Samyakgyan 2012-09

Debke-3
mecei%eeve (efmelecyej-2012)
(1)
(2)
Debke-3
ISSN 0973-9459
mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer

Founder & Auspicious Blessings :
mecei%eeve
efnvoer ceeefmeke
Pujya Ganini Pramukh Aryika
SHRI GYANMATI MATAJI
SAMYAKGYAN
meceeeespeve :
e%eeeceCeer Deeefe&kee
MONTHLY MAGAZINE
eer eboveeceleer ceeleepeer
efJe<eeevegeceefCekee
Co-ordination :
Pragya Shramni Aryika
SHRI CHANDNAMATI MATAJI
efveoxMeke SJeb mecheeoke :
efJe<ee
1. heer"eOeerMe keer keuece mes.......
he=. meb.
2
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe
2. peerJeve keer meeeF& kees t ieS Jees heue....... 3

3. eeefj$eeceCeer Deeefe&kee DeYeeceleer-peerJeve heefjee 5
jJeervkeerefle& mJeeceer peer
4. meuuesKevee keee nw ?
15
Swastishri Karmayogi Peethadheesh
5. eebpeefue meYee mecheVe
16
Ravindrakirti Swami Ji
6. Debeflece eebmeeW kee DeeBKeeW osKee neue
17
eyebOe mecheeoke :
7. Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe
20
peerJeve ekeeMe pewve
8. eehle eebpeefueeeB
25
Director & Editor :
9. eer Jeerjmeeiej cenejepe kee heefjee-Ske ef ceW 27
Managing Editor :
10. Jeerj ieeBJe kes Jeerjmeeiej (Ske veeke)
Jeevan Prakash Jain

Je<e&
efmelecyej
Debke
-39
-2012
-3
YEAR
- 39
SEPTEMBER - 2012
ISSUE
-3
mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke
27
11. Je<e& ceW DeefOeke ceeme nesves hej efleere ceeme

eleeW kes efueS ceeve nw
33
12. Deeeee& Jeerjmeeiej eMveesejer
34
13. Deeeee& eer Jeerjmeeiej keeJe eefjle
35
14. ome Oece& cenlJe
38
Jeeef<e&ke meomelee Meguke

hebeJe<eeae meomelee Meguke
mebj#eke Meguke-12 Je<e& kes efueS
hejce mebj#eke Meguke-25 Je<e& kes efueS
efMejesceefCe mebj#eke DeepeerJeve
100/-.
500/-.
1100/-.
5100/-.
11000/-.
Debke-3
15. mele Oece& henues ee Meewe Oece& : Ske DeOeeve 42

16. ceefnuee mebie"ve eje eefleeeseif elee Je mecceeve keee&ece 44
(3)
eebpeefue mecehe&Ce
heer"eOeerMe keer keuece mes..........

Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kee meceeefOecejCe cesjs efueS cenpe Ske meeOeg
kee meceeefOecejCe ner veneR Deefheleg ie=nmLe ceW efpevnW nceves ye[er yenve kes he ceW Iej ceW
osKee Deewj ceeB kes og:Keer nesves hej Yeer efpevneWves Deheves Glke Jewjeie kes keejCe
{leehetJe&ke cegefe heLe kees Debieerkeej kejves kee {mebkeuhe efkeee, Ssmeer ceveesJeleer peerpeer
Ske yeej Iej ceW keg DemJemLe eue jner LeeR, nceejer ceeB ceesefnveer osJeer GvnW Deewj cegPes Yeer
meeLe ceW ueskej ueKeveT kes cebefoj ceW oMe&ve kejves ieF~ JeneB eewke kes cebefoj ceW Ske
hebekeueeCeke eeflee keer kegbkegce heef$ekee ueieer ngF& Leer, efpemeceW efueKee Lee efke Deeeee&
eer efMeJemeeiej peer cenejepe kee mebIe uee[vetB (jepe.) ceW efJejepeceeve nw leLee hetpe
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer Yeer JeneR efJejepeceeve nQ~ yeme Flevee ner he{e Lee efke ceeB kes ceve ceW Skeoce ner uee[vetB peeves kes
efueS leere YeeJe hewoe nes iees~ Jes meeseves ueieeR efke ceveesJeleer yeser hetpe %eeveceleer ceeleepeer kees eeo kej kejkes jesleer ngF& yeerceej
nes ieF& nw, keeeW ve Gmes Ske yeej hetpe ceeleepeer kes oMe&ve kejJee otB~ Deewj Jes efyevee Iej ceW efkemeer kees metevee efoes cegPe pewmes
12 Je<eeae DeyeesOe yeeueke kes Yejesmes ner ceveesJeleer peerpeer kees ueskej ueKeveT mes uee[vetB kes efueS eue he[eR~ uee[vetB hengBekej
ceeleepeer kes oMe&ve kejkes ceveesJeleer peer Delevle emeVe ngF~ Jen eble ceQ Deepe Yeer veneR Yetue heelee ntB keeeWefke cegPes Yeer ceveesJeleer
peerpeer kes Jewjeie ceW efkebefele meneesieer yeveves kee hegCe eehle ngDee Lee~
meved 1962 keer en Ievee nw peye uee[vetB ceW ner ceveesJeleer peerpeer ves ie=nleeie SJeb yeeee& ele kee efveece OeejCe efkeee
Lee~ yeme Fmekes Ghejeble ner Gvekes cees#e kee ceeie& eMemle ngDee Deewj Oeerj-s Oeerjs eceMe: GvneWves Fme heLe hej Deheves heie ye{eles ngS
eeefj$eeceCeer Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kes he ceW Fme Oece&Oeje hej Deheves eeefj$e, Deeiece hejcheje, ieghejcheje
Deewj eee& kes eefle Delevle ke"esjleehetJe&ke { mebkeefuhele jnves keer efJeMes<e efcemeeue keeece keer~ Deepe nce Gve Deeefe&keejlve eer
DeYeeceleer ceeleepeer kes DeYeeJe kees cenmetme kejles ngS Gvekes meceeefOecejCe hej Fme mecei%eeve kee Debke ekeeefMele kej jns nQ~
eeefhe Oece&ef ceW mebeesie-efJeeesie ee jeie-ceesn pewmeer yeeleW keneR "njleer veneR, uesefkeve nce Deheves oe kees Flevee kej veneR
yevee heeles Deewj eMemle jeie kes keejCe cees#eceeie& ceW 50 Je<eeae DeKeC[ meeOevee keer meeefOekee kes he ceW Gvekes DeYeeJe kees keneR
ve keneR DeJeMe ner og:Ke kes he ceW cenmetme kejles nQ~
DeefOeke ve efueKeles ngS ceQ Gve hetpe DeYeeceleer ceeleepeer kes eefle MeleMe: Jebove kejles ngS efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve kes heer"eOeerMe Je DeOe#e nesves kes veeles mechetCe& mebmLeeve keer Deesj mes Gvekes meceeefOecejCe hej YeeJeYeerveer eebpeefue Deefhe&le
kejlee ntB~ meeLe ner Fme mebmLeeve kes Devleie&le mebeeefuele YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle, leerLekej
$e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& eeeie efoiecyej pewve meefceefle, leerLekej pevceYetefce efJekeeme keceser, hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj
^m-ceneJeerj peer (jepe.) leLee pecyeterhe-nefmleveehegj mes peg[er ngF Deve mebmLeeDeeW ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cetefle& efvecee&Ce keceserceebieerlegbieer, YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetecf e keekeboer, DeeesOee efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser, DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve
egJee heefj<eo, leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe leLee ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer Deeefe&kee oer#ee leerLe& meefceefleceeOeesjepehegje (jepe.) kes mecemle heoeefOekeeefjeeW Je meomeeW keer Deesj mes eebpeefuehetJe&ke mecei%eeve heef$ekee kee en efJeMes<eebke
Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer keer mce=efle ceW efJeMes<ehe mes emlegle efkeee pee jne nw~
-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerelf e& mJeeceer (mecheeoke)
(4)
Debke-3
eyebOe mecheeokeere....
Ske YeeJeeefYeJeefe
peerJeve keer meeeF& kees t ieS Jees heue.......
eeefj$eeceCeer Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kes meceeefOecejCe hej emlegle

