17 Wlodarczak

Mente et rutro. Studia archeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, collegis et discipulis oblata.
Rzeszw 2010
299
Piotr Wodarczak
Dunajski szlak kultury grobw jamowych a problem genezy kultury ceramiki sznurowej
1. Wstp Rola czynnika stepowego w genezie kultury ceramiki sznurowej (KCSZ) od ponad stulecia pozostaje podstawowym zagadnieniem studiw nad zmianami kulturowymi u schyku epoki kamienia na terenach Europy rodkowej. Jest ona klasycznym tematem wielu artykuw oraz niezliczonych dyskusji konferencyjnych i kuluarowych. Celem poniszych uwag nie jest wielostronna analiza roli spoecznoci strefy pontyjskiej w powstawaniu nowych wzorcw kulturowych. Ich zamiarem jest natomiast podkrelenie znaczenia arterii naddunajskiej w powstawaniu modelu KCSZ. Tematem omwienia s wic przede wszystkim interakcje zaistniae na skutek relacji poudnikowych, ktre we wczeniejszych okresach prahistorycznych decydoway o pojawianiu si cech neolitu bakaskiego i naddunajskiego na pnoc od uku Karpat. Ten kierunek przemieszczania si nowych idei, analizujc dotychczasow literatur na temat KCSZ, zosta usunity w cie przez podkrelenie relacji rwnolenikowych, majcych odgrywa decydujc rol w zmianach kulturowych dokonujcych si na terenach Europy rodkowej u progu epoki brzu (m.in. Merpert 1976; expresis verbis: Koko 2000, 337). Pocztek III tysiclecia p.n.e. w strefie stepw nadczarnomorskich jest okresem dominacji wzorca rozlegego kompleksu kulturowego, nazwanego kultur grobw jamowych (KJ). Jest to zarazem czas ekspansji spoecznoci stepowych na zachd, czyli w obrb strefy bakaskiej i poudniowo-karpackiej. W rezultacie tego przesunicia zaistniay dwie odrbne strefy ssiedztwa KJ i KCSZ (ryc. 1). Pierwsz jest pnocno-zachodni region stepu/lasostepu pontyjskiego. Osadnictwo KCSZ siga tu grnego Naddniestrza, a dokadniej zgodnie z rekonstrukcj Jana Machnika Gniej Lipy, bdcej prawym dopywem Dniestru (Machnik 1998, 99). Stref graniczn s w tym przypadku tereny Podola. Drugim obszarem jest Kotlina Karpacka, gdzie w dorzeczu Cisy kurhany KJ zostay usypane w ssiedztwie mogi wschodniosowackich, a take niedaleko od terenw zajtych przez osadnictwo dolnoaustriackiej i morawskiej KCSZ. Sytuacja na tym drugim obszarze kontaktowym jest gwnym tematem poniszych uwag. Istot poruszonego zagadnienia jest nastpujce pytanie: czy elementy nowego obrzdku pogrzebowego oraz inne zmiany obserwowane w kulturze materialnej i duchowej, decydujce o istocie wyodrbnienia KCSZ, mogy by efektem obecnoci nad rodkowym Dunajem modelu kulturowego czonego ze wiatem stepw? Przy rozwaaniu tego zagadnienia, naley przedstawi w pierwszej kolejnoci problemy zwizane z chronologi rozpatrywanych zjawisk. 2. Uwagi o chronologii pojawiania si cech spoecznoci stepowych na poudnie od uku Karpat Klasyczn prb syntetycznego ujcia proble matyki pojawienia si cech kulturowych ze strefy pnocnopontyjskiej w Europie rodkowej oraz poudniowo-wschodniej jest koncepcja trzech fal, autorstwa Mariji Gimbutas (podsumowanie: Gimbutas 1979). Niezalenie od susznej w wielu miejscach krytyki dotyczcej poszczeglnych jej sabych punktw (Husler 1998), schemat ten moe by uyty do prezentacji trzech wieloaspektowo rnych etapw chronologicznych. Opisuje on fazy znaczco odmienne, zarwno pod wzgldem cech kulturowych, jak i z uwagi na skal natenia zjawiska. Wzbudzajcym gwne kontrowersje elementem koncep W miejscu tym chciabym zaznaczy, e za wielokrotnie powtarzanymi w tekcie sformuowaniami spoecznoci KJ lub spoecznoci KCSZ nie stoi intencja traktowania tych rozlegych archeologicznych kompleksw kulturowych jako jednostek wyodrbniajcych realnie istniejce, odrbne ugrupowania etniczne lub socjo-polityczne. Wrcz przeciwnie, uwaam za rzecz niemoliw ich poczenie z okrelonymi grupami ludzkimi rozprzestrzeniajcymi si na rozlege obszary Europy (w sposb taki by czsto przedstawiany horyzont A KCSZ). Wyszczeglnione tu kultury traktuj jako fenomeny ujednolicenia cech ideologicznych, obejmujce rne spoecznoci na terenach Europy, majce okrelony wymiar chronologiczny (generalnie: III tys. p.n.e.). Zagadnienie to wykracza poza ramy prezentowanego artykuu.
300
Piotr Wodarczak
Ryc. 1. Skupiska kurhanw KJ (czerwone pkola) na tle zasigu poudniowo-wschodniej czci kompleksu KCSZ oraz wybranych rodowisk kulturowych z Kotliny Karpackiej i strefy pnocnobakaskiej. Abb. 1. Ockergrabkonzentrationen (rote Halbkreise) vor dem Hintergrund der Reichweite des sdstlichen Teils des schnurkeramischen Komplexes und der ausgewhlten Kulturmilieus aus dem Karpatenbecken und der nordbalkanischen Zone.
cji Mariji Gimbutas nie by sam fakt pojawienia si cech kultur stepowych, lecz ocena zasigu przedstawionych przez ni fal oraz ich roli w przemianach kulturowych, dokonujcych si w IV oraz w III tysicleciu BC na obszarze caej Europy. Autorka ta nie traktowaa jednak ekspansji spoecznoci stepowych jako jedynego czynnika sprawczego wszystkich procesw. Podkrelaa, e w wielu regionach zmiany kulturowe, prowadzce do wykrystalizowania si struktur epoki brzu, polegay na wewntrznych transformacjach dokonujcych si wrd spoecznoci autochtonicznych (Marler 2001). Du rol przywizywaa jednak do wiodcej roli czynnika allochtonicznego (Gimbutas 1979). Najstarsz fal (Gimbutas 1977) stanowi materiay zaliczane obecnie najczciej do grupy Suvorovo, zwanej rwnie grup Suvorovo-Novodanilovka, a take typem Casimcea (m.in. Bogataja, Manzura 1994; Govedarica 1998; 2004; Rassamakin 2004; Anthony 2007). S to nieliczne znaleziska, wrd ktrych przewaaj pochwki w pozycji wyprostowanej, cho obecne s take groby ze zmarymi uoonymi na plecach, z podkurczonymi koczynami dolnymi
(wielokrotnie powtarzany przykad: pochwek paski z miejscowoci Csongrad-Kettshalom na Wgrzech). Pozycja chronologiczna materiaw grupy Suvorovo nie jest jednoznaczna. David W. Anthony umieszcza je, w czasowym przedziale 42003800 BC i synchronizuje z etapem B/I rozwoju kultury trypolskiej (Anthony 2007, 249254). Takie datowanie oznaczaoby jednak rwnie wspczesno z rozwojem kultury bodrogkereszturskiej, na co wskazywali rwnie Magorzata Kaczanowska i Janusz K. Kozowski, analizujcy wyroby krzemienne (Kaczanowska, Kozowski 1985, 51). Natomiast Jurij Rassamakin uwaa materiay typu SuvorovoNovodanilovka za wariant kultury Skelja (Rassamakin 2004, 206) i odnosi do nieco wczeniejszego okresu (przed 4100 BC), co odpowiada zreszt lepiej synchronizacji z wymienion wyej faz B/I kultury trypolskiej (Kadrow i in. 2003, 120124). Trudniejszy interpretacyjnie drugi horyzont (fala) wpyww wschodnich obejmowa natomiast lady ekspansji kultur stepowych, synchronizowane najoglniej z etapem Bolerz i klasycznym horyzontem rozwoju badeskiego krgu kulturowego (Gimbu-
301
tas 1980). W okresie tym bezporednie zwizki pomidzy stref naddunajsk oraz regionem pontyjskim wbrew sugestiom Mariji Gimbutas (1979, 122, 123) s niejednoznaczne. Dane z kurhanw datowanych na 2. poow IV tysiclecia BC wskazuj raczej na lokalno i rnorodno zjawisk ni na siln relacj ze stref eneolitu nadczarnomorskiego. Trzecia fala wizaa si ze spoecznociami KJ, a w strefie na pnoc od uku Karpat z KCSZ (Gimbutas 1979, 127131). Na okres ten datuje si zdecydowan wikszo kurhanw o cechach stepowych, zlokalizowanych w dorzeczu dolnego i rodkowego Dunaju. Wzmiankowane powyej wczesne datowanie kulturowych wzorcw wschodnioeuropejskich, a w tym take i kurhanw powinno znale od zwierciedlenie w odpowiednim omwieniu procesu genezy KCSZ jeeli chcemy j wiza z oddziaywaniami stepowymi. Skoro kurhanowy obrzdek pogrzebowy, absorbujcy elementy o cechach kultur strefy pontyjskiej, pojawia si w Europie poudniowo-wschodniej stosunkowo wczenie, to trudniej jest bezkrytycznie czy genez KCSZ dopiero z zaistnieniem wzorca KJ na przeomie IV i III tysiclecia BC. Forma kolistego nasypu jest obecna w Europie rodkowej ju w poowie IV tysicle cia BC (kurhany kultury baalberskiej zob. Fi scher 1956, 4854; grupa poudniowo-wschodnia kultury pucharw lejkowatych zob. Wodarczak 2008a, 166168). W 2. poowie tego tysiclecia w strefie dolno- i rodkowodunajskiej obserwujemy rne formy adaptacji poszczeglnych elementw kulturowych charakterystycznych dla strefy pontyjskiej. Na cmentarzyskach s one obecne zarwno w przypadku pochwkw szkieletowych, jak i ciaopalnych. Pojawiaj si w rnych czciach badeskiego kompleksu kulturowego i s odnoszone zarwno do etapu Bolerz, jak i do okresu klasycznego. Nie mona wic wykluczy, e take na obszarze Europy rodkowej wzorce kulturowe o stepowej proweniencji byy adoptowane ju w IV tysicleciu BC. Za cigiem zmian kulturowych prowadzcych do wykrystalizowania si wzorca KCSZ, dominujcego na rozlegych obszarach Europy, moe zatem sta znaczna gbia czasowa, spotgowana w dodatku asynchronicznoci przyjmowania poszczeglnych cech na rnych terenach. Za moliwoci obecnoci elementw KCSZ w starszych ugrupowaniach kulturowych opowiedzia si rwnie (w innym kontekcie) M. Furholt, przedstawiajc przede wszystkim zasady wystpowania ceramiki o cechach wyszczeglnionej tu kultury (Furholt 2008).
3. Uwagi o kulturze grobw jamowych na Bakanach i w Kotlinie Karpackiej Skupiska kurhanw KJ s znane z wielu regionw Europy poudniowo-wschodniej. Ich lokalizacja jest zwizana przede wszystkim z dolinami duych rzek, w tym Dunaju. Najwaniejsze zgrupowania zostay odkryte na nastpujcych obszarach: pnocnej Dobrudy, pnocno-wschodniej Bugarii (m.in. Plachidol), wschodniej Tracji (m.in. Golyama Detelina), Muntenii, Oltenii, pnocnej Bugarii (m.in. Goran Slatina), pnocno-zachodniej Bugarii (m.in. Tarnava), Banatu, rodkowej Serbii i wschodnich Wgier. Na tak rozlegych terenach obrzdek pogrzebowy tej kultury odznacza si zadziwiajc unifikacj, a take wyranymi podobiestwami do rytuau spoecznoci stepowych w strefie pontyjskiej. Zwizek pomidzy znaleziskami z regionu nadczarnomorskiego oraz z Bakanw i Kotliny Karpackiej jest widoczny take przy spojrzeniu na uwarunkowania rodowiskowe osadnictwa: znaleziska kurhanw KJ na dwch ostatnio wymienionych obszarach znane s niemal wycznie z terenw nizinnych, pokrytych rolinnoci stepow lub formacjami do niej zblionymi. S to regiony prawie bezlene, o niskiej rocznej sumie opadw i znaczcych rnicach pomidzy temperaturami lata oraz zimy. Podobne uwarunkowania rodowiskowe osadnictwa KJ na wszystkich terenach (w strefie pontyjskiej oraz w regionach pooonych na zachd od niej) mog by czynnikiem sprzyjajcym z jednej strony migracjom grup ludzkich z innych regionw o analogicznej charakterystyce, a z drugiej ksztatowaniu si specyficznej struktury gospodarczej i osadniczej ludnoci zamieszkujcej wszystkie te obszary. Cechami charakterystycznymi obrzdku pogrzebowego zachodniego wariantu KJ s nastpujce elementy (Nikolova 1999, 369): zdecydowana przewaga pochwkw szkieletowych; dominacja uoenia zmarego na plecach, w pozycji skurczonej; obecne s rwnie przykady pozycji na boku, take w pozycji skurczonej (ryc. 2); prostoktne jamy grobowe (jedynie wyjtkowo owalne, trjktne lub w ksztacie trapezu); drewniane przykrycia jam oraz elementy obudowy cian i podogi grobu; obecno ochry na i przy pochwkach; ubogie wyposaenie grobowe. Najbardziej charakterystyczne s metalowe zausznice, wykonywane ze srebra, zota oraz z miedzi. Znajdowane s take naszyjniki, noe krzemienne, naczynia, a incydentalnie take i inne przedmioty;
302
Piotr Wodarczak
Ryc. 2. Typowe pochwki KJ z Kotliny Karpackiej i strefy pnocnobakaskiej. 1 Ktegyhza, kurhan 3, grb 6, 2 Ktegyhza, kurhan 6, grb 1, 3 Plachidol I, kurhan 1. Wg I. Ecsedy 1979 i I. Panayotova 1989. Abb. 2. Typische Yamnaya-Bestattungen aus dem Karpatenbecken und der nordbalkanischen Zone. 1 Ktegyhza, Hgelgrab 3, Grab 6, 2 Ktegyhza, Hgelgrab 6, Grab 1, 3 Plachidol I, Hgelgrab 1. Nach Ecsedy 1979 und Panayotov 1989.
