Лекц 6

1. • Гурвалсан интегралын тодорхойлолт ба чанар.

• Гурвалсан интегралыг бодох.
• Гурвалсан интегралд хувьсагчийг солих.
• Туйлын координатын системд хоёрлосон интегралыг бодох.
• Гурвалсан интегралын хэрэглээ.

1
 Гуравласан интеграл

Огторгуйд, S битүү гадаргуугаар зааглагдсан V биетийн бүх цэгүүд дээр

u = f (x, y, z) гэсэн тасралтгүй функц тодорхойлогдсон байг.

V биеийг ∆v1, . . . , ∆vn гэсэн дурын жижиг биетүүдэд хувааж, хуваалтын

∆vi хэсгийн эзлэхүүнийг ∆vi–ээр тэмдэглэе.

Хуваалтын ∆vi хэсэг бүр дээр ∀Pi(xi, yi, zi) ∈ ∆vi цэг сонгон авъя.

n
X
Vn = f (Pi)∆vi
i=1
нийлбэрийг u = f (x, y, z) функцийн V муж дээрх интеграл нийлбэр гэнэ.

2
 ∆vi мужийн дурын хоёр цэгийн хоорондох зайн дээд торгон заагийг энэ
мужийн диаметр гэж нэрлээд diam∆vi гэж тэмдэглэе.

λ = max{diam∆vi, i = 1, n}

Хэрэв λ → 0 үед V муж дээрх интеграл нийлбэрийн хязгаар V мужийн хуваалт,

Pi цэгийн сонголтоос хамаарахгүй оршин байвал энэ хязгаарыг f (x, y, z)-ээс V
биетээр авсан гуравласан интеграл гэж нэрлээд
ZZZ ZZZ n
X
f (x, y, z)dxdydz = f (P )dV = lim f (Pi)∆vi (1)
λ→0
V V i=1

гэж тэмдэглэнэ.

3
 Гурван давхар интеграл

Битүү S гадаргуугаар зааглагдсан V биет дараах 3 чанарыг хангаж байг.

Үүнд:

1). V биетийн S гадаргууд харъяалагдахгүй дотоод цэгийг дайрсан Oz тэнхлэгтэй

параллель шулуун бүхэн S гадаргууг хоёр цэгээр огтлон гарна.

2). V биетийн Oxy хавтгай дээрх проекц Д нь зөв муж байна.

3). Координатын аль ч хавтгайтай параллель хавтгайгаар, V биетийг огтлоход

үүссэн хэсэг бүхэн 1 ба 2 нөхцөлийг хангасан байна.

Дээрх гурван нөхцөлийг хангасан V биетийг гурван хэмжээст зөв муж гэнэ.
Эллипсоид, тетраэдр, тэгш өнцөгт параллелопипед зэрэг нь зөв биет болно.

4
 V бие дээрээсээ z = ψ(x, y), доороосоо z = χ(x, y) гадаргуугаар зааглагдсан
байг. V биетийн Oxy хавтгай дээрх проекц Д нь

y = ϕ1(x), y = ϕ2 (x) (ϕ1 (x) ≤ ϕ2(x)), x = a, x=b

шугамуудаар зааглагдсан үед:

   
ϕ
Zb Z2 (x) ψ(x,y)
Z Zb ϕZ2(x) ψ(x,y)
Z
   
JV =   f (x, y, z)dzdydx = dx dy f (x, y, z)dz (2)
a ϕ1 (x) χ(x,y) a ϕ1(x) χ(x,y)

интегралыг 3 давхар интеграл гэнэ.

5
 Z1 Z1−x 1−x−y
Z
1
Жишээ: J = dx dy 3
dz интегралыг бод.
(1 + x + y + z)
0 0 0

Z
1−x−y 1−x−y  
dz 1 1  1 1 1
F (x, y) = = − ·  = · −
(1 + x + y + z)3 2 (1 + x + y + z)2 0 2 (1 + x + y)2 4
0

Z1−x 1−x−y
Z Z1 Z1−x 
dz 1 1 1
Φ(x) = dy = F (x, y)dy = · − dy =
(1 + x + y + z)3 2 (1 + x + y)2 4
0 0 0 0
 1−x  
1 −1  1 1 3−x
= ·  = · −
2 1 + x + y 0 2 1+x 4
Z1 Z1    1
1 1 3−x 1 (3 − x)  2
1 5
J= Φ(x)dx = · − dx = · ln(1 + x) −  = ln 2−
2 1+x 4 2 8 0 2 16
0 0

6
Чанар1: Хэрэв V муж координатын аль нэг хавтгайтай па-раллель хавтгайгаар
V1, V2 мужид хуваагдсан бол V мужаар авсан 3 давхар интеграл, V1 ба V2
мужаар авсан 3 давхар интегралуудын нийлбэртэй тэнцэнэ.

