Radiografske, magnetne, akustine metode

v.as.mr. Samir Leme slemes@mf.unze.ba

Radiografsko ispitivanje
Opis metode Podruja upotrebe Ogranienja metode Izvori zraenja Konverzija slike Penetrametri Neutronska radiografija Digitalna radiografija Primjeri primjene

Radiografsko ispitivanje
Radiologija: metode ispitivanja materijala zasnovane na diferencijalnoj apsorpciji penetrirajueg zraenja Usljed razlika u gustoi, debljini ili u karakteristikama upijanja, razliiti dijelovi apsorbuju razliite koliine penetrirajueg zraenja Ispitivanje se vri posmatranjem tih razlika

Radiografsko ispitivanje
Radiografija: specifine radioloke metode koje ostavljaju trajnu sliku na filmu (konvencionalna radiografija) ili na papiru (xeroradiografija) Radioskopija: radiografija bez filma ili papira (def. ASTM American Society of Testing and Materials) Radioskopija obuhvaa i digitalnu radiografiju, kod koje se zraenje pretvara u optiki ili elektronski signal

Radiografsko ispitivanje
Osnovna prednost radioskopije je mogunost manipulacije objektom koji se ispituje (poloaj greke) CT (Computed Tomography) je radioloka tehnika koja koristi niz poprenih presjeka umjesto ravne projekcije, ime se dobije bolji uvid u 3D poloaj greaka Kod radiologije se veina tehnika zasniva na x-zracima ili -zracima

Podruja upotrebe
Radiografija se koristi za otkrivanje karakteristika komponente ili sklopa koji se razlikuju po debljini ili fizikoj gustoi od okolnog materijala Velike razlike se lake uoavaju Mogu se otkriti samo one karakteristike koje imaju dovoljnu debljinu u smjeru paralelnom zraci Sposobnost otkrivanja greaka zavisi od orijentacije ispitivanog objekta

Podruja upotrebe
Diskontinuiteti (ukljuci, upljine) koje imaju dovoljnu debljinu u svim pravcima, mogu se otkriti ako su dovoljno veliki u odnosu na ukupnu debljinu Generalno, moe se otkriti diskontinuitet ija se apsorpcija zraka razlikuje za 1% od apsorpcije okolnog materijala

Podruja upotrebe
Iako nisu ograniene na unutranje greke, i ultrazvuk i radiografija se uglavnom koriste za otkrivanje greaka duboko u materijalu Radiografija je posebno djelotvorna kad greke nisu ravninske Prednosti radiografije:

Otkrivanje

unutranjih greaka Otkrivanje razlika u sastavu Trajno snimanje ispitanih podataka

Podruja upotrebe
Odlivci, zavareni spojevi, posebno kad ne smije biti unutranjih greaka Debelostjeni odlivci i zavarene konstrukcije za parne maine (kotlovi, komponente i sklopovi turbina) i druge maine visokog pritiska Otkivci i slini mainski sklopovi Poluprovodniki elektronski ureaji Plastificirane komponente

Podruja upotrebe
Ispitivanje pukotina, puknutih ica, prisustvo stranih tijela, elementi koji nisu na pravom mjestu ili poloaju Radiografija sa velikim fokusiranjem se koristi za ispitivanje mikroelektronike (greke 0,025 mm) Ispitivanje kompozitnih materijala, gdje se osjetljivost poveava koritenjem zraenja visokog intenziteta a male energije

Podruja upotrebe
Osjetljivost radiografije sa x-zrakama i -zrakama na razliite vrste greaka zavisi od niza faktora: vrsta materijala (lagani metali imaju mali atomski broj, teki metali visok atomski broj) vrsta greke oblik proizvoda Radiografija se ne moe koristiti kod materijala jako male ili jako velike gustoe (neutronska radiografija)

Ogranienja metode
U poreenju s drugim NDT metodama, radiografija je skupa, posebno ako se radi o stacionarnim ureajima sa filmom Terensko ispitivanje moe trajati dugo, jer je potrebno due vrijeme za ekspoziciju filma kod debelih stjenki Izvori zraenja moraju biti malog intenziteta radi zatite osoblja

Ogranienja metode
Prenosiva radiografska oprema emituje xzraenje relativno niske energije (300 keV) to omoguuje prodiranje u elik dubine do 75 mm Neke vrste greaka se ne mogu otkriti radiografijom: mikroporoznost, ukljuci u vuenom materijalu, uske pukotine koje nisu paralelne zrakama Zraenje je opasno za ovjeka jer x i zrake ubijaju elije

