DEMOKRATK VATANDALIK ve TARH ETM*

Aydn GVEN
zet : Gnmzn en popler kavramlarndan birisi olan demokrasi, uygulanmakta olan ynetim ekilleri ierisinde en iyisi olarak kabul edilmektedir. Her siyasal sistem gibi demokrasinin de kendisine ait zellikleri ve deerleri mevcuttur. Sistemin ilerliinin gereklemesi, ayakta kalp gelimesi iin bu zellik ve deerlerinin bireyler tarafndan bilinmesi ve iselletirilmesi gerekmektedir. Bireylerin demokrasi kltr ve deerlerini benimsemeleri srecinde eitim kurumlarnn nemli bir rol olduu herkes tarafndan bilinmektedir. almada, demokratik vatanda yetitirmede genelde okulun zelde ise tarih eitiminin ne gibi rolleri olduu ortaya konulmaya allmtr. almada literatr tarama yntemi kullanlmtr. Bu amala ilk aamada demokrasi kavram ve demokrasilerde vatandalarn benimsemeleri beklenilen beceri, deer ve davranlarn neler olmas gerektii belirtilmitir. Daha sonra okulun ve tarih eitiminin bu konudaki rol, konu ile ilgili yaplan aratrmalar nda aklanmaya allmtr. Bu almann neticesinde, tarih eitiminin demokratik vatanda yetitirme srecinde etkili olabilecei sonucuna ulalarak, bununla ilgili eitli neriler getirilmitir. Anahtar Kelimeler: Demokrasi, okul, demokratik vatanda, tarih eitimi

I. Giri Gnmz toplumlarnn ulam olduu en iyi ynetim ekli olarak kabul edilen demokrasi, zerinde en ok konuulan ve tartlan kavramlardan birisidir. Kavram zerinde bu kadar ok konuulmasna ramen ierii ve nitelikleri zerinde tam bir mutabakat salanamamtr. nk bu kavrama, insanlar kendi durumlarna, ideolojik grlerine, bak alarna gre farkl anlamlar vermilerdir. Demokrasi zerinde bu kadar konuulmas ona eitli anlamlar verilmesine, farkl dnemlerde deiik uygulamalar gstermesine neden olmutur (Dahl,2001:7-25). Demokrasinin, uyguland lkelerdeki hakim glerin ynlendirmeleri sonucunda farkl uygulanma sonular ortaya kmtr. Byle olmasna ramen ou uygulamalarn, demokrasi zerinde hem fikir olduklar deerleri, nitelikleri mevcuttur. Bunlar; hrriyet ve zgr irade, oulculuk, ok seenekli seim, karara katlma, tartma, uzlama, hogr, insan haklarna

Bu alma yazarn Tarih retiminde rencilerin Demokratik Tutumlarnn eitli Deikenler Asndan ncelenmesi (Erzurum rnei) adl doktora tezinden zetlenerek yeniden dzenlenmitir. Y.Do.Dr., Atatrk niversitesi, K.Karabekir Eitim Fakltesi, Ortaretim Sosyal Alanlar Eitimi ABD.

sayg, sorumluluk bilinci, eitlik, farkllama, aklk ve belirginlik, bakalarna sayg gibi deerlerdir (Yeil,2001:23; Bykdvenci,1991:588). Demokrasi, Atein(1994:9) deyimiyle; tm sorunlarmz zeceimizi sandmz ve belki de tm sorunlarmzn zmnn yatt sihirli bir szck. Yaadmz dnem ierisindeki toplumlarda demokrasi, insanlarn ounluu tarafndan bir ideal olarak alglanmaktadr (Klbay,1980:8). Demokrasinin istenilen seviyede ilerliinin olmas iin insanlar tarafndan sadece alglanmas yetmez, onun btn deerleriyle ve nitelikleriyle bireyler tarafndan iselletirilmesi gerekir. nk demokrasi ancak, deerini bilen vatandalarn okluuyla yaayabilir ve geliebilir. Vatandalarn bu bilince sahip olma srecindeki en nemli deikenler; aile, okul, akran grubu, sivil toplum kurulular, sendikalar, siyasi partiler, medya vs.dir. Bu deikenler arasnda okul ve aile ayr bir neme sahiptir. Demokrasinin iyi ilemesi iin, onun kurumlarn bir tanesinde, varlnn olmas yeterli olmaz. Okul, devlet ve ailenin bu srete birbirini tamamlamalar ve desteklemeleri gerekmektedir (Karaktk,2001:20). Aile, bireyin doumundan itibaren ierisinde bulunduu ve belli bir dnemine kadar, hatta lmne kadar etkileimini srdrd toplumsal yapnn addr. Yeni doan bireylerin, toplumun bir yesi haline gelme srecinde etkili olan ilk, belki de en nemli kurumlardan birisidir. Aile gerekten bireylerin kiiliinin olumasnda nemli bir yere sahiptir ve ierisindeki paylam, ibirlii, anne, baba ve ocuklar arasndaki ilikilerin dzeyi ocuklarn tutum ve davranlarnn olumas ve ekillenmesi asndan nemlidir. Aile iindeki ilikiler ne kadar demokratik bir seviyede olursa ocuklardaki istenilen demokratik kiilik geliimi o oranda artmaktadr. Ancak aile iinde, bireylerin ilikileri istenilen demokratik normlarda deilse ocuklardaki tutum ve davran zellikleri de bu nispette deiiklik gstermektedir. Ailenin ocuklarn yetitirme faaliyetleri, gelien toplumsal srete gn getike zorlamaktadr. Anne ve babann eitim ve ekonomik dzeyleri, yaadklar yerleim yerinin zellii, ekonomik gerekelerle gnn byk bir blmnde darda olmalar nedeniyle aile, bireylerin geliimleri zerinde tam olarak istenilenleri yerine getirememektedir. Yine lkemizdeki ailelerin ounda grlen ataerkil bir yapsnn olmas da, ocuklarda istenilen demokratik kiilik geliimindeki engellerden bazlardr. Unutulmamas gereken husus, geliim andaki bireyler yaknlarnda, evrelerindeki sevdii insanlar model almakta ve bu insanlardaki tutum ve davranlar kendileri taklit etmek suretiyle benimsemektedirler. nsanlar beslenme, barnma, gvenlik, hayat artlarnn iyilemesi vb. faktrlerin etkisi ile bir araya gelerek toplum adn verdiimiz bir yap oluturmulardr. Bu yap ierisinde yer almak isteyen bireyler, toplumsal yapnn devam iin oluturulmu kurallar btnne uymak durumundadrlar. Bu kurallar btn ierisine girmeden nce birey, hibir engelleme ile karlamadan gerekletirdii faaliyetlerinden bazlarn, toplumsal yap 338