-peerJeve ekeeMe pewve
Ske Fbmeeve DeYeer Lee, efpemekeer
eemeeW mes Gmekes nesves kee DeefmlelJe helee ueie jne Lee, uesefkeve
Meejerefjke yeue keer efMeefLeuelee mes Gmekee DeefmlelJe efvejeMeepeveke
ner eleerle nes jne Lee~ keeeWefke Gme Mejerj kes ceeOece mes efkemeer
ekeej keer ueeske JeJeneefjke efeeeSB nesleer veneR efoKe jner LeeR~
yeme! keg ner #eCe yeerles Les efke efpemekes Ghejeble Gme Mejerj ceW
eebme kee DeefmlelJe ner meceehle nes ieee Deewj Skeke ef mes
osKeles ner osKeles Gme peerJe kes nesves keer heefjYee<ee ner meceehle nes
ieF&~ Deye kesJeue Gme efveye&ue Deewj DepeerJe hegodieue keer keneveer
nj efkemeer kes mece#e Leer, uesefkeve Gme DepeerJe kes Devoj efpeme
peerJe keer keuhevee yejmeeW mes meekeej nes jner Leer, Deye Gme
efvejekeej peerJe kee yemesje keneR Deewj yeme ieee nw, Ssmes Meyo nj
efkemeer keer pegyeeve mes keeveeW ceW iegbpeeeceeve nes jns Les~ nw Deewj
Lee keer heefjYee<ee kee ele#e eceeCe peerJeve ceW Ske yengle ye[s
DevegYeJe kes he ceW DeJeleefjle nes ieee Deewj nceejer ef, keCe&
Deewj pegyeeve mleyOe kes mleyOe ner jn iees~ ceve ceW kesJeue ener
efJeeej Lee efke Meeeo eleske peerJeve keer ener meeeF& nw~
hegve: ceve-ceefmle<ke kees mewke[eW eMveeW kes mecetn ves Deefleeefcele
kej efoee~ GuePeve kesJeue ener Leer efke eefo peerJeve keer ener
meeeF& nw, lees Fme peerJeve keer meeLe&kelee efkeme ekeej nw ? eMve
kee Gej mJele: ner Fme ef< kes ceeOece mes Gme otjmLe ngS
peerJe Deewj hegodieue keer mee#eeled Ieefle keneveer mes eehle nes jne
Lee, keeeWefke meye ken jns Les efke Gme peerJe ves Deheves Mejerj kes
ceeOece mes peerJeve Yej Gece keee& efkees, YeieJevleeW keer YeefeDeejeOevee keer, Deefnmb ee, mele, Deeewe&, yeeee& Deewj Deheefjen
pewmes ceneeleeW kee heeueve efkeee, Oeeveeefive mes ke"esj pehe-lehe
efkeee leLee leerveeW ueeskeeW ceW ceveg<e peerJeve kes efueS kener ieF&
meJeexece eee& Je efmLeefle kees eehle kejkes Fme Mejerj kees es[e
nw~ es meye peevekej keg megKeo DevegYetefle Yeer nes jner Leer efke
Fme hebecekeeue ceW Yeer Ssmeer ceneve heefjCeefle Jeeues peerJeeW kee
Debke-3
DeefmlelJe heeee pee jne nw, pees ceveg<e peerJeve keer meeeF& peeveves
kes meeLe Gmes meeLe&ke mJehe Yeer eoeve kej hee jns nQ~ Jejvee
Fme YeeweflekeJeeo Deewj efceLee%eeve keer ekeeeeQOe ceW peerJe Deewj
hegodieue kes Yeso kees peevevee Ske meeceeve Jeefe kes efueS Delevle
ner ogue&Ye eleerle neslee nw~
efpeme ekeej efkemeer keee& keer meheuelee kes efueS mener
ue#e kee eeve kejvee, hegve: Gheege eespevee yeveevee, heeeled
Gme eespevee kes Deveghe keee& kees mener efoMee ceW mecheeefole
kejvee leLee mecee-mecee hej nesves Jeeues keee& kee Sveeefueefmeme
kejkes mener heefjCeece neefmeue kejvee efkemeer Yeer Jeefe kes efueS
Delevle DeeJeMeke nw, Gmeer ekeej eefo Fme hetjs ceveg<e peerJeve
kees meeLe&ke kejves kee ue#e keesF& Jeefe Deheves ceve ceW OeejCe
kej uesJes, lees meJe&eLece Gmes Fme ceveg<e peerJeve kes mechetCe&
Deeegkeeue kees Jee kejves keer Gefele eespevee yeveevee he[sieer,
heeeled ner Gme eespevee kes Deveghe Dehevee hetje peerJeve meceefhe&le
kejkes Deeeg keeue kes Devle ceW Fme ceveg<e peerJeve keer meeLe&kelee
kee megKeo heue Yeesieles ngS Fme Depej-Decej Deelcee kees Deeieeceer
YeJeeW kes efueS Gefele efoMee Je mLeeve eoeve efkeee pee mekelee nw~
Deye nce Snmeeme kej mekeles nQ efke Ske Jeefe efpemeves
Deheves 69 Je<e& kes kegue peerJeve keeue ceW 49 Je<e& DeOeelce kes meeLe
Jeleerle efkees, meceioMe&ve, meceked%eeve Je mecekedeeefj$e pewmes
jlve$ee keer DeejeOevee keer, heie-heie hej pewveOece& ceW yeleueees iees
cees#eceeie& kees ceneeleeW kes meeLe Debieerkeej efkeee, 24 Iebs ceW Ske
yeej kejhee$e ceW Deenej-heeve efkeee, heo ee$ee keer, kesMeuegbeve
efkeee, nj #eCe meceleeYeeJeeW kees OeejCe kejves kee eleerke meeceeefeke
hee" efveeceevegmeej eefleefove efkeee, mecemle peerJeeW kes eefle #eceeYeeJe
kees OeejCe kejves Jeeuee eefleefove eefleeceCe hee" efkeee, Oeeve
Deewj pehe kes ceeOece mes ke"esj lehe efkeee, Denle Deewj efme
YeieJevleeW keer DeejeOevee kejkes eefle#eCe ceve kees GppJeue
DeeOeeeflceke ekeeMe keer Deesj Deemej efkeee, Ssmeer YeJe Deelcee
kes ceveg<e peerJeve keer meeLe&kelee, JeemleJe ceW 100 eefleMele kener
peeves kes eesie nw~
(5)
neB! nce Fme mecee Ske Ssmeer meeefOekee kee mcejCe kej
jns nQ, efpevneWves ceieefmej Megkeuee mehleceer, meved 1942 kees efkewleveiej
(yeejeyebkeer) G.e. keer Oece&Oeje hej efhelee essueeue Je ceelee
ceesefnveer osJeer kes DeeBieve ceW pevce ueskej kegceejer ceveesJeleer osJeer
veece eehle efkeee~ heeeled ceelee ceesenf veer osJeer kes efveoxMeeW mes eehle
Oeeefce&ke mebmkeejeW kes yeue hej Fvekee ceve DeOeelce peiele keer
Deesj Deeke= nes ieee, efpemekes Ghejeble FvneWves meved 1962 ceW
uee[vetB (jepe.) ceW ie=nleeie kejkes yeeee& ele efueee Deewj
Deheveer ieg hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer
%eeveceleer ceeleepeer kes Deeee ceW meved 1963 ceW pes ke=<Cee
mehleceer kes MegYe cegntle& ceW mehlece eeflecee kes ele OeejCe efkees~
Fmeer efoMee ceW Deewj Yeer GVeefle eehle kejles ngS meved 1964 ceW
eeJeCe Megkeuee mehleceer, YeieJeeve heee&veeLe keer efveJee&Ce efleefLe
hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes kejkeceueeW eje
nwojeyeeo (DeebOeeosMe) ceW #egefuuekee oer#ee kes eleeW kees OeejCe
kejkes ceveg<e peerJeve keer meeLe&kelee kee cenlJehetCe& keoce Deeies
ye{eee~ DeOeelce kes eefle ceve keer Fme YeeJevee kees DeYeer Yeer
le=efhle eehle veneR ngF& Deewj meved 1969 ceW heeuiegve Megkeuee
Deceer kes MegYe DeJemej hej hetpe iegceelee keer GheefmLeefle ceW
Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW eje Deeefe&kee
oer#ee kes ceneeleeW kees eehle kejles ngS leerveeW ueeske ceW veejer
peerJeve keer meJeexlke=< heee&e kees eehle kejkes Deheveer Deelcee
kees Ge efMeKej hej hengB eeves kee eyeue-meeLe&ke Je DeelceefJeeemeer
heg<eeLe& efkeee~
Deeies Deheves ue#e ceW meowJe { mebkeefuhele neskej eeefj$e
keer mecheefe mes Deheves JeefelJe kees eefjleeLe& kejves kes keejCe
ner hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje Deehekees meved
2000 ceW eeefj$eeceCeer keer GheeefOe mes Deuebke=le kej Deehekes
Devle&ceve ceW Jeehle efJeefMe iegCe kees eie efkeee ieee leLee
meowJe ner DeOeeeflceke jlve keer Yeebefle eeeseflele nesves kes keejCe
ueefuelehegj efoiecyej pewve meceepe eje Deeefe&keejlve keer
GheeefOe mes Yeer Deuebke=le efkeee ieee~
Jes meeefOekee keesF& Deewj veneR eeefj$eeceCeer Deeefe&keejlve
eer DeYeeceleer ceeleepeer nQ, efpevneWves Deheves peerJeve ceW cees#e keer
cenee kees mecePeles ngS meoe lehemee keer, Deeieceese eee& kee
heeueve efkeee Deewj Deble ceW Deelcee Je Mejerj kes Yeso-efJe%eeveheer
(6)
efmeevle kees Debeflece-mele kes he ceW Deelcemeele kejles ngS hetCe&

peeie=le DeJemLee kes meeLe, meYeer peerJeeWs kes eefle #eceeYeeJe kes meeLe,
Denle YeieJeeve keer ceefncee kee iegCeieeve kejles ngS leLee ieg kes
ceeefce&ke Je meejYetle mecyeesOeve kees megveles ngS peerCe& leve mes Deheves
eeCeeW kees he=Leked kej efueee~
nce peeveles nQ efke en meye keg meeLe&ke ngDee, mecee
ye[e yeueJeeve nw, Deeeg kece& hej efkemeer kee JeMe veneR, meyekes
meeLe Ske efove Ssmee ner nesvee nw uesefkeve DebleleesielJee Ske Jeefe
keer keceer ves nceejs %eeve hej De%eeve keer efkebefeled hejeF& [eue ner
oer Deewj YeeJeveeDeeW kes JeMeerYetle neskej jn-jnkej ceve ceW ke
kee DevegYeJe neslee jne~ nceejs peerJeve ceW Jen #eesYehetCe& #eCe
Yeeheo ke=<Cee mehleceer, 9 Deiemle 2012 kees YeieJeeve MeebefleveeLe
keer ieYe&-pevce-lehe-%eeve Yetefce nefmleveehegj ceW pecyeterhe leerLe& hej
elegefJe&Oe mebIe keer meefVeOeer ceW YeieJeeve MeebefleveeLe kes ieYe&keueeCeke
DeJemej hej meeebkeeue 5 yepekej 15 efceve hej Deeee, efpemeves
Ssmes Deveske efJeeejeW kees pevce osles ngS Gme YeJe Deelcee kes
meceeefOecejCe hej oe kes Deblejbie mes YeeJeYeerveer eebpeefue
Deefhe&le keer~
Deepe Yeer nceW Gve Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer
kes meceemeej, jeCemeej, heg<eeLe&efmeefGheee, DeelceevegMeemeve
Deeefo iebLeeW keer keeJe heeeJeueer jeveeSb leLee Oece&ee efJeOeeve,
ce=legbpee efJeOeeve Deeefo Deveske ceewefueke ke=efleeeB Gvekeer eeo
efoueeleer nQ leLee Fve ke=efleeeW kees osKekej ner Gve ceeleepeer kes
oe Je ceveceefmle<ke ceW Jeehle pewveOece& kes DeOeelce keer ienjeFeeW
kee eefleYeeme eefleueef#ele neslee nw~ DeelcekeueeCe kes meeLe meeefnle
me=peve, Oece& eYeeJevee Je efJeMes<ehe mes yegvosueKeC[ #es$e ceW
Deveske mLeeveeW hej efMeefJej Deeeespeve, ceefnuee ceC[ue Je hee"Meeuee
Deeefo keer mLeehevee pewmes meceepeeshekeejer keee&keueehe nceW Deehekeer
keLeveer-kejveer kee Je=eeble meoe ner mcejCe kejeles nQ~
Deble ceW hegve: keesefMe: Jebove kes meeLe osJelJe kees eehle Gve
Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer keer Deelcee efvejvlej ner
cees#eceeie& kes heLe hej Deemej nesles ngS Deeieeceer efveke YeJeeW ceW
Deheves Debeflece ejce ue#e kes meeLe efme DeJemLee kees eehle kejs,
ener efpevesv YeieJeeve mes ceve keer nj eebme kenvee eenleer nw~
hegve: Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kes ejCeeW ceW MeleMele veceve~
Debke-3
eeefj$eeceCeer Deeefe&kee DeYeeceleer-peerJeve heefjee