Чанар2: Хэрэв m ба M нь f (x, y, z) функцийн V муж дээрх хамгийн бага

ба хамгийн их утга бол V мужаар авсан 3 давхар интеграл–JV нь m · V ≤
JV ≤ M · V нөхцөлийг хангана.

Чанар3: Хэрэв u = f (x, y, z) нь V муж дээр тасралтгүй бол

Zb ϕZ2 (x) ψ(x,y)
Z
JV = dx dy f (x, y, z)dz = V · f (x0, y0, z0)
a ϕ1(x) χ(x,y)

тэнцлийг хангах P0(x0, y0, z0) цэг V мужаас олдоно.

Үүнд: V нь V биетийн эзлэхүүн.

7
 Гуравласан интегралыг бодох

Теорем: Хэрэв f (x, y, z) функц V зөв муж дээр тасралтгүй байвал f (x, y, z)
функцээс V мужаар авсан гуравласан интеграл, V мужаар авсан гурван
давхар интегралтай тэнцэнэ. ө.х. (1)(2) буюу
Z Z Z Zb ϕZ1 (x) ψ(x,y)
Z
f (x, y, z)dxdydz = dx dy f (x, y, z)dz (3)
V a ϕ1(x) χ(x,y)

Хэрэв V биет дээр f (x, y, z) ≡ 1 бол V биетээр авсан гуравласан интеграл нь

V биетийн эзлэхүүн болно.
Z Z Z
V = dxdydz
V

8
 z z = ψ(x, y)

z = χ(x, y)
0
a y

y = ϕ2
y=
D

ϕ 1(x
b

(x )
x

)
Figure 1:

ZZZ ZZ ψ(x,y)
Z
f (x, y, z)dxdydz = dxdy f (x, y, z)dz (4)
V D χ(x,y)

9
 Гуравласан интегралд хувьсагчийг солих

1◦ Oxyz координатын системд өгөгдсөн V биет, O 0uvw огторгуйн V 0 биетийн

хооронд харилцан нэг утгатай

x = ϕ(u, v, w), y = ψ(u, v, w), z = h(u, v, w)

гэсэн харгалзаа өгөгдсөн байг.

V биетийн эгэл хэсэг ∆V болон V 0 биетийн эгэл хэсэг ∆V 0-ийн хувьд

∆V
ds lim 0
= |J| (λ = diam∆V 0)
λ→0 ∆V
тэнцэтгэл биелж байг. Энэ үед

ZZZ ZZZ
f (x, y, z)dxdydz = f [ϕ(u, v, w), ψ(u, v, w), h(u, v, w)] · |J|dudvdw
V V0

10
болно.
Үүнд:  
 ∂x ∂x ∂x 
 
 ∂u ∂v ∂w 
Д(x, y, z)  ∂y ∂y ∂y 

J= = 
Д(u, v, w)  ∂u ∂v ∂w 
 ∂z ∂z ∂z 
 
∂u ∂v ∂w

11
 2◦ Цилиндр координатын системд шилжих.
Огторгуйд П хавтгай, түүнд перпендикуляр Oz тэнхлэг авч үзье. П хавтгай
дээр О цэгт туйлтай ТКС авбал ЦКС тодорхойлогдоно.

− огторгуйн дурын цэг.

N − нь цэгийн П хавтгай дээрх проекц.

N цэгийн П хавтгай дээрх ТК-ыг (ρ, ϕ) гэе.

М цэгийг Oz тэнхлэг дээр проекц-лоод M z гэж тэмдэглэе.

OM z чиглэлт хэрчмийн хэмжээг z–гэе.

12
 Ингэж тодорхойлогдсон ρ, ϕ, z гурвалуудыг (тоонуудыг) M цэгийн цилиндр
координатууд гэнэ.

M (ρ, ϕ, z) 0 ≤ ρ < ∞, 0 ≤ ϕ < 2π, −∞<z <∞

M (ϕ, ρ, z)

z y

ϕ
ρ
x M1

Figure 2:

13
 ρ– тогтмол байхад цилиндр
ϕ– тогтмол бол хагас хавтгай
z– тогтмол бол П хавтгайтай перпендикуляр хавтгай үүснэ.