ierisinde gerekletirememektedir. Bu kurallar toplumun devamn salayan en nemli unsurlardr. Toplumsal yap, vatandalarna eitli imknlar ve haklar sunmas yannda, onlara bir takm sorumluluklar da yklemitir. Vatandaln bireylerle toplum arasnda var olan sosyal ve hukuki bir ba olduunu ve beraberinde birtakm sorumluluk ve grevleri gerektirdiini ifade eden Patrick, sorumlu vatandaln; vergisini deme, lkenin ordusuna katlma, demokratik siyasi toplum ve devlete ballk, szn kantlama gibi grevleri olduunu belirtmitir (Patrick,www.indiana.edu.). Demokratik bir toplumdaki vatandalarn bunun yannda, sosyal ve politik hayata etkin katlm ve hukuk kurallarnn gereini yerine getirme gibi eitli grev ve sorumluluklar da mevcuttur. Demokrasi, demokrasiye inanm, demokrat insanlardan oluan toplumlarn rejimidir (Bilgen,1994:27). Demokrat insan; bamszlna dkn, zgr, kendi kararlarn alan, eletirel dnen, duygu ve dncelerini aka syleyen, hogrl, kaba gce kar olan, tartmaktan zevk alan, bireysel ayrlklara sayg duyan, yeniliki, deiime ak, kendine ve insanl gvenen bir kiidir (ztrk,1994:5). Demokrasinin her sistem gibi, zerinde kurulup geniledii birtakm deer ve nitelikleri mevcuttur. Bu deer ve nitelikler vatandalar tarafndan iselletirilip hayat felsefesi haline getirildii takdirde, demokrasi gerek manada yaama imkn bulabilir. nk iyi bir demokrasi, toplum yelerinin davranlarndaki demokratiklik yeterlilie dayanr (Myung,1999:250). Kuzu, demokratik kiilik zelliklerinin; insiyatif sahibi olmak, karlklk esasna inanmak, yanlabilirlik, deneysel zihniyet sahibi olmak, eletirel, esnek ve ak fikirli, uzlamac, hogrl olmak, gven ve sorumluluk duymak gibi hususlarda oluabileceini ileri srmektedir (Kuzu,1997:109) Seluk isedemokratik toplumun gelimesi iin Sokratesce sorgulama ve eletirel aklclk alkanln kazanm bireylere ihtiya duyulduunu ve okullarn grevlerinin byle yurttalar yetitirmek olduunu ifade etmektedir
(Seluk,1999:24).

Kiiliin geliiminde sosyal evrenin etkisi olduu gibi, kiiliinde sosyal evreyi etkileyebileceini ifade eden Kuzu, demokratik bir toplumun geliimi iin demokratik bir kiilik ne kadar gerekli ise, tersinin de o kadar gerekli olduunu belirtmektedir (Kuzu,1997:109) Demokratik toplumda vatandalarn demokrasi kavramn, dier ynetim ekilleri ierisindeki yerini, bireylere salad hak ve sorumluluklarn bilmesi, deerleri, nitelikleri hakknda bilgi sahibi olmalar ve bunlar iselletirip bir hayat tarz haline getirmelerinde eitim kurumlarnn etkisi byktr. Vatandalk kavram demokrasinin ne olduunu ve onun nasl altn anlamak iin bir anahtardr. renciler vatandaln ne olduunu, onun deiik politik sistemlerdeki oluumunu, hak ve sorumluluklarn ve devlerinin neler olmas gerektiini alacaklar eitim yoluyla renebilirler
(Patrick,www.indiana.edu.).