emlegefle-Deeefe&kee evoveeceleer
meled veejer kee yeefueoeve keYeer, Fme peie ceW JeLe& veneR peelee~
Gvekes yeefueoeveeW kes yeue hej, nj osMe veee ieewjJe heelee~~
JeemleJe ceW peye-peye veejer ves Deheveer yeefueoeveer MeefeeeW
kee Gheeesie efkeee, leye-leye Fme Oejleer hej eeefvlekeejer heefjJele&ve
osKeves kees efceues nQ, eg#es$e ceW yeefueoeve, meeceeefpeke #es$e ceW
kele&Je SJeb heeefjJeeefjke efmLeefle ceW heeefleele Oece& kee heefjheeueve
kejkes peneB veejer ves Deheves mece-meeceefeke Oece& kee heefjee
eoeve efkeee nw, JeneR leeie kes #es$e ceW Yeer Deveske ieewjJeceeer
GoenjCe emlegle efkees nQ~ Fmeer e=BKeuee ceW hetpe Deeefe&kee eer
DeYeeceleer ceeleepeer ves oMe&ve, %eeve, eeefj$e keer DeejeOevee kejles
ngS ceneve DeeoMe& GheefmLele efkeee nw~
ceelee ceesefnveer kes eje eoe 13 jlveeW
ceW mes DeYeeceleer ceeleepeer heeBeJeeR mevleeve nQ~
meved 1942 ceW ceieefmej Meg. mehleceer kees Deehekee
pevce ngDee~ efhelee eer essueeue peer kees eejbYe
mes ner keveeDeeW kes eefle Delevle mvesn Lee~
Gvekes oe ceW ncesMee en YeeJe jnlee Lee
efke heg$e lees keoeefhe Deeies euekej ceeB-yeehe mes
veelee lees[ mekelee nw efkevleg kevee kes oe
ceW hejees Iej peekej Yeer ceeB-yeehe kes eefle pees
mvesn neslee nw, Jen meee neslee nw~ Deheveer Fme
heg$eer kee veece Yeer GvneWves ye[er heg$eer cewvee keer
YeeJeveevegmeej ye[s heej mes ceveesJeleer jKee Lee~
ceveesJeleer peeW-peeW ye[er nesleer ieF&,
ceeB kes Oeeefce&ke mebmkeejeW kees enCe kejves ueieer~ ieeBJe kee eeke=efleke
JeeleeJejCe, Iej kee mvesefnue JeeleeJejCe, hee"Meeuee kee Oeeefce&ke
JeeleeJejCe meye keg Gmekes oe ceW eJesMe kej ieee~ 4-5
keueeme leke ueewefkeke DeOeeve kes yeeo JeneB Gme mecee keesF&
meeOeve veneR Lee Dele: ome-ieejn Je<e& keer Gce kes yeeo ue[keer kes
efueS Iej ner efJeeeuee kes he ceW neslee Lee~ Iej kes keecekeepe mes
peye hegme&le efceueleer lees ceeB kenleeR efke MeeruekeLee, oMe&vekeLee
he{es~ Gvekees he{les-he{les ner ceeveeW Deeheves Deheves ceveesJeleer veece
kees meeLe&ke kejves kee { efveee kej efueee Lee efke Deheveer
eefle%ee hej ncesMee { jnvee~
peye 1952 ceW Deehekeer meyemes ye[er yenve cewvee ves Deveske
Debke-3
mebIe<eeX kees menve kejkes leeieceeie& hej keoce jKee, Gme mecee
Gvekes Fme meenme kees Deeheves Yeer osKee Lee~ Deehekee peerJeve
eejbYe mes ner Delevle meeoieerhetCe& jne~ yeeeW keer mJeeYeeefJeke
ebeuelee mes otj ncesMee iebYeerj cege, Meevle mJeYeeJeer, Oeeefce&ke
DeOeeve ner Deehekes peerJeve kee cetue Debie yeve egkee Lee~ ncesMee
ceve ceW ener YeeJevee jnleer Leer efke efkemeer lejn %eeveceleer ceeleepeer
kes heo efevneW hej ceQ Yeer euetB~
mecee yeerlelee pee jne Lee~ Deehekeer YeeJeveeDeeW kees meekeej
he efceueves keer keeueueefyOe DeeF&~ meved 1962 ceW Deehe Deheveer ceeB
Deewj meyemes ess YeeF& jJeerv kegceej kes meeLe uee[vet (jepe.) ceW
Deeeee& efMeJemeeiej peer cenejepe kes mebIe kes oMe&ve kejves ieF&~
hetpe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer Gmeer
mebIe ceW LeeR~ efhej keee Lee, Deeheves
{leehetJe&ke Deepevce yeeee& ele uesves kee
keoce G"eee~ ceeB ves yengle mecePeeee,
uesefkeve meye yeskeej, Sssmes mJeCe& DeJemej
kees heekej Deehe keye etkeves Jeeueer LeeR Dele:
yeeee& ele ueskej hetpe ceeleepeer kes heeme
ner mJeeOeee-DeOeeve-JeweeJe=efe Deeefo
kejves ueieeR~
meved 1962 ceW ner Deee|ekee %eeveceleer
ceeleepeer Deeeee& eer efMeJemeeiej peer cenejepe
mes Dee%ee ueskej meccesoefMeKej ee$ee kes
efueS efvekeue he[eR~ meeLe ceW Deeefe&kee
efpeveceleer peer, heeeJeleer peer, Deeefoceleer peer SJeb #egeuf uekee eseemebceleer
peer, es 4 meeefOJeeeB LeeR pees hetpe ceeleepeer keer ner efMe<eeSB LeeR~
meeOeg kes efJenej ceW kegMeue mebIe mebeeueke keer Yeer DeeJeMekelee
nesleer nw~ efyevee eeJekeeW kes Gvekeer iee[er megeehe mes veneR
eue mekeleer FmeerefueS meeOeg Deewj eeJeke es oesveeW Oece&heer
iee[er kes oes heefnes kens iees nQ~ meccesoefMeKej keer ee$ee kes
mecee yeeeejer eer megieveebo peer SJeb yeeue yeeeeefjCeer keg.
ceveesJeleer peer ves kegMeueleehetJe&ke mebIe mebeeueve efkeee~
meccesoefMeKej keer ee$ee-Gme ee$ee kes ceOe Ske efove
Iej ceW ceveesJeleer kee he$e hengBee~ Gmes henues efheleepeer ves he{e hegve:
meyekees megveeee~ GmeceW efJemleej mes efueKee ngDee Lee efke-
(7)
hetpe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebIe meccesoefMeKej

peer keer ee$ee kes efueS efJenej kej egkee nw~ mebIe ceW Deeefe&kee
heeeJeleer peer, Deeefe&kee efpeveceleer peer, Deeefe&kee Deeefoceleer peer,
#egefuuekee eseebmeceleer ceeleepeer Ssmeer eej meeefOJeeeB nQ~ ye.
megieveebo peer mebIe keer JeJemLee ceW ecegKe nQ~ Gvekeer Ske yenve
yeeeeefjCeer peer meeLe ceW nQ~ Ske ceefnuee cetueeryeeF& Deewj ye.YebJejeryeeF&
Yeer meeLe ceW nQ~ peehegj mes Ske eeJeke mejoejceue peer meeLe ceW
nQ~ Ske eewkee ye.megieveebo peer kee nw Deewj Ske cesje nw~ nce
ueesie keue eneB ceLegje ceW hengBes nQ~ mebIe eneB mes Deeieje,
efhejespeeyeeo, cewvehegjer, keVeewpe, keevehegj, ueKeveT nesles ngS DeeesOee
hengBesiee~ efkewleveiej eeefhe keg yeepet ceW nw efhej Yeer cesjer Fe
nw efke mebIe kee heoehe&Ce efkewleveiej DeJeMe nes~ mebIe ceW cegPes
keg DemegefJeOeeSB nes peeleer nQ, etBefke mejoejceue peer ceeleepeer kes
meeLe eueles nQ Dele: ceQ eenleer ntB efke ee$ee ceW YeeF& ekeeMeebo
kees Deehe Yespe oW lees cegPes yengle ner megefJeOee jnsieer~ ceeleepeer ves Yeer
yeeeejer-yeeeeefjefCeeeW kees efveece os efoee nw efke efMeKej peer
hengBeves leke jemles ceW keesF& efkemeer eeJeke mes hewmee ee keesF& Jemleg
veneR uesvee~ keesF& keg osvee eens lees ken osvee efke Deehe mebIe ceW
oes-eej efove jnkej mJeeb keg kej mekeles nQ, nce ueesie keg veneR
ueWies~ cee$e yewueiee[er keer JeJemLee Fme ieeBJe mes Deieues ieeBJe leke
ieeBJe JeeueeW mes ner kejeves keer t kej oer nw~ FmeefueS cesjer meejer
JeJemLee mebYeeueves kes efueS ekeeMe kee Deevee DeeJeMeke nw~
meeLe ner ekeeMeebo kees Yespeves kes efueS Ske leej Yeer Iej
ceW hengBee~
he$e Deewj leej kee meceeeej megveves kes yeeo ceeB ceesefnveer ves
meeseees ekeeMe kees keee YespeWies, ceQ keg ve keg eelve kej
Yespeves kee eeeme keB~
efkevleg ngDee Fmemes efJehejerle, efheleepeer yengle ner emeVe Les
Deewj yeesuesosKees, keg veeMlee-JeeMlee yevee oes, ekeeMe peuoer euee
peees~ efyeefee ceveesJeleer kees jemles ceW yengle ke neslee nesiee~
ceeB kee oe ieodieo nes ieee~ efhelee ves Gmeer mecee
ekeeMe kees yegueekej meejer yeele mecePee oer Deewj yeesuespeeDees, keg efove ceveesJeleer kes meeLe efJenej keer JeJemLee
ceW Yeeie uesJees~ yeeo ceW JeJemLee Deer nes peeves kes yeeo peuoer
mes eues Deevee~
meeLe ceW heeeW keer JeJemLee Yeer kej oer Deewj yeesuesyese! Deheves Kesle kee eeJeue Ske yeesjer uesles peevee~
meejer JeJemLee ueskej ekeeMe ceLegje hengBe iees~ hegve: mebIe
(8)
JeneB mes efJenej kejles-kejles ueKeveT hengBee~ efkewleveiej kes

