ fgsk dh s/r ns/ shoK s'A s/i uZbD tkbh ebw
bJh d;w rqzE dh ouBk bJh fJj gdoK ;kb e'Jh E'Vk ;wK
BjhA ;h .
;ko/ Gow G[b/y/ d{o eoB bJh dw/ ih B/ pj[s ;kohnK
ouBktK dh ;wkgsh d/ ;zws ns/ fwshnK, ouBk ;EkB ;w/s nkg
jh toBD eo fdZs/ jB .
(T)
;s[o ;? u[sktb w? ;ktB ;[fd p[Xtko ..
Bro gKtNk w'A s[w' ofu:' rqzE ;[Xkfo .. gBk 983 ..
(n) ;s[o ;?A g?skb ;/ ;ktB ;[fd fEfs dhg ..

Bro gKtNk [G eoB iw[Bk, pj? ;whg ....


(feqBk ntsko)

(J)

(;)

;zps ;Zs[o ;fj; GfDi? ..


noX ;fj; c[fB shB efji? ..
Gkdt ;[dh nNwh oft tkok ..
sho ;s[dqt rqzE ;[Xkok .. (ufosq 405)
405
;zws ;Zs[o ;j; guktB ..
jkV tdh fgqEw ;[y dktB ..
B/sq s[zr e/ uoB so ;s[dqt sho sozr ..
;qh Grts g{oB eh:' ox[po eEk gq;zr .. (okwk

ntsko)
fJ; soQK, pVh ;fji nt;Ek ftu fJj ;kok rqzE fsnko
j'fJnk . r[o{ dopkoh ethnK B/ i' ouBktK ehshnK ;B, jkbks B{z
ftrVfdnK d/y e/ T[BQK B{z gfjbK jh nkBzdg[o ;kfjp s'A pj[s
tZv/ ;BwkB d/ e/ ftdk eo fdZsk ;h, fJ; bJh fB;u/ Bkb
efj ;ed/ jK fe T[j ykbh jZE xoK B{z BjhA rJ/ j'Dr/ pbfe
nkgDhnK ouBktK Bkb b? rJ/ ;B . i' dw/ ih dh nkgDh
ouBk ;h, T[jh nkBzdg[o ;kfjp T[BQK e'b ;h. fJj Gh g{o/ Go';/
Bkb efjnk ik ;edk j? fe r[o{ e/ ;wekbh f;ZyK B/ r[o{ feqs d/
T[sko/ Gh ntZ jh ehs/ ;B .
nekb g[oy d/ j[ew nzdo id nkBzdg[o SZvDk fgnk sK
j'o ;wkB d/ Bkb pj[s ;kok fbfynk ;kfjs BN j' frnk . go
e[M e[ oXktkB f;yK d/ ehs/ T[sko/ ns/ e[M e[ r[o{ ;kfjp d/
nkgD/ d;s/ w[pkoe Bkb fby/ gzB/ pu Gh rJ/, i' nZr/ uZb
e/ ;kps j' ikt/rk .
r[o{ ;kfjp d/ i'sh i'fs ;wkT[D fgS'A wksk ;[zdoh ih B/
GkJh wBh f;zx ih B{z dopko ;kfjp dh ;/tk ;zGkb bJh G/fink

Bkb jh dw/ fgsk dh pkDh bZG e/ ;zGkbD dh skehd Gh ehsh .


GkJh ;kfjp B/ wksk ih B{z i' fuZmh fbyh T[; s'A gsk ubdk j? fe
T[BQK B/ d'B'A ezw g{oh sB d/jh Bkb f;o/ ukVQ/ .
vkeNo fsqb'uB f;zx dh fbys nB[;ko GkJh wBh f;zx ih
B/ jhd j'D s'A uko ;kb gfjbK d;w rqzE dh phV fsnko eoe/
gE B{z g/ ehsh . fi; s/ v{zxh thuko uouk j'Jh . eJhnK dk
efjDk ;h fe r[o{ ;kfjp dhnK nksw T[gd/ tkbhnK pkDhnK
ikg ;kfjp nekb T[;sfs, jko/ d/ pd ns/ 33 ;tZ:/ nkfd dh
nbZr g'Eh pD/, fjzd{ fwfEjk;e rqzEK d/ T[bZE/ ns/ ufosq' gy:kB
nkfd nZv nZv g'EhnK ftu oyhnK ikD. go eJhnK dk efjDk ;h
fe ;kohnK fJe' irk ofjD .
wjkB e' nB[;ko fJ; ft/ s/ thuko, GkJh ;kfjp dh
jhdh fgS'A gzE B/ dwdw/ ;kfjp ehsh . go ;kohnK pkDhnK, i'
j[D gquZbs d;w rqzE ftu jB, GkJh wBh f;zx tb'A fJeZsq eo e/
rqzE fsnko eoB B{z GkJh ekBQ f;zx ih ;thekod/ jB . fJE/ fJj
dZ;Dk Gh T[fus j? fe fJBQK feosK B{z nZv nZv g'EhnK dh eb
ftu oZfynk ikt/ iK fJe rqzE ftu oZfynk ikt/ . e/tb fJj'
wZsG/d T[; t/b/ d/ gEe ftdtkBK ftu ;h . go fJBQK d/ eosk
pko/ fe;/ fJe f;y B{z Gh zek BjhA ;h . id fe j[D fJj e[gquko
ehsk ik fojk j? fe nkfd ekb s'A fJ; rqzE pko/ gE ftu
wZsG/d ;h .
GkJh wBh f;zx ih tZb'A fsnko ehsh nkfd ;qh
r[o{ rqzE ;kfjp dh phV i' guw fgsk dh pDkJh soshp s'A tZyoh,
okrK nB[;ko Bk j' e/ r[o{ ;kfjpK d/ wjZb/ dh soshp nB[;ko ;h
ns/ fi; B{z gE B/ gqtkB BjhA ehsk ;h T[; dk Sbktk d/ fe j[D

gquko j' fojk j? fe GkJh wBh f;zx tb'A fJeZsq ehsh, d;w rqzE dh
pkDh B{z gE B/ gqtkB BjhA ehsk, ;ok;o e[co j? . gE tZb'A
ngqtkBs nkfd phV j[D bZGh rJh j? i' fe vkeNo r[ouoB f;zx
ih foa w[yh ;qh r[o{ rqzE ;kfjp nfXn?B ftGkr gikph :{Bhtof;Nh,
gfNnkbk e'b ezfgT{No ftu wfjc{ j? .
GkJh wBh f;zx ih tb'A fsnko ehsh d;w rqzE dh phV
ftu, r[o{ ;kfjp d/ nkgDh ebw Bkb fby/ ebeh ntsko ftu'A,
fJe gzB/ dh c'N' wjkB e' d/ gzBk 419 s/ GkJh ekBQ f;zx ih B/
fdZsh j? . gkmeK dh frnks bJh GkJh ;kfjp B/ fJ; dh Gog{o
ikDekoh s'A fJbktk noE Gh ehs/ jB fi; dh c'N' Bkb brkJh ik
ojh j? .
fi; soQK ;G B{z gsk j? fe wZ;k ozxV dh xNBk fgS'A ;ko/
gE B/ ;op ;zwsh Bkb d;w rqzE dhnK ;kohnK B{z pkDhnK GkJh
wBh f;zx ih d/ pDkJ/ sseo/ nB[;ko fJe fibd ftu oyDk
gqtkB eo fbnk .
vkeNo fsqb'uB f;zx ih nB[;ko GkJh wBh f;zx s'A
fJbktk j'o Gh eJh r[of;ZyK B/ nkgD/ TZ[dw Bkb fJ; rqzE dhnK
phVK fsnko ehshnK iK GkJh wBh f;zx ih s'A fsnko ehs/ rqzE d/
T[sko/ ehs/ .
fJBQK ftu'A w[yh Bkw, pkpk r[opy f;zx, ;[yk f;zx ns/
pkpk fpB'd f;zx ih d/ jB . pkpk fpB'd f;zx ih r[o{ nrd d/t
wjkoki d/ gVg's/ ns/ dw/ fgsk d/ j{oh f;zx ;B, fiBQK B{z
wjkoki B/ pzd/ pjkdo Bkb gi fgnkfonK u'A fJe fgnkok Ekg e/
gikp G/fink ;h . pkpk fpB'd f;zx dk fbfynk d;w rqzE nZi
eZbQ wjkokik gfNnkbk d/ fBZih d/y-o/y j/m j? . vkeNo fsqb'uB

f;zx ih B/ fJ; dk v{zxk nfXn?B ehsk j? ns/ d/fynk j? fe fJ;


ftu 28 gzB/ dw/ ih d/ nkgD/ eo ewbK d/ fby/ j'J/ bZr/ j'J/
jB . fJBQK ftu'A fJe gB/ dk c'N' n;hA nzfse/ ftu d/ oj/ jK .
fJ;/ soQK pkpk dhg f;zx ih dh jE fbys fBsB/w dh g'Eh
pfmzvk d/ fgv fsT[Dk g[ikohnK s'A gqkgs j'Jh j? . fJ; ftu nkfd
r[o{ rqzE ;kfjp ns/ d;w rqzE ftu'A, d'BK rqzEK ftu dhnK pkDhnK
jB . Bkb jh fJE'A pkpk dhg f;zx ih d/ T[so nfXekoh pkpk fws
f;zx dh jZE fbys d;w rqzE dh phV gqkgs j'Jh j? . fJj ;G vka
r[ouoB f;zx ih e'b jB .
j[D n;hA T[gobh ehsh uouk dh gq'Vsk bJh fJfsjk;e
gqwkB gkmeK bJh G/N eod/ jK .
dw/; ih d/ ;wekbh, GkJh d/;k f;zx nkgD/ fby/
ofjsBkw/ ftu ebrhXo wjkoki d/ puB fJ; soQK fbyd/ jB L
;[Bj[ f;zx fJe puB jwkok .
gqEw? jw B/ ikg T[ukok .. 233 ..
g[B nekb T[;sfs i' ejh . p/d ;wkB gkm i/ njh .
pBtk:'
..134
134..
g[B pfusq BkNe pB
tk:' . ;'fY pz; ij eEk ;[jk:' ..
134
..
g[B d' uzvh ufosq pBkJ/ . nso e/ ;p efp wB GkJ/ .
134..
r:kB gqp'X p'X jw ejk . i; gkm eo jfo gd bjk .. 134
..
g[B u'ph; ntsko ejkBh . poBB eok ;wM ;G r:kBh .
dsk sq/: e/ r[o{ ;[ekJ/ . g[B pfusq gy:kB pBkJ/ .. 136 ..
fsB e/ Gh fJe rqzE tykBk . gVQ? w{VQ ;' j'fJ ;:kBk ..
pd jko/ e/ ;[ydkJh . ;p? fBqgB eh eEk ;[BkJh .. 137 ..
;' w?A fjs eo poB ;tkoh . g[B ej ojzs B ej{z T[ukoh .

uko ;" uko ufosq pBkJ/ . ijK i[tfsB e/ Sb fdybkJ/ ..


.. 138 ..
(ofjsBkw/ feqs fgnkok f;zx gdw gqeke, GkJh uso f;zx ihtB
f;zx gzBk 156-57)
dw/ ih d/ i'sh i'fs ;wkT[D d/ seohpB 56 ;kb fgS'A
e/;o f;zx fSpo (d'jsk GkJh wshdk;) nkgD/ fby/ pz;ktbh Bkwk
d;K gkskjhnK ek ftu fbydk j? L

;zws ;skoK ;" gutzik f;yK ;kfjp


fBtki
nr/ fpBsh ehsh, rohp fB
tki i/ puB j't/
sK d'jK rqzEK dh fibd fJe ukjhn? eo bhsh .
;kfjp puB ehsk J/fj nkfd r[o{ j? rqzE .
Uj n;kvh y/v j?, i[dk oj/ wB wzE .. 399 ..
r[o{ ehnK ;kyhnK feqs GkJh ;o{g f;zx e'fe fi; B{z
gqf;ZX ftdtkB fgnkok f;zx gdw ih B/ ;zgkfds ehsk j?, ns/ f;zx
pqdo B/ githA tko iBtoh 2003 ftu gqeks ehsk j?, ftu d;w
rqzE pko/ fJzi toBD j? L
(1)

;zws 1741 ftu ;qh feqB nNwh s/ ;qh feqBk ntsko ek

gqkozG ehnk .

np poB' feqBk ntsko{ . i?; GKs pg[ Xok w[oko{ .


f;XkBh
gow gkg s/ G{fw vokBh . vrwrks fpX sho f;
XkBh .
nekb g[oy e/ puB s/ ;zsB j/s ;jkfJ .
wEok wzvb e? fpy? iBw Xo' jfo ikfJ .
i? i? feqB ufoso fdykJ/ . d;w* phu ;G Gky pBkJ/ .
(*Gkrts g[okB d;tK ;ezX)

frnkoK ;fj; fSnk;h Szdk . ej/ d;w g[o p?m nkBzdk .


(feqBktsko)
fi;

dh

;wkgsh

gKtN/

Bro

;kb

;skoK

;"

gZskbh; ;ktB ;[dh ;Zs/ wzrbtko e/ fdt;h iwBk Bdh d/ ezY/ s/


j'Jh .

;skoK ;? gskb w? ;ktB ;[fd fsE dhg .


Bro gktNk [G eoB iwBk pj? ;whg .
(feqBktsko) gBk feskp 93
(2)

r[o{ ih B/ okik cs/kj e/ r?b i[X eoB/ eh fsnkoh eoBh

nkozG eo dJh . bkr/ dopko w/ fJzi puB ehnk L

XzB ihU fsj e[ ir w/A w[y s/ jfo fuZs wfj i[X fpuko? .
d/j nfBs B fBs oj? i; Bkt uVQ? Gt ;kro sko? .
Xhoi Xkw pBkfJ fJj? sB p[fX ;[ dhge fiT[A T[ihnko? .
frnkBfj eh pYBh wB' jkE b? eksosk e[stko p[jko? .
(feqBk ntsko) gBk feskp 93
(3)

;kyh (55) fjkd/ w[nZw eh gikp nkB/ eh ubh L


fjkdk w[jzwd w[nZw nkrok ;/ wdo d/; eh soc uVQ e/

nkfJnk . nkBzd g[o w/ fJB ek nkBk ;[B eo wBub/ f;y r[o{ ih


ek ;kE S'o T[go gops w/A ub/ rJ/ . ;fsr[oK fJ; ;w/A ;skoK ;?
nmskbh ;/ gokozG ehnk rqzE ufoso' gy:kB ;skoK ;? fsotzik ;/
Gkdt ;[dh nZm/ e/ fdj[z ;zg{oB ehnk . d[NK tZb'A T[mkJ/ ik oj/
T[sgkd w/ oZfynk ;qh nf;X[i nkr/ fJzi i'dVh ehL

jwoh eo' jkE d? oZSk . g{oB j'fJ fuZs eh fJZSk .


nkgBk
..11..
st uoBB wB oj? jwkok . nkg
Bk ikB eo' fgqsgkok ..

jwo? d[N ;G? s[w xktj[ . nkg jkE d? w'fj puktj[ .


..22..
;[yh p;? w'o' gfotkok . ;/te f;Zy ;G? eoskok ..
w' oZSk fBi eo d/ eohn? . ;G p?oB e' ni ;zxohn? .
(fuqsq' gky:kB) feskp gBk 115
fJ;/ ;kyh ftu nZr/ fbfynk j? L
UXo fdZbh dopko ;/ uko n?jdhJ/ n"o nkr/ ghS/ nkBzdg[o
e/ gopsh oki:'A eh soc G/i/ rJ/. fJBQ/ th wdo d/ ikfJ fwok p/
e/ fby/ eh gq'VQsk eh, fi; s/ fdZbh dopko s/ pkdkj n"ozr/p
e' :ehB j'fJ frnk .
;fsr[oK fJ; MrV/ e/ yksw/ go ngBh eEk w/A fJzi fbyk j? L

pkp/ e/ pkpo e/ d'T{ . ehJ/ nkg gow/;[o ;'T{ .


dhB ;kj fJB e' gfjukB' . d[Bhgfs T[B e' nBwkB' .
i' pkp/ e/ dkw B d? j? . fsB s/ rfj pkpo e/ b? j?A .
(pfusq BkNe) gBk feskp 116
(4)

;kyh (56) ;kyh gKu f;y'A e/ whJ/A e/ w'V ikB/ eh ukbh .

;zws pshs j' ikB/ T[gozs uVQd/ ;kb 1754 eh t?;kyh e/ [G fdt;
s/ GkJh uT[gfs okfJ B/ p/Bsh ehsh ih ;Zu/ gkskj ! w?A o'kBk
nekb T[;sfs ek gkm ehnk eosk jK, nkg fJB s[eK ek Gkt
noE ;wMkJhJ/ L

J/e ;w/ ;qh nkswk T[ufo:' wfs f;T[ p? B .


;rb
..20
20..
;G gqskg irdh; e' ej' ;r
b fpX s? B ..
20
..
;fsr[oK B?B T[xko uT[gs okfJ eh soc d/yk, ejk fe gqB
s/ok mhe j?, n;K fJ; eh g{osh bJh pfusq BkNe rqzE fbyk j? fi;
dk gqkozG fJ; s[e ;/ j'sk j? L

Bw;eko ;qh yVr e' eo'A ;' fjs fus bkfJ .

