1

ORYANTALZMN SLAMA BAKII VE ILIMLI SLAM SYLEM Prof. Dr. Talip ZDE (S. D.Eye gnderildi-19 Austos 2009)

Oryantalizm (Orientalism), dou ile ilgili, douya ait, dou anlamlarna gelen orient kelimesinden tretilmi bir kavramdr. Kelimenin slm literatrnde karl olan istirk, arkiyt ve oryantalist anlamna gelen msterik kelimeleri de benzer ekilde ark (dou) kelimesinden tretilmitir. Roma mparatorluu dneminde henz uzak dou kltrleri bilinmedii iin bugn Orta-Dou olarak bilinen blge Dou olarak bilinmekteydi. Gnmzde Dou, corafi anlamda Trkiyeden balayp Japonyaya kadar uzanr ve hatta Afrikay da ierisine alr. Orient (Dou) tabiri, Douyu Batl renim ve bilin alanna tamay ifade eden bir kavramdr. Yani oryantalizm (arkiyat almalar), Uzak Dou dahil Dou toplumlarnn din, kltrel, sosyal ve dier ynlerden Bat merkezli bir zihniyet ve stratejiyle balantl olarak incelenmesini ifade eder. Kavramn ortaya kmas Bat kltr ve medeniyetinin, daha zel anlamda Hristiyanln slm kltr ve medeniyeti ile karlamasnn bir sonucudur. Oryantalizme tepki olarak Doulu bak merkeze alan oksidentalizm kavram tretilmitir. Batda Douyu konu alan bilim amal, objektif ve mspet almalarn varl yannda, Arapa ve slam aratrmalar Ortaa spanyasnda ve Bat merkezlerinde ounlukla misyonerlik faaliyetlerinden bamsz olmamtr. Ortaada Kilise, Avrupann nde gelen niversitelerini Dou kltrnn aratrlmas ve Dou dillerinin retilmesi noktasnda tevik etmitir. 1709da College de Franceda Arapa hocas olan Gallandn 1704 ylndaki Kuran tercmesinin dnda 1001 Gece Masallarn da tercme etmesiyle Douya olan ilgi fazlalamtr.1 Msrn 1798 ylnda Fransa tarafndan igal edilmesi oryantalizm asndan bir dnm noktasn oluturmutur. Ardndan 1830 ylnda balayan Cezairi igal faaliyeti, Afrika ktasnn birok noktasnda genileyen smrgeler arkiyt alanna olan ilgiyi gittike artrmtr. Fas, Tunus gibi yerlerde de benzer durumlar ortaya km, bylece smrgecilik Fransz oryantalizmine yeni bir boyut kazandrmtr. 2 arkiyt almalar alannda yaplanlarn hepsinin ortak bir isim altnda ifade edilmesi 19. yzyln ilk yarsna rastlamaktadr. Fransada orientaliste kelimesi ilk defa 1799 ylnda kullanlmsa da, Fransz Dil Akademisi bu kelimeyi 1835 ylnda bugnk anlamyla kabul etmitir. Misyonerlik faaliyetleri ve smr hedefleriyle balantl olarak gndeme gelen oryantalist almalar on dokuzuncu yzyln ilk yarsndan itibaren yirminci yzyln ilk yarsnda zirveye ulamtr. Oryantalizm, sanayi kapitalizminin gelime dnemi zihniyeti tarafndan ekillendirilmi, Amerikal ve Avrupallarn Dou aratrmalarn tanmlamalarnda kullanlmtr. Bu anlamda oryantalizm kavram, Aydnlanma a sonras Bat Avrupal beyaz adamn Dou toplumlar ve kltrne ynelik tekiletirici, aalayc ve n yarglarla dolu yaklam ve yorumlarna iaret etmektedir.

bk. Ahmet Kavas, Gemiten Gnmze Fransz arkiyatl ve Kurumlar, Oryantalizmi Yeniden Okumak-Batda slm almalar Sempozyumu, 11-12 Mays 2002 Adapazar, D..B. Yaynlar, Ankara 2003, s. 111. bk. Ahmet Kavas, Gemiten Gnmze Fransz arkiyatl ve Kurumlar, s. 112-113.