Principi radiografije
Tri osnovna elementa radiografije: izvor zraenja, objekat koji se ispituje i materijal koji registruje sliku (sjene diskontinuiteta)

Izvori zraenja
Koriste se 2 vrste zraenja: x-zrake i -zrake Samo x-zrake i -zrake mogu prodirati kroz neprovidne materijale, zahvaljujui visokoj energiji i kratkim talasnim duinama

Izvori zraenja
x-zrake i -zrake se ne razlikuju fiziki (po talasnim duinama), nego samo u nainu na koji nastaju x-zrake nastaju iz meudejstva snopa elektrona koji se brzo kree i atoma vrstog materijala -zrake se emituju tokom radioaktivnog raspada nestabilnog atomskog jezgra

Izvori zraenja
Koliina izlaganja x i -zrakama se mjeri u Rendgenima (R), gdje je 1 R koliina izlaganja zraenju koja proizvodi jednu elektrostatiku jedinicu (3.3356410-10 C) naboja iz 1.293 mg zraka Intenzitet zraenja se mjeri u R po jedinici vremena Spektar zraenja se esto izraava energijom fotona (eV)

Izvori zraenja

1 eV je energija emitovana jednom elektronu potencijalom od 1 V

Izvori zraenja
Izvor x-zraka je prikazan na slici Vlakno (filament) se izloi struji od nekoliko ampera Lijevak fokusira snop elektrona na fokalnu taku Tungsten ima visoku taku topljenja

Izvori zraenja

Izvor -zraka je prikazan na slici

10

Konverzija slike
Pretvaranje zraenja u formu pogodnu za dalju obradu Pored konverzije, koriste se filtriranje i pojaanje kontrasta (intenzifikacija) Medij za snimanje moe biti film, fluorescentni ekran ili neki drugi medij koji zraenje pretvara u vidljivu svjetlost Kvalitet slike su odreeni kontrastom i rezolucijom slike

Konverzija slike

Kontrast slike i nedostatak otrine su meusobno povezani

11

Konverzija slike
Geometrijski principi formiranja sjene Izvor treba biti mali, to dalji Film treba biti blizu objekta Ravni objekta i filma trebaju biti paralelne

Konverzija slike

12

Konverzija slike
Intenzitet zraenja opada sa kvadratom udaljenosti od izvora Isti zakon vai za svjetlost, x i zrake

Penetrametri
Za provjeru tanosti radiografa koristi se standardni komad za testiranje Penetrametar (USA) ili Image Quality Indicator (IQI) u Evropi IQI se pravi od istog materijala kao i objekat koji se ispituje i ima jednostavan geometrijski oblik Slika penetrametra na radiografskom snimku je trajni dokaz da je ispitivanje izvreno pravilno

13

Penetrametri

Neutronska radiografija
Koristi diferencijalnu apsorpciju neutrona umjesto elektromagnetskog zraenja Neutroni bolje prodiru kroz metalne materijale Plastini dijelovi se bolje vide nego kod x-zraka

14

Fluoroskopija
Umjesto snimanja na film, x-zrake se projektuju na fluorescentni ekran Manja cijena i osjetljivost Nema trajnog traga

Digitalna radiografija
Slika se formira skeniranjem linearnim nizom diskretnih detektora du objekta Koriste se CCD senzori, Flat-panel detektori, TFT paneli

15

Digitalna radiografija
CCD (Charge Coupled Device) senzori su jeftini, ali imaju niz nedostataka Zahtijevaju optiku konverziju, jer je projektovana slika znatno vea od senzora Javlja se termalni um, usljed zagrijavanja CCD senzora

Digitalna radiografija
Flat-panel radiografski detektori x-zraka se mogu podijeliti na: direktne, kod kojih se x-zrake diektno pretvaraju u elektrini napon i indirektne, kod kojih se x-zrake prvo pretvore u vidljivu svjetlost (scintilatorom - cezij jodid ili gadolinijum oksisulfid)

16

Digitalna radiografija

Primjeri primjene

Radiografija dugih zavara "u pokretu" Moe se pratiti jedan zavar ili vie zavara, upotrebom ipkaste cijevi sa kolimatorima u obliku diska

17

Primjeri primjene
Rotaciona radiografija za ispitivanje okruglih uzoraka Film sa slojem olova se nalijepi oko uzorka Rotacija mora biti jednolika

Primjeri primjene

Tomografija je posebna vrsta radiografije kod koje je slika samo jednog sloja otra, dok su drugi slojevi zamueni