..22.. (gBk 116116- 17)


17
g{oB eo' rqzE fJj s[w w[fj eo' ;jkfJ ..
(5)

;kyh BzL 63 d/ nkyho ftu fbfynk j? L


fJ;h toy ;kb ;skoK ;' T[Bskbh ek S'fjnk rqzE pfusq

BkNe ;zws ;skoK ;' guktB jkV pdh J/ew e/ fdj[z ;zg{oB
j{nk, ;wkgsh s/ ;fsr[oK T[ukoB ehnk L

;zws ;skoK ;j; guktB .


jkV pdh fgqE w? ;[y dktB .
gqq;kfd rqzE ;[Xkok .
st g
G{b goh eft b/j[ ;[Xkok . (pfusq BkNe)
fJ; soQK fJ; rqzE eh ;wkgsh s/ Xow i[ZX ehnK fsnkohnK
nkozG j'JhnK . (gzBk 129)
dw/ fgsk d/ nfBzB f;y, fi; B{z r[o{ ;kfjp B/ uwe"o dh
rVQh ftu nkgDh g"ke gfjBk e/ ihAd/ ih d[wB d/ jZE Bk nkT[D
dh sehd eo e/ nkg rVQh ftu'A fBZeb rJ/, T[j GkJh i?sk (ihtB
f;zx) nkgDh ouBk ftu fJzi fbydk j? .

e/s/ fdB dwdwfj p?fm e?, ;fsr[o fuzsB uhs brk:' .


fsj feS fxos eBks e[;k eT[, J/efm eo e/ nrB ibk:' .
bfjok:'
nrfB f;yk nfs T{u GJh, sT[ fwnkB fpBk r[o s/r bfjo
k:' .
ubs GJ/ dwdwfj s/, sp jh i? s/rz i? s/rz rk:' . (gzBk 54)
54)
(pfusq

BkNe

dk

gfjbk ;tZ:k ) (GkJh i?sk ih ihtB s/ ouBk feqs vka r[ow[y f;zx
gzBk 65)
65
yvk gkj[b t/b/ nzfwqsk dk pkNk fsnko eoB dh ftXh pko/
GkJh i?sk ih fJzi d;d/ jB L

eofj
212..
ig[ e' gkm eof
j ;zr fsj f;y gkso d{ ;o jkE Xohi? .. 212
..

gkuj[ wfj uko ;[ j'tfj nto i'fJ gkso T{go jkE oyhi? .
nkgB nkgB pko :/ gKuj[ gKu jh pkDh e' gkm gVQhi/ .
ig[ ikg ;t? :/ u"gJh nBzd e' gkm ;' gkj[b fsnko eohi? .
..223
223..
gKu'A u[b? w[y gktfj i[ :kue J/s jh B/so e/; gthi? ..
223
..
wZ;k ozxV B{z ;'XD tkb/ GkJh wfjskp f;zx ih d/ g's/ GkJh
osB f;zx ih Gzr{, eosk ;qh r[o gzE gqek (1841) gfjb/ f;Zy
fJfsjk;eko j'J/ jB . fJBQK dh fbys nB[;ko pkpk pzdk pjkdo s'A
fgS'A ;G s'A gfjbh jhdh GkJh skok f;zx dh j'Jh.
id s[oe c"i B/ GkJh ;kfjp s/ uVQkJh ehsh, T[; e'b f;Zy
E'V/ jh ;B . f;zxK B/ GkJh skok f;zx B{z ;bkj fdZsh j[D fJe gk;/ j'
ikJhJ/ c"i pj[sh nk ojh j? . GkJh ;kfjp B/ f;zxK B{z fejk fe nodk;
eoe/ g'Eh (i' T[BQK e'b ;h) ftu'A j[ew b? bt' . nodk; fgS'A i' pd
nkfJnk T[j fJj ;h L

i' ej{z ekb s/ Gki e/ pkuhns s' fej e[zN ej' Gfi iJhn? ..
nkr? j{z ekb Xo/ nf; rkis Skis j? fij s/ Bf; nkJhn?..
n?;/ B e? r:' e'Jh ;[ dkt o/ ifj T[gkt ;' xkt puhJn? ..
iK s/ B S{Nhn? w{VQ ej[,
j; j; sK eh feT[A Bk oDkrfs iJhn? .. 96 ..
(pfuZsq BkNe)
f;ZX eodk j? fe d;w fgsk dh pkDh dhnK g'EhnK T[; t/b/
f;ZyK e'b nkw j[zdhnK ;B . fJ;/ j[ew d/ nXko s/ GkJh ;kfjp ns/
Bkb d/ f;zxK B/ jhdh gqkgs ehsh .
fJ;/ soQK Gzr{ ih yvk gkj[b SekT[D t/b/ i' dw/ ih B/
nodk; ehsh T[; pko/ d;d/ jB L

fgqEw Gr"sh tko i[ gT[Vh .

80

, z.
z 3 :
( )
, , ,
, :
1

2.

( z 19)
z 11 z z
: (2) z () z
z , z
: z , 10 (5) -

:
1741 z




(z )
,
393
z 18 :
z
C AHED .
:
( )
z 10

( ) :

....
( z)



, ,

M/s.

33 ;tZ:hJ/ ns/ pd jko/ nkfd .


(2)

fjzd{ Xow rqzEK dk d/tBkroh fbgh s'A r[ow[yh fbgh

ftu nB[tkd L- uzvh ufosq ns/ u'ph; ntsko nkfd .


(3)

fjzd{ Xkowe g[;seK dk gikph p'bh ftu nB[tkdL-

uzvh dh tko nkfd .


(4)

fJfsjk;e d;skt/ L- pfusq BkNe ns/ coBkwk.

(5)

;wkie pDso d/ frnkB bJh L- ufosq' gy:kB

ns/ jekfJsK .
fJj fJe fJfsjk;e sZE j? fe dw/ fgsk B/ gzi f;zx, okw
f;zx, eow f;zx, rzvk f;zx, tho f;zx ns/ ;'Gk f;zx, B{z ;z;feqs
gVQB bJh pBko; G/fink (wjkB e' gzBk 712) . fJj Gh ;G B{z gsk
j? fe id pqkjwDK B/ ykb;kJh G/; tkb/ f;ZyK B{z gVQkT[D s'A fJBeko
eo fdZsk sK T[BQK B{z t/; G{k Gh pqkjwDK nB[;ko jh pBkT[Dh gJh .
fJ; s'A fJbktk r[o{ ;kfjp B/ nkgD/ dopkoh ethnK B{z tZv/
tZv/ fJBkw d/ e/ t/d, kso, okwkfJD, wjKGkos nkfd d/ T[bZE/
d/tBkroh ns/ r[ow[yh fbgh ftu eotkJ/ . ebrhXo wjkoki B/
f;ZyK s/ pqkjwDh ozr uVQkT[D bJh fJj e[S BjhA ehsk pbfe f;ZyK
B{z ;op gZyh frnkB d/D d/ nk/ Bkb ehsk ;h.
fco r[opkDh ftu i' xNBktK ns/ fJBQK d/ BkfJe, fiBQK dk
N{e wkso toBD nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh ftu nkfJnk j?,
T[; B{z ;wMD bJh f;ZyK dh frnks tk;/ fJe pj[s tZvk T[gokbk
ehsk ;h.

T[dkjoD d/ s"o s/ L(T)

wB
;[fD ;kyh w
B ifg fgnko .. nikwb[ T[Xfonk efj J/e pko ..
pkbwhe? j'nk ;kX ;zr[ .. Xq{ e' fwfbnk jfo fB;zr .. ..
s/fonk ;zsK ikuT[ uoB o/B ..
d/B .. .. ojkT[ ..

b/ w;sfe bktT[ efo feqgk

rfBek T[Xoh jfo ej? s's .. rifJzdq fXnkU jfo ehU w'y ..
fpgq ;[dkw/ dkbd[ Gzi .... o/ wB s{ Gh Gi[ r'fpzd .. ..
pfXe T[XkfoU yfw gqjko .. e[fpik T[Xoh nzr[;N Xko ..
fpdo[ T[XkfoU dk;s GkfJ .. o/ wB s{} Gh jfo fXnkJ/ .. ..
gqjbkd oyh jfo g?i nkfg .. p;sq ShBs d'qgsh oyh bki ..
fiB fiB ;/ftnk nzspko .. o/ wB ;/ft s{ gofj gko .. ..
XzB? ;/
;/ftnk pkb p[fX .. fsqb'uB r[o fwfb GJh f;fX ..
p/Dh eT[ r[fo ehU gqrk;[ .. o/ wB s{ Gh j'fj dk;[ .. ..
i? d/t fsnkfrU nzjw/t .. BkJh T[XfoU ;?B[ ;/t ..
wB vhr B v'b? ej{ ikfJ .. wB s{ Gh so;fj ;ofD gkJ/ .. ..
fij nB[rqj[ mke[fo ehU nkfg .. ;/ s? bhB/ Grfs nkfg ..
fsB ek r[D[ nT[rD[ B phukfoU e'fJ .. J/j fpfX d/fy
wB[ brk ;/t .. ..
epho fXnkfJU J/e ozr[ .. Bkw d/t jfo ihU p;fj ;zr[ ..
oftdk; fXnkfJ gqG{ nB{g .. r[o BkBe d/t r'fpzd o{ g .. .. nze
..
(n)
iko/ .. nze

fiT[ iB uzdqjK;[ d[fynk fXq;N p[Xh ng[Bk xo[ b{eh


..

(J)
b[GkfJnk.. nze

r'sw sgk nfjfbnk fJ;sqh fs;[ d/fy fJzdq


..

ns/ fJ; soQK d/ nB/e j'o pd i' ;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki ftu
jB, i/ fe;/ B/ fJBQK dk ft;Eko g{ope jkb ;wMDk j't/ sK feE'A gsk
uZb/rk < iK sK fi; B{z ;z;feqs nkT[Adh j? T[j fJj g[;seK gVQ/ iK
fco gzfvs ih nZr/ r'v/ N/e e/ g[ZS/ fe gzfvs ih cbkDh xNBk fe;
soQK tkgoh ;h feqgk eoe/ dZ;' ns/ gzfvs ih woh nB[;ko M{m ;Zu
i' dZ;D T[; B{z wzB fbnk ikt/ .
dw/ fgsk ih B/ fJ; ;G e[M bJh nkgD/ f;y B{z gzfvs ih
dh r[bkwh s'A pukT[D bJh nkg jh ;G e[M d;w rqzE ftu fby
fdZsk . ;' i/ fJj efj fdZsk ikt/ fe ;qh r[o{ rqzE ;kfjp B{z ;w[Zu/ s"o
s/ ;wMD bJh d;w rqzE gVQBk o{oh j? e'Jh nfseEBh BjhA j't/rh .
ni s'A ;kY/ fszB ;' ;kb gfjbK id fe fJj ;ko/ Xkowe rqzE
nkw nkdwh dh gj[zu s'A d{o ;B ns/ pqkjwD iksh dh fBih
ikfJdkd ;B, d;w/ fgsk B/ ;G bJh dotk/ y'bQ e/ wBZ[ysk s/ fJe
tZvk goT[geko ehsk j? .
r[o{ ;kfjp t/b/, fiZE/ fJe gk;/ ykb;/ B{z kbw Bkb fi;
bJh sbtko o{oh ;h . T[E/ d{;o/ gk;/ pqkjwD Bkb f;XKse NZeo ;h .
fJ; bJh pqkjwD B{z fBoT[so eoB bJh fJBQK rqzEK dk frnkB j'Dk
bkwh ;h .

fi; soQK j[D f;y fJfsjk; ns/ r[opkDh gVQe/

nkoan?;an?;a ns/ T[; d/ yohd/ f;Zyh G/; tkb/ pzd/ f;yK B{z u[D"sh d/
oj/ jB. dwdwh Ne;kb d/ r[ow[yK, gzfvs skok f;zx Bo'sw,
fBowfbnK, frnkBh fdZs f;zx ns/ gzfvs eosko f;zx dkyk nkfd,
nkohnk ;wki, ;`kwh d:kBzd ns/ j'o gzE d'yh pqkjwDK B{z d;w rqzE
ns/ j'o pqkjwDh rqzE gVQ e/ jh gSkVB ftu ekw:kp j' ;e/ . i' fe

frnkBh fdZs f;zx ih dh fbyh g[;se w/ok ns/ ;`kwh d:kBzd


dk ;zpkd gVQB s'A gsk ub iKdk j? .
fjzd{ ;wki ftu'A pD/ f;yK ftu'A jhB GktBk eZYD bJh,
uzvh dh tko i?;hnK i'hbhnK tkoK (i' fjzd{ Xow Bkb ;pzXs ;B)
fJBQK ftu pho o;h fpqsh g?dk eoB bJh nfs o{oh ;B .
nkgD/ Xow dh tfvnkJh ns/ nkgD/ Xow d/ uzr/ r[DK dk
gqrNktk jo e'Jh eodk j? go fJ; gZy'A ew'ohnK e'Jh BjhA
d; ;edk . fJj e/tb T[BQK d/ rqzEK dk nfXn?B, eo e/ jh gsk ubdk
j? . fezBh j?okBh dh rZb j? fe yZsohnK dhnK e[bK Bk eoB tkbk
ns/ yZsohnK d/ y{B ftu fJBkB eoB tkbk Gh GrtkB eoe/
g{fink iKdk j? . nkgDh Xh s/ w[js j'D tkbk Gh GrtkB j? . fe;/
wjK foh dh fJ;sqh B{z egN Bkb SZbQ e/ pbkseko eoB tkbk Gh
GrtkB j? . fJBQK rZbK dk nkw b[ekJh B{z fet/A frnkB j'Dk ;h i/
dw/ fgsk nkg ns/ nkgD/ ethnK s'A fJBQK Xkowe rqzEK d/ T[bZE/
Bk eotkT[Ad/ .
fJBQK m'; ;ZfunkJhnK ns/ rfjokJhnK s'A nDfGi,
nfrnkBh ns/ j{V wfs tkb/ pzd/, ni i/ d;w rqzE B{z yzvD eod/ jB
sK ;jh fBoDk n;hA gkmeK s/ jh SZvd/ jK .
d;w rqzE dh fto'Xsk ;G s'A gfjbK pkp{ s/ik f;zx G;"V B/
[o{ ehsh, i' fe ekb/ ncrkBK dh wZs dk XkoBh ;h . T[j Grs pkDh
B{z Gh BjhA wzBdk ;h . fJ; bJh Grs pkDh s'A pr?o jh fJe phV pDk
fdZsh. nodk; Gh fgqEw ;fsBkw[ f;wo e? [o{ eo fdZsh . fJ; bJh
gzE ftu'A S/e fdZsk frnk . nZi frDsh d/ pzfdnK B{z fJBQK pko/ gsk
j? .

T[; fgS'A fwBoh ekbi d/ fgqz;hgb ;torh joGiB f;zx B/


ijkd yVQk ehsk ns/ fwBoh ekbi d/ ;zukbeK B/ fJ; B{z yzvD dk
phVk u[Ze fbnk . fJ; bJh fit/A fst/A fwBoh ekbi y[ZbQ oj/ jB
d;w rqzE fto'XhnK dh frDsh tX ojh j? . go pj[sk eoe/ fe nkg
fto'X B eoe/, ed/ fra Gkr f;zx dh fgZm m'ed/ oj/ ns/ j[D ekbk
ncrkBk dh g[s gBkjh eo oj/ jB .
uVQ ik pZuk ;{bh okw Gbh eo/Ar/ .

fuqsq' gky:kB ftb/B


;kv/ wB d/ gi r[D jB, ekw, eq'X, b'G, w'j ns/ jzeko .
fJj ;ko/ r[D gqw/o B/ yk; i[rsh Bkb, ;kv/ wB ftu nkg gkJ/ jB
sK i' ;z;ko dh y/v ubdh oj/ . i/ b'G B j't/ sK b'VK dh g{osh bJh
e'Jh T[dw jh BjhA eo/rk . w'j s'A p?o fejVh wK nkgD/ pZu/ bJh
nkg G[Zyh oj/rh ns/ j'o d[y MZb/rh < fJ;/ soQK ;kvh ;z;koh j'Ad jh
jT[A d/ nk;o/ yVQh j? . ;kvk ;z;ko s/ nkDk ikDk, d/D-b?Dk ns/ j'o
pj[s e[M fJ;/ d/ ;jko/ yVQk j? . tko nk;k dk jT[ ftfu nkfJnk

jT[ ftfu frnk tkbk ;b'e fJ; dk ft;Eko eodk j? .


fJBQK giK r[DK ftu ;G s'A gqXkB ekw j? . fJ; bJh fJ;
dk BkT[A ;G s'A gfjbK nkT[Adk j?, i/ fJj ;kv/ ndo Bk j't/ ;z;ko dh
T[sgsh jh o[e ikt/rh . fJ; dh gqpb skes B{z d/y e/ i'rh vo e/
GZi fBeb/ ns/ izrbK iK gjkVK dhnK r[cktK ftu ik nk;D bkJ/
ns/ rqj;Eh ;z;ko B{z GzvD bZr rJ/ . i/ fes/ ;kvk d/ ;kok jh r'oy
BkE dk u/bk pD iKdk, ok ;'u' eh j[zdk < ;ko/ d/ ftu'A wB[y iksh
ysw j' iKdh . feT[Afe B fe;/ B/ ftnkj eotkT[Dk ;h B T[sgsh
j'Dh ;h .
r[o{ BkBe d/t wjkoki dh feqgk j'Jh ;kv/ d/ tk;hnK bJh
n?;k Xow fdZsk fe ;z;koh ;[y G'rd/ j'J/ gowrfs gk ;ehJ/.