eeJekeeW ves Fme Deeefe&kee mebIe kees efkewleveiej eueves kee Deeen
efkeee~ ceeleepeer ves mJeerkeej kej efkewleveiej heoehe&Ce efkeee~
JeneB ceeB Deewj efheleepeer yengle ner emeVe ngS~ Deeefe&kee DeJemLee ceW
%eeveceleer ceeleepeer Deheveer pevceYetefce ceW ome Je<e& yeeo hengBeer LeeR~
mebIe JeneB 5-6 efove jne, Deer eYeeJevee ngF&~ pewveslejeW ves Yeer
ceeleepeer kes oMe&ve kej Deheves kees Deewj Deheves ieeBJe kees Oeve
ceevee~ eneB hej ceveesJeleer Deewj ekeeMe Deheves Iej ceW ner "njs Les,
JeneR eewkee eue jne Lee~ Deye efheleepeer kee ceesn hegve: peeele
ngDee, GvneWves keg. ceveesJeleer Deewj ekeeMe oesveeW kees Yeer Deeies veneR
peeves kes efueS kene Deewj jeskevee eene~
leye hetpe %eeveceleer ceeleepeer ves keneyeere ceW DeOetjer ee$ee ceW FvnW keee hegCe efceuesiee? hetjer
ee$ee lees keje osves oes~
Ske efove efhelee ves oesveeW kees (ekeeMeebo Deewj ceveesJeleer)
efye"ekej jemles kes DevegYeJe hetvee Meg efkeee~ Deveske Kes-ceer"s
DevegYeJeeW kes ceOe ner ceveesJeleer ves yeleeeeeefleefove eele: peye nceejer yewueiee[er 7-8 yepes iebleJe
mLeeve hej hengB eleer nw, leye kehe[s megKeeles nQ hegve: kehe[s metKeves hej
eewkee yeveeles nQ Deewj keF& yeej osj nes peeves hej nce ueesie Fleveer
Yeebkej meoea ceW Yeer ieerues kehe[s henvekej ner jmeesF& yeveeles nQ~
ceveesJeleer keer mebIe mesJee, kegMeuelee Deewj eesielee kees
osKekej efheleepeer yengle ner emeVe Les, GvneWves heteefyeefee! legcnW Keevee efkeleves yepes efceuelee nw?
Keevee eefleefove 12-1 yepes Keeleer ntB~
leye efheleepeer ves keneyeser! legce Iej ceW 4-5 yeej Keeleer LeeR Deewj jemles ceW
kesJeue Ske yeej Yeespeve efceuelee nw Dele: Deye mebIe ceW veneR peevee,
veneR lees yengle kecepeesj nes peeDeesieer~
efkevleg ceveesJeleer efpeo kejkes hegve: mebIe kes meeLe eue oeR
Deewj peien-peien kes eeke=efleke JeeleeJejCe ceW DeelcemeeOevee kejles
ngS mebIe 6 cenerves ceW meccesoefMeKej hengBe ieee~ 20 leerLekejeW leLee
kejes[ eW cegefveeeW keer efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej kee lees keCe-keCe
heefJe$e nw ner, hetpe ceeleepeer kes meeLe meYeer ueesie JeneB kes oMe&veeW kee
Je efJeMeeue heJe&le keer Jebovee kee hegCe Deefpe&le kejves ueies~
ceQves hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer mes keF& yeej
megvee nw efke Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kene kejles Les
efke meccesoefMeKej mes ye{kej Deve keesF& leerLe& veneR nw, ieesccesej
YeieJeeve yeengyeefue mes megvoj Deve keesF& cetefle& veneR nw Deewj
Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer mes ye{kej Fme egie ceW Deve keesF&
Debke-3
meeOeg veneR ngDee Dele: keg. ceveesJeleer ves Yeer hetpe eer %eeveceleer
ceeleepeer kes meeLe meccesoefMeKej leerLe& hej jnkej yengle meer
JevoveeSB keeR~
ceesn mes efhelee keer efJeef#ehlelee-meccesoefMeKej ceW Ske
efove keg. ceveesJeleer kes efJeMes<e Deeen mes ceeleepeer ves Gvekes kesMeeW
kee ueeWe kejvee Meg kej efoee~ Jen eenleer Leer efke cegPes oer#ee
uesvee nw lees kesMeueeWe kee Ske oes yeej DeYeeme kej uetB, Fmeer
YeeJe mes Jen kesMeueeWe keje jner LeeR~ mebeesie mes Gme mecee
Gvekes ceelee-efhelee Yeer oMe&ve kejves efMeKej peer iees ngS Les Dele:
ceeleepeer ves meeseees ueesie eneB "njs ngS nQ lees yeguee uetB~ kesMeueeWe osKe
ueW.........~
Ssmee meesekej ceeleepeer ves GvnW metevee efYepeJee oer~ efheleepeer
JeneB kecejs ceW Deees, osKee keg. ceveesJeleer kes kesMeeW kee ueeWe, Jes
Skeoce Ieyeje iees Deewj nuuee ceeeles ngS peuoer mes Deheves kecejs
ceW Yeeies~ JeneB hengBekej Deheveer helveer ceesefnveer peer mes yeesuesDejs! osKees, osKees, ceeleepeer nceejer efyeefee ceveesJeleer
kes efMej kes yeeue veeseW [eue jner nQ~ euees, euees, peuoer mes
jeskees~ Deewj Ssmee kenles ngS Jes jes he[s~ ceeB oew[er ngF& JeneB
DeeF Deewj yeesueeRceeleepeer! Deeheves en keee efkeee? osKees, Fmekes efheleepeer
lees heeieue pewmes nes jns nQ Deewj jes jns nQ~ Gvekes meeceves Deehe
Fmekee ueeWe ve kejkes yeeo ceW Yeer kej mekeleer LeeR~
Gvekeer Ssmeer yeeleW megvekej meYeer ceeleepeer nBmeves ueieeR Deewj
yeesueeRYeuee kesMeueeWe osKeves ceW Ieyejeves keer keee yeele nw? ceQ
Yeer meoe Deheves kesMeueeWe kejleer ntB~....
hegve: efheleepeer JeneR Dee iees Deewj yeesuesDejs, Dejs, es[ oes ceeleepeer! cesjer efyeefee ceveesJeleer kees
es[ oes, Fmekes yeeue ve veesbees, osKees lees Fmekee efmej ueeueueeue nes ieee nw~.......
hejvleg Gvekeer yeeleeW hej ue#e ve oskej ceeleepeer nBmeleer
jneR, keg. ceveesJeleer kes kesMeeW kee ueesWe kejleer jneR~ ceveesJeleer Yeer
nBme jner LeeR Deewj ceewve mes ner mebkesle mes efheleepeer kees meevlJevee os
jner Leer efkeefheleepeer! cegPes ke veneR nes jne nw~ ceQ lees nBme jner ntB
efhej Deehe keeeW og:Keer nes jns nes Deewj keeeW Deeg efieje jns nes?
ceeleepeer ves Yeer GvnW meevlJevee oer~ ueeWe hetje nesves kes yeeo
ceveesJeleer ves keneceQves lees mJeeb ner Deeen efkeee Lee~ ceQ Ske Je<e& mes
Debke-3
ceeleepeer mes eeLe&vee kej jner Leer~ ye[s Yeeie mes ner Deepe
leerLe&jepe hej Ssmee DeJemej efceuee nw~ Deye cegPes efJeeeme nes ieee
nw efke ceQ Yeer Ske efove Deeefe&kee yeve mekeleer ntB~
efheleepeer Gmes Deheves kecejs cesW ues iees, Ketye mecePeeee
Deewj yeessuesefyeefee! legce Deye Fvekes meeLe cele jnes, Lees[s efove Iej
euees~ yeeo ceW efhej peye kenesieer, leye kewueeMe kes meeLe Yespe
oWies........~
uesefkeve FOej ceeleepeer kes mebIe kee eJeCeyesueieesue ee$ee
kes efueS eeseece yeve egkee Lee Dele: Jen efheleepeer kes meeLe Iej
peeves kees jepeer veneR ngF Deewj efheleepeer kees mecePeekej mebIe ceW ner
jn ieF, hegve: ceelee-efhelee Jeeheme Iej eues iees~
#egefuuekee oer#ee-meved 1963 ceW %eeveceleer ceeleepeer kee
mebIe meefnle eelegcee&me keuekeee ceW ngDee~ ceveesJeleer kes oe ceW
oer#ee uesves keer Fe lees eejbYe mes ner Leer uesefkeve DeYeer leke keesF&
eesie veneR efceue jne Lee~ hetpe ceeleepeer keer Dee%eevegmeej Deehe
keuekeee mes efiejveej ee$ee kees ieF~ JeneB mes Deeves kes yeeo keg
ner efoveeW ceW mebIe keuekeee mes efJenej kejkes nwojeyeeo Deeee~
Deehekeer oer#ee keer Deefle Glke= YeeJevee kees osKeles ngS hetpe
%eeveceleer ceeleepeer ves meved 1964 ceW eeJeCe Megkeuee mehleceer kes
efove nwojeyeeo ceW Deehekees #egefuuekee oer#ee eoeve keer~ Gme
mecee Deehekeer oer#ee kee Me Yeer DeodYegle SJeb Deefleere Lee pees
nwojeyeeo kes Fefleneme ceW DeefJemcejCeere nes ieee~ Deye Deehe keg.
ceveesJeleer mes #egefuuekee DeYeeceleer yeve ieF~ mebIe efJenej kejkes
YeieJeeve yeengyeueer kes ejCe meeefveOe eJeCeyesueieesue ceW hengBe
ieee~ Fme eLece heoee$ee ceW Deehekees efJeMes<e Meejerefjke ke
jne Deewj JeneB Deehe iebYeerjhe mes yeerceej jneR~ hetpe %eeveceleer
ceeleepeer ves mebIe meefnle Ske Je<e& leke JeneB efJejepeceeve jnkej
yeengyeueer kes ejCeeW ceW Ketye Oeeve efkeee~ en Jener Yetefce nw,
peneB Gvekes ceefmle<ke ceW pecyeterhe jevee kees meekeej kejves keer
YeeJevee peeie=le ngF& Leer~ Deheveer ee$ee hetCe& kejkes ceeleepeer keg
efoveeW yeeo ner Deeeee& efMeJemeeiej peer cenejepe kes mebIe ceW Dee
ieF~ #egefuuekee DeYeeceleer peer Yeer GvneR kes meeLe jnkej DeOeeve
leLee jlve$ee meeOevee kejleer jneR~
Deeeee& efMeJemeeiej peer cenejepe keer Goejlee-meved
1968, eleeheie{ (jepe.) ceW eelegcee&me kes ceOe Ske efove #egefuuekee
DeYeeceleer keer efkevneR ceeleepeer kes meeLe keg kene-megveer nes ieF&~
yeele Gmeer #eCe cenejepe peer kes heeme Dee ieF&~ Deeeee& cenejepe
ves oesveeW meeefOJeeeW kees 7-7 efove kes efueS jmeeW kee heefjleeie keje
efoee~ Gme mecee ceeB ceesefnveer JeneB mebIe ceW eewkee ueskej ieF& ngF&
(9)
LeeR, Fme Ievee kes oes efove yeeo ceeB ceesefnveer menmee Deeeee&
cenejepe kes heeme peekej yew" ieF Deewj keeheer osj leke yew"er ner
jneR efkevleg keg Yeer yeesueer veneR~
otmejs efove Deeeee& cenejepe ves Deenej kees efvekeueles
mecee #egefuuekee DeYeeceleer kees Deheves meeLe Deeves kee mebkesle kej
efoee~ Jen Deeeee&eer kes heers-heers eueer ieF~ cenejepe peer
meerOes ceeB ceesenf veer kes meeceves peekej Ke[s nes iees~ DeYeeceleer peer
Yeer JeneR Ke[er nes ieF~ ceeB-efhelee ves ye[er Yeefe mes Deeeee&eer keer
eoef#eCee oskej GvnW eewkes ceW ues peekej veJeOeeYeefe keer~ #egefuuekee
DeYeeceleer kees Yeer he[ieenve kej eewkes ceW efye"eee~ Deeeee&eer
keer Leeueer hejesme peeves kes yeeo GvneWves otmejer Leeueer hejesmeves kees
Yeer mebkesle efkeee~ ceeB kees Gvekes jme heefjleeie keer yeele ceeuetce
Leer Dele: Jes veerjme hejesmeves ueieeR~ leYeer cenejepe ves mebkesle kej
Gme Leeueer ceW otOe, Ieer Deeefo jme jKeJee efoee~ hegve: cenejepe
peer kee Deenej Meg nes ieee~ yeeo ceW cenejepe ves DeYeeceleer
peer kees Yeer otOe, Ieer, veceke, uesves kee mebkesle efkeee~ iegosJe keer
Dee%eevegmeej DeYeeceleer peer ves Deenej ceW otOe, Ieer Deeefo jme ues
efueee~ ceelee-efhelee Deeeee&osJe keer Fme Goejlee kees osKekej
yengle ner Deeeee&efvJele ngS~ ceOeevn ceW peekej ceeB ceesefnveer ves
meejer yeeleW hetpe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kees megvee oeR
Deewj yeesueeRosKees ceeleepeer, Deeeee&eer ves ieueleer hej DevegMeemeve Yeer
efkeee Deewj ceQ keue ceOeevn ceW osj leke Gvekes heeme yew"er jner
Leer~ Meeeo Fmemes cesjs oe ceW Fmekes leeie kee ogKe peevekej
ner Deepe mJeeb cesjs eewkes ceW Deeeee& cenejepe Yeer Deees Deewj
DeYeeceleer kees Yeer ueekej GvnW Deenej ceW Ieer-otOe Deeefo jme
efouee efoee~ mee ceW ieg kee oe efkelevee keCee& neslee nw!
Deeefe&kee oer#ee-meved 1969 heeuiegve kee cenervee Lee,
Deeeee& eer efMeJemeeiej cenejepe kee mebIe efJenej kejlee ngDee
eer ceneJeerj peer DeefleMee #es$e hej hengBe ieee~ JeneB MeebefleJeerj
veiej ceW efJeMeeue efpeveefyebye hebekeueeCeke nesves Jeeuee Lee~
Deeeee&eer efMeJemeeiej peer cenejepe Gme mecee mebIe kes DeefOeveeeke
Les~ hebekeueeCeke kee DeJemej efveke Dee jne Lee efke Deeeee&eer
yeerceej he[ iees~ GvnW yegKeej Dee ieee Deewj osKeles ner osKeles
heeuiegve Jeoer DeceeJemee kees Jes ye[er MeebeflehetJe&ke mJeie&mLe nes
iees~ Fme Deekeefmceke efveOeve mes mebIe ceW Keueyeueer cee ieF&,
meejs meeOeg efvejeMe nes iees efkevleg heeuiegve megoer Deceer kees cegefve
Oece&meeiej peer kees Deeeee&he eoeve efkeee ieee Deewj GvneWves
meeje Yeej mebYeeuee, hebekeueeCeke mecheVe kejeee~ Gmeer efove
Deeeee&eer Oece&meeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW mes keF& oer#eeSB
(10)
mecheVe ngF, Gmeer ceW #egefuuekee DeYeeceleer peer kees Deeefe&kee

