57

"BZ BU FARK YARALARI LDRR"

Glnur Savran'n "Feminizmin kilemleri" Yazsndan Yola kan Baz Fikir Uumalar* Aksu Bora

Trke'de "kadn milleti" diye bir tabir vardr. Bu, art, zaman ve mekn bakalklarnn douraca hususiyetlere ramen, kadnlarn iindeki benzeyi ve birlik umumidir. Bir Trk erkei yabanc bir milletin erkeini anlayamayabilir, fakat iki kadn birbirlerinin dillerini bilmeseler, yetime dereceleri birbirinden tamamen baka dahi olsa, birbirinin gzne baknca aralarnda (eer birinden biri anormal deilse) derhal bir anlama hasl olur. Kadnn evvela ahsi hayatnn meseleleri ve cemiyete kar besledii vazife hissi hep birbirine benzer. ster iklim, ister rk, ister herhangi dier artlar iinde olursa olsun, kadn hakknda yaplan tetkikler (nispeten az istisnalarla) hep bu garip benzeyii gsterir. (Halide Edip, Trkiye'de ark, Garp ve Amerikan Tesirleri, Doan Karde Yaynlar, stanbul, 1955: 169)

Dilencinin hikyesini bilir misiniz? ocuklar, ocuk zalimliiyle, yal bir dilencinin evresine tebeirden bir daire izmiler, biare adam, tebeirden hatt ineyip geemedii iin orada kalakalm. Kimi zaman bizim de ondan farkmz kalmyor. Kendi izdiimiz hatlar, snrlar, kutucuklar iinde bunalp kalyoruz. Feminist tartmann son yirmi ylna damgasn vuran eitlik/farkllk ikilemi iinde boulup kalmz biraz byle bir durum sanki. Erkeklere eitiz ve onlardan farklyz demek hi de grnd kadar kolay deil, fazlasyla karmak sonular var: deil mi ki btn o zerk birey-vatanda kategorisi erkek cinsine gre kurulmu, bizi de ierebilecek bir vatandalk ta* Bu yaz ile ilgili iki gnl borcu: Tabii ki biri Glnur Savran'a hepimizin kendi ilerimize daldmz bir zamanda tartmay hatrlatt iin. Ve Asena Gnal'a ekonomik yaz yazma tembelliimi eletirip yazy "telgraf formu"ndan biraz karmam salad iin. (Glnur Savran'n "Feminizmin kilemleri" yazs iin bkz. Defter 44.)

58

Defter

nm gelitirmek gerek. Bu da yetmez, ne de olsa kadnlar sadece erkeklerden deil, birbirlerinden de farkllar, siyah var, beyaz, yoksulu, genci, yals, iman, lezbiyeni, erkek dkn, modaseveri... o halde, btn bu farkllklarn hangisine ne kadar politik nem atfetmeli, hangisinin temsil edilmesi gerekir, peki btn bu farkllklar iinde bizi birarada tutan ey (kadnlarla kadnlar, kadnlarla erkekleri, siyahlar ve beyazlar...) ne olacak? Temsilin koullar nedir yani kimler/hangi "farkllk"lar (karlar? varolu biimleri?), nasl temsil edilecek, nasl mzakere edilecek, atmalar nasl zlecek? Bundan uzun bir zaman nce, tam olarak 1989 ylnn ubat aynda, 1. Feminist Hafta Sonu isimli bir toplant yapmtk (iyimsermiiz belli ki, on iki yl geti, henz ikincisi yok!). Bu toplantnn sonunda, birbirinden ok farkl (imdi baknca bu farkllklarn sandmz kadar byk olmadn anlyorum) feministler, ortak bir bildirge karmlard. Bildirge yle balyordu: "Biz kadnlar, cins olarak eziliyor ve smrlyoruz." Bunu sylemek, sze byle balamak bizim iin nemliydi. Orada ite, bir hat izmitik "bir cins olarak biz kadnlar" hatt. "Evet, baka siyasal ve toplumsal kategoriler var, bu konuda birbirimizden farkl dnebiliriz ama bizi biraraya getiren, kadnlarn bir cins olarak ortaklklardr" hatt. Doru yapmtk. Doru yapmtk da, gerisini getiremedik. "Biz kadnlar, bir cins olarak eziliyor ve smrlyoruz" derken kurduumuz "biz", ezilme ve smrlme gerekliine dayalyd. Orada ve sonrasnda da ok konutuk, evet, btn kadnlar ayn biimde ezilmiyor, ama bu dnyada kadnlar srf kadn olduklar iin eziliyorlar. Kadnlarn bir cins olarak ortaklklar, ezilme zerine kurulu. Dolaysyla, "kadnlarn bir toplumsal grup olduklarn savunmak ve kantlamak zorunda" hissetmedik kendimizi. Dnyann her yerinde, her toplumsal snftan, renkten, yatan... kadnlarn ezilmekte olduklarna ilikin bilgimizdi zaten balang noktas. "Cinsiyet diye bir ey var ve bu politik bir ey" demekti. Ancak, ite gerisini getiremediimiz yer, tam da bu gerekle politika arasndaki ba kurmakla ilgili bir problemdi. Kadnlar sadece ezildikleri iin politik bir zne olabilirler mi? Ya da soruyu yle sormal belki de: toplumsal cinsiyet kategorisi, bir politik znenin temeli midir kendi bana? Bu soruyu sarahatle sormadk, tartmadk diye dnyorum. yleymi gibi yaptk. Btn kadnlarn ezilmekte olduunu sylediimizde, doal olarak, kadnlarn ortak karlar olan bir grup olduunu sylemiiz gibi... Kadnlar arasndaki farklardan ok feminizmler arasndaki farklardan