;fsr[o eh n? ;h tfvnkJh .
g[so ebso ftu/ rfs gkJh .. (ne
)
BkBe ;fsr[fo G/fNn? g{oh j't? i[rfs ..
j;zfdnK y/ bzfdnK g?BzfdnK yktzfdnK ftu/ j't? w[effs..
s..
(ne

;', nZi ;kv/ d/ ftu i' bfjoK pfjoK, ;[zdo pkr prhu/,
wfjb wkVhnK ns/ j;{z j;{z eod/ pkb Bo nk oj/ jB, fJj ;G
r[o{ BkBe d/t wjkoki dh feqgk dk ;edk j? .
go jo uh fe;/ yk; ;hwK ndo jh mhe j? . ;kv/ ;oho dk
skgwkB fro ikt/ sK phwko, i/ tX ikt/ sK p[yko, G[Zy B bZr/ ns/
pj[s finkdk bZr/ sK phwkoh d/ bZSD jB . fJ;/ soQK id ekw dh
u/Nk Bk j't/ pzd/ B{z Bkwod nkyd/ jB ns/ i/ pj[s tZX ikt/ sK
pbksekoh pD iKdk j? . fJ; bJh ;fsr[oK B/ tko tko fusktBh
fdZsh j? sK i' fJj ;kv/ wB s/ Gko{ Bk j't/ .

j/ ekwz Boe fp;qkw pj[ i'Bh GqwktDj ..


fus joDz sq? b'e rzw ig sg ;hb fpdkoDj ..
nbg ;[y nfts uzub T{ u Bhu ;wktDj ..
st G? fpw[fus ;kX ;zrw UN BkBe BkokfJDj ..
(ne

id pzdk ftjbk j't/ ns/ n?' fJos d/ ;kXB j'D sK pzd/ ftu ekw
Gkt gqpb j[zdk j? .
dw/ fgsk nzsoikwh B{z gsk ;h fe nZr/ ykb;/ B{z oki gkN
gqkgs j't/rk . fJj Gh ;G B{z gsk j? fe wod dh ;G s'A tZvh ew'oh
n"os j? . nkfd ekb s'A wod dh fJ; ew'oh dk ckfJdk T[mk e/ oki/
wjkoki/, iK ft ezfBnk d/ o{g ftu iK t/;tktK d/ o{g ftu fJ; B{z
tosd/ oj/ jB . d{;o/ ;z;ko :[ZX ftu fJ;sqhnK B/ e[dos tb'A fwbh
fJ;

skes

B{z

tos

e/

d[wB

pV/

pV/

r[ZM/

G/d sA' b? e/ izrK d/ o[y pdb fdZs/ . fJ; bJh r[o{ ;kfjp B/ f;Zy B{z
jo gZy'A ;[u/s eoB bJh ufosq' gky:kB dk Gkr fbfyfnk j? .

fJj Gh fJe ftfrnkBe ;ZukJh j? fe ;ohoe gZy'A ew'o


wB[y nkgD/ s'A seV/ T[go ;cbsk gkT[D bJh fdwkr s'A fnkdk
ezw b?Adk j? ns/ j'o o;sk Bk fwbD s/ Sb egN eoB s'A Gh r[o/
BjhA eodk ns/ fJj' fposh fJ;sqh ftu gqXkB j? . fi; B{z d{;o/ pdK
ftu ufosq fejk iKdk j? . ;qh d;w rqzE dk fJj Gkr e/tb fJj
do;kD bJh jh fbfynk j? sK i' T[dkjoDK okjhA dZf;nk ik ;e/ fe
ekw tkBk d/ ;hwK s'A tZX ikD s/ pzdk wkBf;e s"o s/ feZE/ sZe
fro ;edk j? ns/ ;hwK ftu ofjD tkbk ihtB ftu fe;
soQK ;cbsk gkT[Adk j? .
gfjbK sK fJ; d/ fto'XhnK B{z gky:kD d/ noEK dk jh gsk
BjhA j? . gky:kD dk noE j? ;[Dh j'Jh b'e rkEk Bk fe jehes
(n;b tosh) fi; soQK gzu szso Bkwh rqzE ftu /o ns/ b{zpV,
eS{ ns/ ;j/ dhnK ejkDhnK nkg gkso f;oi e/ e/tb T[gd/ d/D
bJh pDkJhnK rJhnK jB . fJ;/ soQK fJBQK ufosqK d/ gkso f;oi
e/ ;wki dhnK ew'ohnK T[xkV e/ oZyhnK jB . fJ; ftu b?bk wiB{z,
ns/ ;w/A dhnK j'o gqubs ejkDhnK Gh jB, feqB bhbk dhnK
ejkDhnK Gh jB . wodK d/ ufosq Gh jB ns/ fJ;sqhnK d/ Gh jB .
T[BQK fJ;sqhnK dhnK ejkDhnK Gh doi jB fiBQK B/ nkgDh
f;nkDg ns/ us[okJh Bkb nkgD/ oki/ B{z BoeK ftu iKd/ B{z puk
fbnk ns/ fonk;s puk bJh . T[BQK wod okfinK dhnK ejkDhnK Gh
jB fiBQK B/ nkgD/ s/ g{ok ezNo'b oZy e/ f;nkDg Bkb v'o/ gkT[D
tkbh fJ;sqh Bz{ d[oeko fdZsk ns/ T[BQK dk jkb Gh doi i' fJ; t/r
ftu o[VQ e/ nkgDh ikB r[nk rJ/ .
T[Ai i/ d/fynk ikt/, sK ufosqK ftu doi ;kohnK xNBktK
nZi Gh T[;/ soQK tkgo ojhnK jB fiBQK Bkb nypko Go/ j[zd/ jB.

r[o{ ;kfjp B/ i/ nZi fJj ufosq fby/ j[zd/ sK fBu/ jh Xfozdo


pqjwukoh i' nk;D ;qhwsh fJzdok rKXh B{z f;ykT[Adk fojk o{o doi
eod/ ns/ nwohek d/ okNogsh fwL efbzNB ns/ bftz;eh dk feZ;k
Gh fbyd/ fi; ekoB fwL efbzNB B{z ;ko/ d/ tk;hnK s'A Nhatha T[go
w[nkch wr e/ ow;ko j'Dk fgnk .
ufosqK dh ejkDh [o{ jh fJzi j[zdh j? fJe usq

f;zx

Bkwh okik fusqtsh Broh fty/ ofjzdk ;h . fJzdo d/ dopko dh fJe


ng;ok s/ okik w'fjs j'fJnk . T[; Bkb kdh eo e/ eJh ;kb fJeZm/
oj/ ns/ fJe jBtzs f;zx Bkw tkb/ bVek T[BQK d/ g?dk j'fJnk .
nukBe ng;ok fJe fdB r[zw j' rJh ns/ w[V e/ Bk nkJh.
T[; d/ ft:'r ftu oki/ B/ ng;ok dh c'N' pDk e/ nkgD/ ik;{;
nZv nZv fdk ftu G/i/ fe fiE/ Gh nfijh fJ;sqh fwbdh j? T[; B{z b?
e/ nkt' . ik;{;K d/ d;D s/ oki/ B/ nkgD/ bVe/ B{z c"i d/ e/ G/fink
ns/ T[; B/ T[Vh;k d/ oki/ B{z bVkJh ftu jok e/ T[; dh bVeh oki/ B{z
fbnk fdZsh .
oki/ B/ T[; Bkb ftnkj eotk fbnk . go BthA okDh d/ wB
ftu oki/ dh pikJ/ okie[wko (i' T[; B{z bVkJh ftu fis e/
fbnkfJnk ;h) tZ; frnk ns/ T[; B/ wB dh fpoEk oki e[wko B{z dZ;
fdZsh . okie[wko d/ wBQK eoB s/ okDh B/ oki/ B{z tXk uVQk e/ df;nk
fe okie[wko B/ w/o/ Bkb r[;skyh ehsh j? .
oki/ B/ eq'fXs j' e/ g[Zso B{z esb eoB dk j[ew d/ fdZsk go
wzsohnK B/ ;wMkfJnk fe fJ; ftu e'Jh G/d j? . fJ;sqh dk G/d
gkT[Dk w[eb j? n;hA s?B{z tkosk ;[DkT[Ad/ jK fco s{z nkgDk fBoDk
bJhA . oki/ B/ g[Zso B{z e?d eo fdZsk ns/ wzsoh oki/ B{z jo o' BthA
tkosk ;[DkT[Ad/ jB . fJ; bJh jo ufosq dh ;wkgsh s/ fbfynk j?

fJs ;qh ufosq gy:kBz fsq:k ufosq wzsqh G{ g ;zp kd/


(ufosq Bz) ;wkgsw (;s[ ;[Gw ;s[)
gkme nkg jh nzdkk bk b?D fe fJj wB' ebgs gkso ou
e/ tkosktK fbyhnK jB iK r[o{ ;kfjp tb'A ufosqK nzdo d;hnK
rZbK B{z ngBkT[D dk T[gd/ fdZsk j? .
fi; soQK e'Jh ;wkie f;Zfynk bJh, ;wki dhnK p[okJhnK
T[xkVB bJh e'Jh fcbw pDdh j? T[; ftu fcbw dk vkfJo?eNo i/
pbkseko dk ;hB fdykT[Adk j? fJ; dk fJj wsbp eZY b?Dk fe
fcbw fJj ;G e[S eoB bJh gq/fos eo ojh j? w{oysk BjhA sK j'o eh
j? < fcbw d/ fgS/ eh Theme j? f;nkDk pzdk T[j geV/rk ns/
fcbw B{z d/yD tkbk w{oy d{;ok gZy bt/rk . d;w rqzE d/ fto'Xh
nfrnkBsk tZ; iK okosB, g{o/ ufosq d/ Gkt B{z ;wM/ pr?o, ftu'A
ftu'A s[eK b? e/ fJ; ft/ s/ fuZeV T[Skb oj/ jB. j[D n;hA e[S
e[ T[NzeDk d/ T[Zso d/D dh e'f eoKr/.
n?;h cps d[j B eh i'oh .. iBe feqB fGqyGkB fe;'oh ..
ufosq 111 da rqza gzBk 967
d[j{z jkE fsj e[uB wo'o? .. iB y':? fBXBh XB[ N'o? ..
pko pko fsj ro? brkt? .. iB[ ezdQg e' d[Zy fwNkt? ..
G'rs skfj iz x b? eKX/ .. iB[ dt? w?B soeB
soeB pKX/ ..
(ufosq 111 darqa gzBk 967)
T[; t/b/ d/ ;wki ftu ns/ ni th eJh wK pkg bkbu ftu
nk e/ iK fe;/ j'o ekoB, bVeh B{z p[ZY/ Bkb i'V fdzd/ ;B iK ;ohoe
gZy'A ewi'o fJe d{;o/ dh i'Vh pD iKdh ;h ns/ fzdrh fJ;sqh g[o
dh Boe pD iKdh ;h . fJ;/ ufosq d/ pzd 23 s'A 27 sZe fJ; soQK
doi j? .

itkB fJ;sqh itkB wod u"dthA d/ uzd tKr fit/A ukBDh


oks j[zdh j? fJe d{i/ Bkb pokpoh eod/ jB jko e/ fgZS/ jN/ sK e"D jN/ .
gfVQnk fbfynk g[o ns/ gVQh fbyh itkB fJ;sqh fJe d{i/ B{z gqkgs
eoe/ tZX uVQ e/ fJe d{i/ B{z rbQ brkT[Ad/ jB fJe gb Gh d{o BjhA
j'fJnk iKdk . i/ e'Jh nebwzd g[o nebwzd fJ;sqh B{z gk bt/ T[j fco
T[; B{z nkgD/ fdb s'A BjhA G[bkT[Adk, fe;/ p/ neb w{oy B{z fdb s/ ed/
th BjhA fbnkT[Adk. wB puB eo e/ ;[zdosk ns/ ;[xVsk Bkb jh ftnkj
eod/ jB . uzdB dh sK fJe u"eh jh uzrh j? beVh dk fpqS fe; ezw j?
uzdB dh u"eh ;kjwD/ . f;nkD/ g[o Bkb rohph th uzrh j? . w{oy d/
oki Bkb'A .
fJj j? sZs;ko f;fynk i' fJ; ufosq ftu'A fBebdh j? pkeh ;G
fJ; rZb B{z f;ZX eoB bJh gkso f;oi e/ ;G e[M ;jh o{g ftu i' fJe
itkB wod ns/ fJ;sqh eod/ jB do;kfJnk frnk j? . fgSb/ ;w/A ftu
nchw

Gzr

dk

;jkok

fbnk

iKdk

;h

u/Nk tXkD bJh, nZi eZb fJe fdB ftu fezBhnK r'bhnK ftnkrkok
dhnK toshnK iKdhnK jB e'Jh frDsh BjhA, B jh ed/ fe;/ B/ fJ; pko/
fJsok ehsk j? . we;d d'BK dk fJe' jh j? . d;w rqzE d/ fto'Xh
ss ;ko B{z SZv e/ fSbV uZp e/ efjzd/ jB fJj c'ek j? .
(2)

fJj gquko ehsk ik fojk j? fe d;w rqzE ftu fJ;sqh iksh dk

fBokdo ehsk frnk j? . r[opkDh efj ojh j? L;' feT[ wzdk nkyhn? fis[ izwfj okikB ..
T[Zso LL- r[opkDh nB[;ko fJ;sqh d/ fGzB-fGzB o{g jB . e[uZih, ;[uZih
ns/ r[Dtzsh . nZi dh feoB p/dh torh fJ;sqh d/ r[DK B{z Bo nzdk
eo e/ id ;wki ftu e/tb fJ;soh j'D eoe/ d[oekfonk iKdk ;h w{oy,
g{ ns/ Y'o nky e/ nfsnkuko j' oj/ ;B sK wjkoki B/ T[gd/ fdZsk L

;' feT[ wzdk nkyhn? fis[ izwfj okikB ..


eh fJ; gzrsh dk ;jkok b? e/ fJe d[okukoh n"os B{z wZEk N/eDk
ukjhdk j? < :k eh fJj s[e T[BQK fJ;sohnK bJh j? i' nwohek dh
nbpkjwk ;N/N ftu ;bkBk iB wBkT[D t/b/ nbc BzrhnK j' e/ ;oho
s/ g/AN wbQ e/ BZudhnK jB iK eh T[; fJ;sqh bJh jB i' wkvb rob
pD e/ phu s/ ik e/ e/tb uko fJzu dh fpeBh gk e/ fJfsjko bJh
c'N'nK fyutKdh j? . ;G B{z gsk j? fe ohnk ;[bskBk B/ kjh ykBdkB
d/ pzfdnK B{z Bo nzdk eo e/ nkgD/ jph Bco s/ w'fjs j' e/ fBekj
eo fbnk. dopko ftu pkts j' rJh ns/ oihnk p/w B{z nksw
jZfsnk eoBh gJh .
1998 ftu fBT{:koe dh 37 ;kbk Nhuo, fszB pZfunK dh wK
nkgD/ 15 ;kbk ftfdnkoEh Bkb fgnko dh ghAx d/ j[bko/ b?Adh fJe pZu/
dh wK pD rJh . G/d y[ZbQD s/ B"eoh s'A eZY fdZsk frnk ns/ w[edwk
ufbnk ns/ 7 ;kb dh e?d dh ;k ;[DkJh rJh . e?d eZN e/ fco T[;/
bVe/ Bkb kdh eo bJh .
Nhatha u?Bb nki sZe dh ypo ;h, rkhnkpkd dh fJe
fJ;soh Nhuo jo o' foe/ s/ p?m e/ ;e{b iKdh ;h . fgnko ftu c;
e/ foek ukbe Bkb xo'A GZi rJh ns/ nrtk eoB dk vokwk ou e/
nkgD/ gq/wh s'A d; bZy dh fco"sh d/ g?;/ bJh xo N?bhc{B eotk fdZsk .
nyho cVh rJh ns/ ;G e[M kjo j' frnk. eh ni/jhnK n"osK bJh
r[o{ ;kfjp B/ fejk ;h ;' feT[ wzdk nkyhn? i' izwfj okikB < nZi eZbQ
g?;k ewkT[D d/ bkbu ftu, N?bhthB s/ fJ;sohnK, i' BrBsk dk
gqdoB eo ojhnK jB T[; B{z ;wki dk jo ;{MtkB ftnesh d[oeko
fojk j? .
r[opkDh dhnK fJBQK s[eK tZb fXnkB d/Dk ukjhdk j? L

epho jfo ek f;woB[ Skfv e? nj'Jh oky? Bkfo .. rdjh j'fJ e?


nT[so? Gko[ ;j? wB ukfo ..
epho fBqg[ Bkoh feT[ fBzdhn? feT[ jfo u/ oh eT[ wkB[ ..
Uj[ wKr ;tko? fpy? eT[ Uj[ f;wo?
f;wo? jfo Bkw[ .. nze 1313
fiB jfo fjod/ Bkw[ B pf;U fsB wks ehi? jfo pKMk.. nze 679
epho p?;B' eh e{efo Gbh ;kes eh p[oh wkfJ ..
Uj[ fBs ;[B? jfo Bkw i;[ T[j gkg p;kfjB ikfJ .. nz e 1367
d;w fgsk B/ d[okukoh n"osK d/ ns/ r[DtzshnK d/ d'B'A gZy
T[xkV e/ do;kJ/ jB . nkgD/ tZb'A f;ZyK B{z fJj ;G e[S ngBkT[D bJh
fJe bkJhB Gh BjhA fbyh d'B'A gZy gqrN eo e/ fBoDk gkmeK s/ SZv
fdZsk j? . d;w rqzE d/ fJ; Gkr B{z nbhb pkDh efjD tkfbnK B{z n;hA
u?bzi eod/ jK fe e'Jh fJe Szd Gh ufosqK ftu'A dZ;D fiE/ wjkoki B/
B/ eoB, e/; w[zBkT[D iK j'o nB?fsesk eoB bJh T[gd/ fdZsk j't/ .
pbfe nB/eK EKJh fbfynk j? w{oy okik Sfbnk frnk, G/d BjhA
gk ;fenk, ;wM BjhA ;fenk fJfsnkfd .
(3)

fsq: MKN B w{z vh ikfJ .. p/ d g[okBB w? ;[fB gkJh ..