przypadki obecnoci konstrukcji kamiennych w paszczu kurhanu, a take steli. Dominoway pochwki w jamach grobowych, cho notowane byo rwnie uoenie zmarych na pierwotnym poziomie gruntu. Na dnie grobu czsto stosowano wyoenie matami, materiaami tekstylnymi, warstwami citej trawy oraz elementami drewnianymi. ciany okadane byy czsto belkami drewnianymi lub blokami kamiennymi. Z tych samych surowcw budowano rwnie konstrukcje przykrywajce groby. Okrelenie przynalenoci kulturowej materiaw z kurhanw opiera si generalnie na ich porwnywaniu do znalezisk KJ z zachodniej strefy stepowych
obszarw nadczarnomorskich. Szczeglnie du rol musz tu odgrywa materiay z najdalej na zachd pooonych terenw tego regionu, zlokalizowanych pomidzy dorzeczami Dniestru oraz Prutu i Seretu (m.in.: Alekseeva 1992; Dergaev 1986; rovoj 1985). Maj one szczegln charakterystyk w obrbie strefy pontyjskiej. O ich specyfice decyduje przede wszystkim ich pooenie geograficzne graniczne z kulturami pnoneolitycznymi/wczesnobrzowymi strefy bakaskiej (m.in. ernavoda IIIII, Coofeni IIIII, Ezero), a take pokrywajce si czciowo z wczeniej datowanym osadnictwem grup pnotrypolskich (fazy C/II): Usatovo, Horoditea-Erbiceni i Gordineti. W obrbie zespow grobowych KJ z tych terenw widoczna jest przewaga ceramicznych form paskodennych oraz obecno naczy typologicznie zbienych ze stylistyk form znanych z Bakanw oraz z Europy rodkowej (ryc.3). Przykadem mog tu by puchary zdobione ornamentem sznurowym (Dergaev 1986, 45, ris. 9) oraz amfory, stanowice okoo 10% zbioru (rovoj 1985, 8588). Do cech charakterystycznych ostatnio wymienionej grupy naczy nale: owalny ksztat brzuca oraz ucha umieszczone na jego najwikszej wydtoci (ryc. 3: 1, 2). Podobne formy znane s z wczesnej epoki brzu w niemal caej strefie bakaskiej oraz w Kotlinie Karpackiej. W KCSZ amfory tego typu s odkrywane jedynie na obszarach ssiadujcych ze stref znalezisk KJ: w regionie naddniestrzaskim, a take w ugrupowaniach poudniowych (Czechy, Morawy, dolna Austria). Generalizujc, na charakter wytworw materialnych KJ pomidzy Dniestrem a Dunajem wywary wpyw trzy decydujce czynniki: a) miejscowy, zwizany z pn faz kultury trypolskiej (przede wszystkim z grup Usatovo), b) wschodni, zwizany z nadczarnomorskimi i nadkaspijskimi spoecznociami stepowymi oraz c) zachodni, zwizany z wczesn epok brzu w wiecie anatolijsko-bakaskim. Istotna moe by rwnie rola czwartego czynnika: d) pnocnego, zwizanego z pojawieniem si w zachodniej czci lasostepu spoecznoci kultury amfor kulistych (Szmyt 2009). Wzorzec zachodniego odamu KJ uformowa si zatem pod znaczcym wpywem chalkolitycznych spoecznoci Europy poudniowo-wschodniej. Wiele elementw wyposaenia z grobw tej kultury w strefie pnocnobakaskiej i w Koltinie Karpackiej znajduje analogie we wczeniejszych naddunajskich kulturach chalkolitycznych: dugie noe wirowe, zawieszki z zbw zwierzcych, miedziane paciorki, a nawet posypywanie ochr (cmentarzysko w Tibavie). Nawet sama idea kurhanu jest czona przez niektrych badaczy z imitacj formy tellu (Chapman 1995, 84; Anthony 2007, 252). Majc na uwadze transfor-
303
Ryc. 3. Przykady amfor (12) oraz pucharw (37) KJ z zachodniej czci strefy nadczarnomorskiej. 1 Gura-Galbieniey, 2 Ogorodnoye III, 3 Yefimovka, 4 Ogorodnoye II, 5 Parkany, 6 Bashtanovka 7 Mirnoye. Wg V. A. Dergacheva 1986. Abb. 3. Beispiele fr Yamnaya-Amphoren (12) und Becher (37) aus dem westlichen Teil der Schwarzmeerzone. 1 Gura-Galbieniey, 2 Ogorodnoye III, 3 Yefimovka, 4 Ogorodnoye II, 5 Parkany, 6 Bashtanovka 7 Mirnoye. Nach Dergachev 1986.
macj ugrupowa KJ, odbywajc si pod wpywem lokalnych ugrupowa Kotliny Karpackiej, moemy zakada odmienno tego obszaru od regionw nadkaspijskiego i wschodnionadczarnomorskiego, a zarazem blisko z poudniow stref zajt przez kompleks KCSZ. Jedynie nieliczne znaleziska zabytkw ceramicznych czonych z KJ ze strefy dunajskiej wykazuj zwizek z materiaami ze strefy zachodniopontyjskiej. Wymieni tu mona znaleziska naczy zdobionych ornamentem sznurowym, odkryte m.in. w Buj oraz w Tiszabbolna-Szilpuszta na Wgrzech (Kalicz 1968, Taf. I: 13; Patay 1981, Taf. 7), w Tarnawie w Bugarii (kurhan 2, grb 1; Panayotov 1989, 91, obr. 50), a take w miejscowoci Srpski Krstur na Wielkiej Nizinie Wgierskiej w Serbii (Garaanin 1973, Tabl. 47). Takie konotacje s widoczne take w przypadku innych elementw wyposaenia, w tym zabytkw metalowych (przede wszystkim: zausznic). Podstawowym kryterium pozwalajcym na stwierdzenie podobiestwa pomidzy grobami
KJ ze strefy pnocnopontyjskiej i obszaru ponocnobakaskiego/Kotliny Karpackiej pozostaj jednak: konstrukcja grobu podkurhanowego, ukad pochwku i obecno ochry. 4. Chronologia kurhanw kultury grobw jamowych w Bugarii, Rumunii, Serbii i na Wgrzech Czas pojawienia si konstrukcji kurhanowych KJ na Bakanach oraz w Kotlinie Karpackiej jest jeszcze cigle trudny do ustalenia z uwagi na niewielk liczb datowa radiowglowych (tabela 1). Rwnie dane stratygraficzne s ubogie i nie zawsze jednoznaczne. Rozpatrujcy je badacze dochodz do nieco rnicych si wnioskw. Gwn kontrowersj jest relacja omawianych tu obiektw KJ do materiaw grobowych oraz osadowych wizanych z badeskim kompleksem kulturowym. Kurhany KJ s natomiast bez wtpienia s modsze od znalezisk pnej fazy kultury bodgrogkeresztrskiej. Najczciej przyj-
304
Stanowisko, nr grobu Baia Hamangia Baia Hamangia Hamangia Ktegyhza Trkhalom Padej Plachidol, gr. I/1 Plachidol, kurhan II, palenisko 2 Poruchik Geschanovo, gr. 3 Poruchik Geschanovo, gr. 1 Poruchik Geschanovo, gr. 4 Srrtudvari-rhalom, gr. 12 Srrtudvari-rhalom, gr. 10
Piotr Wodarczak
Tab. 1. Datowania radiowglowe z kurhanw czonych z KJ. Taf. 1. Radiokarbondatierungen fr die mit der Ockergrabkultur verbundenen Hgelgrber. Region Nr lab. BP Dobruda Bln-29 4090160 Dobruda KN-38 4060160 Dobruda GrN-1995 428065 wschodnie Wgry Bln-609 426580 Banat Bln-2219 432050 pn.-zach. Bugaria Bln-2501 417050 pn.-zach. Bugaria Bln-2504 426060 pn.-zach. Bugaria Bln-3302 436050 pn.-zach. Bugaria Bln-3301 408050 pn.-zach. Bugaria Bln-3303 411050 wschodnie Wgry deb-6869 452040 wschodnie Wgry deb-6639 435040 BC (1)* 28802460 28802400 30202760 30202690 30202880 28802670 29302690 30802900 28602490 28602570 33503110 30202900 Literatura Lszl 1997, 265 Lszl 1997, 265 Lszl 1997, 265 Quitta, Kohl 1969 Giri 1987, 73 Panayotov 1989, 47 Panayotov 1989, 47 Grsdorf, Bojadiev 1996, 155 Grsdorf, Bojadiev 1996, 155 Grsdorf, Bojadiev 1996, 155 Dani, Nepper 2006, 48 Dani, Nepper 2006, 48
* OxCal v.3.10 (Bronk Ramsey 2005).
muje si rwnie ich starsz pozycj w stosunku do materiaw horyzontu Bolerz Cernavoda III (Kalicz 1998, 169). Za wspczesnoci tego horyzontu i kopcw KJ wypowiada si I. Ecsedy, bazujc jednak na niepewnej przesance: sytuacji stratygraficznej ze stanowiska w Ktegyhza (Ecsedy 1979, 5052). Wielokrotnie stwierdzano rwnie fakt usypania kopcw na osadach lub cmentarzyskach klasycznej fazy kultury badeskiej (N. Kalicz 1998, 169171), a w przypadku stanowiska JabukaTri Humky (Banat, Serbia) take i kultury kostolackiej (Bukvi 1978[1979]). Jest oczywiste, e na takich podstawach nie mona jednak sformuowa adnych wnioskw na temat generalnego stosunku chronologicznego KJ do kultury badeskiej. Relacja stratygraficzna z Jabuki wskazywaaby jedynie na powstanie kurhanu KJ najwczeniej na przeomie IV i III tysiclecia BC (czyli po pojawieniu si stylistyki kultury Kostolac). W tym przypadku nasyp zosta wzniesiony na pewno po klasycznej fazie kultury badeskiej. Datowania radiowglowe otrzymane dla grobw czonych z KJ nie odznaczaj si jednorodnoci. Jest wrd nich oznaczenie wskazujce na lata ok. 33503100 BC: dla grobu 12 z Srrtudvari-rhalom (tabela 1). Jeeli wynik ten jest poprawny, to obiektu tego nie mona z pewnoci czy z KJ. Pozostae oznaczenia radiowglowe wskazuj, e groby KJ s datowane nie pniej ni na 1. poow III tysiclecia BC. Niektre z nich (Padej, Poruchik Geshanovo, gr. 3) monaby jednak odnie do przeomu IV i III tysiclecia BC (okoo 31002800), a wic do czasu wyranie poprzedzajcego pojawienie si kurhanw KCS w Europie rodkowej. Ta subtelna rnica czasowa w okreleniu wieku kurhanw naddunajskiej KJ jest trudnym tematem analizy zarwno z uwagi na jako rde, jak i na ograni-
czenia datowania metod 14C. Moliwo stosunkowo wczesnego datowania kurhanw KJ zdaje si potwierdza rodzaj zabytkw ceramicznych odkrywanych w grobach czonych z t kultur. Obecne s wrd nich naczynia ugrupowa: Coofeni IIIII, Ezerovo, Folteti, ernavoda II i Ezero. Wiele z tych zabytkw mona z najwikszym prawdopodobiestwem datowa na przeom IV i III tysiclecia BC. Elementy KJ s jednak take widoczne w omawianych na dalszych stronach grobach z Srrtudvari-rhalom, w ktrych odkryto rwnie naczynia o cechach kultury Mak-Kosih-aka. Zabytki te s niewtpliwie modsze od wieku znalezisk kultury badeskiej, ktrej schyek w obrbie Kotliny Karpackiej przypada okoo 2900 BC (Stadler et al. 2001, 544). Nie ma natomiast adnych danych, ktre wskazywayby na moliwo datowania kurhanw KJ w Kotlinie Karpackiej na czas wspczesny grupie Csepel i kulturom Nagrev oraz Hatvan, czyli na 2. poow III tysiclecia BC. Z terenw rodkowonaddunajskich nie s rwnie znane znaleziska o cechach kultury grobw katakumbowych. Te ostatnie s spotykane w pnocno-wschodniej Rumunii (m.in. G. Dumitroaia 2000, 116122). Na terenach Bugarii oraz Rumunii stwierdzono groby posiadajce konstrukcj katakumbow, jedynie potencjalnie odnoszone do ostatnio wymienionej kultury (np. Coma 1998, 21, 22). Zabytki ceramiczne kultur strefy bakaskiej, znajdowane w grobach o cechach KJ, ilustruj powany problem atrybucji poszczeglnych obiektw odkrywanych w kurhanach strefy dolno- i rodkowodunajskiej. Jest on szczeglnie widoczny przy prbie okrelenia wieku najstarszej fazy tej kultury w strefie pnocnobakaskiej. Naczynia te s czasem traktowane jako zabytki kultur autochtonicznych w kurhanach stepowych (np. Anthony 2007,
305
366). Sytuacja ta moe by jednak rwnie wiadectwem pojawiania si nowego rytuau kurhanowego w obrbie rdzennych spoecznoci pnocnej czci Pwyspu Bakaskiego. Przykadami takich niejednoznacznych sytuacji s znaleziska z kurhanw w Golyama Detelina, w ktrych odkryto naczynia kultury Ezero datowane na schyek IV tysiclecia BC (Nikolova 1999, 196198, 373375) oraz groby z kurhanu 1 w Tarnawie, gdzie znaleziono zabytki posiadajce najlepsze analogie w fazie II kultury Coofeni (Panayotov 1989, 87, obr. 3742). W tego rodzaju przypadkach nie mona mwi o szczeglnym wyrnianiu si grobw KJ jako allochtonicznych elementw we wczesnej epoce brzu strefy pnocnobakaskiej. Wniosek dotyczcy chronologii KJ na Bakanach i w Kotlinie Karpackiej w perspektywie dalszej czci wywodu jest nastpujcy: do pojawienia si spoecznoci tej kultury doszo nie pniej ni w pierwszych stuleciach III tysiclecia BC. Proces ten by poprzedzony wielosetletnim okresem pojawiania si elementw kulturowych czonych ze wiatem stepw nadczarnomorskich w kontekcie kurhanowego obrzdku pogrzebowego. Nie mona by jednak w peni przekonanym o powstaniu tego rytuau wycznie w wyniku przybycia nowych grup ludzkich do strefy naddunajskiej (por. Chapman 1995, 84). Wymienione wyej datowania radiowglowe s zgodne z oznaczeniami uzyskanymi dla czci grobw KJ ze strefy pnocnopontyjskiej. Jednak te ostatnie, cho ju bardzo liczne (Telegin et al. 2003, 142148, tab. 1), cigle nie stanowi dobrego materiau wyjciowego do przedstawienia wiarygodnego schematu chronologicznego. Poszczeglne propozycje rni si midzy sob niekiedy bardzo znaczco (przegld zob. Telegin et al. 2003, 135 138; Ivanova 2004, 336, 337). Wsplnym elementem wszystkich rekonstrukcji jest okrelenie czasu rozwoju KJ na 2. poow III tysiclecia BC. W niektrych opracowaniach pojawiaj si natomiast propozycje wczeniejszego datowania pocztku (2. poowa IV tysiclecia BC) lub pniejszego szacowania schyku (a do koca III tysiclecia BC) tej kultury. Oparciem dla proponowanej chronologii we wszystkich tych przypadkach s datowania radiowglowe. Sytuacj komplikuje natomiast niepena wiedza na temat kontekstu odkrycia materiaw datowanych metod 14C. Zwraca uwag take znaczca rola efektu rezerwuarowego, zauwaona ostatnio dla materiaw nadkaspijskich (Shishlina et al. 2009). Wskazuje ona na moliw nieadekwatno porwna datowa radiowglowych z poszczeglnych regionw, wykonywanych w rnych latach i w rnych laboratoriach. Bazujc na obecnie posiadanych danych mona jedynie stwierdzi, e do ekspansji