"Bizi Bu Fark Yaralar ldrr"

59

sz ettik, sanki bu ikisi rtyordu. Oysa ne feminizmler arasndaki farkla kadnlar/kadnlklar arasndaki farklar rtyordu, ne de feminizm kendi arasnda e ayrlr bilgisinin bizim iin bir gereklii vard. "Bizim iin gereklii olmak" ne demekti? Basite, yle bir eyi anlatmak istiyorum: rnein eitlik/farkllk ikilemi bizim iin nasl bir gereklie tekabl ediyor diye sorduumuzda, ilk azda, bizim ve en az kadn kuann daha dnya algsn biimlendiren geleneksellik/modernlik paradigmas karmza kyor. Bu ereve iinde baktmzda, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan nce balayan ve gnmzde de dallanp budaklanarak sren eitliki bir politik gelenek gryoruz.1 Feminist hareket henz bu gelenekle hesaplamasn bitirmi deil ve bu hesaplama yle kolayna tamamlanacak gibi grnmyor (hesaplama sadece "hesabn grme" gibi bir eyi artryor. Oysa benim kastettiim sahiden bu gelenein neresinde duruyoruz, rgtlenme biimimizden hitabetimize, kadnlararas ilikilere kadar bizi nasl etkiliyor, nerelerde grmz engelliyor, feminist politika iinde fark vurgusunun "spanakl kol brei tartmas"nn2 tesinde kendine bir hayat alan bulamamas bu gelenein gcne ne lde bal filan gibi sorulara yant aramak rnein Pazartesi dergisi Refah Partili kadnlara sayfalarn at diye kopan vaveyly bu erevede anlamaya almak). "Farkllk" vurgusunu ise, bildiim kadaryla sadece modernizm eletirisi yapan "bir ksm" mslman kadn nemsiyor verimli bir rnek, Cihan Akta. Onun yapt da tam modern/geleneksel ikilemi iinden dnerek "modernin evsizlii"nin kadnlar ktrm ettiini sylemek ve gelenein kadnlara kendi farkllklarn yaayacaklar, gelitirecekleri bir hayat alan sunduunu iddia etmek. Bu rnek zerinden dnnce, zgrleme probleminin "kadnlarn fark" vurgusuyla nasl attn gryoruz. Bu noktaya yeniden dneceim. "slami feminizm" filan diye isimler taklan gruplamalar da eitlik geleneinin bir kolu olarak grlebilir pekl. Dolaysyla, eitlik/farkllk ikileminin bizim iin anlam, herkesin merebine gre isim takt modernlik/geleneksellik erevesi iinde deerlendirilmeli. Bunu sylerken "modern olan" ve "geleneksel olan" kurumlar, yaplar ya da kltr rntleri var da ona gre bakalm demek istemiyorum. Ama her birimizin dnyay alglayn, iinde yaad toplumu ve kendini kavrayn belirleyen bir ereve olarak modernlik/geleneksellik erevesinin btn politik hareketler gibi, feminist hareketi de ciddi biimde etkilediini dnyorum.3 Bu etkinin farknda olmak, bu farkndalkla davranmak,