339

Genelde okul, zelde ise tarih eitimi, bireylerde demokrasi kavram, deerleri ve nitelikleri konusunda bilisel, duyusal ve psiko-motor renme dzeylerinde rencilere eitli kazanmlar salayabilir. almada, tarih eitiminde rencilerin bu tr kazanmlar salamas iin, retmen davranlarnn ve retim programlarnn ieriinin nasl olmas gerektii hususlarna yer verilmeye allmtr. II.Demokrasi ve Okul Demokrasinin gerektirdii niteliklere sahip vatandalar yetitirmek eitim sisteminin bir grevidir. Demokratik bir eitimin amalad birey profili; sorgulayan, aratran, demokrasinin ve onun deerlerinin nemini bilen, bu ilkeleri yaantsnda uygulayan, toplum baznda yerlemi olan dnce ve dorular hibir eyin etkisi altnda kalmakszn tamamen akln ve bilimin szgecinden geirdikten sonra kabul eden kiiler yetitirmektir. Demokratik bir eitimde ama bireylerin demokrasinin niteliklerine sahip kmasdr (Baaran,1987:112). Gr, eitim ve demokrasi arasndaki bu ilikiyi u ekilde aklamaktadr: Her demokrasinin temeli eitimdir. Eitimin demokrasi ile olan mnasebeti o kadar skdr ki, bunu bedenle ruh birleimine benzetebiliriz. Beden demokrasi ise, ruh eitimdir. Demokrasinin mkemmele yakn bir durumda bulunmas iinde bir eitim abidesi tekil etmi bulunmas lazmdr. Eitimle demokrasi arasndaki bu sk ve hayatiyetli intibak halinin bulunmad yerlerde demokrasi ancak taklitilikten ibaret kalr.(Gr,1953:15) Demokrasinin en kt dmannn eitimsizlik olduunu syleyen Kaltsounis, demokratik bir toplumda, vatandalarn salam bir eitim almalar gerektiini belirtir. nk Kaltsounise gre, kiilerin demokratik hak ve sorumluluklarn tam ve yeterince yerine getirmelerindeki en nemli faktr eitimdir (Kaltsounis,1990:190-194). Okulun eitimsel grevleri yannda iinde bulunduu toplumun kltr ve deerlerini de benimsetme grevi vardr (Beetham ve Boyle,1998:132). Bylelikle okul, toplumsallamaya hem bilgisel hem de duygusal adan katkda bulunmaktadr (Turan,1997:57). Demokratik bir lkede bulunan okullarn rencilere demokrasinin niteliklerini, zelliklerini ve deerlerini aktarabilmesi iin de nce kendi yapsnn demokratik bir seviyede olmas gerekmektedir. Okulda bulunan ynetici-retmen, retmen-renci, ynetici-renci, okulveli arasndaki ilikiler istenilen demokratik bir normda olmaldr. Okulun en nemli grevlerinden birisi de, yetitirdii rencilerde yarnn birer ferdi olacaklar toplum iin gerekli olan, zgr dnebilen, aklc, hogrl, bilgileri peinen kabul etmeyen, bunlar sorgulayabilen, insan haklarna saygl, sorumluluunun bilincinde olan, baka kiilere de saygl olan yurttalar 340

yetitirmektir (Seluk,1999:24; Atasoy,1997:1). Okul bylelikle gen vatandalarn rol ve sorumluluklar iin onlar hazr hale getirebilir (Kelly,1995:101). Bu srete okullardan, ocuklara demokrasinin nasl olutuunu ve altn, aktif vatandalarn nasl olmas gerektiini retmesi beklenilir (Matusova,1997). Mursell ise, eitim sreci iinde okulun grevinin kiilii gelitirmek olduunu belirtmektedir (Mursell,1955; Akt.Yldrm,1994:11). renciler vatandalk faaliyetleriyle, sorumlu demokratik vatanda olmay renebilirler. Bir demokratik snfta, renciler demokratik vatandaln btn unsurlarn pratik yaparlar. Onlar konular tartmay, amalarn, ilmi ve deliller ile desteklemeyi renirler. Bu etkinliklere katlan renciler dorular, haklarn tanmlamas, snr ve nerede son bulduunu renebilirler (Pearly ve Knight,1999:100). Okul ierisinde rencilerin zamannn byk blmn geirdikleri snf ortamlar ve bu ortamlarda rencilerle birebir etkileimde bulunan retmenlerin hal, hareket ve tutumlar ok nemlidir. retmen faktr demokratik snf ortamnn oluturulmasnda nemli bir yere sahiptir. Snf ortamnn demokratik olmas rencilerde demokratik davranlar kazandrlmas asndan nemlidir (Yac,1997:16). retmen, rencilerin benimsemeleri istenilen davran rneklerine nce kendisinin uygulamas ve inanmas gerekir. retmenin kendisi rnek davran modellerini oluturmal, bu duygu, tutum ve davranlar benimsetmeye almaldr (Can,2004:115). nk rencileri etkileyen nemli etken, snfta retmenin sylediklerinden ziyade ne yaptklardr (Saban,2000:59). Binbaolu, bireylerin snf ierisinde her zaman istenilen trde davran sergilemeyeceklerini, bunun zaman ierisinde geliebileceini belirterek, bireylerin bu tr davranlarn retmenlerin anlay ile karlamas gerektiini ifade etmektedir (Binbaolu,1991:230). retmenlerin snf ierisindeki faaliyetlerinin yan sra teneffslerde, okul bahesinde, retmenler odasndaki hareketlerinin de renciler tarafndan gzlenip model alnd bilinci ile hal ve hareketlerine dikkat etmesi gerekmektedir. retmenin bu davran rneklerini sergilemesi demokratik tutum ve davran zelliklerini renciler tarafndan benimsemeleri asndan nemlidir. Bunun yannda dersi ilerken kulland yntemler de bir o kadar nemlidir. Yldrma gre; ezbere arlk veren, rencilerin dnce yeteneklerini gelitirmeye yardmc olmayan, bilimsel alma, ibirlii, tartma ve eletirme yeteneklerini gelitirmeyen bir eitim olamayaca gibi bu ortam sonucunda demokratik tutum ve davranlarn renciye kazandrlmas beklenemez
(Yldrm,1994:20).