na tereny Bakanw i Kotliny Karpackiej doszo na wczesnym etapie rozwoju KJ w strefie nadczarnomorskiej najpewniej na przeomie IV i III tysiclecia BC. Zarwno datowania z terenw naddunajskich, jak i ze strefy pnocnopontyjskiej wskazuj, e pocztek rozwoju KJ nieco wyprzedza zaistnienie modelu KCSZ w Europie rodkowej. Zatem wzorzec rodkowoeuropejski nie mg stanowi inspiracji przy genezie KJ. Wzajemne interakcje mogy jednak mie miejsce przede wszystkim w 2. wierci III tysiclecia BC (por. Husler 1981). Dane chronologiczne umoliwiaj natomiast budow schematu, w myl ktrego pojawienie si KJ wpyno na zmiany kulturowe na ssiednich obszarach Europy prowadzce m.in. do powstania KCSZ. Stanowi uzasadnienie dokonanego poniej porwnania. 5. Wzorzec KJ a KCSZ Podstawow trudnoci przy porwnywaniu wzorcw naddunajskiej KJ i KCSZ jest ubstwo znalezisk pierwszej z wymienionych kultur, zwizane z zasadami rytuau pogrzebowego. Materiay osadowe KJ z Bakanw i Kotliny Karpackiej nie s znane, a z kurhanw pochodzi niewielka ilo przedmiotw, w tym tylko pojedyncze przykady naczy ceramicznych. W wielu przypadkach nie mona zatem ustali nic przekonujcego na temat potencjalnej inspiracji wzorcem stepowym, prowadzcej do powstania cech KCSZ. Poniej przedstawione przesanki opieraj si czsto na pojedynczych przykadach. Jest to niewtpliwie sabo caego dalszego wnioskowania. Zarwno z KJ, jak i z KCSZ zwizana jest idea kurhanu: regularnego kolistego nasypu kryjcego grb centralny. Konstrukcja taka nie jest spotykana we wszystkich ugrupowaniach drugiego z wymienionych powyej kompleksw: nie znamy jej z terenw pnocnych (Szwecja, Finlandia) i pnocno-wschodnich. Zatem nie stanowi ona w KCSZ wszechobecnego kanonu (w odrnieniu np. od zasad uoenia ze zrnicowaniem uwzgldniajcym pe zmarego). Kurhany s natomiast znane ze wszystkich terenw zajtych przez spoecznoci KJ. Kopce stepowe maj najczciej podobn wielko jak konstrukcje KCSZ i s obiektami o nieskomplikowanej budowie. Wyran mniejszo stanowi kurhany nie znajdujce analogii na obszarach Europy rodkowej i pnocnej: due nasypy o wysokoci kilku i rednicy kilkudziesiciu metrw. Olbrzymie kopce maj wczeniejsz tradycj, zainicjowan przypuszczalnie jeszcze w 1. poowie IV tysiclecia BC. Jej wyrazistymi, wczenie datowanymi przykadami s olbrzymie kurhany ksice (Hyper-
306
Piotr Wodarczak
hgel wedug Primas 1996) kultury majkopskiej w strefie pnocnokaukaskiej. Sama obecno kopcw o duych rozmiarach w krgu KJ jest ju jednak du rnic w porwnaniu do strefy zajtej przez KCSZ, gdzie obecne s obiekty jedynie niewielkich rozmiarw. W obydwu kompleksach kulturowych kurhany tworz czsto skupiska, najczciej w postaci cigw zajmujcych eksponowane fragmenty terenu (wzgrza, krawdzie dolin). Centralne groby kurhanowe KJ i KCSZ czy jedna istotna wsplna cecha: obecno dodatkowych konstrukcji (najczciej drewnianych), obudowujcych centraln jam grobow. Nazwano je domami zmarych (niem. Totenhuser). Obiekty takie upowszechniaj si w schykowym eneolicie i s take obecne w obrzdku kultur wczesnobrzowych (Btora 2006a; Stuchlik 2006). Taka forma grobu nie jest natomiast charakterystyczna dla wczeniejszych ugrupowa kulturowych z Europy rodkowej, w tym kultury pucharw lejkowatych, kultury amfor kulistych i kultury badeskiej. Jedynie dalek analogi s konstrukcje grobowe powstajce w ramach tradycji megalitycznej (np. grobowce korytarzowe) lub postmegalitycznej (np. groby z konstrukcjami kamiennymi kultury amfor kulistych). Zarwno w KCSZ, jak i w KJ obowizywa obrzdek szkieletowy. W obydwu tych kompleksach kulturowych, na obszarach zlokalizowanych na poudnie od uku Karpat dochodzi jednak do zamania tej zasady i do pojawiania si grobw ciaopalnych prawdopodobnie wskutek kontaktu z lokalnym, pnoneolitycznym centrum kremacji w Kotlinie Karpackiej (Koko 2001, 409, 410). Z terenw Moraw znanych jest 17 grobw ciaopalnych KCSZ (Peka 2004a, 192). Przykady kremacji znane s take z innych poudniowych grup tej kultury: z Traisental w Austrii (Inzersdorf), ze Szwajcarii (Sarmenstorf, Schleinikon i Schfflisdorf) oraz z Czech. W przypadku naddunajskiej KJ tak form pochwku stwierdzono natomiast w przypadku grobu 1 z kurhanu 2 w miejscowoci Tarnava w Bugarii (Panayotov 1989, 91). Odrbnym problemem jest obecno kurhanw z pochwkami w urnach, jedynie z elementami obrzdku stepowego (np. z obecnoci ochry w grobach) m.in. pod nasypami we Vlaenicy oari-Sac, czy w Mokrinie Aradjanska Humka. Tego rodzaju kopce s obecne w strefie pnocnobakaskiej poczwszy od horyzontu Bolerz ernavoda III. Nie mona ich zatem czy z KJ. A. Husler wyeksponowa rnice pomidzy zasadami uoenia zmarego w KJ i KCSZ. Dla obrzdku pierwszej z wymienionych kultur charakterystyczne miaoby by konsekwentne ukadanie zmarych na prawym boku, gow na zachd (Husler 1992, 344).
Jednak analizujc znaleziska ze strefy naddunajskiej zauwaamy wyran dysproporcj pomidzy przewaajc liczb pochwkw mskich oraz duo rzadziej odkrywanymi pochwkami eskimi (zob. Marcsik 1979, 90; Panayotov 1989, 171). Jeeli wzilibymy pod uwag jedynie groby kurhanowe (a nie cmentarzyska paskie) KCSZ z Polski poudniowo-wschodniej, to zauwaylibymy podobn sytuacj: wszyscy zmarli uoeni s gow w stron zachodni, co jest zwizane z obecnoci wycznie pochwkw mskich. Wyrana odmienno grobw jamowych polega natomiast na odmiennym typie uoenia zmarego: dua cz pochwkw ukadano w pozycji skurczonej z koczynami dolnymi podkurczonymi i nie uoonymi pierwotnie na boku, lecz z kolanami podcignitymi ku grze (ryc. 2: 1, 2). Taka pozycja jest spotykana jedynie sporadycznie w KCSZ. Pomidzy obrzdkiem pogrzebowym KCSZ i KJ istnieje widoczna rnica polegajca na odmiennych zasadach wyposaenia zmarych. W przypadku KCSZ zestaw darw jest zwykle bogatszy. Duo czciej w jego skad wchodz naczynia ceramiczne, a w tym przede wszystkim puchary i amfory. Na wielu terenach podstawowym skadnikiem s topory kamienne bardzo rzadko spotykane w pnocnobakaskiej KJ. Z kolei pod kurhanami KCSZ nie spotyka si zausznic ozdoby stanowicej podstawowy element wyposaenia w kurhanach stepowych. Zabytki tego rodzaju s odkrywane w paskich grobach z modszych faz KCSZ (przede wszystkim w poudniowej czci tego kompleksu kulturowego, m.in. w grupie krakowsko-sandomierskiej). Elementem spotykanym czsto w obydwu kulturach s jedynie wirowe wkadki noy. W przypadku KJ uwag zwraca dua liczba centralnych grobw kurhanowych bez wyposaenia. Takich obiektw jest duo mniej w KCSZ, lecz co ciekawe zwikszona ich liczba jest widoczna na obszarze wschodniej Sowacji, Polski poudniowo-wschodniej oraz zachodniej Ukrainy, czyli na terenach pooonych blisko ekumeny KJ. Porwnujc inwentarze grobw KCSZ z zestawami darw KJ, znanymi ze strefy pnocnopontyjskiej zauwaamy jedn wan zbieno. W obydwu rytuaach pojawia si zwyczaj wyposaania zmarych w inwentarze wiadczce o ziemskiej aktywnoci pochowanej osoby, a w tym przedmioty pozwalajce na identyfikacj konkretnego zajcia (tak zwane groby rzemielnikw Btora 2006b). Szczegln rol zajmuje wyposaenie w przedmioty identyfikujce wojownika, przy czym czsto pojawiajcymi si w tym kontekcie przedmiotami s topory oraz instrumentarium ucznicze. Przykady typologicznych i stylistycznych konotacji pomidzy KJ i KCSZ zostay wymienione w dalszej czci artykuu.
307
6. Wybrane przypadki: Srrtudvari-rhalom i Neusiedl am See Kalvarienberg Interesujcym przyczynkiem do rekonstruk cji zmian kulturowych pod wpywem rodowiska KJ s materiay odkryte na wzmiankowanym ju wczeniej (m.in. Kalicz 1998), a peniej opublikowanym ostatnio cmentarzysku z Srrtudvari-rhalom (ryc. 4: 19), pooonym w dorzeczu Cisy we wschodnich Wgrzech (Dani, Nepper 2006). W obrbie kurhanu, ktrego najstarsz faz bez przekonujcych dowodw poczono z KJ (Dani, Nepper 2006, 44) odkryto m.in. cztery pochwki szkieletowe (groby 4, 7/7a, 9 i 11). Szczegy obrzdku pogrzebowego (inhumacja na terenie, na ktrym dominowao ciaopalenie, uoenie zwok), a take cechy wyposaenia wskazuj na ich zwizek ze spoecznociami stepowymi. Przy zmarych odkryto naczynia ceramiczne, posiadajce natomiast analogie w ugrupowaniach kulturowych Kotliny Karpackiej, a w tym przede wszystkim w kulturze Mak-Kosihy-aka i w grupie Livezile (Dani, Nepper 2006, 41, 42). W trzech przypadkach byy to amfory, a w jednym dzban. Interesujce konotacje wschodnie maj natomiast przedmioty metalowe, znalezione w obiektach 4 i 7 (ryc. 4: 1, 2, 4, 5, 7, 9). Przy dwch pochwkach odkryto zote i srebrne zausznice typu 4.1 wedug L. Nikoowej, majce dobre analogie w grobach z kilku bakaskich kurhanw KJ (Nikolova 1999, 306, 307, fig. 15.7), a take z obiektw tej kultury w strefie nadczarnomorskiej (Vangorodska 1987, 24). Zabytkami zwizanymi wyranie z kulturami stepowymi s take dwa przedmioty miedziane z grobu 7/7a: ostrze (ew. sztylet ryc. 4: 9) typu Many (por. Zimmermann 2003) oraz topr (ryc. 4: 7). Groby z Srrtudvari-rhalom s unikalnym przykadem materiaw czcych cechy KJ i rodowiska lokalnego. Odkryte zostay na obszarze zajtym we wczesnej epoce brzu przez kultur Mak-Kosihy-aka. Na terenie tym dominowa ciaopalny obrzdek pogrzebowy. Pochwki szkieletowe z wymienionego stanowiska nawizuj przez to do wzorca KJ. Dla grobw nr 4 i 9 uzyskano oznaczenia radiowglowe (tabela 2) jednoznacznie odnoszce ich powstanie do 1. poowy III tysiclecia BC (Dani, Nepper 2006, 44), co odpowiada datowaniu pocztkw epoki brzu (m.in. Mak-Kosihy-aka Schneckenberg Glina III Vuedol). Stanowisko kurhanowe w Srrtudvari-rhalom wskazuje wic wyranie na proces przenikania elementw typowych dla spoecznoci stepowych w obrb ugrupowa kulturowych pnocnej czci Kotliny Karpackiej.
Innym wanym przykadem s znaleziska z kurhanu w Neusiedl am See Kalvarienberg (Burgenland, wschodnia Austria), odkryte w latach 40. XX wieku (Pittioni 1947), a omwione ostatnio obszernie przez E. Ruttkay (2002; 2003). W centralnym grobie maego kurhanu (o rednicy 18 m) odkryto grb oraz interesujce wyposaenie, zoone z: amfory, dwch dzbankw oraz dwch zotych zausznic (ryc. 4: 1014). Kontekst odkrycia nie pozwala na pewne czenie tych znalezisk w jeden zesp, cznie ze szkieletem (Kern 2010). Wszystkie elementy zostay odkryte w centrum nasypu, na znacznej gbokoci; mona zatem z pewnoci mwi o kurhanowym charakterze caego inwentarza. W przypadku naczy, zwraca uwag zwizek z kompleksem vuedolskim, a cilej z faz Vuedol II Ig I, widoczny przede wszystkim na przykadzie dzbanka z ornamentem ciegu bruzdowego (Ruttkay 2002, 149, 150). Cechy amfory pozwalaj ponadto na jej odniesienie do naczy kultur Mak-Kosihy-aka i Jeviovice B (Ruttkay 2002, 150). Taka chronologia wzgldna zostaa potwierdzona wynikami dat 14 C, wykonanymi dla koci ludzkich pochwku (Stadler 2002, 171, Tab. 1). Wskazuj one jednoznacznie na powstanie grobu z Neusiedl am See w 1. poowie III tysiclecia BC, czyli w czasie zblionym do wieku pochwkw z Srrtudvari-rhalom. Take w przypadku kurhanu ze wschodniej Austrii obecny jest element charakterystyczny dla rodowiska KJ: zote zausznice typu zblionego do wczeniej wymienionych zabytkw wgierskich. Grb z Kalvarienberg w Neusiedl am See znajduje analogie w nurcie kurhanowym obserwowanym w obrzdku pogrzebowym kultury vuedolskiej, a take wczesnej fazy ugrupowa postvuedol skich (Ruttkay 2003, 453, 454). W przypadku tego ostatniego, zarejestrowano obecno kopcw o stosunkowo niewielkich rozmiarach (o rednicy od kilkunastu do 30 metrw), kryjcych najczciej pojedynczy pochwek centralny. S to zwykle groby ciaopalne (np. Dimitrijevi 19771978, 34, Taf. 14). Kurhan z Neusiedl am See reprezentuje zatem proces powstawania nowego wzorca rytuau pogrzebowego z udziaem elementw KJ i kultury vuedolskiej. O tym, e nie jest to zjawisko odosobnione, wiadczy odkrycie bardzo podobnych zestaww naczy w grobach kurhanowych z Gny (Bna 1965, 40, 41, Pl. XIII: 24; rwnie i w tym przypadku naczynia odkryto ponad szkieletem) oraz w Rajka w pnocno-zachodnich Wgrzech (Figler 1994, 22). Dwa powysze przykady (Srrtudvari r halom i Neusiedl am See Kalvarienberg) ukazuj znamienny proces relacji pomidzy wiatem KJ i dwoma rodowiskami kulturowymi wczesnej epoki
308
Piotr Wodarczak
309
Tab. 2. Datowania radiowglowe grobw z Neusiedl am See i z Srrtudvari-rhalom. Taf. 2. Radiokarbondatierungen fr die Grber in Neusiedl am See und Sarretudvari- Orhalom. Stanowisko, nr grobu Neusiedl am See, grb 1 Neusiedl am See, grb 1 Srrtudvari-rhalom, grb 4 Srrtudvari- rhalom, grb 9 Region Burgenland, Austria Burgenland, Austria wschodnie Wgry wschodnie Wgry Nr lab. VERA-2213 ETH-25186 deb-7182 deb-6871 BP 413035 416055 413560 406050 BC (1)* 28602620 28802670 28702620 28402490 Literatura Stadler 2002, 171 Stadler 2002, 171 Dani, Nepper 2006, 48 Dani, Nepper 2006, 48
* OxCal v.3.10 (Bronk Ramsey 2005).
brzu. Analogiczny wzorzec obserwujemy take na obszarze Siedmiogrodu, skd znane s kurhany nawizujce do tradycji KJ, ale rwnie i do miejscowych rodowisk kulturowych, w tym do pnej fazy kultury Coofeni i kultury Schneckenberg (Ciugudean 1995; 1996; 1997). Niewtpliwie mamy do czynienia z czasowym horyzontem obejmujcym wszystkie omawiane tu znaleziska kurhanowe. W przypadku niektrych elementw moemy z duym prawdopodobiestwem stwierdzi, e przyczyn ich pojawienia si w Europie rodkowej byo ssiedztwo ze spoecznociami KJ (kurhany, konstrukcja grobu, zwyczaj posypywania pochwkw ochr). W przypadku innych cech (ceramika, zabytki metalowe, topory kamienne) moemy jedynie mwi o wsplnym trendzie stylistycznym i technologicznym, szczeglnie charakterystycznym dla ugrupowa stepowych, ale rozpowszechnionym szeroko w Europie poudniowo-wschodniej. Uwarunkowania czasu i miejsca mog jednak i w tym przypadku wskazywa na kulturotwrcz rol migracji spoecznoci ze strefy nadczarnomorskiej. Przytoczone przykady wskazuj, e na obszarze pooonym na poudnie od uku Karpat moemy zaobserwowa zmiany w rytuale pogrzebowym polegajce na przyjmowaniu obrzdku kurhanowego. Cho nie prowadz one do powstania wzorca typowego dla KCSZ w Europie rodkowej i pnocnej, to jednak ich efektem jest zesp zblionych zachowa obrzdowych. W dorzeczu dolnego i rodkowego Dunaju z rytuaem kurhanowym mamy do czynienia zarwno w przypadku spoecznoci KJ, jak i w lokalnych ugrupowaniach zwizanych z najstarszymi etapami epoki brzu. W ssiedztwie poudniowych grup KCSZ zaistnia wic kompleks ugrupowa kurhanowych rnicych si od siebie genez, a take szczegami obrzdku pogrzebowego.