цэг ТӨКС-д (x, y, z), ЦКС-д (ρ, ϕ, z) координаттай гэвэл тэдгээр коодинатууд
нь дараах томъёогоор холбогдоно.

x = ρ cos ϕ 


y = ρ sin ϕ (5)


z=z
p 
ρ = x2 + y 2 

y
tgϕ = (6)
x 
z=z
(5) томъёог ЦКС–ээс ТӨКС–д, (6) томъёог ТӨКС-ээс ЦКС–д шилжих томъёо
гэнэ.

14
 f (x, y, z) функцээс V биетээр авсан интеграл нийлбэр зохиож хязгаарт
шилжвэл :
ZZZ ZZZ
f (x, y, z)dxdydz = f (ρ cos ϕ, ρ sin ϕ, z)ρdρdϕdz
V V0

болно.
Үүнд: ρ нь хувиргалтын якобианы абсолют хэмжээ.
 
 ∂x ∂x ∂x   
  
 ∂ϕ ∂ρ ∂z   −ρ sin ϕ cos ϕ 0 
Д(x, y, z)  ∂y ∂y ∂y   
J= =  =  ρ cos ϕ sin ϕ 0  = −ρ sin2 ϕ − ρ cos2 ϕ = −ρ
Д(ϕ, ρ, z)  ∂ϕ ∂ρ ∂z   
 ∂z ∂z ∂z   0 0 1 
 
 ∂ϕ ∂ρ ∂z 
=⇒

|J| = | − ρ| = ρ.

15
 3◦ Бөмбөлөг (сфер) координатын системд шилжих.
–огторгуйн дурын цэг.
N – нь цэгийн П хавтгай дээрх проекц.

Тэгвэл
ρ = |OM |– нь огторгуйн M (x, y, z) цэгт харгалзах, координатын эх хүртэлх
зай буюу радиус вектор.
dOu)– нь радиус векторын Oxy хавтгай дээрх проекцын Ox тэнхлэгтэй
ϕ = (ON,
үүсгэх өнцөг.
dOz)– нь радиус векторын Oz тэнхлэгтэй үүсгэсэн өнцөг
θ = (OM,

гэсэн тоонуудыг цэгийн сфер (бөмбөлөг) координатууд гэнэ M (ρ, ϕ, θ).

ϕ–уртраг, θ–өргөрөг, ρ–радиус вектор.

0 ≤ ρ < ∞, 0 ≤ ϕ < 2π, 0 ≤ θ < π

16
 ρ тогтмол байх цэгүүд сфер,
ϕ тогтмол байх цэгүүд хагас хавтгай,
θ тогтмол байх цэгүүд цэг дээр оройтой конус үүсгэнэ.
z

M (ϕ, ρ, θ)

θ y y

ϕ ρ
x
M1

x
Figure 3:

17
 
x = ρ sin θ cos ϕ 


y = ρ sin θ sin ϕ (7)


z = ρ cos θ 
p 
ρ = x2 + y 2 + z 2 

z 

cos θ = p (8)
x2 + y 2 + z 2 

y 

tgϕ =
x

f (x, y, z) функцийн V биетээр авсан интеграл нийлбэр зохиож хязгаарт шилжвэл:

Z Z Z Z Z Z
f (x, y, z)dxdydz = f (ρ cos ϕ sin θ, ρ sin ϕ sin θ, ρ cos θ)·ρ2 sin ϕdρdϕdθ
V V

болно. Үүнд: ρ2 sin ϕ нь хувиргалтын Якобианы абсолют хэмжээ.

18
 x = ON ·cos ϕ, y = ON ·sin ϕ, z = ρ·cos θ, ON = ρ·sin θ
=⇒

 
 
 sin θ cos ϕ sin θ sin ϕ cos θ 
Д(x, y, z)  
J= =  −ρ sin θ sin ϕ ρ sin θ cos ϕ 0  =
Д(ρ, ϕ, θ)  
 ρ cos θ cos ϕ ρ cos θ sin ϕ −ρ sin θ 
 