III. Tarih Eitimi Dnyada sosyal, ekonomik, teknolojik, kltrel vb. her alanda meydana gelen gelimeler eitim kurumlarn ve dolaysyla retim programlarn bir ekilde etkilemitir. Bu etkilemeyi 20.yy da yaanan iki byk Dnya sava sonrasnda zellikle tarih dersine ynelik yaplan almalarda grmek 341

mmkndr. Her iki Dnya sava sonrasnda zellikle tarih ders kitaplarnda bulunan ve milletlerin birbirine kar kin, nefret, intikam, atma kayna oluturabilecek ifadelerin kaldrlmasna ynelik eitli almalar yaplmtr. Bu konu ile ilgili, birtakm devletler arasnda ikili anlamalar imzalanarak ders kitaplar gzden geirilmitir (Safran ve Ata, 2006:61-62). II.Dnya sava sonrasnda meydana gelen ekonomik gelimeler ve bunun sosyal yaama olan yansmalar, eitim kurumlarnn amalarn yeniden dzenlemesine neden olmutur. zellikle deiimin ok hzl gerekletii gnmzde, deiimi kavrayacak ve ona ayak uydurabilecek bilgi, beceriler ile donanml fertler yetitirmek eitim kurumlarnn en nemli amalarndan birisi olmutur. Bu sre, tarih retiminin amalarn da etkilemitir. Tarih retiminin, bar, karlkl sayg ve etkin vatandalk becerilerinin kazandrld bir alan olmann yannda rencilere, problem zme ve analitik dnebilme gibi becerileri kazandrabilecek bir alan olarak grlmeye baland ifade edilmektedir (Demirciolu,2006:135). Bireylerin eitlik, bar, bakalarna sayg, zgr irade vb. temelde insan haklarna ynelik duyarl olmalar hakkndaki hususlar, Trk Milli Eitiminin genel amalar arasnda kendisine yer bulmutur. zellikle milli eitimimizin genel amalar arasnda bulunan hr ve bilimsel dnme gcne, geni bir dnya grne sahip, insan haklarna saygl, kiilik ve teebbse deer veren, topluma kar sorumluluk duyan (ttk.meb.gov.tr), insan haklarna ve Anayasann balangcndaki temel ilkelere dayanan demokratik, lik ve sosyal bir hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyetine kar grev ve sorumluluklarn bilen ve bunlar davran haline getirmi (ttk.meb.gov.tr) bireyler yetitirmek ifadesi, demokratik vatandalarda bulunmas arzulanan hedeflerdir.Yine, gl ve istikrarl, hr ve demokratik bir toplum dzeninin gereklemesi ve devam iin yurttalarn sahip olmalar gereken demokrasi bilincinin rencilerde gelitirilmesi ifadesi Trk Milli Eitiminin temel ilkelerinde belirtilmi husustur
(ogm.meb.gov.tr).

Demokrasi ve insan haklarnn 1980-2000 yllar aras lise tarih ders kitaplarna ve mfredat programlarna yansmasn inceleyen Merey, Trk Milli Eitim Temel Kanunda, insan haklar ve demokrasi eitimi ile ilgili yasal dayanaklarn ok ak bir biimde ifade edildiini; Trkiyede, insan haklar ve demokrasi eitimi alannda resmi ve gnll kurularn almalar olduunu, ancak demokrasi ve insan haklar eitiminin tarih dersi mfredat ve kitaplarna yeterince yanstlmadn, hatta ders kitaplarnda, insan haklar ve demokrasiyle badamayan ifadelerin yer aldn tespit etmitir (Merey, 2005: s.128-129).
Yrrlkte olan tarih programnn genel amalarna ynelik aratrma yapan Demirciolu da amalarn arlkl olarak tarihi bilgi ve kltr aktarmna dayandn, demokratik sistemin neminin kavranmasna ynelik amalar bakmndan programn eksik kaldn ifade etmitir (Demirciolu,2006:140-141). 342