18

Primjeri primjene

Demonstracija razlike izmeu tomografije i obine radiografije

Primjeri primjene

Stereoradiografija se koristi za odreivanje dubine defekta

19

Primjeri primjene

Mjerenje debljine stjenke radiografijom

Primjeri primjene

20

Primjeri primjene

Primjeri primjene

21

Metoda magnetnih estica

Prednosti i ogranienja metode Magnetno polje Metode generisanja magnetnog polja Magnetne estice i tene suspenzije Primjeri upotrebe Uticajni faktori

Prednosti i ogranienja metode

Metoda za lociranje povrinskih i unutranjih diskontinuiteta u feromagnetnim materijalima Kad se objekat ispitivanja izloi dejstvu magnetnog polja, na mjestima magnetnih diskontinuiteta se formiraju defekti polja Indikator defekta je nakupljanje feromagnetnih estica koje su nanesene na ispitivanu povrinu

22

Prednosti i ogranienja metode

Magnetne estice se nanose na ispitivanu povrinu u suhom stanju, ili u suspenziji (voda ili ulje) Materijali koji nisu magnetini se ne mogu ispitivati ovom metodom: legure aluminija, magnezija, bakra, titana, austenitni nerajui elici

Prednosti i ogranienja metode

Glavno podruje primjene ove metode je kod ispitivanja poluproizvoda: metalne ipke i gredice, limovi, otkivci i liveni komadi Ova metoda se koristi i kod preventivnog odravanja: vratila, okvira, nosaa, zamajaca, kuka, lopatica turbina i sl.

23

Prednosti i ogranienja metode

Dobro otkriva male i plitke povrinske pukotine, ali i greke ispod povrine koje nisu na velikoj dubini Ako je greka fina, otra i blizu povrine (npr. nemetalni ukljuak), ova metoda e je otkriti Ako je greka na veoj dubini, indikacija e biti manje uoljiva

Prednosti i ogranienja metode

Indikacije se javljaju direktno na ispitivanoj povrini i reflektuju se kao slike stvarnog oblika greke Praktino nema ogranienja u veliini ili obliku ispitivanih objekata Nije potrebno prethodno ienje Mogue je otkriti ak i pukotine koje su ispunjene drugim materijalom

24

Ogranienja metode
Moe se koristiti samo na feromagnetnim materijalima Magnetno polje mora biti u smjeru koji sijee glavnu ravan greke esto je potrebna naknadna demagnetizacija Potrebno je ienje radi uklanjanja magnetnih estica Za velike proizvode su potrebne jake struje

Ogranienja metode
Treba voditi rauna o lokalnom zagrijavanju ili spaljivanju gotovih proizvoda ili povrina na takama elektrinog kontakta Potrebno je iskustvo za interpretaciju indikacija

25

Magnetno polje

Magnetne estice se nakupljaju oko vazdunog depa (diskontinuitet)

Smjer magnetnog polja

Da bi pukotine na objektu koji se ispituje dale indikaciju nakupljanjem magnetnih estica, silnice polja trebaju biti okomite na smjer pukotine

26

Generisanje magnetnog polja

Kontinuirana metoda: estice se nanose kad struja za magnetiziranje ve tee Rezidualna metoda: estice se nanose kad se struja iskljui Rezidualna metoda s emoe korstiti samo kod materijala dovoljne retencije (materijali vee tvrdoe)

Generisanje magnetnog polja

Za magnetiziranje se mogu koristiti i istosmjerna (DC) i izmjenina (AC) struja DC struja generie polje koje prodire kroz presjek objekta AC struja generie polje koncentrisano na povrini objekta Napon se smanjuje transformatorom; struja ima jainu nekoliko stotina (DC) odnosno hiljada ampera (AC)

27

Generisanje magnetnog polja

Generisanje magnetnog polja

Tamo gdje nije mogue (ili je opasno) obezbijediti izvor napajanja, koristi se permanentni magnet Nedostaci: Vea masa se ne moe magnetizirati dovoljno za pojavu indikacija Fluks se ne moe varirati Teko se odvaja od objekta estice se nakupljaju na magnetu

28

Generisanje magnetnog polja

Magnetne estice i suspenzije

Magnetne estice se klasifikuju po mediju u kojem se nalaze Medij moe biti zrak ili tenost estice se izrauju od bilo kojeg feromagnetnog materijala niske retencije i visoke magnetne permeabilnosti estice u tenosti mogu biti puno sitnije, ime se poveava osjetljivost za otkrivanje sitnih greaka

29

Magnetne estice i suspenzije

Magnetne estice mogu biti obojene, radi kontrasta i lakeg uoavanja Mogu biti i flurescentna, tako da se posmatraju pod UV lampom Tenost za nanoenje estica moe biti ulje (laki destilat petroleja) ili voda sa dodacima protiv ranja, stvaranja pjene, za bolje kvaenje i za bolju disperziju