jf; efo puB ;' SkfBU.. w? nkg[B/ ih: ;ku B ikB:'
ikB:'..
s?A fsq:k jw ;' M{fm T[ukoh .. jw w{v/ r/ MKN fsjkoh ..
s/i n;s[ok J/e wzrk:' .. fBi eo rfje? okt ubk:'..
sK eh w{zfv MkfN ;G vkoh .. d? e/ j;h uzu bk skoh..
(ufosq 190)
ufosq dk fgS'eV fJj j? fe fJe okik ekw t; j' e/ fJe

fJ;soh d/ tZ; j' iKdk j? fi; B/ gfjbK jh ;j/bhnK Bkb os brkJh


j[zdh j? fe w?A ni oki/ e'b'A gkDh wzrtktKrh ns/ MKNK w[zBtKtKrh .
fgnko dh y/v y/vdh gfjbK fJ;sqh p/j' j'D dk vokwk ou e/ gkDh gkDh

efjzdh j? ns/ okik nkg gkDh b? e/ nkT[Adk j? ns/ fco fJ;/ soQK t/d
ksoK dk M{mk jtkbk d/ e/ oki/ e'b'A MKNK w[zBtkT[Adh j? .
;gNheoB L fJj e'Jh nb'eko dh rZb BjhA . ;G B{z gsk j? fe
gfNnkb/ dk fJe okik pj[shnK okDhnK eoe/ wj{o ;h fJe fdB fJe
BthA okDh wfjbK ftu nkJh, wjkoki/ Bkb jwfp;so j'D t/b/ T[; B/
nkgD/ r[gs nzr s/ jZE oZy e/ wjkokik ;kfjp B{z fejk fe gfjbK w/o/
Gok B{z c"i ftu bcN?D Gosh eo' fco w/o/ Bkb ;zr eoBk . ekw t/r
ftu nzBQ/ j'J/ wjkoki/ B/ T[;/ t/b/ ;pzXs nc;o B{z c'B eo fdZsk fe
cbkD/ pzd/ B{z bcN?B pDk fdT[ Bkb jh fejk j[D sK jZE uZe j[ew
d/ Bkb jh fJj rZb Gh N?bhc{B s/ gj[zu rJh ns/ gfNnkb/ d/ jZE uZe
bcN?B wj{o j' rJ/. nkw jkbsK ftu Gh fJ;soh nkgD/ fgnko ftu
ozr e/ ;/i G'rD

t/b/

fezB/

fpb gk; eoKdh j? ns/ fezB/ tknd/

eokT[Adh j? fJj fe;/ s'A b[eh fSZgh rZb BjhA .


fJ; tkosk dk ;koz do;Kdk j? fe ekw tZ; gqkDh dh neb dk
G'r fe; soQK g? iKdk j? ns/ nkgD/ wkD ;fseko B{z Gh G[Zb iKdk j? . fJ;
pko/ r[opkDh dk c[owkB fJ; soQK j? .
;kok fdB[ bkbfu nfNnk wBw[y j'o/ rZbk ..
oksh T[x? dfpnk Bt/ ;'s ;fG fYbk ..
wBw[yK d/ f;fo i'ok nwo[ j? fBs d/tfj Gbk
Gbk ..
i'ok dk nkfynk g[oy ewktd/ ;/ ngfts nw/X ybk ..
ekfw ftnkg/ e[;[X Bo ;/ i' ok g[fS ubk .. nze 304
noE L wBw[y ;kok fdB bkbu ftu cf;nk j'fJnk j'o j'o
rZbK eodk j? . oks B{z BhAd d/ dZpD ekoB ;oho d/ B"A dotki/ fYZb/ g?
iKd/ jB . wBw[yK d/ f;o T[s/ ozBK dk j[ew ubdk j? . T[j (fBs) j[ew
fdzdhnK jB ns/ wBw[y T[; B{z uzrk eo e/ ewKd/ jB . (i') g[o ozBk dk

nkfynk wzBd/ jB T[j ngftsq rzd/ ns/ w{oy j[zd/ jB . ngftsq wB[ZyK
B{z ekw u/Nk ftnkgdh j? (fi; ekoB) ozBk gk;'A g[S e/ T[BQK d/ dZ;/ j'J/
o;s/ s/ ubd/ jB . eh fJj r[o c[owkD ufosq d/ ss;ko s'A tZyok j? <
dhtkB iowBh dk; B/ nkgDh feskp wjkokik ftu
eJh ;ZuhnK ejkDhnK fbyhnK jB . eh iowBh dk; B/ b'eK B{z
fJj ;G e[S eoB d/ T[gd/ bJh fbyhnK jB <

BjhA, e/tb

okfinK d/ ufosq dh c'N' g/ eoB bJh fbyhnK jB . ek fe f;Zy


okfinK ns/ ;odkoK B{z ;jh Yzr Bkb fJBQK ufosoK okjhA ;[u/s
ehsk j[zdk sK nB/eK r[DK d/ Gzvko ;kpek wjkokik gfNnkbk dh
nZi fJj fdy B j[zdh ns/ ;odkoK ftu f;yh dk gsB Bk j[zdk .
(4)

i/ nwbB ej/ ykfJ ysk epj{ B ykt? ..


w{zfv nto B ikfj nkg[ epj{z B w[zvkt? ..
aaa

aaa

aaa

aaa

epjz{ B ykfJ gkB, nwb epj{z Bfj gh:' ..


epj{ B y/b ny/N B ;[ y fBoXB efj eh:' ..
j' eo:' B GkfwB G'r, irs e:'A nkfJ:' ..
ufosq 245)
fJ; ufosq dh g[N G{wh fJ; soQK j? fe fJe pVk XBtkB
kj{eko j[zdk j? i' pj[s ezi{; Gh j[zdk j? ns/ ;kok fdB g?;k ewkT[D ftu
bZrk ofjzdk j? ns/ nkgDh fJ;soh tZb fXnkB Gh BjhA fdzdk B jh e'Jh
dkB g[zB eodk j? .
;' fJ; ufosq ftu kj dh ns/ fJ;soh dh tkoskbkg j? .
fJ;soh efjzdh j? yk, gh w"i w;sh eo ns/ g?;k you eo dkB g[zB Gh
eo

w/oh s;Zbh Gh eo . Bkb jh efjzdh j? fe i' nwb eod/ jB

T[j ;{ow/ j[zd/ jB w[ZS yVh oyd/ jB . w?dkB ftu d[wD s/ pki tKr

g?Ad/ jB ns/ fJ;sohnK G'rd/ jB .

nwb oki/ wjkoki/ eod/ jB,

pj[shnK fJ;sohnK Bkb ftjko eod/ jB . nwb ;{ow/ ghAd/ jB, w{oyK
d/ f;o sbtko tkj[zd/ jB. nwb i'rh ghAd/ jB feqB dk fXnkB eod/ B/
nwb dk ;[nkd b? e/ ;{w s/ ;'chnK B/ eh eoBk j? <
kj efjzdk j?l - fijV/ g[o nwb ghAd/ jB oks fdB T{Axd/
jB . i/ fes/ fJe xVh nwb B fwb/ sK skg uVQ iKdk j? nwbhnK B{z .
fJ; bJh fijVk g[o nwb ghAdk j?, T[j fe;/ ezw i'rk BjhA . T[j
sK w{oy j' e/ w[odk j' e/ xo fgnk ofjzdk j? .
fJ;/ soQK kj dh ns/ fJ;soh dh bzph tkoskbkg j? . ekbk
ncrkBk ns/ T[BQK d/ ;woEe ubkeh Bkb fJ;soh tZb'A nwb ykB pko/
rZbK sK d;d/ jB go kj tb'A nwb d/ B[e;kB pko/ u[g tZN b?Ad/ jB .
ni/j/ p/JhwkBK ns/ b'eK B{z r[wokj eoB tkfbnK bJh sK 420 dk
w[eZdwk ubkT[Dk ukjhdk j? .
fg:s GKr ekj{ i' j/o? .. (i/ T[j fe;/ B{z Gzr ghAdk d/y/)
mkY' j's B sk e/ B/o' .. (T[; e'b yVk th BjhA ;h j[zdk)
G:' ;dB fsZj ej' T[ikok.. (efjzdk ;h T[j xo T[iV iKd/ jB)
iK e? e{zvk pi? d[nkok .. (fi; d/ xo Gzr tkbk e{zvk x'NDk yVedk j?)
;'ch sk e' j's T[ikfo ej? xo .. (T[j xo jh T[ikV j' iKdk j?)
GKr nchw Gys j? i' Bo .. (fijVk g[o Gzr nchw yKdk j?)
;'ch ;eb p[fX pb oj? .. (;'ch jo t/b/ mhe p[ZX ns/ nkgD/
pb ftu ofjzdk j?)
nwbfB e' eS[ e? Bfj oj? ..
(nwbh B{z GKt/A e[S ej' T[j e[S efjD i'rk BjhA j[zdk, 245 ufosq (8
8)
nwbh e'b neb j[zdh jh BjhA)

(5) d;w rqzE d/ yzvD tkfbnK dk efjDk j? fe fes/ fby fdZsk yzvk
gqEw/ ;ki e? ;G ;z;ko T[gkfJnk.. (uzvh dh tko) ns/ feE/ fby fdZsk
L- J/e ;qtD s/ w?b fBekok ..

sK s/ wX[ ehNG sB Xkok ..


d[shnk ekB s/ w?b fBekoh ..
sK s/ GJh f;qfN fJj ;koh .. (pfusq BkNe)
r[opkDh d; ojh j? fe nfBe pko g;foU gk;kok s[jkv/ e'b
eh ;p{s j? fe jo tkoh gk;ko/ dk fJe' sohek jh j? . d{;o/ r[opkDh d;
ojh j?,
BkfG ewb s/ pqjwk T[gi/ p/ d gVfj w[fy ezfm ;tkfo ..
(nze 489)
j[D s[;hA d;' fe ewb c[Zb dh BkbhA ftu'A pqjwk fet/A g?dk j'
frnk < ;kB{z gsk j? s[;hA g'b/ fij/ w{zj Bkb efj d/t'r/ fe fJj sK
fjzd{ fwfEjk;e g[okDK dk jtkbk j? . go n;hA g[Sd/ jK r[opkDh okjhA
f;ZX eo' fe M{m j? . ig[ih ;kfjp ftu fbfynk j?
1a

ehsk g;kT[ J/e' etkT[ fJe pd s'A ;kok g;kok j'fJnk j?.

fJ; s'A nZr/ doi j?


2a

J/ek wkJh i[rfs ftnkJh fszB u/b/ gotkB fJe


;z;koh fJe Gzvkoh fJe bkJ/ dhpkD[ ..

3a

ntfb nbj B{o T[gkfJnk e[dofs e/ ;G pzd/ ..


J/e B{o s/ ;G[ ir[ T[gfink eT[D Gb/ eT[D wd/ ..
nze 1349 ..

4a

wkJh wkfJnk gq;{s iwkfJnk ..

5a

;ku/ s gtDk GfJnk gtB/ s/ ib[ j'fJ ..


ib s/ fsqGtD[ ;kfink xfN xfN i'fs ;w'fJ .. nze 19 ..

6a

ekfJnk nzdfo gkg[ g[zB[ d'fJ GkJh ..


d[jh fwb e/ ;qfN T[gkJh .. nze 126 ..

7a

gfjb g[ohJ/ g[zvoe tBk ..


sku/ jz;k ;rb/ iBk .. nze 693 ..
fJBQK ;Zs gqwkDK ftu'A T[sgsh dk fejVk sohek s[jkvh p[ZXh

mhe wzBdh j? . iK fJj ;kohnK ftXhnK mhe jB <


i/ gfjb g[ohJ/ g[zvoe tBk ns/ BkfG ewb s/ pqjwk T[gfink
mhe j' ;edk j? sK fco pfusq BkNe tkbh ezB dh w?b s'A T[sgsh fe;
soQK rbs j' ;edh j? <
pfuZsq BkNe, d{i/ nfXnkJ/ ftu irs T[sgsh pko/ dw/ ih
fbyd/ jB L
fgqEw ekb ip eok g;kok .. Unzeko s/ fqN T[gkok ..
..10..
10..
pfuZsq BkNe B{z yvD tkb/ ubkeh Bkb fJ; d;t/A Szd B{z SZv
e/ s/Qot/A ns/ u"Xt/A Szd B{z geV b?Ad/ jB .
d;t/A Szd ftu dZ;h irs T[sgsh r[ows nB[e{b j? id fe
s/ot/A ns/ u"Xt/A Szd ftu dZ;h rZb ;'Y pz; ns/ p/dh pz; d/ gqkgs ;q's
nB[;ko j? .
fsB e' ekb pj[o pX eok ..
fsB e' wX ;w[zd w/ gok ..
noE L fco ekb B/ T[; ekbX[i dk pX eo fdZsk ns/ T[; dh
fwM (uoph) ;w[zdo ftu froh
fueB sk; ib go fso ojh ..
w/Xk Bkw spfj s/ ojh ..

noE L T[; dh uoph gkDh ftu gJh ojh fi; s'A Xosh pDh fJ;
bJh Xosh dk Bkw w/Xk iK w/XBh g? frnk . wjkB e' ftu w/dBh d/
noE Gh GkJh ekBQ f;zx ih B/ fJjh ehs/ jB .
w/dBh pd r[opkDh ftu nze BzL 542, 1407, 472, 580, 712,
724, 936, 1092, 1096, 110, 1281, 1283, 1288 ns/ 1416 ftu
nkfJnk j? ns/ jo tkoh Xosh d/ noE ftu tofsnk frnk j? . fJ; bJh
i/ r[opkDh pfusq BkNe d/ pzd 14 B{z gqtkB eodh j? sK pzd BzL 13 fet/A
rbs j' ;edk j? <

ekbk ncrkBk ns/ T[BQK

d/ ;woEe g{o/ skD Bkb efj oj/ jB fe n;hA e/tb gq'a ;kfjp f;zx ih
dhnK fbysK B{z wkBsk fdzd/ jK j'o fe;/ B{z BjhA wzBd/ . go f;zx pqdo
nzfwqs;o s'A gqeks ikg[ ;kfjp, ;tZJhJ/ ns/ u"gJh d/ Nhe/ ftu
gq'a ;kfjp ih pfusq BkNe ns/ uzvh dh tko B{z r[o{ feqs ;thekod/ jB .
6a

yzvk fgqEw? ;ki e? fiB ;G ;z;ko T[gkfJnk Gkt b'j/ d/

yv/ s'A Xosh pDh M{m j? .


;G B{z gsk j?, fJe pd dk fJe' noE BjhA pbfe eJh, noE
j[zd/ jB ns/ gqeoD nB[;ko T[; d/ noE ehs/ iKd/ jB . T[dkjoD d/ s"o
s/ wjkB e' ftu ;kozr gd d/ pkoK noE fby/ jB . Bkb jh GkJh ;kfjp
B/ wjK eth ;zs'y f;zx ih dk fJe ;tZ:k fdZsk j? fi; ftu T[BQK B/ ;qh
r[o{ jfo r'fpzd f;zx ih

dh T[;sfs ftu pkoK tko jh ;kozr gd

tofsnk j? . fJ; bJh w?A p/Bsh eoKrk yzvk pd d/ noE d/yD bJh
wjkB e' d/yD dh y/ub eo' . fJ; d/ d' noE jB L
1a
b'j/ dk d' Xkok so o{g yzvk .
2a
wk:k, e[dos, ;z;ko d/ ;G d[zd gdkoE ou e/ nB/e
G/d eoB tkbh j'D eo e/ e[dos dk BkT[A yzvk j? .

e/tb ;qh d;w rqzE B{z yvB bJh fJ; rqzE d/ fto'Xh ftu'A ftu'A
s[eK eZY e/ b'eK B{z e[okj/ gk oj/ jB ns/ i' sZs;ko fjZs' T[gd/ j? T[;
B{z S[gk b?Ad/ jB .