Tarih retiminin genel amalar arasnda yer alan; rencilere, kltr ortamlarnn ve medeniyetlerin farkll uurunu kazandrmak suretiyle, onlarn renilen fikirleri sorgulama, grelilik mefhumunu kavrama, tenkit zihniyetini kazanma ve farkl kltrler bnyesinde evrenseli yakalama melekelerini gelitirmek (ttk.meb.gov.tr) ifadesi bireylerde olumas istenilen deerlerin gstergesidir. Ayn konuya ynelik hedefler, 11. snf Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersi programnda demokrasi hayatmzn gelimesini inceleyerek, onlara demokratik dzeninin gerektirdii bilgi ve davranlar kazandrmak (ttk.meb.gov.tr) eklinde kendisine yer bulmutur. Btn bunlarn yannda, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn tarih dersi retim programn gelitirme zel ihtisas komisyonunun yapt almalarda, dersin genel amalar arasnda bar, hogr, karlkl anlay, demokrasi ve insan haklar gibi temel deerlerin nemini kavratarak, bunlarn korunmas ve gelitirmesi konusunda duyarl olmalarn salamak (ttk.meb.gov.tr) ifadesinin bulunmas nemli bir gelimedir. nk bu hedefler, demokratik deerlerin kazandrlmasnda tarih eitiminin nemli bir yer tekil ettiini ortaya koymaktadr. Gnmzde demokratik deerlerin benimsetilmesi iin bavurulan en nemli yollardan birisi eitimdir ve eitim iinde tarih eitimi nemli bir yer tekil etmektedir. rencilerin zgr dnebilen ve toplum hayatnda etkin bir yurtta olabilmeleri iin, tarih dersinin yurttalk amacyla donatlmas. vgye deerdir (Wirth,2003:29-30). Demokratik lkelerde, tarih dersinin yardmyla renciler, demokrasinin deerleri, nitelikleri ve demokratik ynetim yollarn kavrayp, yetikin aa gediklerinde iyi bir demokrat vatandata bulunmas gereken bilgi ve anlay kazanabilirler (Dance,1969:89). Tarih retiminin bar salamadaki rolnn yannda, teki insanlara sayg ve anlay gelitirmede de rolnn olduuna inanlmaktadr (Payko,1991:31). Tunay, tarih eitiminin amalar arasnda, rencilere yksek insan deerlerini benimsemesine almak gibi bir hedefinin olmas gerektiini ifade etmektedir (Tunay,1977:284). Demokratik bir vatandan istenilen bir dzeye gelmesi iin, eitim sistemimiz ierisinde bu deerlerin neler olduu uygulamalarla, rencilerin kendisi tarafndan yaparak yaayarak renilmesi beklenmektedir. Yoksa deerleri bilgi dzeyinde retmek bu deerlerin kazanlaca anlamna gelmeyebilir. ncelikle demokrasinin ne olduunu, onun deerlerini, yapsn iyi bilmesi gerekir (Payko,1991:139). Avrupa Konseyi Bakanlar Kurulu belgesinde de, 21.yzyl tarih eitiminin amalar arasnda, hogr, insan haklar ve demokrasi gibi temel deerlerin yaygnlamasnda, tarih eitiminin nemli bir rol oynamas gerektii belirtilmitir (Kymen, 2003,Ek5). Yine ayn konu ile ilgili Avrupa Konseyi Kltrel Birlii Komisyonun 1999 tarihliTarih retiminin Dzenlenmesi ve Ders Kitaplarnn Hazrlanmas raporunda tarih retimi ile, gen insanlarn demokratik gei srecine katkda bulunabilecei ifade edilmitir
(Safran,2006:195).

343

Tarih eitiminde bu deerleri benimsetmek iin mfredat programlarnda smrgecilik, demokrasi ve klelik gibi konulara yer verilmelidir (ayr,2003:30). nk bu konular yolu ile renciler, zaman eridi ierisinde demokrasinin geliim aamalarn, bireylerin sahip olduklar haklarn nasl zorlu bir sreten geerek bugnlere ulat konusunda bilgi sahibi olurlar. Bylelikle bu konulara kar daha duyarl olabilirler. Ayn konu ile ilgili Kuzgun ise; sosyoloji, tarih, felsefe, psikoloji derslerindeki zgrlk, eitlik, klelik ve eski toplumlarda kast sistemi, ortaada dnce ve inanlara yaplan bask, demokrasinin gelimesi, bunun iin verilen savam, emperyalizm ve kolonizm, savalar, zellikle I. ve II. Dnya savalar, bar korumak iin kurulan rgtlerin rencileri insan haklarna duyarl yapan konular olduunu belirtmitir (Kuzgun,1982:159). Konularn ilenii srasnda demokrasinin deerleri hakknda bilgiler verilmesi gerekmektedir. Tarih derslerinde, hogr, adalet, insan haklar gibi temalarna vurgu yaplmas, baka kltr ve uluslara sayg gsterilmesi, uluslar kltc ifadelerin kullanlmamasna zen gsterilmesi, derslerin ilenii srasnda konularla ilgili olarak devlet ynetiminde bulunanlarn yapm olduklar faaliyetlerin aklanmasnda objektif olarak anlatlmas, deerlerin kazanm asndan nemlidir. Tok, tarihte rnek alnan liderlerin, hatal, kt yanlarnn bir tarafa braklarak sadece iyi yanlarnn gsterilmek yoluyla mkemmelletirildii takdirde ocuklarn, medeni davranma, adil olma gibi erdemlerin gerek anlamlarn renemeyeceklerini ifade etmitir.
(Tok,www.politics.ankara.edu.tr)