2 Kavram bu bak asyla balantl olarak olumsuz manada eserlerinde, zellikle Orientalism kitabnda (1978)3 kullanan kii Edward Said olmutur. Bernard Lewis gibi baz Batl akademisyenler Edward Said tarafndan kavrama yklenen olumsuz anlam eletirmi olsalar da, birok sosyal bilimci Edward Saidin grlerine katlmaktadr. Said oryantalizmi bir akademik disiplin, bir dnce slubu ve tzel bir kurum olarak farkl dzeyde tanmlamtr. O, doulu toplumlar ve kltrlere ait bilgiyle smrgeci gler arasndaki kurumsal ve tarihsel ilikiye dikkat eker. Oryantalizm, sylem olarak Bat karsnda bir teki yi, yani Douyu retir. Bu ayrmada Dou sadece slm dnyasndan ibaret olmayp in, Hindistan ve Japonya gibi lkeler dahil Batnn tekiletirdii homojen olarak dnlen btn kltr ve uluslarn yer ald ortak bir dzlemi ifade eder. Bat, bu kartln imtiyazl ve hkim kutbu olarak konumlandrlr.4 Bu kutuplatrmada Bat, ilericilii, Dou ise gerilii/gericilii temsil eder.5 Son iki yz yln Dou-Bat ilikilerinde misyonerlik ve smrge hareketlerinin nemli dzeyde etkin olduu sylenebilir. Oryantalizm, smrge ve misyonerlik faaliyetlerine nemli malzemeler salamtr. Batnn igal ve smrge politikas uygulad yerlerde bir taraftan yerli insanlar Hristiyanlatrlmaya allrken, dier taraftan o blgelerin din, kltrel, etnik ve sosyal yaplar zerinde onlar tanmaya ynelik nemli almalar yaplmtr. Sz konusu blgelerde oryantalizm-kilise ilikisi gelime gstermitir. nk misyonerlik faaliyetleri smrgeci glerden gelecek destee ihtiya duyarken, dier taraftan oryantalistlerden gelecek bilgi ve destee ihtiya duymutur. ran Devrimi, Arap-srail atmas ve Filistin meselesi, Lbnandaki i sava, eenistan, Balkanlar, Filipinler, Dou Trkistandaki hadiseler, Amerikann Afganistan ve Irak igali, Sudan, Somali ve Nijerya gibi lkelerdeki scak gelimeler zerine gnmz arkiyatlnn ilgi alanlar deimi, zikredilen konular zerine Batda ok sayda eser yaynlanmtr. ounlukla bu eserlerde gerekler ters-yz edilerek slm ve Mslmanlar hakknda bir sr yalan ve iftiralar retilmekte, medyada slmn kutsal deerlerini alaya alan hakaret ierikli yaynlara yer verilmekte, tarihte Hal Seferlerinde yapld gibi, eytanlatrlmaya allan slm ve Mslmanlar zerinden bir slm fobisi oluturulmaya allmaktadr. Oryantalizm, zelde Bat ve slm dnyas arasndaki uygarlk mcadelesinin ortaya kard bir akm olmutur. Bu anlamda oryantalizm, Hristiyan Bat dnyasyla Mslman Dou arasndaki din ve ideolojik atmann tarihi olarak da deerlendirilebilir. Oryantalizmle slmn ve Mslmanlarn Bat dnyas iin bir tehdit (tehlike) olmaktan karlmas amalanmtr. Batl insann Dou dnyas ile ilgili dncelerinin ekillenmesinde, zihinlerde slm ve Mslmanlarla ilgili imajlarn yaratlmasnda Oryantalistler nemli etkilere sahip olmulardr. Oryantalist sylemlerde slmiyet ilimle badamayan, terakkiye mani gerici bir din olarak, Mslmanlar da barbar olarak resmedilmeye allmtr. Fransz Akademisi azasndan Ernest Renann 1883te slam ve Bilim balkl sunmu olduu konferansta slmn bilime ve ilerlemeye engel bir din olduu eklindeki iddialarna kar, Namk Kemal mehur Renan Mdafaasn yazarak (1884) Renann iddialarna cevap vermitir.6 Oryantalistlerin gayret ve propagandalar, Hz. Muhammedin peygamberliini reddetmek, Kurann otantikliine phe drerek onun
3 4