60

Defter

rnein eitlik gelenei ile hesaplamann ya da "fark"n zihniyet dnyamzdaki karln anlamann da koulu gibi grnyor. Byle bir deerlendirme, Glnur'un pek gzel anlatt "teorik teori"nin bouculuundan kp "zgrleim pratiine, kurtulu politikalarna" doru ilerlememizi kolaylatrabilir: Eitlik politikalarnn gremedii eitsizlikler neler? Bu gr darlnn ne kadar liberalizmin kamusal alan tasarmyla ilikili? Trkiye'de kamusal alan/zel alan ayrm nasl kuruluyor? Trkiye'de eitlik politikalar "kamusal alan"a has politikalar olduu iin mi kadnlar arasndaki farklar grmyor? Yoksa tam da kadnlar arasndaki farklar kendine dayanak yapt, "daha eit" kadnlar yaratt lde mi kendini yeniden retebiliyor? "Kadnlar aras hiyerarileri de hedef alan yapsal dnmler"in znesi kimdir? Farkllk m / Evrensellik mi Bir Tebeir Dairesi Daha Deinmek istediim bir nokta da fark ve zgrlk problemi arasndaki atma. Glnur, kimlik politikalarnn nasl farkllklar donduran bir ilev grdn anlatyor.4 Bu, btn bir okkltrllk tartmasnn etrafnda dnd sorun.5, 6 Tpk eitlik/farkllk ikileminde olduu gibi, burada da sanki iki seenek var gibi grnyor: ya "evrensellik" iddiasyla kltrel farkllklar yok sayp egemen kltrn deerlerinin "insanln" deerleri haline gelmesine gz yummak, ki bu aydnlanma geleneine ynelik eletirilerin de temel tezidir, ya da kltrel farkllklara sayg adna bu farklar dondurmak ve zellikle de kadnlarn ezilmelerine yol aan pratiklere kar mcadelenin elindeki tek silah, "evrensel deerler" silahn almak. Dolaysyla, zellikle kadnlar, ama genel olarak btn "aadakiler" asndan, ya farkllklarn korunmas ya da zgrlk gibi bir zmszlkle kar karya kalyoruz. Bu zmszlkte ktnn iyisini semeyi iim almyor akas. Ne yani, zgrlk ve adalet gibi btn kltrlerde sahipleri, mcadeleleri, kazanmlar olan ideallerin birer liberal dnya gr rn olduunu, ancak byle bir dnyada gerekleeceini kabul m edeceiz? Buradan "drt karl mslmanlar - kadnlar yakan hintliler - kadn snneti yapan afrikallar" noktasna savruluvermek o kadar kolay ki... (te Trkiyeli feministler olarak kendi tarihimizle ve geleneimizle hesaplama noktalarndan biri de buras.) Peki, tartmay baka bir dzleme eksek, "kltrel fark" gibi bir belir-

"Bizi Bu Fark Yaralar ldrr"