7. Uwagi na temat morawskiej i dolnoaustriackiej kultury ceramiki sznurowej. Relacja do kultury grobw jamowych W tradycji bada nad KCSZ w Czechach i na Morawach, materiay z tych terenw byy w pierwszej kolejnoci porwnywane z pooonymi na pnoc skupiskami znalezisk tej kultury z Niemiec rodkowych. Twrc tego algorytmu by Miroslav Buchvaldek, ktry zaproponowa system periodyzacyjny wsplny dla wszystkich wymienionych wyej terenw (Buchvaldek 1986a). Badacz ten przywizywa decydujc wag do koncepcji horyzontu oglnoeuropejskiego, ktrego wyznacznikami byy zabytki typu A (Buchvaldek 1986b, 1997a). Idc ladem Ulricha Fischera, due znaczenie przypisa jednemu ich rodzajowi amforze typu turyskiego, obecnej na rozlegych obszarach Europy, lecz odkrywanej szczeglnie czsto na terenach Turyngii, Saksonii i Saksonii-Anhaltu. Podkrela rwnie znaczenie wpyww kulturowych z Kotliny Karpackiej oraz z Bakanw (Buchvaldek 1992; 1997b). czy je jednak przede wszystkim z modszymi fazami rozwoju KCSZ. Rozwiniciem propozycji Miroslava Buchvaldka, byy koncepcje innych badaczy, dotyczce genezy oraz chronologii KCSZ, a w tym prace Lubomra ebeli omawiajce znaleziska z Moraw (ebela 1991; 1997; 1999). Najstarsze dwie fazy z tego obszaru odpowiadaj znaleziskom starosznurowym z regionw pooonych na pnoc oraz na zachd od Moraw. Tak datowane zespoy, a take lune znaleziska zabytkw s nieliczne i stanowi margines na tle zdecydowanie dominujcych materiaw z fazy III (przede wszystkim z podfazy IIIB). Przy interpretacji rozwoju KCSZ na tym obszarze zgodnie z powy-
Ryc. 4. Zespoy grobowe ze stanowisk Srrtudvari rhalom (19) i Neusiedl am See Kalvarienberg (1014). Wg E. Ruttkay 2002 oraz J. Dani, I. M. Nepper 2006. Abb. 4. Grabkomplexe von der Fundstelle Srrtudvari rhalom (19) und Neusiedl am See Kalvarienberg (1014). Nach Ruttkay 2002 und Dani, Nepper 2006.
310
Piotr Wodarczak
szym schematem chronologicznym, zwraca uwag nastpujca generalna prawidowo: materiay o cechach pnocnej (rodkowoniemieckiej i poudniowopolskiej) odmiany tej kultury nikn wraz z pojawianiem si cech lokalnych oraz poudniowych. W konsekwencji dua cz zespow (ponad 90%) uwaana jest za pne lub bardzo pne (ebela 1999, 12). Tylko nieliczne przesanki, wynikajce z analizy stylistycznej materiaw ceramicznych, wskazuj na zwizek materiaw fazy III z najstarszym horyzontem KCSZ (w tym kontekcie zostay wyszczeglnione dzbany typu devohostickiego ebela 1997, 190). Powyszy generalny schemat rozwojowy trudno obecnie falsyfikowa z uwagi na brak wystarczajcych danych na temat chronologii absolutnej zarwno KCSZ, jak i innych kultur z omawianego regionu (w tym kultury jeviovickiej, a przede wszystkim kultury Mak-Kosih-aka). W pracach syntetycznych brakuje prby czasowego uporzdkowania zjawisk (pomijajc schematy chronologii wzgldnej, w przypadku pnego eneolitu opierajce si jedynie na datowaniu typologicznym). W efekcie istnieje powana trudno w przedstawieniu relacji chronologicznej znalezisk morawskich zarwno do zespow z pnocy (Maopolska), jak i z poudnia (Kotlina Karpacka i Bakany). Przyjmujc propozycj P. Dvoaka i L. ebeli o wspczesnoci fazy IIIB (a by moe nawet IIIA) KCSZ z kultur pucharw dzwonowatych (Dvoak, ebela 1992, 104, Abb. 4) naleaoby zaoy, e zdecydowana wikszo materiaw morawskich pierwszej z wymienionych kultur jest datowana po okoo 2450/2400 BC, a wic po dacie proponowanej najczciej dla najstarszego horyzontu z pucharami dzwonowatymi w Europie rodkowej (np. Mller, van Willigen 1998). Wynikaoby std, e przewaga znalezisk KCSZ na Morawach pochodzi z czasu, gdy na wielu innych obszarach rozwj tej kultury zosta ju zakoczony. Taki scenariusz jest moliwy, ale mimo wszystko wymaga pewniejszej argumentacji. Z kolei zupenie odmiennie wyglda schemat chronologiczny proponowany przez wikszo badaczy zajmujcych si Kotlin Karpack i stref pnocnobakask, a w tym kulturami wczesnobrzowymi, ktrych oddziaywania stwierdzono w przypadku morawskiej i dolnoaustriackiej KCS. Kluczowe w tym momencie ugrupowania postbadeskie (m.in. Mak-Kosih-aka i Vuedol) datowane s najczciej na 1. poow III tysiclecia BC (EB II wedug Nikolovej 1999), a wic na starsz i klasyczn faz rozwoju KCS w Europie rodkowej. Zwizki z tymi kulturami zadecydoway o stylistyce zabytkw ceramicznych fazy III morawskiej KCS. W myl tej rekonstrukcji znaleziska podfaz IIIA i IIIB z Moraw mona by synchronizo-
wa z datowaniem wymienionych wczeniej grobw z Srrtudvari i z Neusiedl am See. Morawska podfaza IIIB odpowiadaaby zarazem okresowi IIIB rozwoju KCSZ na Wyynie Maopolskiej (Wodarczak 2006), a take innym grupom lokalnym tej kultury w Europie rodkowej. Nieprecyzyjno zaproponowanego schematu morawskiego zauway Franois Bertemes, wskazujc na niefortunno okrelenia nagrevski dzban typu bakaskiego (Dvoak, ebela 1992, 100 i n.) odnoszcego si do naczynia typowego zarwno dla kultury Mak-Kosih-aka, jak i dla morawskiej KCSZ, a wic dla ugrupowa przynajmniej generalnie starszych od kultury Nagrev (Bertemes 1998, 197, 199). Majc na wzgldzie ogln chronologi ugrupowa schyku neolitu i pocztkw epoki brzu w Kotlinie Karpackiej naley moim zdaniem oszacowa wiek morawskich znalezisk KCSZ z podfaz IIIA i IIIB na lata zawarte w przedziale okoo 2800/27002400 BC. Taka propozycja uwzgldniaaby dobrze relacj do ugrupowa Mak-Kosih-aka Jeviovice Vuedol II/Ig I Somogvar-Vinkovci, dobrze czyteln w materiaach morawskiej i dolnoaustriackiej KCS. W tym kontekcie cenne wyniki przyniosy ostatnie odkrycia materiaw pnej fazy kultury jeviovickiej ze rodkowych Moraw (Peka, Tajer 2009). Na podstawie datowa radiowglowych oszacowano ich wiek na lata ok. 2700 2570 BC, co odpowiada ich dobrej synchronizacji (na podstawie stylistyki ceramiki) z podobnie datowanymi materiaami grupy Livezile w Siedmiogrodzie (Peka, Tajer 2009, 7377; Ciugudean 1996, 145, 146). Na tej podstawie mona sdzi, e najstarszy okres rozwoju KCSZ na Morawach i w dolnej Austrii czasowo zazbia si z najmodsz faz rozwoju kultury jeviovickiej, na co wskazuj rwnie przykady stylistyki ceramiki w zespoach grobowych pierwszej z wymienionych kultur (ebela 1999, Pl. 57: 1, 6, 112: 3; Neugebauer, Neugebauer 1993/1994, Abb. 27: 3). Zatem do pojawienia si cech wszystkich wymienionych rodowisk kulturowych z Kotliny Karpackiej oraz pnocnych Bakanw musiao doj na stosunkowo wczesnym etapie rozwoju KCSZ (przed ok. 2500 BC). Obecne na Morawach nieliczne materiay faz III tej kultury (nieznane dotychczas z terenu dolnej Austrii) bd s nieco starsze, bd te stanowi mniej znaczcy, paralelny facjes w rozwoju determinowanym przede wszystkim przez kontakty z obszarami poudniowymi. Morawskie kopce KCSZ posiadaj wic metryk zblion do analogicznych grobowcw znanych z obszarw pooonych na pnoc od uku Karpat, czyli np. z Maopolski. Ponadto, skoro widoczne s tak istotne zwizki kulturowe z obszarami naddunajskimi, to naleaoby
311
rwnie rozway rol KJ i innych kurhanowych ugrupowa Kotliny Karpackiej w ksztatowaniu si morawskiej i naddunajskiej KCSZ. Nurt kurhanowy, obecny w KJ, zosta zaadoptowany przez ugrupowania kompleksu vuedolskiego i post vuedolskiego (np. groby pod kurhanami w miejscowociach: Batajnica, Vojka, Velika Gruda, Mala Gruda, Neusiedl am See, Moldova Veche). W kontekcie kurhanowym odkryte rwnie zostay nieliczne materiay kultury Mak-Kosihaka. Niektre z tych znalezisk wykazuj cilejszy zwizek z wczeniejsz tradycj kultury badeskiej (Krsno zob. Vladr 1966, 267, 268; ew. urany zob. Novotn, Paulk 1989), inne natomiast z KJ (Srrtudvari, groby 4 i 7). Istotnym zadaniem jest wic poszukiwanie relacji materiaw morawskich oraz wschodniosowackich (omawianymi w dalszej czci) do znalezisk kurhanowych z Kotliny Karpackiej. Takie porwnania s zreszt wykonywane przy okazji omwie poszczeglnych elementw obrzdku pogrzebowego (np. Btora 2006b; Peka 2004a; 2004b; ebela 2006). Przy tej okazji wskazywane s analogie czce materiay KCSZ z ugrupowaniami kulturowymi z wyszczeglnionego tu terenu, a w tym z KJ. Istnieje bowiem grupa elementw kulturowych, ktre mogy si pojawi na poudniowym skraju zasigu KCSZ zarwno jako efekt oddziaywania z pnocy (czyli od strony innych grup KCSZ), jak i z poudnia (czyli ze strony KJ oraz innych ugrupowa Kotliny Karpackiej i strefy pnocnobakaskiej). Ich przykadem jest choby sama idea maego, kolistego nasypu wznoszonego nad grobem jednostkowym. Analogiczna trudno w ocenie kierunku rozprzestrzeniania si obrzdku kurhanowego na pocztku epoki brzu jest zreszt rwnie widoczna przy omawianiu strefy pnocnobakaskiej (Nikolova 1999, 391). W przypadku materiaw morawskich, a tym bardziej wschodniosowackich trudno znale rozstrzygajce argumenty. Poniej moemy jedynie wskaza na kilka elementw sugerujcych zwizki ze stref KJ, a take z caym obszarem Kotliny Karpackiej. Kurhany KCS z Moraw byy badane przed II wojn wiatow. Z tego wzgldu, pomimo duej liczby rozkopanych obiektw (102), nie dysponujemy w ich przypadku bogat baz informacji (ebela 1999; 2010). Byy to obiekty nieduych rozmiarw analogiczne jak kopce KCS z Maopolski, Sowacji i Ukrainy. Odkrywano pod nimi jamy grobowe o ksztatach kolistych, prostoktnych lub owalnych, z pochwkami jednostkowymi. Przy zmarych spoczywajcych w grobach centralnych zdeponowane byo najczciej wyposaenie, w skad ktrego wchodziy czsto naczynia ceramiczne oraz topory kamienne (ryc. 5). Te dwa rodzaje wyposaenia sta-
nowi zarazem podstawow rnic w porwnaniu ze sposobem wyposaenia zmarych znanym z rytuau KJ w Kotlinie Karpackiej i w strefie pnocno-bakaskiej. Typy naczy spotykane w kurhanach morawskich s jednak znaczco odmienne take od form ceramicznych znanych z kopcw innych grup KCSZ. Brakuje tu pucharw oraz amfor zaliczanych do starszych typw (w tym tak zwanych amfor turyskich), a zamiast nich najczciej spotykanym rodzajem naczy s dzbany. Ceramika z kurhanw morawskich pod wzgldem listy form znajduje natomiast analogie przede wszystkim w zespoach z terenw pooonych na poudnie od Karpat (take kurhanowych np. omawiany wyej przypadek z Neusiedl am See). Uwag zwraca rwnie dua liczba naczy spotykanych w niektrych obiektach kurhanowych (najwicej 21 w grobie z kurhanu 6 w Letonicach). W inwentarzach KCSZ z Moraw oraz z ssiedniej dolnej Austrii (Traisental) zwraca take uwag obecno noy miedzianych (ryc. 6: 15). S to zabytki nie spotykane w innych grupach tej kultury (tylko jeden egzemplarz odkryto w grobie z Ksching w Bawarii). Przedmioty tego rodzaju s natomiast odkrywane w kurhanach KJ w strefie nadczarnomorskiej. Pojedynczy egzemplarz pochodzi take z grobu 1 kultury Mak-Kosih-aka w miejscowoci ala (Vladr 1966, 318, Abb. 30: 2). Specyficzn odmian tych narzdzi jest zabytek o zakrzywionym ostrzu (brzytwa) odkryty przy pochwku KCS z miejscowoci Morkvki (ryc. 6: 1; ebela 1999, Pl. 60: 2; Btora 2006b, 21, obr. 6). Wszystkie noe miedziane z Moraw i dolnej Austrii (NeugebauerMaresch 1994, 25, Abb. 6: 11, 12) wydaj si przemawia za relacjami pomidzy KCSZ a KJ (ewentualnie za porednictwem spoecznoci innych ugrupowa kulturowych w Kotlinie Karpackiej, np. Mak-Kosih-aka). Interesujcym faktem jest rwnie podobiestwo wymienionego ju wczeniej topora miedzianego z Srrtudvari do kamiennych form typu laskiego, stanowicych typowy element wyposae grobowych (take obiektw podkurhanowych) KCSZ na Morawach (ryc. 7). Szczeglnie widoczne jest to w przypadku egzemplarzy zdobionych (ebela 1999, Pl. 90: 6, 142: 1). Smuke, obe topory typu laskiego byy prezentowane jako wariant rozwojowy starosznurowych form typu A (Machnik 1966, 155; Kempisty 1978, 372377). Uwag zwraca jednak ich wiksze podobiestwo do zabytkw miedzianych, w typie wymienionego wyej zabytku z Wgier (Dani, Nepper 2006, 43). To z kolei pozwala na poczenie genezy toporw laskich z rozprzestrzenianiem si stylistyki znanej ze rodowisk kultur stepowych. Podobnie jak w przypad-
312
Piotr Wodarczak
Ryc. 5. Przykady zespow z grobw kurhanowych kultury ceramiki sznurowej na Morawach. 12 Kostelec u Holeova, grupa X, kurhan 2; 35 Prusinovice, grupa III, kurhan 7. Wg L. ebeli 1999. Abb. 5. Beispiele fr die Hgelgrabkomplexe der Schnurkeramikkultur in Mhren. 12 Kostelec u Holeova, Gruppe X, Hgelgrab 2; 35 Prusinovice, Gruppe III, kurhan 7. Nach ebela 1999.