 
 sin θ cos ϕ sin θ sin ϕ cos θ 

2 

= ρ ·  − sin θ sin ϕ sin θ cos ϕ 0  = −ρ2 sin θ
 
 cos θ cos ϕ cos θ sin ϕ − sin θ 
=⇒

|J| = ρ2 sin θ

19
 p
2 2
Жишээ. u = x + y функцээс x2 + y 2 + z 2 = 2 хагас бөмбөрцөг ба
x2+y 2 = 3z параболоидоор зааглагдсан огторгуйн битүү V мужаар авсан гурвалсан
интегралыг ол.
Үнэн хэрэгтээ
p )
2 2 2
x +y +z =2
⇒ z 2 + 3z − 4 = 0
x2 + y 2 = 3z
болж, z = 1 хавтгай дээр өгөгдсөн гадаргуунууд огтолцоно.
√
Огтлолд 3 тэнцүү радиус бүхий тойрог үүсэх ба ө.х. x2 + y 2 = 3 цилиндр
дотор манай муж бүхлээрээ оршино.
Иймд OXY хавтгай дээрхи мужийн проекц x2 + y 2 ≤ 3 дугуй үүсгэнэ. Эндээс
(3) томъёо ёсоор интеграл
√ √ √
4−x2−y 2
ZZZ Z3 Z3−x2 Z
J= x2 + y 2dxdydz = dx dy x2 + y 2 dz
√ √
V − 3 − 3−x2 x2 +y 2

байна.
20
Хэрэв цилиндр координатад шилжвэл
√ √ √
4−ρ2
Z2π Z 3 Z Z 3p 2
ρ 79
J = dθ dρ ρ dz = 2π · ( 4 − ρ2 − )ρ3dρ = 2π · (− )
3
3 5
0 0
ρ2 0

21
 1
Жишээ. u = p функцээс V = {(x, y, z)|x2 + y 2 + z 2 ≤ a2}
a 2 − x2 − y 2 − z 2
мужаар авсан интегралыг ол.

Интегралыг бөмбөрцөг координатын системд бодъё.

Бөмбөрцөг координатад хувьсагчдийн квадратуудын нийлбэр x2 + y 2 + z 2 = ρ2

болж хялбарчлагдана.

1 1
Тэгвэл интегралын доорхи илэрхийлэл p =p болно.
2 2 2
a −x −y −z 2 2
a −ρ 2

22
 Иймд
Z Z Z Z Z Z
dxdydz 1
p = p ρ2 sin ϕdϕdθdρ =
2 2 2
a −x −y −z 2 a 2 − ρ2
V V0
Z2π Zπ Za
ρ2 sin ϕ
= dθ dϕ p dρ =
2
a −ρ 2
0 0 0
 
Z2π Zπ p a Za
p
 
2
= dθ sin ϕdϕ −ρ a − ρ  + 2 a2 − ρ2dρ =
0
0 0 0
Zπ
a2 π
= 2π · sin ϕdϕ · = a2 π 2
4
0

байна.

23
 Гуравласан интегралын хэрэглээ

1◦ Огторгуйн тэгш өнцөгт координатын системд V зөв бие-тийн эзлэхүүнийг

ZZZ
V = dxdydz (9)
V
томъёогоор олно.

Цэг бүр дээрх нягт нь ρ = ρ(x, y, z) байх V биетийн хувьд:

2◦ биеийн масс ZZZ
M= dxdydz (10)
V
3◦ биеийн координатын тэнхлэгүүдтэй харьцуулсан статик момент

24
  ZZZ



 MXY = zρ(x, y, z)dxdydz



 ZZ V Z


MXZ = yρ(x, y, z)dxdydz (11)



 Z ZV Z



 MY Z = xρ(x, y, z)dxdydz


V
4◦ биеийн хүндийн төвийн координат
MY Z MXZ MXY
x= , y= , z= (12)
M M M
5◦ биеийн, координатын тэнхлэгүүдтэй харьцуулсан инерцийн моментууд

25
  ZZZ

 2 2

 IX = (y + z )ρ(x, y, z)dxdydz



 Z ZV Z


IY = (x2 + z 2)ρ(x, y, z)dxdydz (13)



 ZZV Z

 2 2

 IZ = (x + y )ρ(x, y, z)dxdydz


V
6◦ биеийн, координатын хавтгайнуудтай харьцуулсан инерцийн моментууд
 ZZZ

 2

 IXY = z ρ(x, y, z)dxdydz



 ZZ V Z


IXZ = y 2ρ(x, y, z)dxdydz (14)



 Z ZV Z

 2

 IY Z = x ρ(x, y, z)dxdydz


V

IX = IXY + IXZ , IY = IXY + IY Z , IZ = IXZ + IY Z

26
 7◦ биеийн, координатын эхтэй харьцуулсан инерцийн момент
ZZZ
I0 = (x2 + y 2 + z 2)ρ(x, y, z)dxdydz (15)
V

I0 = IXY + IXZ + IY Z
томъёогоор тус тус олдоно.
Нэгэн төрлийн биетийн хувьд ρ(x, y, z) ≡ 1 гэж тооцно.