61

sizlikten kmaya alsak? Ne de olsa, "kltr" dediimiz ey snrlar belli, tanmlanabilir olmaktan ok uzak, stelik kltrel snrlar belirlemenin kendisi de son derece politik bir ey! Yani "fark" yaratan, onun "farkedilmesi" eitli yollarla: isimlendirerek, dlayarak, aalayarak, zulmederek... Btn bunlarn kltr kadar politikayla da ilgisi olduu ak deil mi? Ganal bir felsefeci, Kwame Anthony Appiah (akt. Nussbaum 1995:63), yle sylyor: "Sorunlarmz ancak onlar belirli durumlarda ortaya km insan sorunlar olarak grdmzde zebiliriz, Afrikallarn dierlerinden bir biimde farkl olmasndan kaynaklanan sorunlar olarak deil." nsan sorunlar. Soru u: Urfa'da tre cinayetine kurban giden kadnla benim aramdaki ortaklk nedir? Daha da nemlisi, bu kadn ldren erkek kardein kader kurban deil bir katil olduunu iddia edebilmem iin elimde nasl bir lt var? Bu "belirli durumda ortaya km insan sorununu" nasl zebiliriz; kadnn yaama hakk m daha nceliklidir yoksa "kltrel fark"n m? (Trk Ceza Yasasna bakarsanz, bu sorunun yant hi de grnd kadar ak deil.) Bir baka soru: "kltrel fark" neden bir sorun olarak karmza kyor? Genel olarak "fark"? nk fark, hibir zaman "masum" bir ey deil bir fark varsa hiyerari de oluyor daha dorusu, tersinden sylemeli, fark, eitsizlik ilikileri iinde sz konusu olabiliyor ancak, "farkedildiinde"; dolaysyla, eitsizliin yeniden retiminde, "doal"latrlmasnda, grnmez hale getirilmesinde ok nemli bir ilevi var. Bu nedenle de farkllk zerinden politika kurmak, o farklar "esasen varolan" eylermi gibi kabul etmek anlamna geleceinden, "farkl olanlar" asndan pek elverili grnmyor. Evet, kadnlar ve erkekler var, siyahlar ve beyazlar, yerliler ve gmenler... Bir kadnn imknlar ile erkeinki farkl olabilir (bazen iki kadnnki arasndaki fark daha byk de olabilir), bunlara birbirinin ayn imiesine muamele etmenin sama olduu ortada. Peki, nasl koullar salanmal ki, bu farkl imknlar gzetilebilsin, her birinin zgll, "biriciklii" dikkate alnabilsin? Bu koullar ayn zamanda kiilerin bu "biriciklii", kendi potansiyellerini/imknlarn sonuna kadar gerekletirme imknn da salasn?7 Bu soru, bizi hzla "hak" kavramna getiriyor: her bir insan tekine kendi imknlarn gerekletirebilmesi iin borlu olunan ey temel in-

62

Defter

san haklar. "nsan Haklar" Yolumuzu Aydnlatabilir mi? "Hak", zerinde ok tartlm bir kavram. (Trkiye'de "kadn haklar" syleminin gelimesine bakmak bile bize baya derin bir gr kazandrabilir sanyorum). Hakkn ne olduunu bilmek, bunun zerinde anlamak biraz daha zor, bu yzden, "hakszlk" nedir, ona bakalm. Demitik ya, kadnlarn ortakl byle bir ey zerine kuruludur diye. Hakszl grdmz yerde tanrz: Dnyada her yl namus cinayetlerine be bin kadn kurban gidiyor. Her yl drt milyon kadn alnp satlyor. Krtaj nedeniyle yetmi sekiz bin kadn lyor. kadndan biri dayak yiyor, cinsel ilikiye zorlanyor ya da tacize uruyor. Kii bana gelir ortalamas yar yarya: kadnlarda 4435 dolar, erkeklerde 8587. Yoksulluk, kadnlar erkeklerden daha fazla etkiliyor: gelimi lkeler nfusunda 100 erkek/106 kadn oranna karlk yoksul lkelerde 100 erkek/97 kadn gibi bir oran var. Btn dnyada krsal kesimde yoksulluk snrnn altnda yaayan 375 milyon erkee karlk 564 milyon kadn var. Trkiye'de kadnlarn %30'u okuma yazma bilmiyor, erkeklerin %8'i. Bunlar yakc gerekler. Kadnlarn uradklar hakszlklar gsteren rakamlar. Kadnlar, dnyann her yerinde, srekli olarak hakszla uruyor. Yani onlara "borlu olunan ey" verilmiyor: insani potansiyellerini gerekletirebilecekleri yaam koullar.8 "Kadnn insan haklar" kavram, bu gereklerin giderek daha fazla ortaya kmasyla, farkedilmesiyle ilikili. Ve Hillary Clinton'a braklamayacak kadar nemli!9 "Birey" evet Batl, beyaz, erkek, burjuva, vb. vb. vb. birisi, peki ya "insan"? Felsefe tarihindeki btn o "kadnlar insan mdr", "kadnlarn ruhu var mdr" tartmalarna baktmzda, insann da en azndan erkek olduu sonucuna varmak kolay. Nitekim, "kadn haklar erkek haklar diye ayrmamak lazm, hepsi insan" laflarndan bunalm bir feminist olarak benim de bu "insan"la baz skntlarm var! stelik, kadnlarn ve erkeklerin iinde yaadklar ilikiler iinde kurulduklarn/kendilerini kurduklarn dnnce, "insan teki", kullansz bir kategori gibi grnyor: "insan teki" diye bir ey var m?10 Yine de, insan haklar kavramnn btn bu eitlik-farkllk/ok kltr-