DeYeeceleer kes he ceW meJe&eLece Deeeee&eer ves oer#ee eoeve keer
Leer~ leye mes Deeefe&kee DeYeeceleer ceeleepeer Deheves 28 cetueiegCeeW kee
heeueve kejleer ngF& DeelcekeueeCe ceW lelhej jneR~
efhelee esus eeue peer ves Yeer Gvekeer Deeefe&kee oer#ee osKeereneB hee"keeW kes efueS en efJeMes<e %eeleJe nw efke hetpe %eeveceleer
ceeleepeer ves peye #egefuuekee oer#ee leLee Deeefe&kee oer#ee ueer, leye
Iej ceW efkemeer ekeej keer metevee ve nesves mes ceelee-efhelee Deeefo
keesF& Yeer heefjJeejerpeve Gvekeer oer#ee osKeves kee meewYeeie veneR
eehle kej mekes Les leLee keg. ceveesJeleer keer #egefuuekee oer#ee kes
mecee Yeer Iej ceW keesF& meceeeej veneR Yespee ieee Lee hejvleg peye
#egeuf uekee DeYeeceleer peer keer Deeefe&kee oer#ee nesves Jeeueer Leer, leye
mebIemLe ye. ceesleerebo peer (mJe. heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej peer)
ves Ske he$e kewueeMeebo peer (efkewleveiej) kes veece efueKee Lee efkemebIe eneB ceneJeerj peer #es$e hej efJejepeceeve nw, heeuiegve
megoer ceW MeebefleJeerj veiej ceW YeieJeeve MeebefleveeLe keer efJeMeeuekeee
eeflecee kee hebekeueeCeke ceneslmeJe nesves pee jne nw~ Fme
DeJemej hej Deveske oer#eeDeeW kes ceOe #egefuuekee DeYeeceleer peer
keer Deeefe&kee oer#ee DeJeMe nesieer Dele: Deehe ceeB Deewj efheleepeer kees
Debeflece yeej Gvekeer Fme oer#ee kes ceelee-efhelee yeveves kee ueeYe ve
egkeeJeW~ DeJeMe Dee peeJeW~
Gme mecee eeefhe efheleepeer kees heerefueee kes jesie mes keeheer
kecepeesjer eue jner Leer, Jes eJeeme ceW peeves kes efueS meceLe& veneR
Les, efhej Yeer ceeB ves Deeen efkeee efkeen Debeflece hegCe DeJemej veneR egkeevee nw~ YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer keer ke=hee mes Deehekees mJeemLe ueeYe nesiee~
efnccele kejes, YeieJeeve, leerLe& Deewj iegDeeW keer MejCe ceW pees
nesiee, mees "erke ner nesiee.......~
kewueeMeebo peer ves Yeer meenme efkeee~ iCeeJemLee ceW efhelee
kees meeLe ueskej ceeB keer ceveeskeecevee hetCe& kejves kes efueS ceneJeerj
peer hengBe iees~
ceeB ceesefnveer keer ceveesYeeJevee hetCe& ngF&-eneB heeuiegve
Megkeuee Deceer kees YeieJeeve kes lehekeueeCeke efoJeme mebIemLe
pes cegevf eeer Oece&meeiej peer kees elegefJe&Oe mebIe kes mece#e Deeeee&heo
eoeve efkeee ieee Deewj veJeerve Deeeee& kes kejkeceueeW mes Gmeer
efove ieejn oer#eeSB ngF~ kewueeMeebo peer Fleveer Yeer[ ceW Yeer
efheleepeer kees meYee ceW ues Deees~ GvneWves oer#eeSB osKeeR Deewj
#egefuuekee DeYeeceleer keer Deeefe&kee oer#ee ceW ceelee-efhelee kes heo
kees mJeerkeej kej Gvekes neLe mes heerlee#ele, megheejer, veeefjeue
Deeefo YeW ceW eehle efkees, Fme ueeYe mes Jes yengle ner emeVe ngS~
Debke-3
hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer ves 2 Je<e& leke