Eser iin bk. Edward Said, Oryantalizm, ev. Nezih Uzel, rfan Yaynlar, 3. Bask, stanbul 1995. bk. Mahmut Mutman, Oryantalizmin Glgesi Altnda: Batya Kar slm, Oryantalizm, Hegemonya ve Kltrel Fark, Derleyen: F. Keyman ve arkadalar, letiim Yaynlar, stanbul 1996, s. 28-31. Geni bilgi ve deerlendirme iin bk. Recep entrk, Oryantalizm ve Sosyal Teori, Oryantalizmi Yeniden Okumak-Batda slm almalar Sempozyumu, 11-12 Mays 2002 Adapazar, D..B. Yaynlar, Ankara 2003, s. 45-47. Konu ile ilgili eser iin bk. Namk Kemal, Renan Mdafaanmesi, Yaynlayan: M. Fuad Kprl, Milli Kltr Yaynlar, Ankara 1962.

3 vahiy olduu konusundaki inanc rtmek, Kurandan sonra slmn ikinci ana kaynan oluturan snnet ve hadisleri, bin yln zerinde oluan slm bilim ve disiplinleri deersiz bir konuma indirgemektir. Hz. Muhammedin Kuran dnda geriye hibir snnet veya hadis brakmadn, Hz. Muhammedden sonra ilk slm toplumunun uygulad snnetin Hz. Peygamberin snneti olmayp Kuran vastasyla tadile urayan slm ncesi Arap rf olduunu yaymaya almlardr. Yine son zamanlarda slm Protestanlatrma ve sekler bir slam oluturma amacna matuf olarak Kurann tarihsel olduu, gnmzn toplumlarna ve aa hitap etmedii, Kurandaki ahkm (hkm) yetlerinin artk uygulama zemini olmayp bunlarn dinin zne dahil olmad ve mensuh kabul edilebilecei iddialar da ayn evrelerden kaynaklanmaktadr. Btn bunlarla amalanan ey, smrgeci politikalar dorultusunda slm kltr ve medeniyetinin temellerinin sarslmas, Mslman toplumlarn medeniyet tasavvurlarnn yok edilmesidir. Osmanlnn son dnemlerinden itibaren ne yazk ki bu sylemler bir ksm Osmanl ve Mslman aydnlar zerinde etkilerini gstermitir. Bat karsndaki malubiyetlerin de yaratt psikoloji ile toplumdan, tarih ve kltrden koparak batllamay ve modernlii hedefleyen ttihat Terakkinin ve onun takipisi hareketlerin ideoloji ve sylemlerinde irtica (gericilik) ve mrteci (gerici) gibi sylemler nemli yer tutmutur. Bu sylemlerle ima yollu da olsa slm ve Mslmanlar damgalanp thmet altnda tutulmaya allm, darbe rtkanl yaplmtr.7 Bu tip anlay, politika ve uygulamalarla Batya yle bir mesaj verilmek istenmitir: Biz Trkiyeyi sizin adnza ynetiyoruz. Sizin gerek mttefikiniz biziz. Sizin asl dmannzn, ierideki asl dmannzn dman biziz. Sizin asl dmannz slmdr. Bu iktidar slmc, sizin gerek mttefikiniz olamaz.8 Bu, bir anlamda bir milletin kendi aydnlar tarafndan smrgeletirilmesi anlamna gelir. Elbette ki bir dinin insan ve toplum tarafndan inanlp anlalmasnda, pratik hayata uygulanmasnda, gelenek ve kurumlarn olumasnda tashih ve yenilenmeyi gerektiren durumlarn olmas normaldir. nk Allahn tarih boyunca peygamberler aracl ile insanla gnderdii vahyi mesajlarn, bu balamda Kurann kendisiyle vahye iman eden, anlayan ve yaayan toplum zde deildir; yani slmla Mslman ayn ey deildir. Allahn kelamnn tabiatnda bir bozukluk, ftrata uygunsuzluk olmad, Kurann nnden ve arkasndan batl gelmedii halde; Mslman fert ve toplumun din anlaynda, zaman ierisinde oluan gelenek ve kurumlarda birtakm faktrlerin devreye girmesiyle tashihi gerektiren, dzeltilmesi icap eden baz noktalar ortaya kabilir. Tashihi gerektiren bu noktalarn dinin temellerine, zne ve ruhuna zarar vermeden ele alnp dzeltilmesi, yanllklarn izale edilmesi mmkndr. slm, tabiat icab byle bir esneklie ve dinamizme, onu yerine getirecek mekanizmalara sahiptir. Bu balamda slmn birtakm oryantalist ve misyoner evrelerin sylemlerinde yer bulduu ekliyle dinde reforma ihtiyac yoktur, ancak din anlay ve zihniyette yenilenmeler ve tashih durumu olabilir ve olmas da gerekir. Kuran, muhkem ve muciz olmasyla, otantik yapsyla, evrensel anlamda ftrata uygun olarak insan ve toplumu her boyuttan kavrayp insanl hidayete ynlendirmesiyle onu mensuh veya tarihsel konuma indirgemeyi hedefleyen btn yaklam ve yorumlar boa karp aacak mahiyettedir. Nitekim indirildii dnemden itibaren zerinde dnlp konuulan, hedef alnan, tartma konusu haline getirilen Kuran, bugn de zerinde en ok tartmalarn, yorum ve deerlendirmelerin yaplmakta olduu bir konu olarak dnya gndemine oturmaktadr. Oryantalizmin Kuran slm ad altnda bir kavram reterek dinin Kurandan sonra ikinci derecede asl kaynan oluturan snnet ve hadisler zerinde
7