"Bizi Bu Fark Yaralar ldrr"

63

llk/evrensellik tartmalarnn hem gbeinde olduunu hem de bu tartmalarda nemli bir alm sunduunu dnyorum. nsan haklarnn tarihsel bir hak manzumesi olduunu biliyorum, "kadn haklar yok, insan haklar var" lafndan bunaldm kadar "insan haklar burjuvazinin snfsal karlarnn ifadesidir" lafndan da bunaldm itiraf etmeliyim. Bu yazda insan haklar/kadnn insan haklar kavramlarna ilikin almlar ve sorunlar tartmaya girmem mmkn deil. Ancak birka noktaya deinmekle yetineyim. nsan haklarn tabii ki tarihsel balam iinde ve snfsal kazanmlar asndan da deerlendirmeli, ancak insan haklar bununla snrl deil, tpk zgrlk ve adalet idealleri gibi. Buna insan haklarnn etik boyutu diyebiliriz.11 nsan haklarn, insann ne olduuyla, nasl bir varlk olduuyla temellendirebiliriz ki hakikaten son derece mkl bir i. Ama imknsz deil. En azndan unu hatrlayabiliriz: En vahi insan hakk ihlalleri, maduru "insanlktan karma" hamlesiyle balar. F tipi cezaevi tam da bu yzden kar klmas gereken bir eydir mahkmlar tecrit ederek en temel insan zelliklerinden biri olan baka insanlarla birlikte yaamay ortadan kaldrmay amalar. Ya da bir kez Araplarn gz dnm terristler olduklarna ikna olursanz, "insanlk ailesini" korumak iin topunu bombalamamanz iin tek bir neden yoktur. nsan haklarn, insann neler "yapabilecei" ile de temellendirebiliriz. Bu, "insan olanaklarnn bilgisi"dir; insan baarlarnn. Martha Nussbaum (1995:83), insan haklarnn insann muktedir olduklarna dayandrlmas gerektiini sylyor ve ekliyor: "Kamu politikasnn hedefi (insann) halihazrdaki yapp ettikleri deil, yapabilecekleri olmaldr". Dolaysyla, insann kendi imknlarn/potansiyellerini gerekletirmesi iin gerekli koullarn salanmas, temel insan haklarn oluturur: yaama hakk, bedensel ve zihinsel btnlne dokunulmama hakk, barnma hakk, temel salk ve eitim hizmetlerinden yararlanma hakk, dnce ve ifade zgrl... Kadnlar asndan, her bir temel insan hakknn korunmasnn koullar ayrdr: bedensel dokunulmazlk hakk rnein, ocuk sahibi olup olmamaya karar vermekten namus kodlarna kadar uzayan geni bir alanda deerlendirilmelidir. Dolaysyla, insan haklarnn korunmas, her durumda ayn muameleyi deil, farkl durumlarda farkl muameleyi gerektirir. Ama ama hep ayndr: insann potansiyellerini gerekletirmesini mmkn klacak koullarn yaratlmas.