;[fX ip s/ jw Xoh puB r[o dJ/ jwko/ ..


g{s fJj? gqB s'fj gqkB ip br Eko/ ..
Bkohh e/ ;kE B/j[ s[w fBs pY?:j[ ..
fBi Bko
go Bkoh eh ;/i G{fb ;[gB/ j{z B i:j[ ..
go Bkoh e/ Gi/ ;j; pk;t Gkr gkJ/ ..
go Bkoh e/ Gi/ uzdq ebze brkJ/ ..
go Bkoh e/ j/s ;h; d; ;h; rtk:' ..
21))
j/ go Bkoh e/ j/s eNe etoB e' xk:' .. (fusq 21
go Bkoh e/ Gi/ ;j pk;t Gr gkJ/ ..
go Bkoh e/ Gi/ uzdq ekbze brkJ/ ..
go Bkoh ;'A B/j[ S[oh g?Bh eo ikBj[ ..
go Bkoh e/ Gi ekb p:kg:' sB wkBj[ ..
nfXe johch ikfB G'r go fsqn i' eojhA ..
j' ns ;`kB eh fwqs jkE b?Avh e/ wojhA ..
pkb jwko/ gk; d/; d/;B s/ fsqn nktfj ..
wB pKSs po wKfr ikfB r[o ;h; M[ektfj ..
j' ej[ ;[zdfo fsj ;kE rtB e?;/ e? efoj'A ..
110))
(ufosq gBk 110
ni/j/ jh [X gftsq T[gd/ ufosq' gy:kB ftu irQk irQk Go/
gJ/ jB go fJBQK tZb d;w rqzE fto'Xh ed/ d/yD dh e'f BjhA eoBr/ .
;' ekbk ncrkBk ns/ T[BQK d/ ;woEeK dk d;w rqzE s/ fJj
d{D nfrnkBsk tkbk j? . fe;/ nfs wjkB ftdtkB dh ouBk
B{z ;wMD bJh nfs gqphB ns/ wjhB p[Xh dh b'V j[zdh j? . fJ; bJh GkJh
wBh f;zx ih, pkpk dhg f;zx, vkeNo fsqb'uB f;zx ns/ f;a eg{o f;zx

tor/ d;w rqzE dh pkDh dh gqwkDhesk pko/ e'Jh zek BjhA eod/ . e/tb
BhthA gZXo dh p[Xh tkb/ jh fJ; s'A w[Beo j' e/ GzvD dh w{oysk eod/
jB .

J/e wdh d{i/ so[B shi/ nfs XB Xkw .


gkg eo/ fpB e:'A pu? pu? pukt? okw .
(d;w rqzE ufosq 183)
183
Gkt, pzd/ B{z fJe uVQdh itkBh j't/ T[go'A okp ghsh j't/ xo
ftu g?;k y[bQk j't/, T[j gkg eoB s'A fe; soQK pu ;edk j?< i/ gow/o
pukt/ sK jh pu ;edk j? .

iBfB imo wfj nkfJ g[oy pj[s'A d[y gktfj ..


w{sq Xkw e' gkfJ ejs jw G'r ewktfj ..
E{e fsq:k e' ukN ejs nXokfwqs gk:' ..
fpoEk irs w? iBw fpBK irdh rtk:' ..
ufosq 81 gL 307

fJe w[e yk;h no[ y[oe pykfB:' ..


y{B y?o wdgkB ;[ pj[fo gqw kfB:? ..
e; e'Jh eoJh ;ks SgkJ/ Sgs Bfj ..
j' j'ts gqrN fBdkB ;[ ;koh fqN wfj .. gL 250 ..

;qh d;w rqzE ;kfjp d/ okw ns/ :kw eth


nkfd ekb s'A r[o{ e/ f;Zy ;qh d;w rqzE ;kfjp B{z d;w/ fgsk dh
feqs wBd/ nkJ/ jB . GkJh wBh f;zx jhd, pkpk dhg f;zx jhd ns/
pkpk fpB'd f;zx nkfd, i' d;w/ ih d/ ;wekbh ;B ns/ fiBQK dh wZs
p[ZXh iK gqwkoEe ihtB dhnK p[bzdhnK B{z S{jDk fe;/ n?o/ r?o/ d/ tZ; dh
rZb BjhA, B/ nkg fiZE'A fes'A gqkgs eo e/ d;w rqzE dhnK pkDhnK B{z
fJeZmk eoe/ phVK fsnko ehshnK i' gE B/ gqtkD eohnK . fJ;/ soQK
nr'A fJBQK d/ T[sko/ j' e/ r[of;ZyK e'b gj[zud/ oj/ .
fJ; rqzE dhnK fszB pkDhnK ;qh ikg ;kfjp, ;[Xk ;t:' ns/
efp:' pku p/Bsh u"gJh d;w/ ih B/ yvk gkj[b fsnko eoB t/b/ nkg
gVQhnK . r[o{ ;kfjp d/ ihtB ;kEh nfBB f;Zy GkJh i?sk (GkJh ihtB
f;zx) B/ nkgDh ouBk ftu yvk gkj[b fsnko eoB dh ftXh fJ; soQK
fbyh j? L-

..212
212..
ig[ e' gkm eofj ;zr fsj f;y gkso d{;o jkE Xohi? ..
212
..
fJ gkso T{go jkE oyhi? .
gKuj[z wfj uko ;{ j'tfj nto i'fJ
nkgB nkgB pko :/ gKuj[ gKu jh pkDh e' gkm gVQhi? .
ig[ ikg ;t?:/ u'gJh nkBzd e' gkm ;'A gkj[b fsnko eohi? .
..223
223..
gKu'A u[b/ w[y gktfj ;[ :kue J/s jh B/so e/; gthi? ..
223
..
(GkJh i?sk ihtB s/ ouBk feqs vka r[ow[y f;zx gBk 78)
78
go j[D pj[s ;ko/ ;ZiD, fiBQK B/ fJ; rozE d/ ed/ do;B Gh
BjhA ehs/ iK T[j ;ZiD fe;/ yk; ekoD eoe/ nkgD/ wsbp dhnK s[eK
ftu'A eZY e/ gquko eo oj/ jB fe fJ; rqzE dk pj[sk Gkr ft/ o{g ftu,
u"ph; ntsko, uzvh fusqo d'B'A Gkr ns/ ufosq'gy:kB r[o{ feqs BjhA
fJj r[o{ dopkoh eth okw ns/ :kw dhnK fbyhnK j'JhnK jB, feT[Afe
feqBk ntsko ftu ;:kw eft dk BkT[A nkT[Adk j? . d{;ok, fJBQK dk
efjDk j? fe r[owfs ftu ntskotkd dk yvB j? go fJBQK ouBktK

ftu ;BksB Xow d/ ntskoK ns/ d/thnK dh T[;sfs j? . fJ;/ soQK


ufosq' gy:kB ns/ jekfJsK ftu nbhbsk dk d' j'D eo e/ fJBQK
w[skfpe, fJj r[o{ feqs BjhA jB . n;hA fJBQK ;kohnK rZbK dk ftb/D
eo e/ sZs;ko ;zrsK ftu oZyD dh e'f eo oj/ jK.
;kB{z fJj efjD ftu e'Jh r[o/ BjhA fe d;w rqzE d/ fto'Xh ;G
s'A tZX fwBoh ekbiK d/ ;zukbe ns/ T[j ny"sh p[ZXh ihth jB fiBQK
d/ fjod/ ftu r[o{ fgnko ns/ pqjw r:kB Bkb'A fes/ tZX ftfrnkB
tf;nk j'fJnk j? .
fJBQK ftu'A fJe spek ;qh d;w rqzE s'A fJbktk GkJh r[odk;,
GZNK d/ ;tZ:/ ns/ pj[s ;koh Grs pkDh Gh wBD s'A fJBekoh j? . fJj
y[bQzw y[ZbQk efj oj/ jB fe d;w rqzE dhnK yvk gkj[b tkbhnK pkDhnK
ikg ;kfjp, ;tZ:/ ns/ u"gJh pkDh BjhA gVQBh ukjhdh feT[Afe fJj ;qh
r[o{ rqzE ;kfjp s'A pkjo dh pkDh j? . fJzdo f;zx xZrk ns/ fJ;
d/ ;woEe fJ; spe/ d/ w'Yh jB . fJj uzvh dh tko ftu'A bJh nodk;
dh gfjbh gT[Vh s'A Gh w[Beo jB . p/e id fJBQK B/ nkg nfwqs
SZfenk ;h sK fJBQK pkDhnK Bkb jh nfwqs fsnko ehsk frnk ;h ns/
fizdrh d/ ekch fjZ;/ sZe fJj pkDhnK gVQd/ oj/ jB go j[D e[M ;kbK s'A
yk; eo e/ ekbk ncrkBk s'A fJBQK B{z neb nkJh j? fe n;hA j[D sZe
jokw d/ pD/ oj/ ns/ j[D jbkb d/ pD ikDk ukjhdk j?.
d{;ok spek yvk gj[b dhnK pkDhnK ftu'A efp:' pku p/Bsh
u"gJh s/ fezs{ eoB s'A fJbktk T[go dZ;hnK ouBktK B{z yvD BjhA
eodk go Zeh fBrkj Bkb d/ydk j? . id'A GkJh pkb/ B{z fJfsjk; ftu'A
ykoi eoBk j't/ sK GkJh r[odk; dh pKj cV b?Dr/, feT[Afe GkJh ;kfjp
dh pkDh ftu fJ; dk feo BjhA go id'A GkJh ;kfjp dhnK tkoK ftu
wZek c/oB dh rZb nkT[Adh j? sK efjDr/ ;kfJz; fJ; B{z BjhA wBdh fJ;
bJh bs j? . fJ;/ soQK Grs pkDh ftu d/j[ok fcoBk, woh rT[ fiT[Adh
eoB B{z Gh wBD s'A w[Beo jB . d;w rqzE d/ fto'XhnK ftu'A pj[fsnK B/

B sK ;jh s"o s/ nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dk wB fuZs bk e/ gkm ehsk j?
ns/ B jh d;w rqzE d/fynk j?, p; ! d' ;kb dk fwBoh e'o; eo e/
nkbw ckb pD e/ GkJh tho f;zx, nekbh e"o f;zx fBjzr, GkJh ekBQ
f;zx ns/ f;a eg{o f;zx ns/ j'o gE gqf;ZX ftdtkBK B{z u?fbzi eo oj/
jB .
n;hA j[D w{b ft/ tZb w[Vd/ jK fiE'A sZe d;w rzqE ftu
ntskoK ns/ d/thnK dh T[;sfs dk ;tkb j? ;qh r[o{ rqzE ;kfjp d/
f;XKs nB[;ko L

;G wfj i'fs i'fs j? ;'fJ .. gBk 663


jfj
;j; st B?B BB B?B j
fj s'fj eT[
;j; w{ofs BBk J/e[ s'jh .. gBk 13
id r[o{ ;kfjp gow/o B{z eD eD ftu ftnkge d/yd/ jB
sK ;BksB Xow d/ gqtkDs ntskoK dh tfvnkJh BjhA eod/ j[zd/l pbfe
T[BQK ftu nekbh i's B{z d/y e/ gqw/o dh jh f;cs eod/ jB L

pqjw wj/ f;X w[fB fJzdok


- gBk 534
mke[
w'fj mk
e[o jh do;ko/ ..
nkg/ r'gh ekB[ j? fgnkok pfB nkg/ rT{ uokjk ..
nkg/ ;ktb ;[zdok j? fgnkok nkg/ tz;[ tikjk.. - gBk 607
nkg/ ;[o Bo rD rzXopk nkg/ yN doB eh pkDh ..
nkg/ ft ze o wj/k nkg/ r[ow[fy neE ejkDh ..
fppkDh..nkg/ i'rh nkg/ G'rh nkg/ ;z Bnk;h fco? fppkDh..
-gBk 553
fJ;/ soQK dw/ ih B/ nkgDhnK feqsK ftu fJ;/ BohJ/ s'A d/y
e/ fiE/ fes/ Gh f;cs ehsh j? fBozeko dh f;cs ehsh j?.
d{;o/ gk;/ nkfd r[o{ rqzE ;kfjp ftu pqjwk, ftB{z, wj/ iK
feqB ih ns/ okw uzdq ih dk fBi o{g d/y e/ [G r[DK dh ;'Gk ns/
rbs rZbK dk yvB ehsk j? . n;hA fJ; gZy'A jh d;w rqzE dh pkDh

thukoBh j? . pfusq BkNe d/ gfjb/ nfXnkfJ d/ gfjb/ Szd ftu ns/ j'o
EkT[A r[o{ ;kfjp B/ fJj ftXh ngDkJh j?.
g[oksB ekb ftu jo fJe eth nkgDh ouBk [o{ eoB s'A
gfjbK nkgD/ fJN B{z fXnkT[Adk ;h fco nkgD/ r[o{ B{z, nkgD/ ftk
t;s{ pko/ dZ; e/ ouBk [o{ eodk ;h . n;hA id d;w rqzE dhnK ouBktK
dh nkozGsk d/yd/ jK sK sZs fJ; soQK fBebdk j?.
(1)

ikg[ L
1> ;fsr[o gq;kfd tkfjr[o{ ih eh csfj
;qh nekb g[oy ih s/oh ;ofD ..
(fJj ;so pdkoE ftu j?)

(2)

nekb T[;sfs L
1> ;fsr[o gq;kfd ..
;qh GrT[sh ih ;jkfJ ;qh nekb ih eh T[;sfs .
(GrT[sh d/ noEK bJh wjkB e' GkJh ekBQ f;zx ih
ns/ r[owfs ;[Xkyo d/y')

(4)

uzvh ufosq L- 1> tkfjr[o{ ih eh csfj


nfE uzvh ufosq T[efs fpbk;
nyho s/ d;w/ ih B/ fbfynk j?, fJfs ;qh wkoezv/ g[okD/ ;qh

uzvh

ufosq

T[efs

fpbk;

;[zG

pXfj

Bkw[

nNw'

fXnkfJ ;wkgsw ;s ;[Gw ;s-nci{


;kc d;dk j? fe r[o{ ;kfjp B/ fJj wkoezv/ gokD d/ nmt/A
nfXnkJ/ ftu i' ;[zG okey dk pZX eoBk fbfynk j? T[;/ nkXko s/
fbfynk j? . ;' fJ; ftu fiE/ fes/ Gh d/th dh T[;sfs j? T[j T[;/ nkXko
s/ j? Bk e/ eth (dw/ ih) T[;sfs eo oj/ jB . nkyho s/ nkgD/ wB
dh fJZSk gqrN eo oj/ jB L
d/fj f;tk po w'fj fJj? [G eowB s/ epj{z Bk vo'A ..
B vo'A nfo ;T[ ip ikfJ bo' fB;u? efo nkgBh ihs eo'A ..

(fJE/ Gh f;tk d/ ;jh noE wjkB e' ftu fwbDr/)


(5)

uzvh ufosq d{;ok L


1> ;fsr[o gq;kfd ;qh GrT[sh ih ;jkfJ
nE uzvh ufosq fby:s/ .
nkyho ftu
fJfs ;qh pfusq BkNe uzvh ufosq/ T[;sfs poB/ Bkw
nNw' nfXnkfJ ;zg{oDz ;s ;[Gw ;s[ nci{
fJE/ wjkoki B/ d; fdZsk fe wkoezv/ g[okD dk nmtK

nfXnk: ;zg{oD j' frnk j? .


(6)

pfusq BkNe L1> ;fsr[o gq;kfd

nE pfusq BkNe

rqzE fby:s/ ;qh w[y tke gkskjh 10


fiBQK B/ ;qh r[o{ rqzE ;kfjp wjkoki dk gkm wB fposh brk e/
BjhA ehsk T[BQK dk soe j? fe dw/ ih nkgD/ nkg qh w[y tke
gkskjh 10 fet/A fby ;ed/ jB < id fe ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftu GZNK
d/ ;tZ:/ fbyD s'A gfjbK ;tZ:/ ;qh w[y pkeQ wL gL fby e/ guw fgsk
B/ fJ; gZXsh B{z gqtkD ehsk j? . fJ; s'A nZr/
d'jok
Bw;eko ;qh yVr e' eo" ;[ fjs[ fus bkfJ ..
g{oB eo" frozE fJj s[w w'fj eoj[ ;jkfJ ..
fsqGzrh Szd .. ;qh ekb ih eh T[;sfs ..
yr yv fpjzvz yb db yvz nfs oD wvz po pzvz ..
;qh ekb ih eh T[;sfs gVQ e/ c"oB fJj fejk iKdk j? fe fJj
ft g[okD tkb/ ekb dh T[;sfs j? go d;w/ ih B/ y[d fJ; rZb dk
fBoDk u"ph; ntsko dh rkEk d/ nkozG ftu eo fdZsk j? L
nfs eos ;G ir e' ekbk ..
Bkw ekbk sK s/ ir vkbk ..