Trkiye de, rencilerin baka milletler hakkndaki grlerini ortaya koymas asndan Safran ve Atann, Abant zzet Baysal niversitesinde yaptklar alma nemlidir. Yaplan almann sonucunda, rencilerin TrkYunan ilikilerine ynelik tutumlarnda, bar tarih ynnde istenilen tutumlar gzlenememitir. Safran-Ata aratrmann sonucunda rencilerde tarihsel bilgi eksiklii olduunu, bar tarih retimiyle onlarda istenilen tutumlarn gerekletirilebileceini ifade etmilerdir (Safran ve Ata,2006:69). Demokratik deerleri ve bunlarla ilgili konular mfredata koymak ou zaman yeterli olmamaktadr. Gerek deiim snftaki retmeni iin iine sokulduu zaman gerekleebilmektedir (Leeuw,2003:61). retmen sadece mfredat programlarnda var diye demokrasinin deerleri ile ilgili konular iler ve kendisi snf ierisindeki davranlar ile rencilere bu deerleri yaatmaz ise deerlerin bireyler tarafndan iselletirilmesi biraz zor gzkmektedir. Yaadmz dnem ierisinde toplumlar tarafndan ncelik verilen demokratik deerlerin, bireyler tarafndan benimsenmesi sreci, uzun bir zaman dilimini gerektirir. Bu srete deer retmek, bunlarn bilgisini vermek, deerlerin oluumu iin bireyi zorlamann retmenin asl amac olmad, tersine dorudan veya dolayl stratejiler uygulayarak bu deerlerin rencinin kendi kendine gelitirilebilecei ortamlar oluturmas gerektii ifade edilmektedir (Payko,1991:139). 344

Gerekletirilecek stratejilerin hepsinin merkezinde rencinin olmas, onun yaparak-yaayarak bu deerleri iselletirmesine ve dolaysyla bir hayat tarz haline getirmesine yardmc olacaktr. evrede bulunan mzelere ziyaret rencilerde baz davranlarn olumasn salayabilir. Bu ziyaret sonrasnda renciler empatik bir bak as ile bakalarn anlayabilir ve hogrl olmay renebilirler (Demirciolu,2005:95). Yine tarih derslerinde yaplacak rnek olay almas ile renciler demokratik bir toplumda gerekli olan becerileri kazanabilirler (Demirciolu,2005:149). Tarih derslerinde, tartma yntemine sklkla bavurulmaldr. nk tartmada renciler kardakini sayg ile dinlemek, grlerini delillerle desteklemek, beenmese de arkadann konumasn kesmemek gibi deerleri kazanabilirler. Grup almasn gerektirecek proje almas yaplabilir. Bu almada grubun yesi olan rencilerin seiminde retmen dikkatli davranarak iliki dzeyleri vasat olan kiileri ayn grubun yesi yapmaldr. Bylelikle dierini tanma, onunda bir birey olduunu, kendisi ile farkl veya benzer zelliklerinin olduunu grerek ona deer vermeyi ve birlikte alma alkanl gelitirilebilir. retmen tarihi konular anlatrken olaylar btn ynleri ile rencilerinin karsna karmas gerekir. Bylelikle renci, gerekleen olaylar ve bunlar zerinde etkili olan amiller hakknda bilgi sahibi olabilir. Tarih derslerinde yaratc drama tekniklerinden faydalanlabilir. Drama etkinliklerinde renciler birtakm deer kazanmn salayabilirler. Bu etkinliklerde renciler, kendini ifade etme, hogrl olma, katlmc olma, iletiim kurma, empatik bak as gibi deerleri kazanabilirler. Etkinlikler yolu ile rencilerin, belli bir olay veya durumu yeniden canlandrma frsat salayarak, tarihsel olaylar ve sorunlar anlayp yorumlamasn, belli bir zaman dneminde yaam, yaam artlarnn zor olduu, sade bir vatandan gnlk hayatn anlamas amalanabilir (Stradling,2003:107) Tarih retmenleri snf ii etkinliklerde; ayrmclk yaplmamasna, derslerin ileni ve yntemler konusunda rencilerin grlerinin alnmasna, deerlendirme snavlarnda objektif olunmasna mmkn olduunca zen gstermeye almaldr. rencilerin snf iinde katlmlarna ve karar alma srelerine msaade edilmelidir. rencilerin bamsz dnebilmeleri iin bu etkinliklerin yaplmas nemlidir.nk renciler liselerde, bamsz karar alma srelerine katlamamakta ve kendi renecekleri eyler hakknda nadiren karar verebilmektedirler (Levin,1998:Akt.Ergun http://yunus.hacettepe.edu.tr/ergen ). Demokratik eitim, gerek demokrasiyi okullarda ve eitimle ilgili kurumlarda katlma aktiviteleriyle gerekletirmek ister. Demokratik eitimde renciler renmeleri hakknda karar verme gcne sahiptirler. Demokratik eitimde, rencilerin insan olarak deerlendirildiklerinde, okul iinde toplum yaratmadaki oynayacaklar pozitif roln olduunun farkna varmalarna ve onlar cesaretlendirmeye yardm etmektedir (www.ppu.org.uk/learn/peaceed).