Primjeri upotrebe

Suhe estice crne boje za indikaciju greke na odlivku

30

Primjeri upotrebe

Defekti otkriveni magnetnim esticama u vodenom rastvoru

Primjeri upotrebe

Mikropukotine na lopatici kompresora otkrivene magnetnim esticama u vodenom rastvoru

31

Primjeri upotrebe

Zupanik prenika 50 mm izloen magnetnim esticama u vodenom rastvoru koje pokazuju pukotine 0,25 x 0,1 mm

Primjeri upotrebe

Defekti na propeleru otkriveni magnetnim esticama u vodenom rastvoru

32

Primjeri upotrebe

Odlivak pod UV lampom pokazuje jaku magnetnu indikaciju

Primjeri upotrebe

Spiralne pukotine otkrivene pod UV lampom

33

Primjeri upotrebe

Pukotine otkrivene pod UV lampom

Primjeri upotrebe

Pukotina otkrivena pod UV lampom

34

Primjeri upotrebe

Primjeri upotrebe

35

Uticajni faktori

Kod uspostavljanja proedure za ispitivanje magnetnim esticama treba uzeti u obzir: Vrstu struje (AC ili DC) Vrstu magnetnih estica Metod magnetiziranja (rezidualni ili kontinuirani) Smjer magnetiziranja Jainu struje (zavisno od tvrdoe materijala i veliine defekta) Opremu

Ispitivanje akustinom emisijom

Opis metode Podruje primjene Propagacija zvunih talasa Senzori i pojaala Instrumenti Primjeri primjene

36

Ispitivanje akustinom emisijom

vrsti materijali, kad su izloeni naprezanju, emituju (ultra)zvune signale koji upozoravaju na greke

Ispitivanje akustinom emisijom

Acoustic Emission (AE) method Pri plastinoj deformaciji, dislokacije se kreu kroz kristalnu strukturu proizvodei pri tom akustine signale male amplitude AE test se koristi za otkrivanje, lociranje, identifikaciju i prikaz greaka u trenutku njihovog nastanka Testiranje se ne moe ponavljati

37

Ispitivanje akustinom emisijom

Za razliku od AE, ultrazvuna metoda otkriva greke nakon njihovog nastanka Emitovani signal: 20 kHz 1 MHz Signal zavisi od: iznenadne preraspodjele naprezanja koja izaziva naponske talase diskontinuieta u materijalu koji se ispituje vremena (prati dinamiko ponaanje materijala)

Podruje primjene
Otkrivanje pukotina u strukturama (avionska krila, cijevi, tampane ploice, industrijski rezervoari) Deformacije i propagacija pukotina u cijevima, posudama pod pritiskom, zavarenim spojevima Isticanje fluida iz ventila, oteenja leajeva pumpi, motora i kompresora, ispitivanje takastih zavara,...

38

Podruje primjene

Akustina emisija:
Otkriva

Druge NDT metode:

Otkrivaju

pokrete defekata Zahtijeva naprezanje Svako optereenje je jedinstveno Zavisi vie od materijala, manje od geometrije Dovoljan pristup samo za senzor

geometrijski oblik defekata Ne zahtijevaju naprezanje Ispitivanje je direktno ponovljivo Zavisi manje od materijala, vie od geometrije Potreban pristup cijeloj strukturi

Podruje primjene
Osnovna prednost: ispita se cijela struktura sa jednom operacijom naprezanja Dovoljno je spojiti niz senzora (na udaljenosti 1-6 metara) Pogodno za velike strukture Obino se AE koristi za otkrivanje problematinih podruja, a zatim se druge NDT metode koriste za preciznije ispitivanje defekata

39

Podruje primjene
Obino se na strukturu stavi vie ultrazvunih mikrofona, a zatim se zvuk analizira raunarom Zvuk nastaje:

trenjem korozijom pukotinama faznim

promjenama turbulencijama

Podruje primjene
Procesni monitoring zavarivanja Otkrivanje troenja alata kod automatski voenog rezanja Otkrivanje habanja i manjka podmazivanja rotirajue opreme Otkrivanje olabavljenih dijelova Praenje curenja, kavitacije, toka Praenje hemijskih reakcija (korozija, fazni prelazi i transformacije)

40

Propagacija zvunih talasa

Primitivni talas koji nastaje na izvoru AE je prikazan na sljedeoj slici: Talas pomjeranja je step funkcija koja odgovara permanentnoj promjeni na izvoru Talas brzine i napona je pulsni