;w/A ;zs go j's ;jkJh ..


sK s/ ;zy:k ;z s ;[BkJh ..9
..9..
noE L (feT[Afe) ;koh f;q;Nh dk ns eoB jko gow/o j? fJ; bJh T[;
dk Bkw ekb (ekbk) ;z;ko ftu fpfynks j? . (d{;o/ gk;/) ;zs (;Ks Gkt
woD t/b/) ;jkJh j[zdk j? fJ; bJh T[; B{z ;zs nkyd/ jB . fJBQK ;gZN
fbyD d/ pkti{d d;w rqzE dh pkDh ftu fby/ ekb B{z fJBQK B/ ft
g[okD tkb/ ekb B{z wBD dh oZN brk oZyh j? .
r[opkDh dZ; ojh j? L
GkJh ws e'Jh ikDj[ fe;h e? feS[ jkfE j? ;G eo/ eokfJnk..
iok wok skg f;os ;kg ;G jfo e? tf; j?
e'Jh bkr B ;ke? fpB jfo ek bkfJnk .. gBk 168..
168
fJ; r[o [owkD B{z d/y e/ e"D efj ;edk j? fe d;w/ fgsk dk
gow/o B{z ekb efjDk pqkjwDtkdh rZb j? <
T[Ai i/ d/fynk ikfJ e'Jh pzdk fe;/ ekoD fe;/ B{z wkoD ikfJ sK
d[wB B{z nkydk j?, s/ok ekb pD e/ nkfJnk jK . wjkoki nky oj/ jB
fe ;G s'A tZv/ ekb dk Gh ekb j?, T[j wjK ekb j? . i/ fJzBh rZb Gh
fe;/ d/ ;wM B nkJ/ sK eh ehsk ik ;edk j? .
(6)

uzvh dh tko (tko d[ork eh)


fJj dw/ ih dh gikph p'bh ftu wkoezv/ g[okD d/ nXkos

nkgDh ;[szso ouBk j? . fJ; dh nkozGsk j? L


1> tkfjr[o{ ih eh cs/ .. ;qh GrT[sh ih ;jkfJ
tko ;qh GrT[sh ih eh .. gkskjh 10 ..
(7)

u'ph; ntsko L1> ;fsr[o gq;kfd tkfjr[o{ ih eh cfsj ..


np u"ph; nT[sko poBz gkL 10 s` gq;kfd ..
fJ;/ soQK fJBQK ftu'A T[ZBh ntskoK dhnK rkEktK ftu fes/ Gh

fe;/ okw iK ;:kw eth dk BkT[A BjhA nkT[Adk . ;G dh nkozGsk T[go

dZ;/ wrbk uoB Bkb jh j[zdh j? . e/tb u'ph; ntsko dh nkozGsk ftu
thjt/A ntsko

okwk ntsko dh nkozGsk ns/ pj[sh tkoh feqBk

ntsko ftu ;:kw dk BkT[A nkT[Adk j? . go u"ph; ntsko dh nkozGsk


s/ Mksh wkohJ/ sK fJ; soQK fbfynk j? .
np uT[ ph; T[ uo' ntskok . fij fpX fsB ek byk nykok .
;[Bhnj[ ;zs ;p? fus bkJh . poBs ;:kw iEk wfs GkJh .
i' u"ph; ntsko eokJ/ . fsj
fsj Gh s[w gqG sfBe B gkJ/ .
;G ir Gow/ Gowk:z . sK s/ Bkw fpns ejk:z . 7 .
;G jh Sbs B nkg Sbk:k . sk s/ Sbhnk nkg ejk:k .
;zsB d[yh fBoy nebkt? . dhB pzX[ sk s/ efjbkt? . 8.
8.
ns eos ;G ir e' ekbk . Bkw ekbk sk s/ ir vkbk .
;w/ ;zs go j's ;jkJh . sk s/ ;zy:k ;zs pskJh . 9.
9.
feBj{z ej{z B skfj byk:' . fJj eo Bkw nby ejk:' .
i'fB irs w? epj{z B nk:' . sK s/ ;G' ni'B psk:' . 13.
13.
pqjwkfde ;p jh gu jko/ . fp;B wj/to eT[B fpuko/ .
uzd ;{o fiB eo/ fpukok . sK s/ ikBhns j? eoskok . 14.
14.
fJe wVhnB epoB t/ ikjh . d[jz{nB w? gow/o Bkjh .
d'T{ w'j pkd w/ gu/ . fsB s/ BkE fBokb/ pu/ .
ik s/ S{fN r:' Gqw T[o ek . fsj nkr/ fjz d{ fenk s[oek . 19.
19.
fJe s;ph fJe wkbk Xojh . J/e e[okB g[ okB T[uojh .
eos fpo[X rJ/ wfo w{VQk . gqG e' ozr B bkrk r{VQk . 20.
20.
i'rh ;zfBnk;h j? i/s/ . w[vhnK w[;bwkB w[fB e/s/ .
G/y Xo/ b{Ns ;z;kok . Sgs ;kX fij Bkw nXkok . 23
fiB gqG J/e tj? mjok:' . fsB eo fGzzv B fe;{ fdyk:' .
;h; dh:/ go f;oo B dhBk . ozu ;wkB d/j efo uhBk . 26
Gkt fi; B/ nkgD/ fjod/ ftu fJe gqw/o B{z t;kfJnk j? T[j
fe;/ B{z gkyv BjhA fdykT[Ad/ . r[o{ s/r pjkdo ;kfjp dh T[dkjoD d/ e/

dZ;d/ jB fe T[j ;oho B{z s[S wksq ;wMd/ jB nkgDk f;o d/ fdzd/ jB
go nkgD/ gqD s/ nNZb ofjzd/ jB .

gqEw ekb ;G ir e' sksk . sk s/ G:' s/i fpfy:ksk .


T[[gkJh . 29
;'Jh GtkBh Bkw ejkJh . fifB f;roh :j f;q;fN T
fgqEw? Uneko fsB ejk . ;' X[fB g{o irs w' ojk .
sK s/ ir G:' fp;Ekok . g[oy gqfeqs ip d[j{z fpukok . 30
(g[oy&nekb g[oy - gqfeqs&wk:k, nkfd esh e[dos)
fJj ;G e[M gVQ e/ Gh i/ fe;/ B{z ;wM B nkt/ fe u"pho ntsko
d/ eosk ih fe; dh tfvnkJh eo oj/ jB fco T[; dh ws B{z eh ejhJ/ <
id fe wjkoki B/ nkgD/ f;ZyK d/ frnkB bJh fJj ;BksB rqzEK d/
T[bZE/ iK T[BQK d/ nkXkos fJj ouBktK nkg ehshnK jB ns/ ;G Gow
G[b/y/ d{o eoB bJh nkgD/ fBZih thuko Bkb jh fby fdZs/ jB L
wS ntsko d/ nfXnk: d/ wX ehNt d/ gq;zr ftu L

ekb g[oy dh d/fj w' e'fNe fpB wj/ .


e'fN fJzdq pqjwk fes/ oft ;; e'fN ib/ .
okwk ntsko dh eEk fby e/ nkyho s/ dZ; fdZsk .

gKfJ rj/ ip s/ s[wo/ sp s/ e'T{ nKy so/ BjhA nkB:' .


okw ojhw g[okB e[okb nB/e ej?A ws J/e B wkB:' .
pj[
f;fwqs ;k;sq p/d ;p? p
j[ G/d ej?A jw J/e B ikfB:' .
;qh n;gkB feqgk s[woh efo w? B efj:' ;p s'fj pykfB:'. 863
d'jok

;rb d[nko e' Skv e? rfj:' s[jko' d[nkok .


pKj rj/ eh bki n; r'fpzd dk; s[jko . 864
nZr/ fby fdZsk L

;kX n;kX ikB' BjhA pkd ;[ pkd fppkd .


rqzE ;rb g{oD eh:'
eh:' Grtfs feqgk gq;kfd . 862


410

aaaaaa
aaaaaa aaaaaa
aaaaaa
aaaaaa
w' rqfj wfj wB s/ XB s/ sB s/ f;o b"A ;G j? fJe jh eT[ ..
fjzd{nK dh wkBf;esk dh ;hwk jh ewho s'A b? e/ ezfBnk
e[wkoh sZe j? ns/ i? Gkos wksk s'A T[go BjhA iKdh sK ;:kw eth fe;
soQK nky/rk .

pzr e/ pz rkbh fcozr e/ fcozrk tkbh


fdbh e/ fdbtkbh s/oh nkfrnk w/A ubs j?A .
o'j e/ o[j/b/ wkx d/; e/ px/b/ pho
pzr;h pz[X/b/ gkg g[zi e' wbs j?A..

r'yk r[B rktfj uhB wuhB e/ ;h; fBnktfj


fspsh fXnkt?fj d'y d/j e' dfbs j?A ..
(nekb T[;sfs)
(7)
r[o{ ;kfjp d/ ;ko/ dopkoh ethnK ;?Bkgfs, GkJh Bzd bkb
nkfd, nkgDhnK ouBktK ftu r[o{ ;kfjp dhnK tfvnkJhnK eod/ Eed/
BjhA . ;ko/ okfinK d/ dopkoh eth nkgDhnK ouBktK ftu nkgD/
gkbeK dh tfvnkJh eod/ jB go d;w rqzE dh ;koh ouBk ftu fes/
fJe EK Gh d;w/ ih dh skohc bJh fJe bkJhB Gh BjhA fbyh j'Jh .
pfusq BkNe ftu ebrhXo wjkoki dh nkgDh eEk ns/ j'o i[ZXK dk
toBD T[sw g[oy ftu j'fJnk . i/ fe;/ eth dh ouBk j[zdh sK
ftnkeoD nB[;ko nB: g[oy (3rd Person) ftu j'Dh ;h . fJ; bJh
fJ; B{z fe;/ wBxVs ;:kw eth Bkb i'VBk nfrnkBsk ns/ w{oysk j? .
pbfe nB/eK EktK s/ r[o{ wjkoki B/ nkgDk BkT[A fbfynk j? L

;rb d[nko e' Skfv e? rfj:' s[jko' d[nko .


pKj rj/ eh bki nf; r'fpzd dk; s[jko . (okr wkH tsko)
;dk dkfjB/ dk; e' dkB dhi?
dhi? .
r[o{ kj r'fpz d eh oy bhi? . (GrT[sh ;s'so)
(8)
fi; soQK y'ih pzd/ u'o dh g?V BZgD bJh, g?o dk ;kJh, g[bKx
dh bzpkJh, Xosh s/ gJ/ g?o dh Skg dk Bw{Bk nkfd rZbK d/y e/ d;d/
jB fe g?V fe; pzd/ dh j? . fJ;/ soQK ftdtkB pzd/ fe;/ ouBk dh
pdktbh, ?bh, nbzeko ns/ gqwkfD nkfd d/y e/ fBoDk eo b?Ad/ jB
fe ouBk fJe eth dh j? iK fJe s'A tZX dh j? . d;w rqzE dh ;koh ouBk
fJe' gqpzX j/m j? ns/ eJh EkJhA tZy tZy ekvK ftu ;wkBsk tkbh
pdktbh, ?bh ns/ nbzekoK Bkb fBo{gD jB .
;G irk gow/o d/ fBor[D ns/ ;or[D o{g d'BK dk gqrNk j? .
gow/o ns/ gow/o dh nkfd esh ;G irk fdqNwkB j? . i[XK d/
toBD dh ?bh, pdktbh fJe ;wkB j? . i' pdktbh uzvh dh tko

ftu j? T[j' pdktbh okwtsko d/ fJzdoihs (oktD d/ g[Zso) i[ZX


toBD ftu j? L
i[N/ tho i[Mko/ XZrk tihnK . pi/ Bkd eoko/ dbK w[kjdk .
b[M/ ekoD:ko/ ;zxo ;{ow/. t[m/ ikD vokb/ xDhno e?poh..
..
ti/ ;zrbhnkb/ jkmK i[NhnK . y/fs pj/ w[Skb/ ejo ssou/ .
fvr/ tho i[Mko/ X{zwK c[NhnK. pZe/ ikD wstkb/ GzrK ykfJ e? ..
..
UoVkJ/ jzekoh XZrK tkfJe? . tkfj fco/ sotkoh ;{o/ ;{ofwnK .
tr? oZs M[bkoh MkVh e?poh . gkJh X{w M[Mkoh oktD okw dh..
..
u'phA XT[; tikJh ;zxo[ wZfunk. pkj fco? t?okJh s[o/ sskou/ .
j{oKfus tXkJh npo g{fonk. i'XK d/yD sKJh j{b/ j'JhnK ..
..
i' pdktbh ikg ;kfjp ftu j? Uj' pdktbh fJ;/ eKv ftu j? LnBek Szd
gqG{ j? . ni{ j? . ni? j? . nG? j? ..
..
nik j? . nsk j? . nb? j? . ni? j? ..
..
okwktsko d/ nkozG ftu fbyd/ jB L

g[fB ohM dJ/ d'T{ shnk poz r . fus w' ;[ fpuko eS[ B eoz..
..17
17..
ejh BkNe wZX ufosq eEk . i:k dhB ;[o/ Bo/i iEk ..
17
..
dw/ fgsk dZ;d/ jB fe w?A d;oE dhnK d' okDhnK d/ ftnkj dk gq;zr
pfusq BkNe rqzE ftu ufosq' gy:kB ftu Gh fbfynk j?.

w/o eo' fsqD s/ w[fj ikfj rohp fBtki B d{;o s' ;' ..
G{b fSw' jwoh gqG nkgB G{bBjko ejK e'T{ w' ;' ..
Go''; ' ..
;/t eoh s[woh fsB e/ ;G jh frqj d/yhns dqp Go
:k eb w?A ;G ekb feqgkB e/ Gkoh G[ikB e' Gkoh Go';' .
(pa BkNe 92)
92
fJj' ;tZ:k ufosqK dk nkozG ftu fJ; soQK j? L

w/o fe:' fsqD e/ w[fj ikfj rohp fBtki B d{;o s' ;" ..
G{b fSw' jwoh gqG nkgB G{bB jko ej{z e'T{ w' ;" ..

;/t eo? s[woh fsB e/ fSB w?A XB bkrs Xkw Go';' ..


:k efb w?A ;G ekb feqgkB eh Gkoh G[ikB e' Gkoh Go'; " ..47
47..
..47
..
fJj T[;/ soQK j? fi; soQK nkfd r[o{ rqzE ;kfjp ftu ;'do dk
gkm fszB tkoh nZv nZv pd G/dK Bkb nkfJnk j? .
pfusq BkNe ftu d;w/ ih, fgsk r[o{ dh jhdh pko/ fJzi
fbyd/ jB L

;kXB j/fs fJsh fifB eoh .. ;h; dhnk go ;h Bk T[uoh ..


fJ;/ soQK u"ph; ntsko dh eEk d/ nkozG ftu fJzi fbyd/ jB .

fiB gqG J/e tj? mjok:' .. fsB eo fGzv B fe;{ fdyk:' ..


..26
26..
;h; dhnk go f;oo B dhBk .. ozu ;wkB d/fj eo uhBk ..
26
..
fJ;/ soQK ;a nwoihs f;zx y';k e?B/vk fBtk;h B/ ;qh d;w
rqzE ;kfjp dw/ feqs gqwkfDesk g[;se ftu pVh fwjBs Bkb
nkfd ;qh r[o{ rqzE ;kfjp dh pkDh, GkJh r[odk; ih dh ouBk dk d;w
rqzE dh pkDh Bkb Nkeok eo e/ cb;ck, f;XKs ns/ gqwkD fJe' ;kps
ehs/ jB . go fJj rZbK ;G frnkBtkBK tk;s/ jB g{ fposh tkfbnK
bJh BjhA jB .
(9)
n?;k okw ;:kw eth fejVk j? ih fi;B/ gkT[AN/ ofj e/ feko
ehsk j't/ ns/ /o, foS wko/ j'B L-

oki ;ki jw go ip nk:' .. iEk ;es sp Xow ubk:' ..


..11..
GKfs GKfs ;B y/b f;ekok .. wko/ ohM o'M Mzykok ..
d/; ukb jw s/ g[fB GJh .. ;jo gktNk eh ;[fX bJh ..
..22..
ekfbzdq sN eo/ fpbk;k .. nfBe GKs e/ g/y swkk ..
..33..
sj e/ f;zx xB/ u[fB wko/ .. o'M ohS pj[ GKfs fpuko/ ..
id fe r[o{ ;kfjp dh :kd ftu r[L /o rkj ni Gh gkT[ANk ;kfjp ekfJw
j? .
e"D okw ;:kw wBxVs nyT[sh eth fJj dkB wrdk j?

np ohM e? d/j[ tj? jw e'T[ i' j" p/Bsh eo i'fo eo'A ..

ip nkT[ eh nT[X fBdkB pB? nfs jh oB w? sp i{M wo"A ..


feqBktsko d/ ns ftu r[o{ ;kfjp fbyd/ jB,

d;w eEk Gr"s eh Gkyk eoh pBkfJ ..


nto pk;Bk Bkfj gqG Xow i[X e' ukfJ ..
noE L- Grts g[okD d/ d;t/A ;ezX ftu i' feqBktsko pko/ fbfynk j?
w?A T[; B{z nkgDh p'bh gfjBk e/ fbfynk j? . fJ; pko/ w?B{z j'o e'Jh
bkb;k BjhA (ekwBk BjhA) e/tb Xow i[X bJh (nkgD/ f;ZyK ftu) i'
GoB bJh w?A fJj fbfynk j? .
fJ; s'A gfjbK dk ;tZ:k d/y' L

pj[
jfo ub/ frqj nkgB/ e' pB w? p
j[s' fsB X:kB brkJ/ ..
f;X ;wkX nrkX eEk w[fB y'i oj/ jfo jkE B nkJ/ ..
;:kw ej? ;G p/d es/pB ;z sB e? wfs :'A mjokJ/ ..
Gkys j? efp ;zs ;[B' fiB gq/w ehJ/ fsj ;qh gqfG gkJ/ ..
;ku ej'A ;[fB b/j[ ;G? fiB gq/w eh:' fsB jh gqG gkfJU ..

..

(nekb T[;sfs)
fJ; s'A f;ZX j[zdkj? fe okw ;:kw ns/ r'fpzd e'Jh wB xVzs
nyT[sh j'o eth BjhA pbfe fJj fszB/ bc fJe' d/ ;wkB nso noE
tkb/ jB . iEkL

;zsK wX/ r'fpz d[ nkS? r'eb wX/ f;nkwr'..


Bkw/ wX/ okw[ nkS? okw f;nkw r'fpzdr' .. ne
ns/

..