27
 Жишээ. x2 + y 2 = x, x2 + y 2 = 2x цилиндрүүд ба z = x2 + y 2 параболоид
болон x + y = 0, x − y = 0, z = 0 хавтгайнуудаар хашигдсан биеийн эзэлхүүнийг
ол.

Биеийн эзэлхүүнийг цилиндр координатад бодъё.

Гадаргуунуудын тэгшитгэл нь уг системд ρ = cos ϕ, ρ = 2 cos ϕ ба z = ρ2

хэлбэртэй байна.

28
 Иймд эзэлхүүн
π π
Z Z Z Z4 2Zcos ϕ Zρ2 Z4 2Zcos ϕ

V= ρdρdϕdz = dϕ dρ ρdz = dϕ ρ · ρ2dρ =

V π cos ϕ 0 π cos ϕ
− −
4 4
π π
Z4 
4 2 cos ϕ Z4  
ρ  15 4 15 3π
= dϕ = cos ϕdϕ = +1
4 cos ϕ 4 4 8
π π
− −
4 4
байна.

29
 Жишээ. R радиустай бөмбөрцөгийн цэг бүр дээрхи нягт нь координатын эх
хүртэлх зайн кубтэй пропоциональ ба координатын эхээс нэгж зайд γ тэнцүү бол
бөмбөрцөгийн массыг ол.

p
Бодлогын нөхцөл ёсоор нягт нь f (x, y, z) = k( x2 + y 2 + z 2)3 байна.

Энд k нь пропоционалийн коэффициент бөгөөд нягт нь координатын эхээс нэгж

зайд γ тэнцүү гэдгээс пропоционалийн коэффициент k = γ байна.

Иймд
Z Z Z ZR Z2π Zπ
M= f (x, y, z)dxdydz = dρ dθ ρ2 sin ϕ · γρ3 dϕ =
V 0 0 0
ZR Zπ
5 2
= 2πγ ρ dρ sin ϕdϕ = γπR6
3
0 0

30
 x2 y2 z2
Жишээ. + 2 + 2 = 1 эллипсээр зааглагдсан нэгэн төрлийн биеийн
a2 b c
нэгдүгээр октантад харъяалагдах хэсгийн хүндийн төвийг ол.

Бидний авч үзэж буй бие нэгэн төрлийн учир (10) томъёо ёсоор уг биеийн масс
эзэлхүүнтэй нь тэнцүү хэмжээний нэгж байна.
Нөгөө талаас a, b ба c хагас тэнхлэгүүд бүхий эллипсоидийн эзэлхүүн
4
V = πabc
3
байдаг.
Иймд биеийн масс
πabc
M=
6
байна.
Одоо зөвхөн MOX , MOY ба MOZ статик моментүүдийг олоход хангалттай.

31
 Энд 

 x = aρ cos θ sin ϕ

y = bρ sin θ sin ϕ


 z = cρ cos ϕ
(0 ≤ ρ < ∞, 0 ≤ θ ≤ 2π 0 ≤ ϕ ≤ π)
координатын хувиргалт ашиглах бөгөөд хувиргалтын якобиан нь

J(θ, ρ, ϕ) = abcρ2 sin ϕ

байна.
π π
ZZZ Z2 Z2 Z1
2 πa2b
MOX = xf (x, y, z)dxdydz = dθ dϕ abcρ sin ϕaρ cos θ sin ϕdρ =
16
V 0 0 0
π π
ZZZ Z2 Z2 Z1
2 πab2
MOY = yf (x, y, z)dxdydz = dθ dϕ abcρ sin ϕbρ sin θ sin ϕdρ =
16
V 0 0 0
32
 π π
ZZZ Z2 Z2 Z1
2 πab2c
MOZ = zf (x, y, z)dxdydz = dθ dϕ abcρ sin ϕcρ cos ϕdρ =
16
V 0 0 0
3 3 3
Иймд (12) томъёогоор хүндийн төв M (xc, yc, zc) = ( a, b, c) гэж олдоно.
8 8 8

33