Deeeee& mebIe SJeb hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes meeefveOe cesW jnles
ngS jlve$eemeeOevee SJeb %eeveejeOevee keer hegve: meved 1971 ceW
Deheveer ceeB ceesefnveer keer oer#ee osKeves kes heeeled Depecesj (jepe.)
mes yegbosueKeC[ keer ee$ee nsleg mebIe mes he=Leked efJenej efkeee~ keF&
Je<eeX leke yegbosueKeC[ keer ee$ee kejles ngS JeneB mLeeve-mLeeve hej
ceefnuee ceC[ue SJeb mJeeOeee ceC[ue keer mLeehevee keer Deewj keF&
hegmlekeeW kee uesKeve Je heeevegJeeo keee& Yeer efkeee~
efvejvlej 48 Je<eeX mes Deheveer meeOJeer eee& kee heeueve kejles
ngS Deeheves Deheves iCe Mejerj mes Yeer Oece&eYeeJevee SJeb ebLe
uesKeve Deeefo keee& efkeee nw~
hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer kee efkeme ekeej
mebIe ceW eJesMe ngDee leLee Gvekeer oer#eeenCe kejves keer Glke
YeeJevee kewmes meheue ngF&? Fmekee JeCe&ve hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer ves cesjer mce=efleeeB ebLe ceW mepeerJelee mes
efkeee nw, Jen ekejCe Yeer eneB peeW keer leeW GodOe=le efkeee pee
jne nwceveesJeleer kes ceveesjLe heuesIej ceW ceveesJeleer DemJemLe eue jner Leer~ [ekej kee
Fueepe eue jne Lee efkevleg keesF& Keeme heeeoe veneR efoKe jne
Lee~ ceeB ceesefnveer Ske yeej ueKeveT ieF~ JeneB eewke kes cebefoj cesW
oMe&ve kejves hengB eeR lees osKee, hebekeueeCeke eefle<"e keer kegb kegceheef$ekee
cebefoj peer ceW ueieer ngF& nw~ yeejerkeer mes he{ves ueieeR~ efJeefole ngDee,
Fme mecee Deeeee& efMeJemeeiej peer kee mebIe uee[vetb jepemLeeve ceW
nw~ hebekeueeCeke eeflee kee DeJemej nw, JeneB hej Deeefe&kee
%eeveceleer peer Yeer nQ~ ceve ceW meeseves ueieeRen ceveesJeleer heeBe Je<e& mes ceeleepeer kes efueS le[he jner
nw~ Fmekee Mejerj mJeemLe Fme ceeveefmeke efeblee mes ner Kejeye
nes jne nw~ Fmekees peye leke ceeleepeer kes oMe&ve veneR efceueWies,
leye leke Fmes keesF& Yeer oJeeF& veneR ueiesieer~......en ceewkee
Dee nw~ heefle mes hetves hej, helee veneR Jes efkeleves ceesner peerJe
nQ, Fmes mebIe ceW ues peeves keer Devegceefle veneR oWies~ cesjer mecePe
mes lees Deye cegPes Fme ceveesJeleer kees ceeleepeer kes oMe&ve keje
osvee eeefnS~
ceeB ceesefnveer kes meeLe Gme mecee jJeerv kegceej veece kee
meyemes ese heg$e Lee~ meeseeFmes ner meeLe ueskej ceQ keeeW ve uee[vetb eueer peeTB?
eeefhe ceeB ceesefnveer ves Deepe leke keYeer Dekesues Fme lejn
jsue kee mehej veneR efkeee Lee, efhej Yeer meenme yeesj kej
YeieJeeve kee veece ueskej GvneWves efkemeer efJeemle Jeefe mes uee[vetb
Debke-3
Deeves-peeves kee ceeie& het efueee Deewj ceveesJeleer heg$eer leLee jJeerv
heg$e kees meeLe ueskej uee[vetb Dee ieF, Deeeee&eer, mebIemLe meeOegDeeW
leLee cesjs oMe&ve efkees, ceve Meeble ngDee hegve otmejs ner #eCe
Ieyejen ceW cegPemes yeesueeRceQ legcnejs efhelee mes ve yeleekej ueKeveT mes ner meerOes FOej
Dee ieF& nBt~ Deiej ceQ Iej veneR hengB etiB eer, leye ueesie efeblee kejsWies~
ceQves meejer efmLeefle mecePe ueer~ MeerIe ner ye. eerueeue peer
kees yegueeee Deewj meejer yeele yelee oer leLee Iej kee helee yeleekej
kene efkeFvekes Iej leej os oes efke es ueesie mekegMeue eneB eeflee
osKeves Dee ieF& nQ, efeblee ve kejW~
ye. eerueeuepeer ves Gvekes Iej leej os efoee~ Deye GvneWves
eneB jnkej hebekeueeCeke eeflee osKeer Deewj eefleefove Deenej
oeve kee ueeYe uesves ueieeR~
ceveesJeleer keer KegMeer kee keee ef"keevee? ceeveeW Gmes meye
keg efceue ieee nw~ Jen cesjs oMe&ve kej Deheves kees Oeve ceeveves
ueieer~ cesjs heeme yew"kej Gmeves Deheves 4-5 Je<e& kes ceveesYeeJe
megveees Deewj kenves ueieerceeleepeer! Deye ceQ Iej veneR peeTBieer~ Deye lees Deehe cegPes
eneR hej oer#ee efouee oerefpeS~
ceQves mecePeeee, meevlJevee oer Deewj keneyeser ceveesJeleer! Deye legce mebIe ceW Dee ieF& nes, Ketye
Oeeefce&ke DeOeeve kejes, JeekejCe he{es, oer#ee Yeer efceue peeesieer~
Oeerjs-Oeerjs meye keece nes peeJesiee~
Gme mecee mebIe ceW JeeesJe=e Deewj oer#ee ceW Yeer meyemes
hegjeveer Deeefe&kee Oece&celeer ceeleepeer LeeR~ Gvekee cesjs heefle efJeMes<e
Jeelmeue Lee~ GvneWves Fme kevee ceveesJeleer kes %eeve keer Deewj
Jewjeie keer yengle ner mejenvee keer leLee yeej-yeej ceeB ceesefnveer mes
kenves ueieeRceeB peer! legcnejer ketBKe Oeve nw efke pees legceves SsmeerSsmeer keveejlve kees pevce efoee nw~ osKees! %eeveceleer ceeleepeer
kes %eeve mes meYeer meeOegJeie& eYeeefJele nQ~ es Fleveer kecepeesj
neskej Yeer jele-efove mebIe ceW Deeefe&keeDeeW kees he{eleer ner
jnleer nQ~ en kevee ceveesJeleer Yeer osKees, efkeleves Des
YeeJeeW kees efuees ngS nw~ efmeJeee oer#ee uesves kes Deewj keesF&
yeele ner veneR kejleer nw~ Fmes Yeer leJeeLe&met$e Deeefo kee DeLe&
ceeuetce nw, Dee %eeve nw Deewj #eeesheMece Yeer yengle Dee
nw, Ketye he{ peeesieer~ Deye Fmes nce ueesie mebIe ceW ner
jKeWies, Iej veneR YespeWies~
Fve yeeleeW kees megvekej ceveesJeleer KegMe nes peeleer Leer~ Ske
(11)
efove cesjs meeLe Deeeee& efMeJemeeiej cenejepe kes heeme hengBekej

Gmeves veeefjeue e{ekej oer#ee kes efueS eeLe&vee keer~ cenejepe peer
ves keneDeYeer legce DeeF& nes, mebIe ceW jnes, keg efoveeW ceW oer#ee
Yeer efceue peeesieer~
efkevleg ceeB ceesefnveer Ieyejeves ueieeR, GvneWves keneeefo en Jeeheme Iej veneR euesieer lees cegPes Iej ceW jnvee
Yeer cegefMkeue nes peeesiee~ Fmekes efhelee yengle GheJe kejWies~
leye meYeer ceeleepeer ves ceeB kees mecePee-yegPeekej Meeble
kej efoee~
keg efove mebIe ceW jnves kes yeeo Deye ceeB ceesefnveer Iej
Jeeheme peevee eenleer LeeR uesekf eve ceveesJeleer efkemeer Yeer lejn ceeB kes
meeLe Iej peeves kees leweej veneR LeeR~
ceveesJeleer kee mebIe ceW jnveeDeye ceveesJeleer ves efpeo heke[ ueereens pees nes peees, Deye ceQ Iej veneR pee mekeleer~ efkeleveer
cegefMkeue mes cegPes ceeleepeer efceueer nQ, Deye ceQ FvnW veneR es[ves
keer, ceQ lees eneR jntBieer~
leye ye. eerueeuepeer ves ceelee ceesefnveerpeer kees pewmes-lewmes
mecePeekej Gvemes mJeerke=efle efoueekej keg. ceveesJeleer kees Ske Je<e&
kee yeeee& ele Deeeee& efMeJemeeiejpeer mes efouee efoee Deewj Ske
Je<e& leke Gmes mebIe ceW jnves keer mJeerke=efle efouee oer leLee ceesefnveer
peer kees meevlJevee oskej Iej Yespe efoee~
ceesefnveerpeer kes heeme ueieYeie 2 Je<e& keer eser meer kevee
Leer~ Gmekee veece ceQves ef$eMeuee jKee Lee~ ceesefnveerpeer Deheveer
Fme kevee kees Deewj jJeerv kegceej kees meeLe ueskej yeeeejer peer
kes meeLe Deheves Iej Jeeheme eueer ieF~ meejs heg$e-hegef$eeeB ceeB kees
osKeles ner Gvemes efehe iees Deewj kenves ueiesceeB! legce nceW es[kej ceeleepeer kes heeme keeeW eueer ieeer
LeeR? yeleeDees, nce ceeleepeer kes oMe&ve kewmes kejWies?
FOej peye efhelee ves ceveesJeleer kees veneR osKee, lees Gvekee
heeje iejce nes ieee Deewj Jes iegmmes mes yeesuesDejs! cesjer efyeefee ceveesJeleer keneB nw? keee legce Gmes
%eeveceleer kes heeme es[ DeeF?
ceesefnveerpeer ves Meebefle mes peJeeye efoeeJen heeBe Je<e& mes jesles-jesles yeerceej nes ieeer Leer, DeeefKej
ceQ keye leke Dehevee keuespee helLej kee jKeleer? Deye ceQ keee
keB?........mebIe keer Deeefe&keeDeeW ves cegPes Ketye mecePeeee Deewj
Gmes Ske Je<e& leke kes efueS mebIe ceW jKe efueee nw~ peye eens Deehe
mebIe ceW eues peevee, meye meeOeg-meeefOJeeeW kes Deewj %eeveceleer
(12)
ceeleepeer kes oMe&ve Yeer kej Deevee leLee pewmes ekeeMe kees Jeeheme
yeguee efueee Lee, Jewmes ner Gmes Yeer ues Deevee..........~
ceveesJeleer keer ceveesYeeJevee meheue ngF&FOej nwojeyeeo mes efkemeer eeJeke kee efueKee ngDee Ske
he$e efkewleveiej hengB eeDeeefe&kee %eeveceleer ceeleepeer DeleefOeke yeerceej nQ~ ceeleeefhelee yengle ogKeer ngS~ kewueeMeebo peer kees Yespee, peeDees meceeeej
ueskej DeeDees, kewmeer leefyeele nw? kewueeMeebo Deees-osKee, ceQ
hees hej ueser ngF& ntB Deewj yeesueves DeLeJee kejJe yeoueves keer Yeer
cesjer efnccele veneR nw hegve oes-eej efove yeeo keg megOeej nesves hej
Ske efove ceOeevn ceW keg. ceveesJeleer YeeF& kewueeMeebo kes heeme
yew"er-yew"er jesves ueieer, yeesueerYeeF& meenye! cegPes oer#ee efouee oes, DeYeer 8 efove hetJe& Yeer
ceeleepeer kes yeejs ceW meYeer [ekej-JeweeW ves peJeeye os efoee Lee,
yeesues Les, efke Deye es yeeWieer veneR.....eefo ceeleepeer kees keg nes
ieee, lees ceQ keee keBieer?
kewueeMeebo peer ves yengle keg meevlJevee oer efkevleg Gmes Meeefvle
veneR efceueer hegve Jen Deekej cesjs heeme jesves ueieer Deewj yeesueercesjs Yeeie ceW oer#ee nw ee veneR? ceQ efkeleves Je<eeX mes le[he
jner nBt~ Flevee kenkej Gmeves oer#ee ve efceueves leke neW jme
leeie kej efoes~ oes efoveeW leke Jen veerjme Yeespeve kejleer jner,
leye kewueeMeebo cesjs heeme yew"s Deewj yeesuesceeleepeer! Fmes kewmes mecePeevee?......
ceQ Oeerjs-Oeerjs yeesueerkewueeMe! ceQves osKee nw efke mebIe ceW efpemekes YeeJe oer#ee kes
veneR nesles nQ, Gmes kewmeer-kewmeer esjCee oskej oer#ee oer peeleer nw?
efkevleg.....helee veneR Fmekes efkeme kece& kee Goe nw~......pees
Yeer nes, en yeseejer oer#ee kes efueS jes-jeskej DeeBKeW megpee uesleer
nw~ Deye cegPes Yeer Fmekes Thej keCee Dee jner nw~.... peye cesjs
oer#ee kes YeeJe Les, leye ceQves Yeer lees heg<eeLe& kejkes n cenerves kes
Deboj ner oer#ee eehle kej ueer Leer efkevleg Fmes Deepe 2-3 Je<e& nes
iees nQb~ ve Fmekes %eeve ceW keceer nw ve Jewjeie ceW, cee$e Fmekee
Mejerj DeJeMe kecepeesj nw, efhej Yeer en eeefj$e ceW yengle ner {
nw, en ceQves DevegYeJe kej efueee nw Dele cesjer Fe nw efke legce
Deye Fmekes mees Yeelee yevees.....~
Flevee megvekej kewueeMeebo kee Yeer oe efheIeue ieee~
Jes yeesuesceeleepeer! Deehe pees Yeer Dee%ee oW, ceQ kejves kees leweej
nBt~.....ceQ Fmekee jme heefjleeie hetCe& kejekej ner Iej peeTBiee~
ceQves kene-
Debke-3
legce Deepe ner heheewjepeer (erkeceie{) eues peeJees Deewj