Geni bilgi ve deerlendirme iin bk. Mehmed Said Hatibolu, rtica Nerede?, slmiyt, C. X, Say: 2, nisan-haziran 2007, s. 9-23 Mehmet Doan, Batllama: Malubiyet deolojisi, EskiYeni, Say:8, K 2008, s. 58.

4 pheler yaratmay hedeflemesi, Kurann ve dinin anlalp yorumlanmasnda onlar devre d brakma gayretleri, Hindistanda ve slm dnyasnn mnferit yerlerinde bir tip modernist anlay ortaya karm olsa da, bu oluumlarn uzun vadeli olamadna, oryantalist etki altnda oluan anlay ve yorumlarn zamanla asl mecrasna intikal ettiine ahit olmaktayz. Aslnda vahyin nzulnden itibaren slmn tebli edilip renilmesi ve hayata intikal ettirilmesinde, kesintisiz bir ekilde tefsir, fkh, kelam, tasavvuf gibi bilim ve disiplinlerin, slm gelenek ve kurumlarn oluumunda Kuran-Snnet ve hadisler arasndaki beden ve ruh gibi paralanamaz bir ba ve btnlk mevcuttur. Bu ba ve tevhidi btnlk, onlar birbirinden koparmay amalayan btn tasarruflar baarsz klacak bir mahiyettedir. Bunun byle olmas, snnetin szl formu olan hadislerin, zaman ierisinde birtakm tarihi, kltrel, sosyal vb. artlarn ierisinde oluan slm disiplinlerin, gelenek ve kurumlarn gzden geirilmeyecei, bir daha zerlerinde deerlendirmeler yaplmayaca, kritiki yaklam ve yorumlarla, zenginletirmelere konu olmayaca anlamna gelmez. Hikmet aray ierisinde olmas gereken Mslmanlarn insanln btn bilgi birikimine ve evrensel tecrbesine ak olmalar aslnda dinin tevik ettii bir durumdur. Ancak bu alm, farkl tecrbeleri kendi medeniyet erevesi ierisinde kalp zmseyerek, temellerine sahip karak mmkn olabilir. Nitekim bir zamanlar Endlsten, stanbuldan ve Badattan etkilenen Batllar bunu yapmlar, Mslmanlarn ilim ve kltr zenginliinden istifade ederken kendi medeniyet ereveleri ierisinde kalarak dnm salamlardr. Ne yazk ki Bat kltr ve medeniyeti ile karlaan Osmanl aydn, malubiyet psikolojisinin de etkisiyle byle bir dnm salayamam, asl kaynaklarndan koparak nemli lde tarih ve medeniyet bilincini kaybetmitir. nsan kavramlarla dnen bir varlktr. Dolays ile herhangi bir kltr evresine mensup insan ve toplumun dntrlmesi, yeni kavramlarn retilmesi veya da mevcut kavramlarn ieriklerinin belirli bir amaca gre yeniden doldurulup dizayn edilmesiyle mmkn olmaktadr. Mslman toplumlar kendi hedef ve politikalar dorultusunda dntrmeyi amalayan oryantalist faaliyetlerin ve birtakm merkezlerin de yapmak istedikleri budur. slm tektir ve kayna da herkesin malumudur. Kuran slm, Arap slm, Trk slm, Alevi slm, Snn slm gibi kavramlar Mslman toplumun bilincine hkmetmeyi, kavramlar asl mecrasndan saptrarak onu dntrmeyi amalayan retilmi kavramlardr. Hele iman, ibadet, ahlak, muamelat ve hukuk alanlarnda koyduu prensip ve hkmlerle insan ve toplum hayatn tevhidi btnlkle her boyuttan kavrayan, Mslmanlarn teferruatta zerinde ihtilaf ettikleri noktalar olsa bile bin yln zerinde ittifak halinde ve kesintisiz bir ekilde yaamaya altklar slm Arap slm, hatta daha zelde Emev slm olarak isimlendirmeye almak, sz konusu merkezlerin etkileriyle oluan bir durumdur. Bu tip yaklamlarn, milletin ve kltrn oluumunda din yerine etnik yapy ve dili merkeze alan, dini treye ve folklorik unsurlara indirgemeye alan, slmn medeniyet tasavvurunu, mmet ruhunu neredeyse yitirmi milliyeti ve ulusalc evrelerde zemin bulduuna ahit olmaktayz. Ilml slm sylemi de oryantalist evreler ve birtakm tink-tenk merkezleri aracl ile retilmi kavramlar silsilesi ierisinde yer almaktadr. slm tabiat gerei zaten arlklar reddetmekte, ifrat ve tefritten kanlmasn istemekte, Mslmanlar orta (mutedil/dengeli) ve hayrl bir mmet/millet olma noktasnda tevik etmektedir. slmn doas esas alndnda, kavramn ne kadar uyduruk olduunu ve politik amal retildiini anlamak zor deildir. Ilml slm projesinin, 1990lardan sonra zellikle Sovyetlerin dalmasndan sonra dnyann yeniden ekillendirilmesine matuf almalara kadar uzand sylense bile, aslnda sz konusu projenin ad konulmam ekilde ok daha eskilere uzand kabul edilmelidir. Mslmanlarn medeniyet tasavvurlarnn ve gelecee matuf iddialarnn yok edilmesi, zulm