Propagacija zvunih talasa

Princip rada je slian seizmografu: defekt se ponaa kao mikroskopski epicentar potresa Zvuni talasi se na povrini kreu u koncentrinim krugovima Lokacija defekta se izraunava

41

Propagacija zvunih talasa

Mjerni lanac za AE se sastoji od:

Objekta

ispitivanja i izvora naprezanja Propagacije talasa od izvora do senzora Senzora koji pretvaraju talas u el. signal Opreme za prikupljanje podataka Opreme za prikaz rezultata Softvera za analizu

Propagacija zvunih talasa

U osnovi, postoje dvije vrste signala:

Tranzijentni

signal (burst)

Kontinuirani

signal

42

Propagacija zvunih talasa

Stotine ili hiljade burst signala se snime za statistiku obradu. Potrebno je odrediti najvanije parametre svakog talasa da bi se razdvojili rezultati normalne i defektne strukture Koriste se: vrijeme dolaska signala, amplituda pikova, vrijeme porasta signala, trajanje, broj oscilacija, energija, RMS kontinuiranog uma

Propagacija zvunih talasa

vrijeme dolaska signala (arrival time) amplituda pikova (peak amplitude) vrijeme porasta signala (rise time) trajanje (duration) broj oscilacija (treshold crossings) energija (MARSE) RMS: Root Mean Square

43

Mjerni lanac

Senzori i pojaala
Piezoelektrini senzori pretvaraju mehanike talase u elektrine AE signale Osjetljiviji su od kapacitivnih, elektrodinamikih i laserskih (optikih) senzora

44

Senzori i pojaala
U veini sluajeva koriste se rezonatni senzori koji su jeftiniji i osjetljiviji od drugih vrsta senzora Ti senzori imaju jednu ili vie preferiranih frekvencija, zavisno od oblika i veliine kristala Za razliite testove, koriste se razliite frekvencije: npr. 150-300 kHz za metalne posude um je obino frekvencije < 100 kHz

Senzori i pojaala
Za ispitivanje dna rezervoara koriste se senzori od 25 kHz jer signal mora da putuje due Senzori esto imaju i ugraena pretpojaala, a spajaju se magnetnim putem Osjetljivost piezoelektrinih senzora moe biti do 1000 V/mm; pomjeranje od 1 pm generie signal od 100 mV; um generie 10 mV.

45

Senzori i pojaala
Pretpojaalo moe biti vanjsko ili ugraeno u senzor Pojaava signal i prenosi ga od senzora do AE sistema Neka pretpojaala imaju frekventne filtere za odvajanje uma

Instrumenti

Otkrivanje signala se vri brojanjem prelaza signala preko unaprijed zadatog nivoa

46

Instrumenti

Savremeni instrumenti obino imaju vie kanala za istovremeno praenje i obradu signala sa niza senzora

Instrumenti

Zadaci PC raunara u mjernom AE sistemu:

Prikupljanje

i pohranjivanje podataka Online i offline analiza Filtriranje Proraun lokacija Statistika Prikaz rezultata (numeriki i grafiki) Test sistemskog hardvera Autokalibracija

47

Autokalibracija
Jedan kanal se koristi za emitovanje elektrinog impulsa na senzor. Nakon 3 testa, sljedei senzor postaje emiter signala, a ostali senzori vre mjerenje

Prikaz rezultata
History plot prikaz cijelog toka signala od poetka do kraja Distribution function statistike osobine signala, kumulativna ili diferencijalna distribucija

Channel plot distribucija signala po kanalima

48

Prikaz rezultata
Location display prikaz poloaja izvora AE Point plot takasti prikaz korelacije izmeu razliitih AE parametara Diagnostic plot pokazuje vanost AE indikacija za razne dijelove strukture

Prikaz rezultata

Razliite tehnike se koriste da bi se od rezultata sa vie senzora dobila lokacija defekta

49

Primjeri primjene
Metalne posude pod pritiskom, cjevovodi, reaktori i sl. NDT komponenti i struktura izloenih jakom mehanikom narezanju, napravljenih od vlaknima armirane plastike ili od kompozita Ispitivanje osobina materijala i ponaanja prilikom loma Kontrola kvaliteta procesa zavarivanja metala, suenja drveta, peenja keramike

Primjeri primjene
Testovi na curenje u realnom vremenu, od malih ventila do rezervoara prenika 100 m Geoloka i mikroseizmika istraivanja Otkrivanje i lociranje parcijalnih proboja visoke voltae kod velikih transformatora Mostovi i autoceste

50

Primjeri primjene

51