64

Defter

Bu koullarn neler olduu, dahas, yaratlmasndan kimin sorumlu olduu gibi sorularla devam edebiliriz. nsan haklarnn devlete kar ne srlen haklar olduunu sylediimizde kadnlarn insan haklarnn korunmasnn zel olarak gleecei ok ak.12 nsan haklarn insanlar arasndaki bir szlemeye dayandran yaklamlar yerine bu haklarn etik boyutunu ne karan (doal hukuk gibi) yaklamlar benimsemek bir yol olabilir gibi grnyor ama sorunsuz bir yol deil. Sonuta insanlarn iradesine akn bir kaynaa gnderme yapmann politik sonularn tarihte bol bol grdk. Ancak yine de dikkate alnmas, deerlendirilmesi gerekli bir yol.13 nsan haklar kavram, yaznn banda deindiim "zne" problemi ile ilgili olarak da nemli bir alm salyor. Kadnlarn ortakln salayan ey ortak karlar deil, ortak ezilme/hak ihlalleri. Dolaysyla, btn kadnlar iine alabilecek bir iddia (kadnlarn insan haklarnn korunmas) mmkn ve gerekli. stelik bu iddia onlarn farkl koullarn, farkl ihtiyalarn gzard etmeyi gerektirmiyor. Bylelikle, kadnlarn bir anlamda "ortak karlar"ndan sz edebilir hale geliyoruz; "negatif" bir ortaklk: kendilerine kar mcadele edilecek ayrmclk biimleri, iddet, hak ihlalleri. Ama bunu sylemekle i bitmiyor. Bu ortaklk, hl bir "imkn" olarak duruyor. Kadnlar, ezildikleri iin bir politik zne deiller. Kadnlar bir politik zne deiller. Ne kadnlar, ne Krt kadnlar ya da ii kadnlar, yahut lezbiyen kadnlar. Ama mesela Krt Kadnlar Teali Cemiyeti, bir politik zne. Ka-Der de yle.14 Kadnlar, bir politik zne deiller, ama bir "toplumsal grup"lar. Bir toplumsal grup olmak, kendiliinden politik zne olmaya yetmiyor, ancak byle znelerin varlna temel oluyor. Kadnlar toplumsal bir grup yapan, nesnel bir gereklik: dnyada kadnlarn btn kadnlarn sadece kadn olduklar iin ezilmekte olular, hak ihlalleri. Politik zneleri oluturan ise, bu kadar "nesnel" gereklikler deil; daha ok niyet etmekle, harekete gemekle, yapmakla ilgili ad stnde ite, zne!15 Elbette bir politik zne, temsil iddiasyla, bu iliki temelinde ortaya kar. Ben "btn kadnlar" deilse bile, rnein cinsel iddet maduru kadnlar temsil etmek niyetiyle ortaya ktmda politik bir taraf olurum. Dolaysyla politikann bir kar temsili boyutu olduu ok ak. karlar ve durumlar ile politik temsil arasndaki bu ak ba, belki de ok ak olduu iin, politikann bir de etik boyutu olduunu unutturabiliyor bize. Evet, beni kim temsil edecek, bunu nasl yapacak, bana nasl hesap verecek,

"Bizi Bu Fark Yaralar ldrr"

65

btn bu srecin ileyiinde ne tr denetimler gerekli, temsilcilerin birbirleriyle mzakere etmelerini nasl dzenleyeceiz gibi sorular temel nemde. Ama "daha iyi bir dnya nasl olmal, bunun iin neler yapmalyz" sorusu olmadan yaplan politika nasl bir ey olur? Yani bir politik zne, evet toplumsal gruplar temsil eder, peki byle bir "snrl sorumlu"luk esas mdr? Esas m olmaldr? Bu soruyu bana sorduran, Glnur'un sz ettii "dnmsel dayanma" kavram. Sanki sorunlarn paylamadm birilerini desteklediimde eyann tabiatna aykr bir i yapyormuum ve bunun da bir ad olmalym gibi! Urfa'daki kadnn derdine ortak olmak iin neden "dnmsel dayanma"ya girmem gereksin, bu tamamen benim "daha iyi bir dnya iin neler yapmalym" sorusuna verdiim yantla ilgili bir ey. Dolaysyla, politik zne meselesini daha geni tartmakta yarar var kim kimi ne kadar temsil edebilir sorusunun tesinde, niyetlerimiz, hedeflerimiz, hatta hayallerimizle ilgili bir sorun olarak. Son olarak, yine zne sorununa ilikin bir ey: psikanalitik kuramlar kendimizi ve dnyay anlamaya alrken ok aydnlatc olabilseler de kendilerinden dorudan politik karmlar yapmaya pek elverili deil diye dnyorum. Varsaymlarnn snrllklar bir yana, harekete geirici olmaktan ok uzaklar "zaten hep orada" olana odaklanmalar yznden, toplumsal yaplara ilikin bir szleri olmad iin, kolektif zneleri pek anlamadklarndan... Kadnln ve erkekliin nasl kurulduu, yeniden kurulduu, elbette nemli bir soru. Feministler iin can alc nemde. Trkiyeli feministler olarak en nemli eksikliklerimizden birinin de bu sorularn yantlarna ilikin aratrmalar, kavramsal almalar olduunu dnyorum. Trkiye'de aile yaplar hakknda die dokunur ka alma sayabiliriz mesela?16 Trkiye'de feminizmin sorunlarnn neler olduunu, en ok hangi konularda tartmaya ihtiya duyduumuzu ortaya karabilmek iin bile gidilecek yle uzun bir yol var ki... Hepimize kolay gelsin!