5 ve hakszlklarn (fitnenin) engellenmesi noktasnda sahip olduklar evrensel bak asnn ve ideallerinin tketilmesi lml slam projesiyle balantldr. Mslman toplumlar arasnda dayanmann zeminini oluturan mmet ruhunun kaybedilmesi, slmn etnik yapy ve dili merkeze alan ulusu ve sekler/pagan bir mantk zemininde dnyadan ve sosyal hayattan kopuk bir ekilde anlalp yaanmasn hedefleyen laiki bir zihniyetin egemen olmas Batnn ve oryantalist merkezlerin lml slm projesinin hedefledii eydir. Samuel Huntingtonun Medeniyetler atmas tezinden ve 11 Eyll hadisesi ve sonrasndaki olaylardan hareketle bir slm terr yaratlmak istenmi, dnyann yeniden ekillendirilmesinde Mslmanlar terrizmle damgalanarak hedef tahtasna oturtulmutur. Bir zamanlar Saddam Hseyini ve Afganistanda Rusyaya kar mcadele veren gleri destekleyen Amerika ve Bat, politika ve hedefleri dorultusunda destekledii bu kesimleri sulu ilan edip hedef tahtasna oturtarak igallerini gerekletirmitir. Provokasyon, saldr ve igallerle Bir taraftan terrize edilip eytanlatrlmaya allan bir slm, dier taraftan Trkiye ve Malezya gibi lkeler zerinden gya radikal slma kar oluturulmaya allan lml bir slm projesi(!) Btn bu skntl dnemde Trkiyede AKP gibi slma duyarl bir partinin halkn ounluu ile iktidar olmas, sz konusu kavramn -analiz edildiinde AKP ve semenlerini (lml Mslmanlar olarak) tanmlama noktasnda speklatif olarak kullanm yerine oturmasa bile- zamann ABD Dileri Bakan tarafndan kullanmn ve tedavle sokulmasn kolaylatrm olmaldr. Amalanan ey ise, Trkiye bata olmak zere dier slm lkelerinin Batnn kar ve politikalarn merkeze alan yeni dnya dzenine entegre edilmesi olmaldr. Durum byle iken Ilml slam konusunun AKP ve Trkiye Mslmanlar zerinden tartlmaya allmas, gnlk politikaya, ksr ekimelere ve haksz sulamalara alet edilmesi konunun gerek mihverinden saptrlmas anlamna gelebilir.