313
Ryc. 6. Zabytki metalowe KCS na Morawach. 1 Morkvky I, grb 1, 2 Letonice, kurhan 6, 3 Pavlov, grb 5, 4 Veleovice, grb 77, 5 Vany nad Litavou, grb 1, 6 Krouek, grb 2, 7 Veleovice I, grb 1, 8, 9 Marefy II, grb 1, 1013 Slatinky I, grb 4, 14 Olomouc-Nemilany 3, grb 31, 15 Olomouc-Slavonn 1, grb 72. Wg M. ima, M. Geislera 1998, L. ebeli 1999, J. Peki 2004b. Abb. 6. Metallfunde der Schnurkeramikkultur in Mhren. 1 Morkvky I, Grab 1, 2 Letonice, Hgelgrab 6, 3 Pavlov, Grab 5, 4 Veleovice, Grab 77, 5 Vany an Litavou, Grab 1, 6 Krouek, Grab 2, 7 Veleovice I, Grab 1, 8, 9 Marefy II, Grab 1, 1013 Slatinky I, Grab 4, 14 Olomouc-Nemilany 3, Grab 31, 15 Olomouc-Slavonn 1, Grab 72. Nach im, Geisler 1998, ebela 1999 und Peka 2004b.
314
Piotr Wodarczak
Ryc. 7. Topr miedziany z Srrtudvari (1) oraz kamienne topory typu laskiego KCS z Moraw oraz z Maopolski (2). 1 Srrtudvari rhalom, grb 7, 2 Koniusza, grb 14, 3 Prusinovice, grupa III, kurhan 4, 4 Huln I, 5 Prusinovice, grupa III, kurhan 7. Wg J. Dani, I. M. Nepper 2006, L. ebeli 1999 i J. Kruka 1973. Abb. 7. Kupferaxt aus Srrtudvari (1) und Steinxte vom Typ la der Schnurkeramikkultur aus Mhren und Kleinpolen (25). 1 Srrtudvari rhalom, Grab 7, 2 Koniusza, Grab 14, 3 Prusinovice, Gruppe III, Hgelgrab 4, 4 Huln I, 5 Prusinovice, Gruppe III, Hgelgrab 7. Nach Dani, Nepper 2006, ebela 1999 und Kruk 1973.
315
ku narzdzi wymienionego typu z Europy rodkowej, zblione typologicznie topory KJ wykonywane byy czsto z serpentynitu lub ze ska podobnych do niego rodzajw. Taki kierunek inspiracji stylistycznej w produkcji toporw kamiennych tumaczyby odmienno zabytkw ze wschodniej czci kompleksu KCSZ (m.in. Morawy, Polska poudniowo-wschodnia, Sowacja, Ukraina) od regionu pnocno-zachodniego (gdzie dominoway formy rozwojowe toporw typu A) oraz zachodniego (gdzie przewaa stylistyka toporw fasetowanych). Zwizki ze stref pnocnopontyjsk zostay podkrelone take przy okazji analizy innych typw omawianej tu grupy narzdzi (Klochko, Koko 2009). Topory typu laskiego, znane w najwikszej liczbie z grobw morawskich, odkryte zostay rwnie w obiektach KCS z Dolnego lska i Maopolski (np. ryc. 7: 2). W przypadku tego ostatnio wymienionego terenu s one czone z pocztkowym okresem rozwoju grupy krakowsko-sandomierskiej, a wic latami ok. 27002500 BC (Wodarczak 2006, 91 i n.). Ich obecno moe wskazywa na istotno relacji kulturowych pomidzy Maopolsk a obszarem Moraw (z uwagi na ma ilo danych, trudno odnie ten zwizek do terenw lska, gdzie zlokalizowane s zoa serpentynitu). S one widoczne take przy analizach zabytkw ceramicznych (Wodarczak 2008b, 253255). Ich potwierdzeniem jest take obecno na obydwu wyszczeglnionych tu terenach metalowych zausznic, a w tym form wykonywanych ze zota (ryc. 6: 14, 15; Peka 2004b). Cho zabytki z Maopolski posiadaj nieco inn stylistyk (Wodarczak 2006, 40, 41), to sam fakt pojawienia si spiralnych ozdb przy pochwkach (zarwno kobiet, jak i mczyzn) w grobach KCSZ i KJ moe wiadczy o wsplnym trendzie. Cz zausznic z Moraw posiada bardzo bliskie odpowiedniki w kurhanach z Kotliny Karpackiej, pnocnych Bakanw oraz strefy nadczarnomorskiej (np. ebela 1999, Pl. 4: 13, 7, 8; 91: 5, 98: 811; Peka 2004b, 99, obr. 5: 1, 102, obr. 7: 1). Inn charakterystyczn grup zabytkw metalowych KCS z Moraw s sztylety miedziane (ryc. 7: 6, 7). Dwie formy z miejscowoci Krouek i Veleovice maj wyranie wyodrbnione, dugie trzonki (im, Geisler 1998, tab. 16: 8 i 34: 17). Poza tymi przykadami z Moraw, z grobw KCSZ znany jest tylko jeden egzemplarz podobnego sztyletu: z grobu w Bleckendorf, wielokrotnie omawianego z uwagi na zwizki odkrytego w nim wyposaenia ze rodowiskiem KJ (Matthias 1968, Taf. 5: 1720; Furholt 2003, 48). Omawiane tu formy zabytkw metalowych s typowe dla strefy nadczarnomorskiej i nadkaspijskiej ostatnio wymienionej kultury (erny i in. 2002, 11, ris. 6: 714, 3234), a w Europie
rodkowej zblione do nich narzdzia zdobywaj popularno dopiero w okresie rozwoju kultury pucharw dzwonowatych (po ok. 2400 BC). Przytoczone wyej przykady ukazuj podobiestwo zabytkw metalowych KJ oraz morawskiej i dolnoaustriackiej KCSZ. W adnej innej grupie regionalnej z Europy rodkowej nie znajdziemy porwnywalnej liczby nawiza. Moliwe jednak, e jest to efektem ssiedztwa wyszczeglnionych wyej skupisk KCSZ z caym krgiem kulturowym Kotliny Karpackiej i strefy pnocnobakaskiej, w skad ktrego KJ wchodzia tylko jako jedno z ugrupowa. 8. Wschodniosowacka kultura ceramiki sznurowej a kultura grobw jamowych Skupisko wschodniosowackich kurhanw dzieli od kopcw KJ najkrtszy dystans w caym rozlegym krgu KCSZ (niewykluczone, e jest on jeszcze krtszy lub nie ma go w ogle w przypadku regionu naddniestrzaskiego; nie mona tego obecnie udokumentowa ze wzgldu na stan bada). Stanowiska obydwu kultur s zlokalizowane w dorzeczu Cisy. Najblisza odlego pomidzy znanymi obecnie stanowiskami tych ugrupowa wynosi okoo 60 km. Przy omawianiu charakteru znalezisk z Wyyny Ondawskiej wschodniej Sowacji zwrcono uwag na powizania tego terenu ze skupiskami znalezisk KCSZ pooonymi na pnocnym przedpolu Karpat, a wic w Polsce poudniowo-wschodniej i na ukraiskim Naddniestrzu (Machnik 1960, 77, 78; Budinsk-Krika 1967, 326 i n.;. Ecsedy 1979, 36; Novotn 1987, 9295; Bertemes 1998, 205). Take prowadzone w latach 90. XX wieku badania ekspedycji polsko-sowackiej dostarczyy nowych danych na temat podobiestw pomidzy konstrukcjami kurhanw po obydwu stronach Karpat (Gancarski et al. 2001; Machnik et al. 2008b). Zlokalizowane na Wyynie Ondawskiej kopce maj jednak take swoj wasn specyfik i na ni trzeba w tym miejscu zwrci uwag. rednice i wysokoci nasypw s podobne do rozmiarw obiektw KCSZ po pnocnej stronie Karpat. W odrnieniu od tych ostatnich, w kurhanach wschodniosowackich rzadko dokumentowano obecno centralnej jamy grobowej, zagbionej w pierwotny poziom gruntu. Czciowo moe to by zwizane z nieodpowiedni technik bada w trudnym terenie, zastosowan w trakcie wykopalisk prowadzonych w poowie XX wieku. Jednak take w ostatnich latach, podczas bada zorganizowanych na czterech kurhanach przez ekspedycj polsko-sowack, jedynie w dwch przypadkach zarejestrowano obecno centralnie
316
Stanowisko, nr grobu Brestov, kurhan I Brestov, kurhan I Brestov, kurhan I Brestov, kurhan I Hankovce I, kurhan 34, skupisko E Hankovce I, kurhan 34, skupisko F Hankovce I, kurhan 2, palenisko 1 Hankovce I, kurhan 2, palenisko Hankovce I, kurhan 2, palenisko 3 Hankovce I, kurhan 2, palenisko 3 Hankovce I, kurhan 3, obiekt 1 Hankovce I, kurhan 3, obiekt 2 * OxCal v.3.10 (Bronk Ramsey 2005).
Piotr Wodarczak
Tab. 3. Datowania radiowglowe obiektw ze wschodniosowackich kurhanw KCSZ Taf. 3. Radiokarbondatierungen fr die Objekte aus den ostslowakischen Hgelgrbern der Schnurkeramikkultur Nr lab. GdGdGdGdGd-9343 Gd-9341 Poz-9631 Gd-10399 Poz-9630 Gd-11356 Poz-9632 Gd-11356 BP 415070 383060 383060 357060 4310130 4080140 408535 4130100 412535 397040 399035 377080 BC (1)* 28802620 24102140 24102140 20201770 33502650 28702460 28402500 28802570 28602600 25702400 25652435 23102030 Literatura Gancarski et al. 2001, 49 Gancarski et al. 2001, 49 Gancarski et al. 2001, 49 Gancarski et al. 2001, 49 Machnik et al. 2008b, 181 Machnik et al. 2008b, 181 Machnik et al. 2008a, 236 Machnik et al. 2008a, 236 Machnik et al. 2008a, 237 Machnik et al. 2008a, 237 Jarosz et al. 2008, 287, tab. 1 Jarosz et al. 2008, 287, tab. 1
ulokowanego wkopu grobowego (Brestov, kurhan I, Hankovce, kurhan 34). W sporej czci przypadkw moemy si zatem liczy bd z brakiem centralnego pochwku, bd te (co bardziej prawdopodobne) z ukadaniem zmarego na powierzchni gruntu lub w obrbie nasypu. W niektrych przypadkach (np. Kuin, kurhan 3, Hankovce, kurhan 3) w centrum kopca byy odkrywane paleniska. W kurhanach wschodniosowackich zanotowano sze przypadkw pochwkw ciaopalnych (Jarosz 2010). Podobnie jak w przypadku kopcw morawskich, mamy tu wic do czynienia z obrzdkiem birytualnym. Pojawienie si kremacji najatwiej wytumaczy ssiedztwem z kultur Nyrsg-Zatn, gdzie dominowa wanie ten rodzaj obrzdku (Kalicz 1968, 73, 74). W kurhanach z jamami grobowymi zdecydowanie przewaa orientacja obiektw wzdu osi NWSE (Jarosz 2010, tab. 3). Zmarli s orientowani gow na NW lub W. Zadokumentowano zarwno ich uoenia na boku, jak i na plecach z koczynami dolnymi podkurczonymi. Obecne byy pochwki, w ktrych zmarli mieli koczyny dolne rozgite na zewntrz (Budinsk-Krika 1967, 279, obr. 3, 308, obr. 37, 311, obr. 42). W tych, a take innych przypadkach (Budinsk-Krika 1967, 309, obr. 39) widoczny by fakt pierwotnego uoenia zmarego w pozycji skurczonej, z kolanami podcignitymi ku grze. Szczegy ukadu zwok znajduj wic analogie w nadcisaskich kurhanach KJ (Ecsedy 1979, 41). Rnic jest brak ochry przy pochwkach ze wschodniej Sowacji.
Innym zwracajcym uwag aspektem jest duy udzia pochwkw bez wyposaenia (przykady: Hankovce, kurhan 34, Brestov, kurhan I, apinec, kurhan 1). Cho w nasypie odkrywana jest spora liczba zabytkw, to wikszo z nich trudno traktowa jako dary dla zmarego. S to gwnie uamki naczy oraz psurowiec kamienny (w tym krzemienny). Naczynia, a take narzdzia kamienne spotykane s rzadziej ni w innych ugrupowaniach KCSZ i czsto trudno jest je przyporzdkowa konkretnym pochwkom. Uwag zwraca niemal cakowity brak toporw kamiennych (fragment takiego narzdzia odkryto jedynie w kurhanie nr 3 z Kuina). Jest to dua rnica w porwnaniu z kopcami KCSZ z Moraw, Polski poudniowo-wschodniej i Ukrainy. Wasn specyfik posiada rwnie ceramika odkrywana w kurhanach wschodniosowackich. Mona j podzieli na dwie grupy: typow ceramik KCS oraz formy zwizane z ugrupowaniami kulturowymi z Kotliny Karpackiej (Novotn 1987, 92). Zabytki o cechach KCSZ to gwnie fragmenty pucharw i form garnkowatych; uamki amfor s rzadko spotykane. Naczynia te byy zdobione przede wszystkim odciskami sznura i rytymi motywami jodekowymi, czasem w kombinacji z odciskami stempelkowymi. Uwag zwraca dua frekwencja tych dwch ostatnio wymienionych elementw zdobniczych. W skad drugiej grupy naczy wchodz dzbany, kubki i misy. S to zwykle formy nieornamentowane (wyjtek: dzban z kurhanu 3 w Kuinie). Analogi dla tych naczy s materiay kultur Mak-Kosih-aka i Nyrsg-Zatn (Novotn 1987, 93; Bertemes 1998, 201, 205). Niewykluczone, e z tymi ugrupowaniami jest rw-
317
nie czona cz fragmentw ceramiki z warstw nasypu, a w tym czci wylewowe karbowane falicie lub zdobione za pomoc stempli (Budinsk-Krika 1967, Tab. X: 8, XI: 13, XIII: 8, XXI: 13). W niektrych przypadkach trudno rozstrzygn, czy zabytki te nie s zwizane ze starszym osadnictwem pnej fazy kultury badeskiej. Naczynia o cechach kultury Nyrsg-Zatn zostay odkryte w nieustalonej pozycji stratygraficznej. Wiadomo, e nie wi si z centralnymi pochwkami kurhanowymi. Nie ma jednak adnych przesanek przemawiajcych o ich pozycji modszej w stosunku do zabytkw KCS. Mona przypuszcza, e stanowiy one jeden z komponentw stanowicych pakiet kulturowy ludnoci sypicych wschodniosowackie kurhany. Tak interpretacj potwierdza informacja o importowanej ceramice kultury Nyrsg-Zatn w nasypie kurhanu w Krajowicach (Machnik 1992, 272, przyp. 7), na podstawie jednego datowania radiowglowego odnoszonego do pnej fazy rozwoju KCSZ (Machnik 1992, 272, przyp. 8; Gancarski, Valde-Nowak 2010). Przytoczone wyej przykady przemawiaj za istnieniem ograniczonych zwizkw pomidzy wschodniosowack KCSZ a rodowiskami kultu-
rowymi Kotliny Karpackiej (w tym: KJ). Znajomo chronologii oraz maa ilo pewnych danych stratygraficznych poczonych z diagnostycznymi elementami kulturowymi nie pozwala na rekonstrukcj procesu genezy KCSZ w tej czci Europy. W ostatnich latach uzyskano seri dat radiowglowych (tabela 3). Datowania odnosz si zarwno do starszej, jak i najmodszej fazy rozwoju KCSZ w Polsce poudniowo-wschodniej. Niestety, nie jest to seria uporzdkowana, czego przykadem s rozmaite wartoci otrzymane dla konstrukcji z kurhanu w Brestovie. Jedynie lista oznacze z kurhanu 2 w Hankovcach wskazywaaby jednoznacznie na jego powstanie w starszej fazie rozwoju KCSZ. Rozwj tej kultury na obszarze wschodniej Sowacji przebiegaby zatem w podobnym rytmie jak na terenach pooonych na pnoc od uku Karpat: poczwszy od starszej fazy (ok. 28002600 BC) do fazy schykowej (ok. 24002200 BC). 9. Wnioski Zaprezentowany powyej krtki przegld charakterystyki kurhanw schykowoneolitycznych i wczesnobrzowych z Europy rodkowej prowadzi
Ryc. 8. Schemat chronologiczny ujmujcy wybrane zjawiska kulturowe: poudniowo-wschodnie ugrupowania KCS, KJ w strefie pnocnobakaskiej i w Kotlinie Karpackiej oraz wzzmiankowane w tekcie kultury pocztku epoki brzu. Abb. 8. Chronologisches Schema ausgewhlter Kulturerscheinungen: sdstliche Gruppe der Schnurkeramikkultur, Ockergrabkultur in der nordbalkanischen Zone und im Karpatenbecken, wie auch die im Text erwhnten Kulturen aus dem Anfang der Bronzezeit.