66

Defter

NOTLAR: 1. Bu konuda derli toplu bilgi iin Fatmagl Berktay'n gzel bir yazs var: Berktay 2001. 2. "Kadnlar ahanedir" diye zetlenebilecek bir damar tabii ki feminizmin iinde oldu, hep de olacaktr herhalde. Ancak kadnlarn erkeklerden farkn vurgulayan, bu fark kendine dayanak yapan bir feminist politikadan sz etmek zor. Buna en yakn ses, Feminist dergisinin ilk saylarnda grlebilir bunun politik karlnn ne olduu nemli bir soru. 3. altm bir eitim programnda (orta snftan, orta yal ve rgtl kadnlarla yapyorduk) toplumsal cinsiyetin nasl kurulduunu kadn tiplerinden yola karak tartmaya kalktmzda, "geleneksel" ve "modern" kadn imgesinin ne kadar canl ve gl olduunu grmtk hep birlikte yarattmz Hayriye Hanmn yanna herkesin nefret ettii Berna' dan baka bir tip koyamadk bir trl: eitimli, zengin, evli, ssl, ocuu varsa da annelik kimlii ne kmayan Berna. Sanki refleks gibiydi: Hayriye'ler ve Berna'lar. 4. Eitlik/farkllk ikilemine ilikin sylediklerimi bu konuda da tekrarlayabilirim: Kimlik politikas Trkiye'de nasl bir varlk alan buldu bugne dek? Feminizmin radikalliini yitirmesinin nedenini (Trkiye iin en azndan) kimlik politikalarna balayabileceimizi sanmyorum. Baka pek ok neden sayabiliriz: "eitliki" gelenein hegemonyas, cinsiyet eitliinin modernlemenin nemli bir bileeni olarak grlmesi nedeniyle garip bir ittifak sahas haline gelmesi, politikann politikaszlatrlmas... Kimlik politikasn olsa olsa Krt kadnlar benimseyebilirdi, bunun pek bir rneini grmedim dorusu Trk feministlerini milliyetilikle suladklarnda da Krt kimliini byle bir farkllk olarak kurmuyorlar. 5. Kltrel fark bir fark rnei olarak okuyabilirsiniz kimlik farklar gibi. 6. ok kltrllk konusunda heyecanl ve doyurucu bir tartma iin Cohen vd. 1999. 7. "Farkl imknlar" ou durumda sadece kadn olmak ya da siyah olmak gibi basite ayrtrlabilir eyler deil farkllk zerine vurgunun en beter sonucu hep bu oluyor: kiileri o farklarndan ibaretmi gibi grmek. Bunu yllar nce tandm biri sylemiti: "bana baknca sadece bir 'dnme' gryorsun, sokakta sana laf atan adamdan ne farkn var?" 8. nsan haklarn insann olanaklarn gerekletirme koullar olarak tanmlayan yaklamn parlak bir rnei iin Nussbaum 1995. 9. Kadnn insan haklar kavramn tartan ve temellendiren gzel bir yaz: Berktay 2000 10. Nkhet Sirman, 2001 Ekiminde Ankara niversitesi SBF'de yapt bir konumada, insan haklar paradigmasnn tam da bu nedenle ciddi bir eletiriye muhta olduunu sylemiti: kadnlarn tek tek bireyler olduunu dnmenin, onlar anneleri, kardeleri, yengeleri, daylar, komular ile ilikisellikleri iinde kavrayamamann sonularna deinmiti. Bu bence de dikkate alnmas gereken bir nokta topluma ilikin btn kavraymz yeniden gzden geirmemize neden olacak kadar nemli; ama insan hakk kavramn bir yana brakmamza neden olmak yerine baz ayrmlar yeniden ve yeniden yapmamza yarayabileceini dnyorum: haklarn taycs olmakla ilikisellikler iinde varolmak arasndaki ayrm gibi. Bir de insann "evden kama imkn"n hi unutmamal. Urfa'da kz kardeini dorayan ocuun her zaman "hayr" deme imkn vardr. Bu sadece bir imkn olarak kalsa bile, vardr. te bu "hayr" deme imkn, insann zgrldr ve insan onuru dendiinde ancak byle bir eyi anlayabiliriz. "nsan teki" diye bir ey onun iin vardr btn o annelerden