;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih d/ gqk:pkuh Bkw jB .


fijV/ pzd/ d;w rqzE dh pkDh B{z ethnK dh pkDh ns/ ezio
pkDh efjzd/ jB n;hA T[BQK B{z g[ZSd/ jK fe eh r[o{ ;kfjp ni/jh ouBk
eoB tkb/ ethnK B{z jkEh s/ uVQk e/ ib{; dh eb ftu ;BwkB eod/
oj/ ns/ T[; wkB/ ;Zm ;Zm jko d/ fJBkw fdzd/ oj/ < id fe fJfsjk;
rtkj j? fe fJe eth B/ id r[o dopko ftu nk e/ nkgDh eftsk dk
gfjbk fno fJdK gfVQnkL

wod ;'j/ w[ZS pKe/ B?D pKe/ r'ohnK .


sK r[o{ ;kfjp B/ T[; B{z c"oB p?m ikD bJh j[ew fdZsk ns/ fejk n;hA ni/j/
wod n"os gqtkB eod/ jk L

wod ;'j/ e"b pKe/ ow pKe/ r'ohnK .


fejVk ft Grs fjzd{ eth fJj ej/rk L

J/e f;t GJ/ J/e rJ/ J/e c/o GJ/


okw uzdq feq;B e/ ntsko Gh nB/e j?A ..
pqjwk no[ fpB e/s/ p/d n"A g[okB e/s/
f;fwqs ;w{jB e? j[fJ j[fJ fpsJ/ j?A ..
w'Bdh wdko e/s/ n;[Bh e[wko e/s/ ..
n;k ntsko e/s/ nBh e[wko e/s/
gho n"A fgekpo e/s/ rB/ B gos J/s/
1 77
(nekb T[;sfs)
ykb;/ dh i' wfjwk ebrhnK tkb/ B/ d;w rqzE ftu ehsh fejVk
pqkjwD okw, iK :kw eth eo ;edk j? < p/ ;wMh ekoB d;w/ dh feqs ;qh
d;w rqzE B{z ethnK dh ouBk efj e/ e[co s'b oj/ jB .
fJe gZSwh ftdtkB B/ d;w rqzE dk nfXn?B eo e/ fJzi fbfynk j?
L
"The followers of Gobind Singh have failed to tell the
world that he was not only a man of action but a great Scholar
world have ever produced. Who was the master of so many
Indian languages of that time and can write his versions with
quite peae of mind with a sword dagling with his waist, bow and
arrows ready to fight and commanding his troops in the battle
field" ns/ ;kv/ d;w rqzE fto'Xh nfrnkBsk ns/ w{oysk iK fe;/ bkbu
ftu nk e/ fJ; s/ mZgk jh BjhA brKd/ pb fe nkgDh neb dk fdtkbk Gh
eZY oj/ jB.

nX/ nebh pkjo/ fenk fsB f;T[ ejhn?


fgSbh ;dh d/ ;Zst/A de ftu frnkBh Gkr f;zx dh fbyh
g[;se d;w rqzE fBoD/ B/ gE ftu pVh T[Eb g[Eb g?dk eo
fdZsh ;h . fJ; d/ itkp ftu frnkBh jopz; f;zx ih Nhekeko dh
fbyh g[;se d;w rqzE dogD B/ ns/ frnkBh Gkr f;zx B{z ;qh
nekb sys ;kfjp s'A fwsh 5-7-1977 B{z gE ftu'A S/e/ ikD fgS'A
Ksh tos rJh ;h, cb;o{g seohpB fszB ;kb fgS'A frnkBh Gkr
f;zx B/ ;qh nekb sys ;kfjp s/ jko j' e/ G[b pykJh . seohpB
thj ;kb fgS'A fpgqB eh ohs s'A ;Zu d/ wkor dhnK feskpK d/
ny"sh b/ye r[opy f;zx ekbk ncrkBk B/ fco fJe tko
gEe ;kro ftu gE Ykj{ ;[Bkwh bfjo b? nKdh j? .
n;hA nkgDh g[s;e ;G d[kN MZy wkok ftu ;kps eo
fdZsk j? fe feskpK dk b/ye e'Jh j'o j?, ekbk ncrkBk dk e/tb
BkT[A tofsnk frnk j? . ndo yks/ fwBoh ekbiK dhnK
fijVhnK ;z;EktK frnkBh Gkr f;zx ih g[s gBkjh eo ojhnK ;B
T[j' jh ekbk ncrkBK dh fgZm s/ yVhnK jB . frnkBh Gkr f;zx B{z
gE ftu'A S/eD fgZS'A fwBoh ekbiK B/ n?bkBhnK efj fdZsk fe
n;hA efp:' pku p/Bsh uT[gJh B{z pkDh ;thekod/ jK i' T[BQK tb'A
gqeks r[NfenK ftu fBozso Sg ojh j? .
ekbk ncrkBK d/ gE ftu'A S/eD d/ j[ew Bkw/ fgS'A fJzdo
f;zx xZrk ns/ fJ; d/ ;kEhnK ;w/s fwBoh ekbi fdZbh d/
eosk ;[oihs f;zx fwBoh B{z SZv e/ pkeh fwBoh ekbiK B/ dV
tZN bJh j? ns/ ekbk ncrkBk dk pdb Y{zY ojhnK jB sK i' fe;/
j'o d/ w'fYnK d/ oZy e/ pzd{e ubkJh ik ;e/ .

fJzdo

f;zx

xZrk

n?Av

gkoNh

tb'A

ftd/K

ftu

ikg[ ;kfjp ;[Xk ;tZ:/ ns/ efpU pku p/Bsh u"gJh fto[X e{V
gquko eoB eoe/ ns/ j'o soetkdh ekwo/vh ;'u B{z goBkJhnK
rshftXhnK ekoD, ftd/K s'A fwbhnK fog'oNK s/ iE/dko ;qh nekb
sys ;kfjp d/ ;w{j r[od[nkfonK ndo fJBQK d/ p'bD s/ gkpzdh brk
fdZsh . cb;o{g fwBoh ekbi tkfbnK B/ nihs nypko ns/
r[of;y c[bktVh ftu fpnkB d/ fdZsk fe ;kvk fJzdo f;zx xZr/ Bkb
ed/ e'Jh tk;sk BjhA fojk id fe fJzdo f;zx fwBoh ekbi dh
sBykj s/ gbdk fojk j? . fJj n;bh feodko j? T[BQK pzfdnK dk
fiBQK B/ ;qh d;w rqzE fto[X e{V gquko dk j?doh Mzvk u[Zfenk j'fJnk
j? .
;g'e;w?B ns/ fwBoh ekbi tkfbnK B/ ekbk ncrkBk B{z
;dh dk ;G s'A q/N f;Zy ns/ f;yh dh nek rzrk dk Xq{ skok
n?bkB oZfynk j? . pbfe fJzdo f;zx xZrk sK efj fojk j? fe GkJh
ekBQ f;zx s'A fgS'A gE ftu i/ e'Jh ftdtkB g?dk j'fJnk j? sK T[j
ekbk ncrkBk j? . fJ; s'A fJe edw j'o nZr/ ik e/ nkydk j? fe
j[D d[BhnK ekBQ f;zx BkGk B{z Gh G[b ikt/rh .
n;hA gkmeK B{z fJ; Xq{ sko/ dh n;bhns ikD{ eokT[Dk
nkgDk co ;wMd/ jK sK i' f;y ;zrsK ;jh fBoDk b? ;eD . fJBQK
dk iBw 1922 ftu j'fJnk . pugB fbQk fwN r[woh uZe BzzL 3914/2 r[fonk . fibk w[bskB d/ Bro whnK u[zB{z s'A d;thA gk;
ehsh . 1947 ftu gkfe;skB pDB fgS'A r[odk;g[o d/ fgv ekbk
ncrkBk fNekDk pDkfJnk . g[fb; ftu f;gkjh Gosh j' rJ/ ns/
soZeh eod/ n?;an?uaUa (g[fb; fJz;g?eNo) pD rJ/ .

wkf;e ykb;k yv/Xko d/ Btzpo 2003 ftu Sg/ b/y


nB[;ko gfjbK izfvnkb/ r[o{ e/ EkD/ nwkBs ftu fynkBs eoB d/
d' nXhB fJ; s/ Xkok 509 nkJhagha;ha fwsh 1-9-72 B{z
n?cankJhankoa 35 BzL 352 doi j'Jh . fJ; fgS'A fpibh w[bkwK
Bkb MrVk eoB Bkb cfsjrVQ u{VhnK EkD/ ftu Xkok 224, 225,
332, 353, ns/ 186 nkJhaghan?;a nXhB fwsh 9-9-1973 B{z
n?cankJhankoa BzL 83 doi j'Jh . nkyho ftu fots d/ e/; ftu
id fJj EkDk yoV ftu n?;an?uaUa ;h Xkok 161 nkJhaghan?;a
nXhB n?cankJhankoa BzL 37-1980 ns/ 71-80 doi j'JhnK .
kfi nXhB iwkBs fwbD s/ fJj ;zs ioB?b f;zx fGzvoK tkfbnK
dh ;hankJhavha eoB bJh dopko ;kfjp uZb/ rJ/ . wkBk tkb/ eKv
fgS'A ;zsK d/ eq'gh s'A puD bJh e?B/vk ub/ rJ/ .
e?B/vk

ftu

ykb;k

dhtkB

;[;kfJNh

d/

r[od[nkok

N'gk ;NohN ftu rqzEh dh ;/tk eoB bZr gJ/ . nkgDh 68 ;kb dh
T[wo ftu r[od[nkok ;kfjp d/ ndo jh fiE/ fJ; dh gsBh ns/
bVeh Gh ;h soBihs e"o G[bo Bkwh phph Bkb nB?fse fpUjko
eoB bJh ew/Nh B/ fJ; B{z r[od[nko/ ftu'A eZY fdZsk . fJ; s'A fJBQK B/
fpqN e'bzphnk dh fteN'ohnk e'oN dk dotkk ik yVekfJnk . fiE/
fJ; dk e;{o f;X j'D s/ cotoh 1992 ftu gi jko e?B/vhnB
vkbo i[owkBk eoe/ e/; ykoi eo fdZsk . e'oN d/ c?;b/ dh ekgh
n;hA ;zrsK d/ frnkB bJh Bkb brk oj/ jK .
fwBoh ekbiK ns/ ;g'e;w?B d/ pDkJ/ f;yh d/ nek rzrk
d/ Xq{ sko/ dh n;bh c'N' ;zrsK B/ d/y fbZsh, pkeh i[zvbh pko/ ;zrsK
nkg jh fBoDk b? b?D fe d;w rqzE d/ fbykoh GkJh wBh f;zx jhd,
pkpk dhg f;zx jhd ns/ j'o d;w rqzE B{z wBD tkb/ r[o{ e/

fgnkfonK ;kjwD/ fJj eh j?;hns oZyd/ jB ns/ fJBQK dh goy


e;tZNh feE/ sZe mhe j? ni/j/ pzfdnK bJh r[opkDh efj ojh j? L
nX/ nebh pkjo/ fenk fsB f;T[ ejhn? ..
fpB r[o gE B ;{MJh fes fpfX fBopjhn? ..
y'N/ eT[ yok ej? yo/ ;ko B ikD? ..
nX/ ek BkT[A gkoy{ ebh ekb ftvkD? ..
;{s/ eT[ ikrs ej? ikrs eT[ ;{sk ..
ihts eT{ w{nk ej? w{J/ BjhA o'sk ..
nkts eT{ iksk ej? iks/ eT[ nkfJnk ..
go eh eT[ nkgBh ej? nkgB' BjhA GkfJnk ..
whm/ eT[ eT[Vk ej? eT[V/ eT[ whmk ..
oks/ dh fBzdk eofj n?;/ efb wfj vhmk ..
u/oh eh ;/tk eo? mke[o BjhA dh;? ..
g'yo Bho fto'bhn? wkyB[ BjhA oh;? ..
ne 229

gq'a ;kfjp f;zx ih d;w/-pkDh pko/


g'qa ;kfjp f;zx ih dk Bkw f;Zy irs ftu fJe f;sko/ tKr
o"B j? . T[BQK B/ ;kok ihtB r[opkDh d/ ftnkeoDe s/ f;XKse
gfjb{nK B{z d/yd/ j'J/ Nhek ns/ fJfsjk;e gfjb{nK B{z d/yd/ j'J/ eJh
j'o g[;seK Gh fbyhnK jB . fBsB/w ns/ nfwqs ;zuko ;w/A gVQhnK
ikD tkbhnK pkDhnK, ikg[ ;kfjp s/ ;t:? Gh Nhek ehs/ jB, go
p/jZd o[MkB iK fe;/ tiQk eoe/ T[j u"gJh dk Nhek Bk eo ;Ze/ . pZ;
fJzBhA rZb dk BkikfJ nk;ok b? e/ d;w rqzE ;kfjp pko/ p/b'Vk tkd
fttkd S/VB tkb/ efj fdzd/ jB, fe p/Bsh u"gJh d;w/ ouBk
BjhA, fJ; eoe/ jh gq'a ;kfjp f;zx ih B/ fJ;dk Nhek BjhA ehsk .
gq'a ;kfjp f;zx ih dk d;w/ pkDhnK pko/ eh ftuko ;h <, fJE/
fJjh f;ZX eoB dk :sB, T[BQK d/ nkgD/ jh bcK ftu ehsk ik
fojk j? . f;zx pqdo tZb'A Skgh fBsB/w ;Nhe d/ ga 100 T[go
ikg[ ;kfjp dk Nhek gq'a ;kfjp f;zx ih fJ; soQK [o{ eod/ jB L
ikg[ .. ;qh w[y tke gkfskjh 10
10.. noE L- gkfskjh
d;thA ih d/ gftZso w[y dk tke . aaaJ/;/ soQK gkfskjh 10
10 ftu
nze 10
10 dk gkm d; n[ZX j?, d;thA gkm mhe j?, fJ;dk Gkt fJj
j?, i' pkDh j[D gVQB bZr/ jK, T[j d;t/A gkfskj ih dh j? . nodk;
d/ gfjb/ pd tZb Gh jo/e f;Zy dk yk; fXnkB d/Dk o{oh j?, T[j
pd fJT[A jB L
1> tkfjr[o{ ih eh csfj .. ;qh GrT[sh ih ;jkJ/ ..
gkfskjh 10 .. J/E/ pd gkskjh 10 dk Gkt fJj j? fe nodk;
fgqEw GrT[sh s'A b? e/ ;G EkJhA j'fJ ;jkfJ sZe ;qh r[o{ r'fpzd
f;zx ih dh T[ukoh j'Jh j? .. J/E/ ne 10 dk gkm d; eoBk n[ZX j?,
[ZX gkm d;thA j? . aaajK, nodk; tkbh pkDh ;qh r[o{ r'fpzd f;zx ih

dh T[ukoh j'Jh j?, fJ; tk;s/ fJ;d/ [o{ ftu gVQBk j? ;qh w[ytke
gkfskjh d;thA .
gq'a ;kfjp f;zx ih dh fJe j'o, f;zx pqdo tZb'A Skgh g[;se,
ihtB fpqsKs r[o{ r'fpzd f;zx ih j? . ga 88 s/ GzrkDh :[ZX pko/
fbyd/ j'J/, T[j fw;kb fdzd/ jB L
fJfsjk;e rtkjh-izr s'A fgZS'A S/ wjhB/ j'o ;fsr[o{ ih
gkT[AN/ ;kfjp jh fNe/ oj/ . GzrkDh dh izr dk ;kok jkb T[BQK T[E/ jh
pho-o;-Goh eftsk ftu fbfynk, i' pfusq BkNe d/ nZmt/A
nfXnkJ/ ftu do j? .
g'qa ;kfjp f;zx ih fJ;/ g[;se d/ gL 92 s/ fbyd/ jB L
t/b/ dh ;zGkb-go fBo/ jfEnko fe;/ ezw BjhA, i/ jfEnko
cVQB tkb/ wB[Zy d/ ndo pho o; dk j[bkok BjhA . fit/A
r[o{ jfor'fpzd ;kfjp B/ ;qh nekb sys ;kfjp dh fJwkos pDtk e/,
T[;d/ ;kjwD/ YkvhnK gk;'A i'fXnK dhnK tkoK d/ gq;zr
[o{ eotkJ/ ;B, fst/A r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ Gh ehsk . aaaaowkfJD
ns/ wjKGkos d/ izrK dhnK ;dhnK s'A g[okDhnK eEktK ;z;feqs
ftu fbyhnK w"i{d ;B . ;fsr[o{ ih B/ T[BQK B{z Bt/A ;Zu/ ftu Ykb e/
Bt/A o{g ftu fbnKdk .
ga 105 T[go gq'a ;kfjp f;zx ih fbyd/ jB L
j[;?B ykBaaapfusq BkNe d/ :koQt/A nfXnkfJ ftu
j[;?Bh :[ZX d/ Bkw j/m fJ; izr dk feo j? . ;fsr[o{ ih tZb'A G/i/
j'J/ e[ZM f;Zy Gh GkJh ;zrshJ/ ;w/s jhd j'J/ . fJj :[ZX ;zB
1688-89 d/ f;nkb ftu j'fJnk ;h .
fco fJ;/ g[;se d/ gL 127 s/ gq'a ;kfjp f;zx fbyd/ jBL
r[o{ r'fpzd f;zx ih fJB;kBh ihtB Bkb ;zpzX oZyD tkb/
eJh n;{bK dk ;q'fsnK ns/ doeK d/ wBK ftu v{zxk gqGkt gkD bJh