345

IV.Sonu ve neriler Sonu olarak demokrasi, dnya zerinde u anda uygulanan ynetim ekillerinden en iyisidir. Deiik lkelerde farkl anlamlar verilmesine ramen. Onu yalnzca bir ynetim ekli olarak deerlendirmemek lazmdr. Demokrasiyi sadece ynetim eklinde deerlendirmenin yannda o hayatmzn her yerinde her an uygulama imkn bulacamz bir hayat felsefesidir. Yaantmzn her anna tatbik etmeliyiz. Vatandalarn bu bilinte olmasn istiyorsak eitim sistemimiz ierisinde demokrasinin deerleri, nitelikleri hakknda bilgiler verilmesi, rencilerin okul hayatnda uygulamalarla tatbik edilmesi gerekmektedir. Bylece demokrasi yaatlr ve daha da mkemmel hale getirilebilir. Demokrasinin ilerlemesi ona inanan ve nemini bilen vatandalarnn varlna baldr. Tarih eitimi, rencilerin yaad dnyann sorunlarn tanma, eletirel dnebilme, deiime ayak uyduracak ve problemlere zm nerileri getirebilecek bilgi, becerilerle donanmas srecinde nemli bir yere sahiptir. Bu kazanmlar yannda tarih eitimi, gelecekte toplumda sz sahibi olacak gen kuaklarn, hak ve sorumluluklarn bilen demokrat bireyler olarak yetimesi srecinde de etkilidir. Tarih eitiminin, demokratik deerlerin renciler tarafndan kazanm srecindeki roln etkileyen en nemli boyutlar; konularn ierii ve ders kitaplar, retmen davran dzeyi ve derslerde yaplacak etkinliklerdir. Tarih eitimi rencilerin, demokrasinin btn boyutlar ile ilgili bilisel renme dzeylerinde kazanm salamalarna, duyusal dzeyde iselletirmelerine ve bunlar hayat felsefesi haline getirmelerine yardmc olmas nedeniyle, demokratik vatanda yetitirme srecine nemli katklar salamaktadr. Bu aratrmann sonucunda, tarih eitiminin demokrat birey yetitirme srecindeki rolne ynelik aadaki neriler getirilebilir: Milli Eitim Bakanl aaca hizmet ii eitim kurslaryla, demokrasi, insan haklar ve demokrasinin deerleri konusunda retmenlerimizi bilgilendirme yoluna gidebilir. Bu deerlerin renciler tarafndan benimsemelerini salayabilecek stratejiler konusunda tarih retmenleri bilgilendirilebilir. - Okul d etkinliklerine imkanlar lsnde daha fazla yer verilerek evrede bulunan mze, eski kltr ve medeniyetlere ait olan kalntlara geziler dzenlenerek, rencilerde empati, hogr vb. deerlerinin olumas salanlabilir. - Tarih programlarnda, rencilerin demokrasiye ve insan haklarna ynelik duyarllklarn gelitirebilecek konulara daha fazla yer verilebilir. - Tarih derslerinde okutulan kitaplarda, kullanlan ifadelerin dmanlklar yaratacak tarzda olmamasna zen gsterilmelidir. rencilerin eletirel bak as kazandrmalarn salayacak deerlendirmeler yaplmaldr. - Tarih derslerinde rencilerin bu deerleri kazanabilecekleri ortamlar oluturulmaya allmaldr. Tartma, rnek olay, yaratc drama ve grup 346

almas vb. etkinliklere daha fazla yer verilmelidir. Okul d faaliyetlere imknlar elverdii lde sklkla bavurulmaldr. - Tarih kitaplarnn mfredatnda sosyal yaama ait rnekler bolca yer almal, olaylar ve devletleraras ilikiler anlatlrken sava ve askeri faaliyetlerden daha ok sosyal ve ekonomik etkenler n plana karlarak ilenmelidir.

Abstract : Democracy, one of the most popular concepts of our time, is considered the best type of government among all the ones in practice. As in all political systems, democracy has some characteristics and values peculiar to itself. For the system to work and develop, these characteristics and values must be known and adopted by individuals. It is a well know fact that educational institutes have an important role in the adoption of democracy culture and values by individuals. In this study, the roles of school in general and history education in personal for educating democratic citizens were tried to be stated. Literature scanning method was used in the study. For this reason, concept of democracy and skills, values, behaviors that are expected to be adopted by citizens in a democracy were stated. Then, the role of school and history education in this matter was tried to be explained in the light of researches about the subject. Some suggestions were made reaching to the conclusion that history education might be effective on educating democratic citizens. Key Words: Democracy, School, Democratic Citizenship, History Education