Fmekeer oer#ee nsleg Deeeee& eer efMeJemeeiej peer mes Dee%ee ues
DeeJees~ en cesjs mes ner oer#ee uesvee eenleer nw~
kewueeMeebo ves cesjer Dee%ee efMejesOeee& keer~ JeneB mes jJeevee
neskej erkeceie{ hengBes~ Deeeee&eer kees veceesmleg kejkes eneB
keer meejer efmLeefle megvee oer~ meved 1964 kee Deeeee& mebIe kee en
eelegcee&me heheewje leerLe& hej ngDee Lee~
Deeeee&eer ves kenecesjer Dee%ee nw efke Deeefe&kee %eeveceleer ceeleepeer Gmes
#egefuuekee oer#ee os oW~
Dee%ee ueskej kewueeMeebo Jeeheme nwojeyeeo Dee iees~ keg.
ceveesJeleer keer KegMeer kee Yeuee Deye keee ef"keevee!
ceQves eeJeCe Megkeuee mehleceer kees YeieJeeve heee&veeLe kee cees#e
keueeCeke nesves mes Gmeer efove oer#ee osves kes efueS metevee kej oer~
efhej keee Lee, nwojeyeeo kes eeJekeeW kes efueS eneB oer#ee osKeves kee
henuee DeJemej Lee~ YeeeW ves ye[s Glmeen mes eeseece yeveeee, leerve
efove ner Mes<e Les~ kewueeMeebo ves Kegueer peerhe ceW ceveesJeleer keer
MeesYeeee$ee efvekeeueer hegve: JeneB kes eeJekeeW ves neLeer hej efyeboesjer
efvekeeueer Leer~ keg. ceveesJeleer kees jeef$e kes 1-2 yepes leke meejs Menj
ceW Iegceeee ieee~ eeJeke-eeefJekeeSB evove kes nej, veeseW keer
ceeueeSB Deewj heg<heceeueeDeeW mes ceveesJeleer kees mecceeefvele kejles iees~
peehe kee eYeeJeeeJeCe Megkeuee mehleceer kes efove eele: mes ner cetmeueeOeej
yeeefjMe eeuet nes ieF&~ Ssmee ueieeKegues cewoeve ceW oer#ee kee cebe yevee nw, oer#ee JeneB kewmes
nesieer? pevelee kewmes osKesieer?....~
kewueeMe ves cesjs meeceves mecemee jKeer~ ceQves Ske ese mee
ceb$e kewueeMe kees efoee Deewj yeesueerSke Iebe peehe kej uees Deewj efveefeble nes peeDees, oer#ee
eYeeJevee kes meeLe nesieer~
Ssmee ner ngDee, oer#ee kes mecee efoiecyej pewve, esleecyej
pewve Deewj pewveslej meceepe keer Yeer[ yengle ner DeefOeke Leer~
FOej oer#ee kes Ske Iebs henues ner yeeoue meehe nes iees Deewj
Deeee& lees Fme yeele kee jne efke cegPeceW yew"ves keer Yeer Meefe veneR
Leer, mees helee veneR Gme mecee mhetefle& keneB mes Dee ieF& efke ceQves
efJeefOeJeled oer#ee keer efeeeeW Ske Iebs leke mJeeb Deheves neLe mes keeR
Deewj veJeoere#f elee #egefuuekee kee veece DeYeeceleer Ieesef<ele efkeee,
Devevlej 5 efceve leke pevelee kees DeeMeerJee&o Yeer efoee~ oer#ee efJeefOe
mecheVe nesves kes Ske Iebs heeeled hegve cetmeueeOeej Je<ee& eeuet nes
ieeer~ leye meYeer ueesieeW ves Ske mJej mes ener kene-
Debke-3
ceeleepeer ceW yengle ner DeefleMee nw~

leye ceQves kene-cesjs ceW keg Yeer DeefleMee veneR nw,
DeefleMee lees Oece& ceW nw~ JeemleJe ceW, Oece& kes emeeo mes ner meJe&
Decebieue otj nesles nQ Deewj lees keee? Oece& mes ner cees#e Yeer eehle
efkeee pee mekelee nw Dele Oece& hej ner ee jKees~
Deieues efove kewueeMeebo ves mepeue ves$eeW mes #egefuuekee
DeYeeceleer ceeleepeer kees Deenej efoee, GvnW otOe, Ieer Deeefo jme
oskej Dehevee ceve mebleg efkeee~ Deye GvnW en meceeeej ceeleeefhelee kees megveeves keer Deekeguelee Leer Dele cesjer Dee%ee ueskej GOej
mes YeieJeeve yeengyeefue keer (eJeCeyesueieesue) Jevovee kejkes Jeeheme
Deheves Iej hengBe iees~
FOej cegPes Yeer mJeemLe ueeYe neslee ieee~ GOej kewueeMeebo
kes cegKe mes ceelee-efhelee ves cesjer mJemLelee megveer lees KegMe ngS
efkevleg peye ceveesJeleer keer oer#ee kes meceeeej megves, leye ceeB ceesefnveer
jes he[eR~ Jes yeesueeRceQves keewve mes heehekece& mebefele efkees Les efke pees Deheveer
oesveeW hege$f eeeW keer oer#ee osKeves kee DeJemej veneR efceue mekee.....~
efheleepeer kees Yeer yengle Keso ngDee efkevleg Gme mecee peevesDeeves keer Fleveer hejcheje veneR Leer efke pees Pe ner jsue mes ee$ee
kejkes Deekej oMe&ve kej peeles......Demleg~
Fme ekeej kes DeveskeeW mebmcejCeeW mes meceefvJele hetpe
%eeveceleer ceeleepeer eje efueefKele cesjer mce=efleeeB veeceke
DeelcekeLeehe ebLe mecemle hee"keeW kes efueS he"veere nw~
Deeefe&kee eer DeYeeceleer peer keer yegbosueKeC[ ee$eehetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer ves F&meJeer meved
1964 ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer mes #egefuuekee oer#ee
enCe keer leLee meved 1969 ceW Deeeee&eer Oece&meeiej peer cenejepe mes
Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes peerJeve Oeve efkeee~ hegve: meved 1971
ceW yegbosueKeC[ ee$ee keer YeeJevee mes GvneWves he=Leked efJenej efkeee~
meved 1971 mes ueskej hetpe ceeleepeer kes oMe&ve nsleg Jeeheme
Deeves leke kee mebef#ehle JeCe&ve hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer
ceeleepeer ves Deheveer yegvosueKeC[ ee$ee ceW mJeeb efueKekej eoeve
efkeee nw~ Gmekes heeeled hetpe ceeleepeer ves heefeceer Gej eosMe
kes keF& veiejeW ceW eelegcee&me kejkes Oece&eYeeJevee keer leLee
pecyeterhe mLeue nefmleveehegj ceW Yeer GvneWves 11 eelegcee&me mecheVe
efkees~
hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer ves meved 1964 mes
ueskej meved 2012 leke kes Fve Je<eeX ceW keneB-keneB hej eelegcee&me
mLeeefhele efkeS, Gvemes Deehekees heefjefele kejeee pee jne nw-
(13)
hejcehetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer

eje efkeS ieS eelegcee&me
(meved 1964 mes meved 2012 leke)
#egefuuekee DeJemLee kes 5 eelegcee&me
1.
2.
3.
4.
5.
meved
1964
1965
1966
1967
1968
Jeerj efve.meb.
2490
2491
2492
2493
2494
mLeeve
nwojeyeeo (DeebOeeosMe)
eJeCeyesueieesuee (kevee&ke)
meesueehegj (ceneje^)
meveeJeo (ce.e.)
eleeheie{ (jepe.)
Deeefe&kee DeJemLee kes 44 eelegcee&me