jk;-o; d/ e"se iK puB tosk fdnk eod/ ;B. pqkjwDK dk eq'X


wZmk eoB bJh ;fsr[o{ ih T[BQK B{z jZ; e/ nkyD bZr/ fe ;kB{z s[jkvk
u/sk BjhA ;h fojk . r[o{ gkskj B/ sK ow Go/ sohe/ Bkb T[BQK
Bz{ ;wMkfJnk ;h fe u/sk T[jBK pko/ jh ft;odk j?, fizBQK dh b'V Bk
oj/, go T[j ni/ Gh nkgDk jZe iskT[D' B Nb/ . nkyo ;fsr[o{ ih B/
y[ZbQ/ bcK ftu pqkjwDK B{z efj fdZsk, fe ;/tk eokT[D dk jZe T[BQK
dk jh j[zdk j?, fizBQK B/ nkgDk nkg d{finK bJh e[opkB eo fdZsk
j't/, fijV/ d[yhnK rohpK dh ykso f;o sbh T[s/ oZyh fcod/ j'D .
s[;K T[u-kshJ/ pqkjwDK B/ ;dhnK s'A eo'VK pzfdnK B{z {do nky
nky e/ g?oK j/m bskfVnk j'fJnk ;h . r[o{ BkBe gkskj nkJ/,
T[jBK dk ;Zdk ;[De/ fJzBQK b'eK B/ s[jkvh r[bkwh dk i{bk bkj[D
bJh f;o sbh T[s/ oZy fbnk . s[;hA fJBQK B{z nkgD/ Bkb'A BhthA ksh
d/ ;wMd/ j', go n;b ftu fJjh jB dkB ;/tk d/ n;bh jZedko,
feT[Afe fJBQK B/ nkgDk ;G e[ZM d{finK dh ykso e[opkB ehsk
j'fJnk j? . fJj ;[D e/ pqkjwDK dk bZe N[ZN frnk, fe ikrh iBsk B{z
b[ZND d/ nt;o xNd/ ik oj/ jB . ;fsr[o{ ih B/ j/m fby/ ;t?:/
nfes ehs/ L-

i' feS[ b/y fbfy:' fpXBk ;'Jh gkJhns fwq i{ 'e[ fBtko' ..
w/o' eS{ ngokX BjhA r:' :kfd s/ G{fb B e'g[ fusko' ..
pkr' fBjkbh gm? d? j"A nki Gb/ s[w e' fBju? ihn Xko' ..
fBjko'' ..1..
Ssq ;G? feqs fpgqB e/ fJBj{ g? eNkS feqgk e/ fBjko
i[X fis/ fJBjh e/ gq;kfd fJBjh e/ gq;kfd ;[ dkB eo/ ..
nx Ux No? fJB jh e/ gq;kfd fJBjh eh feqgk c[B Xkw Go/ ..
fJB jh e/ gq;kfd ;[fpfdnk bJh fJB jh eh feqgk ;G ;sq wo/ ..
fJB jh feqgk e/ ;i/ jw j?A BjhA w' ;' rohp eo'o go/ ..2..
;/t eoh fJB jh eh Gkts n"o eh ;/t ;[jks B ih e' ..

dkB d:' fJB jh e' Gb' nT[o nkB e' dkB B bkrs Bhe' ..
nkr/ cb? fJB jh e' d:' ir w? i;[ nT[o d:' ;G che' ..
w' frqj w? sB s/ wB s/ f;o bT[ XB j? ;G jh fJB jh e' ..3..
d'fjok
uNgNkfJ fuZs w? ifoU fsqD fiT[A eo[ZXs j'fJ ..
y'i o'fi e/ j/fs bfr d:' fwq i{ o'fJ ..4..
gq'a ;kfjp f;zx ih fJ;/ g[;se d/ ga 133 s/ fbyd/ jB L
y[bQk nfwqs gouko L- ;fsr[o{ ih dh jdkfJs nB[;ko gi*
fgnkfonK B/ fco Bt/A f;o/ fsnko eoe/ 25 j'o f;zxK B{z nfwqs
SekfJnk . fJ; soQK nrKj nfwqs SeD bJh S/ iZE/ fsnko j' rJ/ .
fJ;/ jh soQK j'o j'o iZE/ fsnko j[zd/ rJ/, ns/ kw sZe gfjb/ jh fdB
jkoK f;zxK B/ nfwqs SZe fbnk .
*nqfws fsnko eoB tkb/ f;zxK tk;s/ o{oh j?, fe T[BQK B{z
gi pkDhnK [pkBh :kd j'D, fijVhnK nfwqs fsnko eoB t/b/
gVQhdhnK jB . T[jBK ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnK Gh fszB
pkDhnK jB-ikg[, ;t?:/ s/ u"gJh .
fJ; s'A ;[s/ jh nB[wkB bZr iKdk j? fe ;fsr[o{ ih d/ ;w/A
f;Zy ;zrsK ftu r[opkDh [pkBh :kd eoB dk T[skj nkw ;h, ns/
r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnK pkDhnK Gh nB/eK f;ZyK B{z :kd ;B .
fJ; d;w/ ih d/ ihtB fpqsKs tkbh g[;se d/ ga 212
s/ ;kfjp f;zx dh fbys L
id'A fgv dhB/ s'A fJj ypo fyboBh [o{ j'Jh ;h, fe
r[o{ r'fpzd f;zx ih nkBzdg[o s/ uwe"o dhnK bVkJhnK s'A fgZS'A
wkbt/ ftu nk rJ/ jB, sK eJh j{oh eth Gh w[V nk fwb/, fizBQK B{z
j{o B/ izr d/ yso/ s'A pkjo oZyD bJh nkBzdg[o s'A s'o fdZsk ;h .

d{o'A d{o'A T[skj Bkb f;zxK B{z nkT[AfdnK d/y e/ T[; t/b/ dk fdq
fJT[A fpnkB ehsk j? . (d;w rqzE ftu) L

bZyh izrfb ykb;k, nkfJ dhdko ehs' B/ ..


B// ..
;[D e? ;Zd[ wkjh dk, w/jhA gkDh xkj[ w[Zs' B
fe; jh Bkfb B obhnk ekJh, fJj[ eh "e[ gfJU B/ ..
frnk fcoke fwfbnk fwsq wkjh, sKjh [eo ehs' B/ ..
(d;w rqzE)
j[D gq'a ;kfjp f;zx ih dhnK f;oc d' g[;seK d/yD s'A jh
gsk bZr iKdk j?, fe T[jBK d/ fdb ftu r[o{ r'fpzd f;zx ih dhnK
pkDhnK gqsh fezBh oXk ns/ ;fseko dh GktBk ;h . y'i d/ ;zpzX
ftu Gh T[BQK dk e'Jh ;kBh BjhA, ns/ T[BQK B{z pkDhnK pko/ ;G
gsk ;h, fe fejVh pkDh fe;dh j?, ns/ feE'A bJh rJh j? . eh fe;/
soQK dh e'Jh Ze dh r[zikfJ ofj iKdh j? < iK gq'a ;kfjp f;zx fJzB/
jh G'b/ ;B fe T[j fpBK eZ[S d/y/ goy/ d/ jh fbyh rJ/ . Y[ZuoK
vkj[DhnK sK t?;/ jh neb d/ XBh j'D dk ;p{s j[zdk j?, go d;w
rqzE pko/ gq'a ;kfjp f;zx ih dk Bkw ny"sh fto'Xh fXo ti'A tosD dk
e[eow eoBk ;G s'A tZvh w{oysk j? . fi; soQK nykD j? fe e[ZfsnK
d/ bZfenK dfonk gbhs BjhA j[zdk mhe fJ;/ soQK gq'a ;kfjp f;zx ih
dh ;yhns B{z sK e'Jh coe BjhA g?D bZrk, go fJ; M{mh-socdkoh
eoB tkb/ dh neb dk iBkk o{o fBeb iKdk j? .


( , . . .,
z )
z , AIEI , z. z
. ., . . ., z , z
,
, ,
:

,


:
fi ,


z ....

....
..... fi ....
......
..... , ....

....
( BF-BG)
z,
, , z, z, ,
fi z
z
,
, , z z
z ,

fi
(Folklore) - (Folk literature)
,
?
!
z , z z
z
z
, - (Secular Story),
, , ,
, (Fiction)
z
, z z z

z, , z
- ,
z z
- , ,
,
z z zz (Four
branches of Knowledge) :
A. (Logic, Metaphysics)
B. z (Three Vedas)
C. (Secular arts and fiction)
D. (Politics, Statecraft etc.) ,

-z , z z ,
z z
,
z ,
, z ,
,
-z z z ,
(Epilogue) :

D@D
(z D@E)

z z z
z z (Metaphysical
reality) , z
:

....
z z .......
z
(A-C)
z z ,
, z, ,
(-B)
,
z ,

z

( z , . GD)
z

z z z -z
, ,

z - ,
:
(. DDA)

-z , z
:
z z z z
zDF

, ,
- z z :
z z z ....
....
z .....
......
E.....

z G
z z
,
z ,
z , , z

z ,
(A@.IE)

,
, ,
z , :
, , ,
z z
, , (....,
AE.)
z z
, z ,
, z z z
z
, (Doctrine and
practice)
,
( :A)

z z ,
,
, ,
,

, fi

z , -z z z
, :

z z H
, -
z ,

I
,
, ,
, z ,
z
z
-z ,
z z
, , z ;
z ;

z D
,

z AG

,
z z ;
A. z :
B. :
C. :
, ,
,
D. z : ,
z (Love marriage) ,
z
E. : ,
z (Companionate
marriage) , z z
F. : (),

G. : ,
z z


, ,
- ;

(z , F B@)

H. : ,

AIDG
z , z
, z ,
, z, z
z ,
z z ;
18
z z
z

(....BC)
(
)

z BD
, ,
, ( )
z
z ,
z z (...BH)
, , z
, ;

z z BH

BI

z

z z
z fi z z C@
z
fi , ! z z ,
fi
z z z
z -
-z z z
z z ,
z , z
,
: z

(Oedepus) (Motif) ,
(Freud)
(Oedepus Complex)

(Sophisticated) z z

z z
, , - z- -z
z-z ,
D@@ , , z
,
(Psychoanalysis) , z
z
D@@ ,
z ,
,
z z -
z ,
. ,
z , (See A History of
Sanskrit Literature, by Dr. Keith. P. 266)
, z z
(1063-66 A.D.) - (1081 A.D.)
,
, z
z, z ,

,

-z z z z

-z
, ,
,

,

( )
, -
z- fi ,
z z
z , -z z z
, , z z
, - ,
,
z z
z z ;
fi z
z zB
,
z z

z BA z z ,
BC ,
z BC , z z
z z z .....
BA, BB BC ,
z ,
, z z , - fi
, z z
,
,
z ,
, z
,
- (Inspiring)
z z
, ,
z z

?
, (A.) z z
, , z ,
z (Secular fiction)

(Self-Composed) , - (Original

writing)
, z
(B.) z z (Literary
form) z ,
, ,
, (Secular fiction)
,
(Literary technique) , z ,

z
(Artistic creation) ,
z
- z
z ,
, ,
,
,
z ,
,
z

,

,

,
z
-z
z z z
,
,
, ,
z ,
,
z z ,
- ,

, AHH@
z () ,
,

z z BA, BB BC , z
, ,
,
, ,

z , -

fi , ,

, z z
, ,
,
(Literary technique) fi


z, BA, BB BC , ,


z z
, , ,


z C
, , ,
, z

(. FB)
z , z
z , , z
, ?
, ,

,
, ,

z
E
,
,
z
, , ,
,
, ,
, z , ,
,
,
(. GFF)
?

, z
, , z
:
.....
(....AA)
,
, z

,
z ?
z (.....AC)

z AD


: .....
?AG
: z
AH
:
fi ?AI
:
B@
, z fi z
, :
z
z B
,
z z

, , ,
fi ,
,
?,

:
z
BH
, ,

....DA....
,
? :
z , z z
z ,

fi
, ,
,
,
,
(....EI)
, z z
, , , ,

, ,
, :

z z z-
,
z z , ,
fi , ,
, ,
fi
, , z
, z z ,
, z
,
, z
z ,
, , ,
,
(Aristotle) z
,
:
EE



z z :
z ....
...

z z z G


z z z

, z
z
, ,
,
z ,
(Literary illusion)
z ,
, ,
z

, :

z z

EA
z
fi
z z
ED
z z z ,
z
, z
z , z
, ,
z ,
, z z z ,
,
, ,
,
z ,
(Literaty technique) ,
,
z z ,
z ,
fi

, fi
z -
,
z z fi
fi z
z

z z
fi
:
A. z z z z
,
B. z z ,

C. , - ,
, -
, ,
, ,

D. , , ,
,

E. ,
z z
, ,
z,
,
fi , z ,
z z ,
(z. . z. . z z z)
, AIIC
,
z ?
?

fi z
z
, , z



. .
..
z , , fi






z. . z.



z.


z.

z z
z


z z z

z
fi

z , , , ,

:


,
- , ,


,

z (z ) z
z z
z

, z, ,




z
,
,

- z
z ,

fi
,
,
, fi
- ,
,
z

,
z

z

z, , , z
z
z z z
- -fi

,
-




fi
, , , , ,
, , ,z ,
, z , , z


,

,
,


fi z


z


, , - ?
z

z

,
,

:
z : :
( -2, -15)
!
z z

z


fl


360

fi
fi




,




z, ,






:
z

z :

z z

z z

,




z

:
z
z



fi





z z




z

z




z z z

z z :

z

z z

fi








fi



z



z
911 925
z

z





z

:


:


z



,
,







z






-



fi
fi

:




:

fi fi
z


?



?
?
?
-
z
?

, , , ,
, , , , , , ,
, , , , -

,
, , , z
z

z


,
z



fi
,
-



, , , , , , , ,
, , , , , , , , ,
, , , , , , , z, z,
z, z, z, z,
z


, , ,

, z, , , , , , ,
, , z, z, , , z, ,
,

: ,
z z z






, , , ,
:

fi



z
z

:

z
z
:


z
: ,

z

:


,



z ,


, ,

, , z



?

fi
,

10
z

116


fi
,
z

10

fi 1

1
z z
z 2
z
31
10

1

1

2

3
z
z z 2

318
- , ,

z



222


12
z

z
23
z
z


z

6 248

:

z
z :
z z

z
z
z
z z z
z
:
z () ( z )


( )
z
z z
() ( ) z


z z

() ()



z
z z z z
z
z

, z z
z
,
z
:
13
z
,
z z
, , , ,
,
z , z
z z

z z fi z
, z , , ,
, , (
z) z


z z
, z , z
z



z
:
z 1409


,
z
z

(),
,


493
:

17


, , ,
- ( ) z





, fi
,
z z z


fi z
z

z z
z :
fi

1022

( z) :

, fi
,
,

,
z
- , ,


z
AIHD

z
z
, z








z z


z
z
z z ,
, , , , ,


,

z
z

AIHD

() :

1387
fi fi
473


( z)


-
(z z )
,


:

1088
z z
:
z
403

z z

-
z z ()

z


z z

z 21



, ,
,
z
z z 1411
z z
324


z z






z z ,



z z
,

z
z ,

,
z



?
z , z
,

z

z z Johan Malcom
AHAB . Shetch of the Siks

When the chiefs meet upon this solemn occarsin
concluded that all private animosties ceases and that
every man sacrifices his personal feelings at the shrine
of the general good, and actanated by principles of pure
patriotism, thinks of nothing but the interest of religion
and the commonwealth to which he belong. When the
chiefs and principal leaders are seated, the Adi

Garanth and Duswend Padeshah Ka Garanth are


placed before them, They all bend their heads before
these scripitures and exclaim -Waheguru Ji ka Khalsa
Waheguru Ji ki Fateh.


z z z



z z




,
z
( ) z
z , ,
, ,
z z

z z , z
, , , , ,

z , ,
, ,
,
()

()
, ( z
z z)


,


fi

( )

z
:
z


( 1185)
, z
,

--
, fi
-
fi



,


,
,



z z ,
-
z
,

AGA@
:
,
:
z , ,

,





z ,

31 :


-----------
z


z
z z

-
:


, 787
z
fi
z
,
z -
EB

z
z

z z
( )




z ,

EB
,


, ,

fi, , , , ( z)
z
z -
,
:

(. z. z)


z
fi
466

z

fi
z, ,

z
, :

,

, z
z ,
:

1

1
z z 2

2
z
:


,
z

z z

, . . . z

, fi
fi
,
z

z
-, -, -
z ,

:
1102

520
, AFII
,





z


:
z
z
1 23
457 z
:

z : z, ,
,
, z
:


,

z


z
,

:

z
,


,
z , ,
( z)

, z

,
(z ) , z


z :

z z ,


z
() :


( . )
:

fi ,
,
,
z ,

, fi
z z ,

z
:


z . z. z z
,
:


z





( 10 29 1759)

z



:
fi,
899


,
,
, ,
, ,
,

z


:

1287
, ,
, ,,



(
)


(
)



(
)


( ,
, )


()



fi

,





fi

, z





z








fi




fi
z




JJJ

;jkfJe g[; seK dh ;{uh


1a

wjkB e' L feqs GkJh ekBQ f;zx BkGk .

2a

e{fenK dh ftfEnk L feqs vka rzvk f;zx .

3a

An early european Accounts of Sikhs : By Dr. Ganda


Singh

4a

okXk ;[nkwh ws L GkJh gqskg f;zx, ;kpek iE/dko ;qh


nekb sys ;kfjp .

5a

Bebh fBozekoh L GkJh gqskg f;zx, ;kpek iE/dko ;qh


nekb sys ;kfjp .

6a
7a

;/ feB/fjnk
i/b fuZmhnK L GkJh oDXho f;zx .

Website: www.gurmatvichar.info
Email: sdkajitsingh@yahoo.co.in

You might also like