318
Piotr Wodarczak
do interesujcego wniosku. W obrbie kompleksu lokalnych ugrupowa zaliczanych do KCSZ mona wyrni ich poudniow cz, w przypadku ktrej geneza obrzdku kurhanowego jest najprawdopodobniej zwizana z akceptacj idei pojawiajcych si w Kotlinie Karpackiej oraz w strefie pnocnobakaskiej. W rozgrywajcych si na tych terenach przemianach kulturowych istotn rol odgrywaa KJ, co doprowadzio do rozpowszechnienia si kurhanowej formy jednostkowego pochwku, a take wielu innych nowych idei, ktrych przejawami s rejestrowane dostpnymi nam metodami wiadectwa kultury materialnej. Jednake w przypadku powstawania wzorca KCSZ na terenach Moraw, dolnej Austrii istotniejsza ni z KJ bya relacja z innymi ugrupowaniami kulturowymi, synchronizowanymi z horyzontem Jeviovice (faza pna) Mak-Kosih-aka Vuedol B Ig II Somogyvar, a by moe take i z wczesn fazy kultury Nyrsg-Zatn (zob. ryc. 8). Wanie dziki tej interakcji w materiaach KCSZ z wymienionych obszarw obserwujemy rwnie elementy kulturowe zblione do skadnikw KJ. Mimo tego poredniego charakteru, to wanie
dogodna arteria Dunaju, decydujca o rozpowszechnianiu si wzorca ostatnio wymienionej kultury, wpyna decydujco na odmienny charakter poudniowej rubiey kompleksu KCSZ w porwnaniu z innymi terenami Europy rodkowej i pnocnej. cilejsze i bezporednie zwizki pomidzy spoecznociami KCSZ i KJ mogy mie miejsce w przypadku obszarw wschodniej Sowacji, gdzie ugrupowania te dzieli od siebie krtki dystans. W tym kontekcie wyjtkowo interesujco przedstawia si kwestia kurhanw o nieustalonej chronologii, zlokalizowanych w poudniowej czci wschodniej Sowacji, pomidzy obiektami nadcisaskiej KJ i pooonymi nad Ondaw kopcami KCS (Budinsk-Krika 1967, obr. 53). Proponowana odrbno poudniowej strefy KCSZ nie pozostaje bez wpywu na moliwo rekonstrukcji genezy tej kultury. Trudno j rozpatrywa jako jednotorowe rozprzestrzenianie si wzorca okrelanego popularnie jako horyzont A z obszaru rdzennego na wszystkie pozostae tereny. Takiego szczeglnego obszaru narodzin KCSZ po prostu by nie mogo.
literatura
Alekseeva I. L. 1992. Kurgany epohi paleometalla v severo-zapadnom Priernomore. Kiev. Anthony D. W. 2007. The horse, the wheel and language. How Bronze-age riders from the Eurasian steppes shaped the Modern World. Princeton-Oxford. Btora J. 2006a. K problematike hrobov s domami mtvych w praveku. tudijn zvesti Archeologickgo stavu SAV 39, 1118. Btora J. 2006b. tdie ku komunikcii medzi strednou a vchodnou Eurpou v dobe bronzovej, Bratislava. Bertemes F. berlegungen zur Datierung und Bedeutung der schnurverzierten Keramik im nordstlichen Karpatenbecken und Siebenbrgen. W: B. Hnsel, J. Machnik (red.), Das Karpatenbecken und die osteuropische Steppe. Nomadenbewegungen und Kulturaustausch in den vorchristlichen Metallzeiten (4000500 v. Chr.) (= Prhistorische Archologie in Sdosteuropa 12). Mnchen-Rahden/Westf., 191 209. Bogataja L. K., Manzura I. V. 1994. Ost-West-Wechselbeziehungen im Spiegel der neolithisch-frbronzezeitlichen Kulturen des nordwestlichen Schwarzmeergebietes. Zeitschrift fr Archologie 28, 6386. Bona I. 1965. The peoples of southern origin of the Early Bronze Age in Hungary III, Alba Regia 45 (1963 64), 1763, Pl. IXVII. Buchvaldek M. 1986a. Kultura se rovou keramikou ve stedni Evrop 1. Skupiny mezi Harcem a Blmi Karpaty (= Praehistorica 12). Praha. Buchvaldek M. 1986b. Zum gemeineuropischen Horizont der Schnurkeramik. Prhistorische Zeitschrift 61(2), 129151. Buchvaldek M. 1992 Grundlegende und Teilvernderungen in der Schnurkeramik. W: Buchvaldek M., Strahm C. (red.), Die kontinentaleuropischen Gruppen der Kultur mit Schnurkeramik. Schnurkeramik Symposium 1990 (=Praehistorica 19). Praha, 6166. Buchvaldek M. 1997a. Bemerkungen zum A-Horizont in Mitteleuropa. W: P. Siemen (red.), Early Corded Ware Culture. The A-Horizon fiction or fact? International Symposium in Jutland 2nd7th May 1994 (= Arkologiske Rapporter 2). Esbjerg-Museum, Esbjerg, 4351. Buchvaldek M. 1997b. Die sdosteuropischen Elemente in der mitteleuropischen Schnurkeramik. W: C. Becker (red.), Beitrge zur prhistorischen Archologie zwischen Nord- und Sdosteuropa. Festschrift fr Bernhard Hnsel. Espelkamp, 181186. Budinsk-Krika V. 1967. Vchodoslovensk mohyly. Slovensk Archeolgia 15(2), 277388. Bukvi J. 1978[1979]. Results of the researches of the mound near Jabuka. A contribution to the study of the culture of graves under tumuli. Archaeologia Iugoslavica 19, 1418. Chapman J. 1995. Social power in the early farming communities of Eastern Hungary Perspectives from the Upper Tisza region, A Jsa Andrs Mzeum vknyve 36, 7999. erny E. N., Avilova L. I., Orlovska L. B., Kuzminyh C. V. 2002. Metalurgi v circumpotiiskom areale: ot edinstva k raspadu. Rossijska Arheologi 1, 523. Ciugudean H. 1995. The Later Eneolithic/Early Bronze Age tumulus-burials in central and south-western Transylvania (I). Apulum 32(1), 1332.
319
Ciugudean H. 1996. Epoca timpurie a bronzului n centrul i sud-vestul Transilvaniei (= Bibliotheca Thracologica 19). Bucureti. Ciugudean H. 1997. The Later Eneolithic/Early Bronze Age tumulus-burials in central and south-western Transylvania (II). Apulum 34 (1), 4347. im M., Geisler M. 1998. Hroby kultury se rovou keramikou z prostoru dlnice Brno-Vykov. Pravk. Supplementum 1. Brno. Coma E. 1998. Les tombes tumulaires ocre sur la territoire de la Roumanie. W: P. Roman, S. Diamandi, M. Alexianu (red.), The Thracian world at the crossroads of civilisations. Proceedings of the 7th International Congress of Thracology, 2026 May 1996, ConstantaMangaliaTulcea. Bucharest, 1536. Dani J., Nepper I. M. 2006. Srrtudvari-rhalom tumulus grave from the beginning of the EBA in eastern Hungary. Communicationes Archologic Hungari, 2963. Dergaev V. A. 1986. Moldavi i sosedne territorii v epchu bronzy. Kiinev. Dimitrijevi S. 19771978. Zur Frage der Genese und Gliederung der Vuedoler Kultur in dem zwischenstromlande Donau-Drau-Sawe. Vjesnik Arheolokog Muzeja u Zagrebu 1011, 196. Dumitroaia G. 2000. Comuniti preistorice din Nordestul Romniei. De la cultura Cucuteni pn n bronzul mijlociu (= Bibliotheca Memoriae Antiquitatis 7). Piatra-Neam. Dvoak P., ebela L. 1992. Beziehungen zwischen Schnurkeramik und Glockenbecherkultur in Mhren. W: M. Buchvaldek, C. Strahm (red.), Die kontinentaleuropischen Gruppen der Kultur mit Schnurkeramik. Schnurkeramik Symposium 1990 (= Praehistorica 19). Praha, 99107. Ecsedy I. 1979. The people of the Pit-Grave kurgans in eastern Hungary, Budapest. Gimbutas M. 1977. The first wave of Eurasian steppe pastoralists into Copper Age Europe. Journal of Indo-European Studies 5 (4), 277338. Figler A. 1994. Die Frage der Frhbronzezeit in Nordwest-Transdanubien. Zalai Mzeum 5, 2138. Fischer U. 1956. Die Grber der Steinzeit in Saalegebiet (= Vorgeschichtliche Forschungen 15). Berlin. Furholt M. 2003. Die absolutchronologische Datierung der Schnurkeramik in Mitteleuropa und Sdskandinavien (= Universittsforschungen zur prhistorischen Archologie 101). Bonn. Furholt M. 2008. Erscheinungen asynchroner kultureller Entwicklung am bergang vom Spt- zum Endneolithikum in Mitteleuropa. Eine Untersuchung der Siedlungsfunde mit Schnurkeramik. W: W. Drfler, J. Mller (red.), Umwelt Wirtschaft Siedlungen im dritten vorchristlichen Jahrtausend Mitteleuropas und Sdskandinaviens. Internationale Tagung Kiel 4. 6. November 2005. Neumnster, 934. Gancarski J., Machnik J., Strakoov I., Tunia K. 2001. Results of the Research of the Corded Ware Culture Barrow in Brestov, Slovakia. W: J. Machnik (red.), Archaeology and Natural Background of the Lower Beskid Mountains, Carpathians, Part 1 (= Prace Komisji Prehistorii Karpat 2). Krakw, 2752.
Gancarski J., Valde-Nowak P. 2010. Inwentarze grobowe kultury ceramiki sznurowej w nasypach kurhanw w Karpatach. W: H. Kowalewska-Marszaek, P. Wodarczak (red.), Kurhany i obrzdek pogrzebowy w IVII tysicleciu p.n.e. Krakw. Garaanin M. 1973. Praistorija na tlu SR Srbije. Beograd. Gimbutas M. 1977. The First Wave of Eurasian Steppe Pastoralists into Copper Age Europe. Journal of IndoEuropean Studies 5, 277338. Gimbutas M. 1979. The three waves of Kurgan people into Old Europe, 45002500 BC. Archives Suisses danthropologie genrale 43(2), 113137. Gimbutas M. 1980. The Kurgan wave #2 (c. 34003200 B.C.) into Europe and the following transformation of culture. Journal of Indo-European Studies 34, 273315. Giri M. 1987. Die Erforschung der neolitischen Hgelgrber im nrdlichen Banat. W: D. Srejovi, N. Tasi (red.), Hgelbestattung in der Karpaten-Donau-Balkan-Zone whrend der neolithischen Periode. Internationales Symposium Donji Milanovac 1985. Beograd, 7175. Grsdorf J., Bojadiev J. 1996. Zur absoluten Chronologie der bulgarischen Urgeschichte. Eurasia Antiqua 2, 105173. Govedarica B. 1998. Das Problem der Suvorovo-Gruppe in den Ost-West-Beziehungen. W: B. Hnsel, J. Machnik (red.), Das Karpatenbecken und die osteuropische Steppe. Nomadenbewegungen und Kulturaustausch in den vorchristlichen Metallzeiten (4000500 v.Chr.) (= Prhistorische Archologie in Sdosteuropa 12). Mnchen-Rahden/Westf., 179190. Govedarica B. 2004. Zeptertrger Herrscher der Steppen. Die frhen Ockergrber des lteren neolithikum im Karpatenbalkanischen Gebiet und im Steppenraum Sdost- und Osteuropas. Mainz am Rhein. Husler A. 1981. Zu den Beziehungen zwischen dem nordpontischen Gebiet, Sdost- und Mitteleuropa im Neolithikum und in der frhen Bronzezeit und ihre Bedeutung fr das indoeuropische Problem. Przegld Archeologiczny 29, 101149. Husler A. 1992. Zum Verhltnis von Ockergrabkultur und Schnurkeramik. W: M. Buchvaldek, C. Strahm (red.), Die kontinentaleuropischen Gruppen der Kultur mit Schnurkeramik. Schnurkeramik Symposium 1990 (= Praehistorica 19). Praha, 341348. Husler A. 1998. Zum Ursprung der Indogermanen. Archologische, anthropologische und sprachwissenschaftliche Gesichtspunkte. Ethnographische-Archologische Zeitschrift 39, 146. Ivanova S. V. 2004. Istorieskie rekonstrukcii i arheologieskie realii (mna kulturno-istorieska oblast. Naukovi praci istorinovo fakultetu Zaporizskovo deravnovo universitetu 18, 330359. Jarosz P. 2010. Kurhany kultury ceramiki sznurowej na pogrzach i wysoczyznach karpackich. W: H. Kowalewska-Marszaek, P. Wodarczak (red.), Kurhany i obrzdek pogrzebowy w IVII tysicleciu p.n.e. Krakw.