"Bizi Bu Fark Yaralar ldrr"

67

kardelerden komulardan yengelerden farkl, biricik, evden kaabilecek biri! 11. nsan haklarnn evrenselliine ilikin kafa ac bir tartma iin Kuuradi 1998. 12. Bu konuda etrafl bir tartma iin Peker 1999 ve Berktay 2000. 13. Bu yolun sorunlarn tartan iki yaz: Sancar 1999 ve 2000/2001. 14. Ka-Der'i sadece temsil sorunu asndan ele almak eksik bir yaklam. Hem buradaki politik zne nasl kurulur tartmas balamnda ok nemli bir rnek, hem de eitliki gelenein bir uzants ama ayn zamanda onunla derdi olan bir yer olarak. Kuruluundan bu yana iinde barndrd taban rgtlenmesi/lobicilik gerilimini bu dert erevesinde okumak son derece verimli olabilir gibi grnyor. 15. Blent Somay hakl: zne ile fail arasnda ok fark var belki de "kadnlar politikann faili midir" diye sorsaydk, daha kolay yantlayabilirdik! 16. Bu sorulara yant arayanlar sadece nesne ilikileri kuramclar deil. Benim iin ok retici olan bir kitap: Joseph 1999.

KAYNAKA Berktay, F. (2000), "Kadnlarn nsan Haklar: nsan Haklar Hukukunda Yeni Bir Alm", nsan Haklar iinde, der. Korkut Tankuter, Yap Kredi Yaynlar: stanbul. (2001), "Osmanl'dan Cumhuriyete Feminizm", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce Ansiklopedisi, 1. cilt. letiim Yaynlar: stanbul. Cohen, J., Howard, M. ve Nussbaum, M. (1999), Is Multiculturalism Bad for Women?/Susan Moller Okin With Respondents, Princeton University Press: New Jersey. Joseph, S. (der., 1999), Intimate Selving in Arab Families/Gender, Self, Identity, Syracuse University Press:Syracuse. Kuuradi, I. (1998), nsan ve Deerleri, Trkiye Felsefe Kurumu: Ankara Nussbaum, M. (1995), "Human Capabilities, Female Human Beings", Women, Culture and Development, Martha Nussbaum ve Jonathan Glover (der.) iinde, Clarendon Press: Oxford. Peker, B. (1999), "nsan Haklar ve Kaybolan nsan Kimlii", Birikim, 118. say. Sancar, M. (1999), "Hukukun Oluturulmasnda nsan Haklarnn Rol ya da nsan Haklar ile Pozitif Hukuk Arasndaki liki", 50 Yllk Deneyimlerin Inda Trkiye'de ve Dnyada nsan Haklar, Ionna Kuuradi ve Blent Peker (yayna hazrlayanlar), Hacettepe niversitesi nsan Haklar ve Felsefesi Uygulama ve Aratrma Merkezi, Unesco nsan Haklar in Felsefe Krssnn birlikte dzenledii konferans bildirileri: Ankara. (2000/2001), "Demokrasi-nsan Haklar-Hukuk Devleti", Toplum ve Bilim, 87. say, letiim Yaynlar: stanbul.