347

Kaynaka Atasoy, Ali, (1997), lkretim kinci Kademede Demokrasi Eitimi ve lkretim kinci Kademe retmen ve rencilerinin Demokratik Tutum ve Davranlarnn Karlatrmal Olarak ncelenmesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Ate, Toktam, (1994), Demokrasi: Kavram-Tarihi Sre-lkeler, mit Yaynlar, Ankara. Baaran, .Ethem, (1987), Demokrat renci Nasl Yetitirilir, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 19/1-2, ss.111-116. Beetham, David- Boyle, Kavin, (1998), Demokrasinin Temelleri, (ev:Vahit Bak), Liberte Yaynlar Ankara. Bilgen,H.Nihat, (1994), ada ve Demokratik Eitim:Ders Geme ve Kredi Uygulamas, Milli Eitim Basmevi, Ankara. Binbaolu, Cavit, (1991),Genel retim Bilgisi, Kadolu Matbaas, Ankara. Bykdvenci, Sabri, (1991), Demokrasi, Eitim, Trkiye, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 23/2, ss.583-597. Can, Niyazi, (2004), retmenlerin Gelitirilmesi ve Etkili retmen Davran, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 16, ss.103-119. ayr, Kenan, (2003), nsan Haklar ve Demokrasi Kltrnn Gelitirilmesi: Ders Kitaplarnn Yazm, M.T. Bal Y. Esen (Ed.), Ders Kitaplarnda nsan Haklar, nsan Haklarna Duyarl Ders Kitaplar in Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.21-47. Dahl, A. Robert, (2001), Demokrasi stne, (ev.B.Kadolu), Phoenix Yaynevi, Ankara. Dance,E,H, (1969), Tarih retiminde Pein Hkmler, (ev.N.Engez), Tarih retimi ve Ders Kitaplarnn Gelitirilmesi, Milli Eitim Basmevi stanbul, ss.65-97. Demirciolu,.Hakk, (2005), Tarih retiminde renci Merkezli Yaklamlar, An yaynclk, Ankara. .., (2006), Avrupa Birlii lkeleri ve Trkiyede Tarih retiminin Genel Amalarnn Karlatrmal Bir Deerlendirilmesi, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,16/2,ss.133-146. Education for Democracy. www.ppu.org.uk/learn/peaceed, web adresinden 21.03.2003 tarihinde alnmtr. Ergun, H., http: //yunus. hacettepe. edu.tr / ergen /edusos/ demokrasi_eitim. Htm web adresinden 21.03.2003 tarihinde alnmtr. Gr, A.Refik, (1953), Demokrasiler ve Demokrasimiz, Nasreddin matbaas, Akehir. Kaltsounis, Theodore, (1990), Democracy and Democratic Citizenship Education, Social Studies, 81( 5),ss.190-194. Karaktk, Kasm, (2001), Demokratik Laik Eitim, An Yaynlar, Ankara. 348

Kelly, A.V, (1995), Education and Democracy, Principles and Practices, London,Paul Chapman Publishing. Klbay, M.Ali, (1980), Birey Kimliinin Belirlenme Alan Olarak Demokrasi, Trkiye gnl,1, Ankara,ss. 7-11. Kuzgun, Yldz,( 1982), nsan Haklar ve Eitimi, nsan Haklarnn Felsefi Temelleri, . Kuuradi (yay.haz.),ss. 157-161. Kuzu, Burhan, (1997), Demokrasi ve Gerekleri, Yeni Trkiye Trk Demokrasi zel Says, 17,Ankara, ss.103-110. Leeuw, Joke, Van Der, (2003), Tarih Eitimi zerine Baz Dnceler, O.Kymen (yay.haz), Tarih Eitimine Eletirel Yaklamlar, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.60-72. Matusova, Silvia, (1997), Democratic Values as a Challenge for Education, European Education, vol 29, ssue 3. Merey, Zihni, (2005), Demokrasi ve nsan Haklarnn 1980-2000 Yllar Aras Lise Tarih Kitaplarna ve Tarih Mfredat Programlarna Yansmas, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Van. Myung,Ha Eoh, (1999), Democratic Ccitizenship Education in Korea, Social Studies, 90/6, ss.250-252. ogm.meb.gov.tr. 06.03.2008 ztrk,S. Ruken, (1994), Sanata Duyulan lgi Dzeyi ile Demokratik Tutum Arasndaki liki, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Patrick, John, J., The Concept of Citizenship in Education for Democracy. www.indiana,edu,/% 7 Essdc/citcondig.htm, web adresinden 21.03.2003 tarihinde alnmtr. Payko, Fersun, (1991), Tarih retimi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir. Pearl, Art Knight, Tony, (1999), The Democratic Classroom, New Jersey. Saban, Ahmet, (2000),renme retme Sreci, Nobel Yaynlar Ankara. Safran, Mustafa. Ata, Bahri, (2006), Bar Tarih Eitimi zerine almalar, M.Safran (yay.haz.). Tarih Eitimi Makale ve Bildiriler, Gazi Kitapevi, Ankara, ss.61-78. .., (2006), Avrupa Birliinin Tarih retimine likin nerilerinin Bilimsel Temelleri ve Snrllklar, M.Safran (yay.haz.). Tarih Eitimi Makale ve Bildiriler, Gazi Kitapevi Ankara, ss.191-206. Seluk, Sami, (1999), Demokrasiye Doru, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. Stradling, Robert, (2003), 20.Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, (ev.Ayfer nal), Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul. ttk.meb.gov.tr 06.03.2006 Tarih Eitimine Eletirel Yaklamlar, (2003),O.Kymen (yay.haz.), Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul. 349

Tok, Nafiz, Liberal Demokratik Toplumda Vatandalk ve Eitim, www.politics.ankara.edu.tr/dergi/pdf, web adresinden 14.03.2008 tarihinde alnmtr. Tunay, Mete, (1977), lk ve Orta retimde Tarih, Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, ss.276-285. Turan, lter, (1977), Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, Gryay Matbaas, stanbul. Wirth, Laurent, (2003), Tarihi Ktye Kullanma Biimleriyle Yzlemek, M.Beiki (yay.haz), Tarihin Ktye Kullanm, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ss.18-59. Yac, Esad, (1997), Snf i Demokratik retimin renci Eriisi ve Akademik Benlik Kavramna Etkisi, Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Yeil, Rt, (2001), lkretim Dzeyinde Okul ve Ailenin Demokratik Davranlar Kazandrmadaki Etkisi, Yaymlanmam Doktora Tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum. Yldrm, Lale, (1994), lkretim I.Kademe retmenlerinin Demokratik Tutum ve Davranlar ile rencilerin Demokratik Davranlar Arasndaki likilerin Saptanmas, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.

350