320
Piotr Wodarczak
Kaczanowska M., Kozowski J. K. 1985. berprfung der Hypothesen ber die stlichen Einflsse im donaulndischen neolithikum im Lichte der Analyse der Feuersteininventare. W: J. K. Kozowski, J. Machnik (red.), Lnolithique et le dbut de lge du bronze dans certaines rgions de lEurope. Wrocaw, 3156. Kadrow S., Sokhackiy M., Tkachuk T., Trela E. 2003. Sprawozdanie ze studiw i wyniki analiz materiaw zabytkowych kultury trypolskiej z Bilcza Zotego znajdujcych si w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Materiay Archeologiczne 34, 53143. Kalicz N. 1968. Die Frhbronzezeit in Nordost-Ungarn (= Archaeologia Hungarica 45). Budapest. Kalicz N. 1998. stliche Beziehungen whrend der Kupferzeit in Ungarn. W: B. Hnsel, J. Machnik (red.), Das Karpatenbecken und die Osteuropische Steppe. Nomadenbewegungen und Kulturaustausch in den vorchristlichen Metallzaiten (4000500 v.Chr.) (=Prhistorische Archologie in Sdosteuropa 12). Mnchen, 163177. Kempisty A. 1978. Schyek neolitu i pocztek epoki brzu na Wyynie Maopolskiej w wietle bada nad kopcami, Warszawa. Kern D. 2010. neolithische und frhbronzezeitliche Hgelgrber in Oststerreich. W: H. KowalewskaMarszaek, P. Wodarczak (red.), Kurhany i obrzdek pogrzebowy w IVII tysicleciu p.n.e., Krakw. Klochko V. I., Koko A. 2009. The societies of Corded Ware cultures and those of Black sea steppes (Yamnaya and Catacomb Grave cultures) in the route network between the Baltic and Black seas. W: A. Koko (red.), Routes between the seas: Baltic-Bug-BohPont from the 3rd to the middle of the 1st millenium BC (=Baltic-Pontic Studies 14). Pozna, 269301. Koko A. 2000. From research into the issue of the developmental dependencies of the Corded Ware culture and Yamnaya culture. W: S. Kadrow (red.), A Turning of Ages. Im Wandel der Zeiten. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan Machnik on His 70th Anniversary. Krakw, 337346. Koko A. 2001. Z bada nad genez rytuaw kremacji w bakasko-rodkowoeuropejskim krgu kulturowym. W: B. Ginter, B. Drobniewicz, B. Kazior, M. Nowak, M. Potowicz (red.), Problemy epoki kamienia na obszarze Starego wiata. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi K. Kozowskiemu. Krakw, 405412. Kruk J. 1973. Grb kultury ceramiki sznurowej z Koniuszy, pow. Proszowice. Sprawozdania Archeologiczne 25, 6169. Machnik J. 1960. Ze studiw nad kultur ceramiki sznurowej w Karpatach polskich. Acta Archaeologica Carpathica 2 (12), 5585. Machnik J. 1966. Studia nad kultur ceramiki sznurowej w Maopolsce. Wrocaw. Machnik J. 1992. Neue Daten zur Problematik der Schnurkeramikkultur in Sdostpolen. W: M. Buchvaldek, C. Strahm (red.), Die kontinentaleuropischen Gruppen der Kultur mit Schnurkeramik. Schnur-
keramik Symposium 1990 (= Praehistorica 19). Praga, 265274. Machnik J. 1998. Uwagi o najstarszym osadnictwie pasterskiej ludnoci kultury ceramiki sznurowej (III tysiclecie przed Chr.) w strefie karpackiej. W: J. Gancarski (red.), Dzieje Podkarpacia 2. Krosno, 99120. Machnik J., Maalov H., Jarosz P., Wodarczak P. 2008b. Kurhan nr 2 kultury ceramiki sznurowej w miejscowoci Hankovce, okr. Bardejov, stanowisko 1. W: J. Machnik (red.), Archeologia i rodowisko naturalne Beskidu Niskiego w Karpatach, cz 2, Kurimsk Brazd (= Prace Komisji Prehistorii Karpat 4). Krakw, 193240. Machnik J., Maalov H., Tunia K., Jarosz P. 2008a. Kurhan nr 34 kultury ceramiki sznurowej w miejscowoci Hankovce, okr. Bardejov, stanowisko 1. W: J. Machnik (red.), Archeologia i rodowisko naturalne Beskidu Niskiego w Karpatach, cz 2, Kurimsk Brazd (= Prace Komisji Prehistorii Karpat 4). Krakw, 157186. Marcsik A. 1979. The anthropological material of the PitGrave kurgans in Hungary. W: I. Ecsedy, The people of the pit-grave kurgans in eastern Hungary. Budapest, 8798. Marler J. 2001. Leredit di Marija Gimbutas: una ricerca archeomitologica sulle radici della civilt europea. W: G. Bocchi, M. Ceruti (red.), Le radici prime dellEuropa: Gli intrecci genetici, linguistici, storici (The legacy of Marija Gimbutas: An archaeomythological investigation of the roots of European civilization). Milano, 89115. Matthias W. 1968. Kataloge zur mitteldeutschen Schnurkeramik. Teil 3: Nordharzgebiet (= Verffentlichungen des Landesmuseums fr Vorgeschichte in Halle 23). Berlin. Merpert N. Y. 1976. Drevnemna kulturno-istorieska oblast i voprosy formirovanikultur nurovoj keramiki. Vostonaya Evropa v epohu kamn i bronzy. Moskva, 103127. Mller J., van Willigen S. 1998. New radiocarbon evidence for European Bell Beakers and the consequences for the diffusion of the Bell Beaker phenomenon. W: F. Nicolis (red.), Bell beakers Today: pottery, people, culture, symbols in prehistoric Europe. Proceedings of the International Colloquium Riva del Garda (Trento, Italy) 1116 May 1998. Trento, 5980. Neugebauer C., Neugebauer J.-W. 1993/1994. (Glocken) Becherzeitliche Grber in Gemeinlebarn und Oberbierbaum, N. Mittelilungen der Anthropologischen Gesselschaft in Wien 123/124, 193219. Neugebauer-Maresch C. 1994. Endneolithikum. W: Neugebauer J.-W. Bronzezeit in sterreich. St. PltenWien, 2348. Nikolova L. 1999. The Balkans in Later Prehistory. Periodisation, chronology and cultural development in the Final Copper and Early Bronze Age (fourth and third millenia BC) (= British Archaeological Reports. International Series 791), Oxford. Novotn M. 1987. Die Kultur der ostslowakischen Hgelgrber und ihre beziehungen zu den benachbarten Ge-
321
bieten. W: D. Srejovi, N. Tasi (red.), Hgelbestattung in der Karpaten-Donau-Balkan-Zone whrend der neolithischen Periode. Internationales Symposium Donji Milanovac 1985. Beograd, 9197. Novotn M., Paulk J. 1989. Neskoroeneolitick mohyla v uranoch, okr. Nov Zmky. Archeologick Rozhledy 41(4), 368378. Patay P. 1981. Ein Grab der Schnurkeramik aus der Ungarischen VR. Jahresschrift fr mitteldeutsche Vorgeschichte 64, 237239. Peka J. 2004a. rov hroby kultury se rovou keramikou na Morav. W: E. Kazdov, Z. Mnsk, K. abatov (red.), K poct Vladimru Podborskmu. Ptel a ci k sedmdestm narozeninm. Brno, 191205. Peka J. 2004b. Zlat ozdoby z hrob kultury se rovou keramikou na Morav. W: J. Btora,V. Furmanek, L. Veliaik (red.), Einflsse und Kontakte alteuropischer Kulturen. Festschrift fr Jozef Vladr zum 70. Geburtstag. Nitra, 93138. Peka J. Tajer A. 2009. Pspvek k poznn jeviovickho osdlen na stedn Morav. Roenka 2008, 59 107. Pittioni R. 1947. Sptneolitische Grabfunde aus Neusiedl am See, Burgenland. Mittelilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien 7377, 225234. Primas M. 1996. Velika Gruda I. Hgelgrber des frhen 3. Jahrtausends v. Chr. im Adriagebiet Velika Gruda, Mala Gruda und ihr Kontekst. Bonn. Quitta H., Kohl G. 1969. Neue Radiocarbondaten zum Neolithikum und zur frhen Bronzezeit Sdosteuropas und der Sowietunion. Zeitschrift fr Archologie 3, 223255. Rassamakin J. . 2004. Die nordpontische Steppe in der Kupferzeit. Grber aus der Mitte des 5. Jts. bis Ende des 4. Jts. v. Chr. (= Archologie in Eurasien 17). Mainz. Ruttkay E. 2002. Das endneolithische Hgelgrab von Neusiedl am See, Burgenland. Zweite Vorlage. I. Die Facies Neusiedl. Budapest Rgisgei 36, 145170. Ruttkay E. 2003. Das endneolithische Hgelgrab von Neusiedl am See, Burgenland. Zweite Vorlage II. Kulturgeschichtliche Aspekte des Zentralgrabes. W: E. Jerem, P. Raczky (red.), Morgenrot der Kulturen. Frhe Etappen der Menschheitsgeschichte in Mittelund Sdosteuropa (= Archaeolingua 15). Budapest, 445474. ebela L. 1991. Die Chronologie der Schnurkeramikkultur in Mhren. W: C. Strahm (red.), Die kontinentaleuropischen Gruppen der Kultur mit Schnurkeramik. Internationales Symposium Praha-tiin 16.10. 1990. Die Chronologie der regionalen Gruppen. Zusammenfassungen. Freiburg i. Br., 2328. ebela L. 1997. Zur Problematik und chronologischen Stellung des A-Horizontes der mhrischen Schnurkeramikkultur. W: P. Siemen (red.), Early Corded Ware Culture. The A-Horizon fiction or fact? International Symposium in Jutland 2 nd7th May 1994 (= Arkologiske Rapporter 2). Esbjerg, 185 198.
ebela L. 1999. The Corded Ware culture in Moravia and in the adjacent part of Silesia (catalogue) (= Fontes Archaeologiae Moravicae 23), Brno. ebela L. 2006. Vliv Karpatsk Kotliny na pohebn ritus populac moravskho eneolitu. tudijn zvesti Archeologickgo stavu SAV 39, 101109. ebela L. 2010. Mohyly v eneolitu Moravy. W: H. Kowalewska-Marszaek, P. Wodarczak (red.), Kurhany i obrzdek pogrzebowy w IVII tysicleciu p.n.e., Krakw. Shishlina N. I., Zazovskaya E. P., van der Plicht J., Hedges R. E. M., Sevastyanov V. S., Chichagova O. A. 2009. Palaeoecology, subsistence, and 14C chronology of the Eurasian Caspian Steppe Bronze Age. Radiocarbon 51 (2), 481499. Stadler P. 2002. 14C Datierung der beiden Bestattungen aus dem Hgelgrab von Neusiedl am See, Bgld. Budapest Rgisgei 36, 171173. Stadler P., Draxler S., Friesinger H., Kutchera W., Priller A., Rom W., Steirer P., Wild E. M. 2001. Absolute chronology for early civilizations in Austria and Central Europe using 14C dating with accelerator mass spectrometry with special results for the absolute chronology of the Baden culture. W: P. Roman, S. Diamandi (red.), Cernavod a III Bolerz. Ein vorgeschichtliches Phnomen zwischen dem Oberrhein und der unteren Donau. Mangalia/Neptun (18.24. Oktober 1999). Bucureti, 541562. Stuchlik S. 2006. prava hrobovch jam na pelomu doby kamenn a bronzov na Morav. tudijn zvesti Archeologickgo stavu SAV 39, 85100. Szmyt M. 2009. Eastern European destinations of Central European cultural patterns. The case of Globular Amhora culture (end of the 4th middle of the 3rd millenium BC). W: A. Koko (red.), Routes between the seas: Baltic-Bug-Boh-Pont from the 4rd to the middle of the 1st millenium BC (= Baltic-Pontic Studies 14). Pozna, 232251. Telegin D. Y., Pustovalov S. Z., Kovalyukh N. N. 2003. Relative and absolute chronology of Yamnaya and Catacomb monuments. The issue ofco-existence. W: A. Koko (red.), The foundations of radiocarbon chronology of cultures between the Vistula and Dnieper: 40001000 BC (= Baltic-Pontic Studies 12). Pozna, 132184. Vangorodska O. G. 1987. Virobi z zolota ta sribla v kulturach eneolitu bronzi na teritori Ukrainy. Arheologi 59, 111. Vladr J. 1966. Zur Problematik der Kosihy-aka-Gruppe in der Slowakei. Slovensk Archeolgia 14(2), 245 336. Wodarczak P. 2006. Kultura ceramiki sznurowej na Wyynie Maopolskiej, Krakw. Wodarczak P. 2008a. Absolute chronology of the barrow in Kolosy. Sprawozdania Archeologiczne 60, 151168. Wodarczak P. 2008b. Corded Ware and Baden Cultures. Outline of chronological and genetic relations based on the finds from western Little Poland. W: M. Furholt, M. Szmyt, A. Zastawny (red.), The Baden Com-
322
Piotr Wodarczak
plex and the Outside World Proceedings of the 12th Annual Meeting of the EAA in Cracow 1924th September 2006 (= Studien zur Archologie in Ostmitteleuropa/Studia nad Pradziejami Europy rodkowej 4). Bonn, 247261. rovoj E. V. 1985. Drevnee skotovodeskie plemena go-Zapada SSSR, Kiinev.
Zimmermann T. 2003. Zwischen Karpaten und Kaukasus Anmerkungen zu einer ungewhnlichen Kupferklinge aus Wien-Essling. Archologisches Korrespondezblatt 33(4), 469477.
323
Piotr Wodarczak
Die Donaustrecke der Ockergrabkultur und die Herkunft der Schnurkeramikkultur

Zusammenfassung In dem vorliegenden Beitrag setzte man sich zum Ziel, die Bedeutung der Donaustrae in der Entstehung der Schnurkeramikkultur zu schildern. Es geht hier um die infolge der meridional verlaufenden Wechselbeziehungen entstandenen Interaktionen, die in den frheren urgeschichtlichen Abschnitten darber entschieden haben, dass die Kennzeichen des Balkan- und Donau-Neolithikums nrdlich von dem Karpatenbogen aufgetaucht sind. Diese Richtung des Ideenflusses wird an der Schwelle der Bronzezeit als weniger bedeutend betrachtet als die Relationen, die breitenkreisparallel verliefen. Am Anfang des 3. Jahrtausends v.Chr. beginnt in der Steppenzone am Schwarzen Meer die Dominanz der Muster eines breiten Kulturkomplexes, der unter der Bezeichnung Ockergrabkultur (Yamnaya-Kultur) bekannt ist. Es ist zugleich die Ausbreitung dieser Kultur nach Westen, also in den Bereich der Balkan- und Sdkarpatenzone. Infolge dieser Verschiebung entstanden zwei getrennte Nachbarzonen der Yamnaya und Schnurkeramikkultur: die nordwestliche Region der pontischen Waldsteppe und der Karpatenbecken (Abb. 1). Man soll die Frage beantworten: Konnten die Elemente des neuen Bestattungsrituals und andere Wandlungen im Bereich der Sach- und geistigen Kultur, die ber das Wesen der Schnurkeramikkultur entscheiden, die Folge der Anwesenheit an der mittleren Donau eines auf die Steppenzone zurckgreifenden Kulturmodels sein? Die Hgelgrabbestattung, die die Elemente der pontischen Kulturzone absorbiert, erscheint in sdstlichem Europa ziemlich frh, da schon in den ersten Jahrhunderten des 4.Jts v.Chr. Es ist also schwer, den Ursprung der Schnurkeramik unkritisch erst mit dem Auftauchen zwischen dem 4. Und dem 3. Jt. v.Chr. des YamnayaMusters in Verbindung zu setzen. Die vielen Kulturwandlungen, die zur Entstehung des auf groen Gebieten Europas dominierenden schnurkeramischen Modells gefhrt haben, konnten also lnger gedauert haben, was auch dadurch verstrkt wurde, dass die einzelnen Elemente auf verschiedenen Gebieten nicht gleichzeitig aufgenommen wurden. Zu den charakteristischen Erkennungszeichen des Bestattungsrituals der westlichen Variante der Ockergrabkultur gehren folgende Merkmale: entschiedene Dominanz der Skelettbestattungen, vorwiegend die Rckenlage des Verstorbenen mit angezogenen Knien, rechteckige Grabgruben (nur vereinzelt ovale, dreieckige oder trapezfrmige Gruben), hlzerner Grubendeckel und die Elemente der Wand- und Bodenverschalung des Grabs, die Anwesenheit von Ocker auf den und bei den Bestattungen, wie auch arme Grabausstattung (charakteristisch sind Metallohrringe aus Silber, Gold und Kupfer; anwesend sind auch die Halsketten, Feuersteinmesser, Gefe und gelegentlich auch andere Gegenstnde). Die Zeit, in der die Hgelgrabkonstruktionen der Ockergrabkultur auf den balkanischen Gebieten und im Karpatenbecken in Erscheinung traten, ist immer noch schwer festzulegen vor allem wegen der kleinen Zahl der Radiokarbondatierungen. Diese zuletzt genannten weisen auf die Jahre gegen 31002600 v.Chr. hin. Der Anfang fllt also deutlich auf die Zeit vor dem Erscheinen der schnurkeramischen Hgelgrber in Mitteleuropa. Die Mglichkeit einer ziemlich frhen Datierung der Yamnaya-Hgelgrber wird mit den keramischen Funden besttigt, die in den sich auf diese Kultur beziehenden Grbern freigelegt werden. Unter ihnen sind auch die Gefe folgender Gruppen anwesend: Coofeni IIIII, Ezerovo, Folteti, ernavoda II und Ezero. Viele von diesen Funden kann man mit hoher Wahrscheinlichkeit in den Umbruch zwischen dem 3. Und dem 4. Jt. v.Chr. datieren. Es gibt dagegen keine Voraussetzungen, die die Yamnaya-Hgelgrber im Karpatenbecken in die gleiche Zeit wie die Csepel-Gruppe und die Nagrev- und Hatvan-Kulturen datieren lassen, also in die 2. Hlfte des 3. Jts. v.Chr. Aus den Gebieten an der mittleren Donau sind auch keine Funde bekannt, die die Merkmale der Katakombengrabkultur aufweisen wrden. Die Hgelgrabidee - eine kreisrunde Aufschttung, unter der sich das Zentralgrab befindet - ist sowohl mit der Ockergrabkultur als auch mit der Schnurkeramikkultur verbunden. Die Steppengrabhgel haben meistens hnliche Ausmae wie die Konstruktionen der Schnurkeramikkultur und gehren zu den Objekten mit einer unkomplizierten Konstruktion. Entschieden weniger zahlreich sind die Hgelgrber, die keine Analogien auf den mitteleuropischen und nordeuropischen Gebieten besitzen: groe, ein paar Meter hohe Aufschttungen mit dem Durchmesser von einigen Duzend Metern. In beiden Kulturkomplexen bilden die Hgelgrber oft die Ansammlungen, meistens in Form von Ketten auf den exponierten Gelndeformen (Anhhen, Talrnder). Die zentralen Hgelgrber der Ockergrab- und Schnurkeramikkultur verbindet ein wesentliches gemeinsames Merkmal: d.h. die Anwesenheit zustzlicher Konstruktionen (meistens hlzernen), die die zentrale Grabgrube umgeben (Totenhuser). Sowohl in der Schnurkeramikkultur als auch in der Ockergrabkultur herrschte die Skelettbestattung. In beiden Kulturkomplexen, die auf den Gebieten sdlich von dem Karpatenbogen lokalisiert waren, kommt jedoch zum Versto gegen diese Regel und vermutlich infolge der Kontakte mit den lokalen, sptneolithischen Kremationszentrum in dem Karpatenbecken kommen die Brandgrber zum Vorschein. Die deutliche Andersartigkeit der Grber in der Ockergrabkultur beruht dagegen auf der unterschiedlichen Art, wie der
324
Piotr Wodarczak
Verstorbene niedergelegt wurde: fr einen groen Teil der Bestattungen ist die gehockte Lage mit angewinkelten und nicht wie ursprnglich auf der Seite gelegenen Beinen sondern mit angezogenen Knien charakteristisch (Abb. 2: 1, 2). Solche Lage ist in der Schnurkeramikkultur nur sporadisch zu treffen. Zwischen dem Bestattungsritual beider Kulturen besteht ein deutlicher Unterschied, und zwar es gibt unterschiedliche Prinzipien fr die Ausstattung des Grabs. Im Falle der Schnurkeramikkultur ist das Gabinventar in der Regel reicher. Es beinhaltet hufiger keramische Gefe, und vor allem Becher und Amphoren. Auf vielen Gebieten gehren zur Grundausstattung die Steinxte, die in der nordbalkanischen Ockergrabkultur sehr selten auftauchen. Unter den Grabhgeln der Schnurkeramikkultur kommen dagegen keine Ohrringe vor, die das Schmuckelement darstellen, das in den Steppen-Hgelgrbern zum Grundinventar gehrt. Zu den in den beiden Kultureinheiten blichen Elementen gehren nur die klingenfrmigen Messereinstze. Im Falle der Ockergrabkultur ist eine betrchtliche Menge der beigabenlosen Hgelgrber beachtenswert. Solche Objekte kommen in der Schnurkeramikkultur viel seltener zum Vorschein, was aber interessant ist, sind sie im ostslowakischen, sdostpolnischen und westukrainischen Gebiet zahlreicher vertreten, also auf den mit der Yamnaya-kumene benachbarten Gebieten. Eine interessante Voraussetzung fr die Rekonstruktion der Kulturwandlungen unter dem Einfluss der Ockergrabkultur-Milieus sind die auf dem Grberfeld in Srrtudvari - rhalom freigelegten Materialien, die in die 1. Hlfte des 3. Jts. v.Chr. datiert werden. Sie sind das unikale Beispiel fr Materialien, die die Merkmale der Ockergrbern und des lokalen Milieus verbinden. Sie wurden auf dem Gebiet entdeckt, das in der frhen Bronzezeit von der Mak-Kosihy-aka-Kultur besetzt war. Die Fundstelle in Srrtudvari weist also deutlich darauf hin, dass die fr die Steppengesellschaften typischen Elemente auf die Gebiete der im Nordteil des Karpatenbeckens lokalisierten Kulturgruppen eingedrungen sind. Das zweite wichtige Beispiel sind die Funde aus Neusiedl am See - Kalvarienberg (E. Ruttkay 2002; 2003), die in der Hgelgrabstrmung der Vuedol-Kultur, wie auch der frhen Phase der Postvuedol-Gruppierungen reiche Analogien besitzen. Das Hgelgrab aus Neusiedl vertritt also den Entstehungsvorgang eines neuen Bestattungsrituals mit dem Anteil der Elemente aus der Ockergrabund Vuedol-Kultur. Davon, dass wir hier nicht mit einer vereinzelten Erscheinung zu tun haben, zeugt die Entdeckung sehr hnlicher Gefsammlungen in den Hgelgrbern in Gny und Rajka in Nordwestungarn. Die angebrachten Beispiele weisen auf, dass man auf dem sdlich vom Karpaten Bogen gelegenen Gebiet die Wandlungen im Bestattungsritual beobachten kann, d.h. die bernahme der Hgelgrabbestattung. Obwohl sie nicht zur Entstehung in Mittel- und Nordeuropa eines fr die Schnurkeramikkultur typischen Musters fhren, verursachen sie jedoch eine Menge hnlicher ritualer Verhaltensweisen. Im Einzugsgebiet der unteren und mittleren Donau haben wir mit dem Hgelgrabritual sowohl im Falle der Ockergrabkultur-Gesellschaften als auch der
lokalen mit den ltesten Etappen der Bronzezeit verbundenen Gruppen zu tun. In der Nachbarschaft der sdlichen Gruppen der Schnurkeramikkultur gab es also einen Komplex der Hgelgrabgruppierungen, die sich voneinander durch die Herkunft, aber auch durch die Details des Bestattungsrituals unterscheiden. Die Hgelgrber der Schnurkeramikkultur aus Mhren wurden vor dem II. Weltkrieg erforscht. Aus diesem Grund, verfgen wir in diesem Fall, trotzt einer groen Zahl der explorierten Objekte (102), ber keine reiche Informationsbasis (ebela 1999; 2010). Das waren kleine Objekte den Grabhgeln aus Kleinpolen, der Slowakei und der Ukraine hnlich. Unter ihnen legte man kreisrunde, rechteckige oder ovale Grabgruben mit Einzelbestattung. Neben den Verstorbenen wurde in den Zentralgrbern meistens die Ausstattung gefunden, die aus keramischen Gefen und Steinxten bestand (Abb. 5). Diese zwei Kategorien der Ausstattung bilden den Grundunterschied zur Ausstattung der Verstorbenen, die aus der Ockergrabkultur im Karpatenbecken und in der balkanischen Zone bekannt ist. Die in den mhrischen Hgelgrbern vorkommenden Geftypen sind jedoch wesentlich anders als die keramischen Formen, die in den Hgelgrbern anderer Groppen der Schnurkeramikkultur bekannt sind. Es fehlen hier die Becher und Amphoren, die den lteren Typen gerechnet werden, stattdessen werden hier am hufigsten die Krge beobachtet. Die Keramik aus den mhrischen Hgelgrbern findet, hinsichtlich der Form, ihre Analogien vor allem in den Komplexen aus den sdlich der Karpaten lokalisierten Gebieten. Beachtenswert ist auch die groe Zahl der Gefe in manchen Hgelgrabobjekten. In den Inventaren der Schnurkeramikkultur aus Mhren und aus benachbarten Niedersterreich (Traisental) ist die Anwesenheit der Kupfermesser auffallend (Abb. 6: 15). Derartige Funde werden in anderen Gruppen der Schnurkeramikkultur nicht vertreten, sie werden dagegen in den Yamnaya-Hgelgrbern in der SchwarzmeerZone beobachtet. Eine andere Art der Beziehung mit dem oben erwhnten Kulturmilieu kann das Erscheinen in der Schnurkeramikkultur einer spezifischen Form der Steinxte, und darunter vor allem der Exemplare vom Typ la sein. Sie sind vermutlich der Kupferaxt aus Srrtudvari hnlich. Solche Richtung der stilistischen Entlehnungen in der Produktion der Steinxte knnte mglicherweise die Differenziertheit der Funde aus der Ostseite des schnurkeramischen Komplexes (u.a. in Mhren, Sdostpolen, der Slowakei und der Ukraine) im Vergleich zu der nordwestlichen Region (wo die Entwicklungsformen der xte vom Typ A vorherrschend waren) erklren. Die Beziehungen zu dem Yamnaya-Milieu besttigt auch die Anwesenheit in den Grbern der mhrischen schnurrkeramischen Kultur der metallenen Ohrringe, Messer und Dolche. Die angebrachten Beispiele zeigen die hnlichkeit der metallenen Funde der Ockergrabkultur und der mhrischen und niedersterreichischen Schnurkeramik. In keiner anderen regionalen Gruppe aus Mitteleuropa finden wir die vergleichbare Zahl der Anknpfungen. Es ist jedoch mglich, dass diese Tatsache daraus resultiert,
325
dass die oben genannten Konzentrationen der Schnurkeramik mit dem Kulturkreis des Karpatenbeckens und der nordbalkanischen Zone, die auch Ockergrabkultur als eine der Gruppierungen umfasste, benachbart waren. Die Konzentration der ostslowakischen Hgelgrber ist von den Yamnaya-Hgeln in dem ganzen breiten schnurkeramischen Kulturkreis am wenigsten entfern; die Entfernung zwischen den heute bekennten Fundstellen dieser Gruppierungen betrgt ca. 60 km. Bei der Diskussion ber den Charakter der Funde aus dem Ondava-Gebiet in der stlichen Slowakei lenkte man die Aufmerksamkeit auf die Verbindung dieser Gebiete mit den Fundkomplexen der Schnurkeramik, die im nrdlichen Vorkarpatenland lokalisiert waren. Die auf dem Ondava-Hgelland lokalisierten Hgelgrber besitzen aber ihre eigene Spezifik, die man an dieser Stelle bemerken soll. Die Durchmesser und die Hhen der Aufschttungen sind den Ausmassen der schnurkeramischen Objekte nrdlich der Karpaten annhernd. Im Unterschied zu den zuletzt genannten wird in den ostslowakischen Hgelgrbern die Anwesenheit einer in den Boden eingetieften zentralen Grabgrube selten dokumentiert. In vielen Fllen knnen wir entweder keine zentrale Bestattung beobachten, oder (was wahrscheinlicher ist) haben wir mit der Lage des Verstorbenen auf dem Bodenniveau oder im Bereich der Aufschttung zu tun. In manchen Fllen wurden im zentralen Teil des Hgels die Feuerstellen freigelegt. In den ostslowakischen Hgelgrbern registrierte man darber hinaus auch die Brandbestattungen. hnlich wie bei den mhrischen Hgelgrbern beobachten wir hier also eine birituale Zeremonie. In den Hgelgrbern mit den Grabgruben dominiert entschieden die Orientierung der Objekte entlang der NW-SE Achse. Man dokumentierte auch die Lage des Verstorbenen auf der Seite, wie auch auf dem Rcken, mit angewinkelten Beinen. Die Anordnungsmerkmale der Leiche finden also Analogien in den an der Thei lokalisierten Yamnaya-Hgelgrbern. Der sichtbare Unterschied ist das Fehlen des Ockers. Ein anderer auffallender Aspekt ist der groe Anteil der inventarlosen Bestattungen. Beachtenswert ist auch das Fehlen der Steinxte. Eigen-
artig ist auch die in den ostslowakischen Hgelgrbern freigelegte Keramik. Man kann sie in zwei Gruppen einteilen: die fr die Schnurkeramik typische Keramik und die sich auf andere Kultureinheiten des Karpatenbeckens beziehenden Formen, vor allem mit den Merkmalen der Nyrsg-Zatn-Kultur. Die oben angebrachten Beispiele sprechen fr das Vorhandensein begrenzter Beziehungen zwischen der ostslowakischen Schnurkeramik und den Kulturmilieus des Karpatenbeckens (darunter der Ockergrabkultur). Die Kenntnisse der Chronologie und kleine Zahl der mit den diagnostischen Kulturelementen verbundenen sicheren stratigraphischen Angaben lassen die Rekonstruktion der schnurkeramischen Bildungsvorgnge in diesem Europateil nicht zu. Zusammenfassend kann man im Bereich der lokalen zur Schnurkeramikkultur geordneten Gruppen den Sdteil unterscheiden, wo die Herkunft des Hgelgrabrituals vermutlich mit der Aufnahme der im Karpatenbecken und in der nordbalkanischen Zone erschienenen Ideen zusammenhngt. In den auf diesen Gebieten verlaufenden Kulturwandlungen spielte die Ockergrabkultur eine wesentliche Rolle, was zur Verbreitung der Hgelgrabeinzelbestattung, wie auch anderer Ideen fhrte. Wenn man aber die Entstehung des schnurkeramischen Musters in Mhren, Niedersterreich in Betracht zieht, war die Beziehung zu anderen Kultureinheiten, die mit dem Jeviovice (spte Phase) Mak-Kosih-aka Vuedol B Ig II Somogvar- , und vermutlich auch mit der frhen Phase der Nyrsg-Zatn-Kultur Horizont synchronisiert waren, wichtiger als die Relationen zur Ockergrabkultur. Dank dieser Interaktion beobachten wir eben in den Materialien der Schnurkeramikkultur aus den erwhnten Gebieten auch Kulturelemente, die den Yamnaya-Elementen hnlich sind. Das war eben die bequeme Donaustrae, die die Verbreitung der neulich genannten Kulturmuster verursachte, die - trotzt diesem Zwischencharakter- ber die Andersartigkeit der sdlichen Grenzzone des schnurkeramischen Komplexes im Verhltnis zu anderen mittelund nordeuropischen Gebieten entschied.
Dr Piotr Wodarczak Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddzia w Krakowie ul. Sawkowska 17, 31-016 Krakw wlodarczak.piotr@gmail.com

17 Wlodarczak

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

17 Wlodarczak

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mente et rutro. Studia archeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, collegis et discipulis oblata.

* OxCal v.3.10 (Bronk Ramsey 2005).

* OxCal v.3.10 (Bronk Ramsey 2005).

Die Donaustrecke der Ockergrabkultur und die Herkunft der Schnurkeramikkultur

You might also like