6. 1969
7. 1970
8. 1971
9. 1972
10. 1973
11. 1974
12. 1975
13. 1976
14. 1977
15. 1978
16. 1979
17. 1980
18. 1981
19. 1982
20. 1983
21. 1984
22. 1985
23. 1986
24. 1987
25. 1988
26. 1989
27. 1990
28. 1991
29. 1992
30. 1993
31. 1994
32. 1995
(14)
2495
2496
2497
2498
2499
2500
2501
2502
2503
2504
2505
2506
2507
2508
2509
2510
2511
2512
2513
2514
2515
2516
2517
2518
2519
2520
2521
peehegj (jepe.)
eWke (jepe.)
efkeMeveie{ (jepe.)
meeJej (jepe.)
ueefuelehegj (G.e.)
lejhegj (ce.e.)
peyeuehegj (ce.e.)
oceesn (ce.e.)
meeiej (ce.e.)
jenleie{ (ce.e.)
KegjF& (ce.e.)
ueefuelehegj (G.e.)
ueMkej (ce.e.)
peehegj (jepe.)
peehegj (jepe.)
ceespeceeyeeo (jepe.)
uetCeJeeb (jepe.)
nefmleveehegj-eeeerve cebeof j (G.e.)
mejOevee (G.e.)
ye[ieeBJe (G.e.)
pecyeterhe-nefmleveehegj (G.e.)
Jenuevee (G.e.)
yejveeJee (G.e.)
nefmleveehegj-eeeerve cebeof j (G.e.)
ceJeevee (G.e.)
Jenuevee (G.e.)
33. 1996
2522
Keleewueer (G.e.)
34. 1997
2523
Meenhegj (G.e.)
35. 1998
2524
36. 1999
2525
mejOevee (G.e.)
37. 2000
2526
yejveeJee (G.e.)
38. 2001
2527
yejveeJee (G.e.)
39. 2002
2528
yejveeJee (G.e.)
40. 2003
2529
41. 2004
2530
42. 2005
2531
43. 2006
2532
yejveeJee (G.e.)
44. 2007
2533
45. 2008
2534
46. 2009
2535
47. 2010
2536
48. 2011
2537
ceJeevee (cesj") G.e.
49. 2012
2538
vees - meved 2012 kes eelegcee&me kes ceOe eLece Yeeheo ke=.
mehleceer, 9 Deiemle, iegJeej kees meeeb 5 yepekej 15 efceve hej
hetpe ceeleepeer kee Glke= meceeefOecejCe hetpe ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer kes heeJeve meeefVeOe ceW Gvekes Decetue mecyeesOevehetJe&ke
ngDee Deewj GvneWves Deheves ceeveJe peerJeveheer cebefoj hej efveefce&le
efkees iees mebeceheer efMeKej kes Thej meuuesKevee-meceeefOeheer
mJeCe& keueMeejesnCe kej efueee~ Jes mJeie& megKeeW kee DevegYeJe
kejles ngS MeerIe ner ceeveJe pevce eehle kejkes cegefeueeYe kees eehle
kejW, ener YeieJeeve efpevesv mes eeLe&vee nw~
meeefnle-meeOevee
hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer ves oer#ee ueskej
peneB DeelcekeueeCe kes meeLe ner peien-peien hej Ketye Oece&eYeeJevee
keer, JeneR GvneWves Deveske evLeeW kee uesKevekeee& Yeer efkeee nw, keF&
ebLeeW keer heeeJeueer, keF& ceewefueke jeveeSB Deeefo kejkes GvneWves
meeefnle keer mesJee ceW Dehevee cenJehetCe& eesieoeve efkeee nw~ Gve
mecemle ebLeeW kes veece eneB emlegle nQ1. heeret<eJeeCeer
2. DeYeeJeeCeer eLece Yeeie
3. DeYeeJeeCeer efleere Yeeie
4. ceneJeerj Decej mebosMe
5. DeYee ieerleebpeueer eLece heg<he
Debke-3
6. DeYee ieerleebpeefue efleere heg<he

7. Jeerj DeYeeOJeefve
8. pewve mebmke=efle Meleke
9. eoMeebie efJeJeseve
10. oMeOece& efJeJeseve
11. meesuen keejCe YeeJevee
12. Ske Je=#e meele [eefueeeB
13. Deelce heLe keer Deesj
14. mehle Jemeve mes neefve
15. yeeue efJe%eeve peesefle eLece Yeeie
16. yeeue efJe%eeve peesefle efleere Yeeie
17. DeeoMe& efpeveJeeCeer
18. Dece=leJeeCeer
19. kegbokegbo ieerlee
20. JemegosJe eefj$e
21. meceemeej-Dece=le keueMe heeeJeueer
22. heg<eeLe& efmeef heeeJeueer
23. DeelceevegMeemeve heeeJeueer
24. hejceelce ekeeMe heeeJeueer
25. jeCemeej heeeJeueer
26. YeJe mlees$e heeeJeueer
27. ce=legbpee efJeOeeve
28. Yeeecej efJeOeeve
29. meccesoefMeKej efJeOeeve
30. Oece&ee efJeOeeve
31. eewyeermeer efJeOeeve
32. hebehejceser efJeOeeve
33. jlve$ee efJeOeeve
34. eglemkebOe efJeOeeve
35. De.#es$e ye[ieeBJe kee Fefleneme
36. De. #es$e yejveeJee kee Fefleneme
37. De. #es$e uetCeJeeb kee Fefleneme
38. De. #es$e ceespeceeyeeo kee Fefleneme
39. De. #es$e efyenejer kee Fefleneme
40. leerLe& #es$e DeeesOee kee Fefleneme
41. leerLe&#es$e nefmleveehegj kee Fefleneme
42. <edKeC[eiece hegmleke-1 met$e DevegJeeo
43. <edKeC[eiece hegmleke-3 met$e DevegJeeo
eneB hej FveceW mes meceemeej Dece=le keueMe heeeJeueer kee
efJeMes<e heefjee eoeve efkeee pee jne nw-
Debke-3
meceemeej-Dece=lekeueMe heeeJeueer
Deeeee& eer kegvokegvoosJe ves meceemeej veeceke ceneveebLe
keer jevee kejkes yengle ye[e Ghekeej efkeee nw~ Fme ebLe kes yeejs
ceW kene peelee nw efkelejCekeuee peeves efyevee, peeW veefnb vewee heej~
meceemeej peeves efyevee, leeW veefnb nes YeJe heej~~
en meceemeej peerJeve keer Decetue efveefOemJehe nw~ hetpe
Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer ves Fme ebLe keer DeelceKeeefle
erkee ceW Deeeee& eer Dece=leevmetefj eje jefele keeJe keueMeeW
kee heeevegJeeo kejkes Fmes peve-peve kes efueS mejue SJeb mejme
yevee efoee nw~ FmeceW meJe&eLece hetJe& jbie- Yetefcekee ceW Meg
DeelceleJe kee efJeJeseve efkeee nw, GmeceW mhehe mes yeleeee nw
efke en meceemeej JeiegCe heee&eeW mes meefnle Deveskeevle Oece& mes
megMeesefYele nw~ mecee Meyo kes Deveske DeLe& nQ-mecee eeefve
Iebe, Ie[er, efove Deeefo, mecee eeefve Meee, mecee eeefve
heoeLe&, hejvleg eneB hej mecee eeefve Meg DeelceleJe kee
meej DeLeJee GheeosemJehe nw efpemeceW, Gmekee veece nw meceemeej~
Ssmee en meceemeej Deveskeevle Oece& mes iegbefhele nw, Gme Deveskeeble
hej pees DeemLee jKeles nQ, Jes ner YeJepeerJe mebmeej-meceg mes heej
nesles nQ~ eeefhe eejbefYeke DeJemLee ceW JeJenejvee keee&keejer nw
hej MegesheeesieoMee ceW Jen JeJenejvee Deefkebefelkej yeve peelee
nw~ Fme ekeej Fme peerJeepeerJeeefOekeej ceW eejbYe mes ueskej 32
keueMe keeJeeW leke lees jbieYetecf e meb%ee oer nw~ Deeies peerJeepeerJeeefOekeej
ceW esleve-Deesleve kee efYeVe he mes mhe efJeJeseve efkeee nw,
Deveske GoenjCeeW mes Fmeer yeele kees { kejles ngS kene nw efke
YeeF&! ue#eCe keer Dehes#ee peerJe mes DepeerJe efYeVe nw efhej Yeer
%eeveerpeve ner Fmekee DevegYeJe kej mekeles nQ, De%eeveerpeve veneR~
eneB hej %eeveer Meyo mes efveefJe&keuhe Oeeve ceW efmLele cenecegefve ner
efJeJeef#ele nQ keeeWefke Fmekes hetJe& lees Meg Deelcee kee eeve ner
ceevee ieee nw~ Fme peerJeepeerJeeefOekeej kees hetCe& kejles ngS Deble
ceW Ghemebnejhe mes eer Dece=leevmetefj kenles nQ efke %eeveheer
kejeWle kes eje peerJe Deewj DepeerJe kees he=Leked kejvee nw lees Fme
kejeWle kees leye leke eueeles jnvee eeefnS efke peye leke en
efeewlevemJehe Deelcee hej mes he=Leked neskej efme-Meg DeJemLee
kees ve eehle nes peeS~ Ssmeer Yeso%eeve keer YeeJevee kejles-kejles Ske
efove en Deelcee Mejerj mes jefnle DeMejerjer nes peeSiee~ Fme
ekeej Fme DeefOekeej ceW 45 keueMekeeJe nQ~
Fmekes heeeled efleere kee=&-kece& DeefOekeej ceW %eeveer-De%eeveer
keer eJe=efe efoKeeF& ieF& nw efke %eeveer Deheves mJeYeeJe kee ner keee&
nw hej De%eeveer efveefcee-vewefceefeke mebyebOe mes hejYeeJe kee ner keee&
(15)
nw, Fme efJe<ee kee megvoj efJeJeseve efkeee nw~ Fve keueMe keeJeeW
kes heeevegJeeo ceW hetpe Deeefe&kee DeYeeceleer ceeleepeer ves 52 ekeej
kes megvoj boeW kee eeesie efkeee nw, efpevekes eje Fme heeeJeueer
ceW DeodYegle mejmelee Dee ieF& nw~ Fme efleere kee=&-kece& DeefOekeej
ceW 46 mes 99 leke keueMekeeJe nQ~ hegve: hegCeheeheeefOekeej ceW
hegCe-heehe kes heue kees SJeb efeee kees oMee&ee nw efke en peerJe
mJeeb ner Deheves MegYe-DeMegYe YeeJeeW kes eje hegCe-heehe kee kelee& nw
Deewj Jener mJeeb ner Gmekes heue kee Yeesee Yeer nw~ Fme DeefOekeej
ceW Ske efJeMes<e Oeeve osves eesie yeele en nw efke "s iegCemLeeveJeleea
cegefve, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg DeLee&led Deepe kes cegefvejepe Fve
hegCe-heehe mes hejs-Megesheeesieer veneR nes mekeles nQ lees efhej
eeJekeeW DeLeJee DeefJejle meceiefeeW kes efueS hegCe kees Yeer nse
ken osvee ieuele nw~ peye "s-meeleJeW iegCemLeeve leke hegCeefeeeSB
Gheeose nQ lees eewLes-heeBeJeW iegCemLeeveJeefle&eeW kes efueS lees Gheeose
nQ ner nQ~ neB! Fve meyekes efueS heeheefeeeSB meJe&Lee nse ner nQ
Deeies euekej hegCe efeeeSB Oeeve ceW mJeeb t peeleer nQ leYeer
hegCe Deewj heehe Ske keesef ceW Dee peeles nQ~ Fme ekeej Fme
le=leere DeefOekeej ceW 100 mes ueskej 112 leke Ssmes 13 keueMe
keeJe nQ~
Deeies elegLe& DeeeJe DeefOekeej keer erkee ceW eege mebmke=le
keeJeeW ceW yeleeee nw efke De%eeveer eeCeer kece&he DeeeJe eje
ncesMee og:Keer jnles nQ Deewj %eeveer eeCeer DeeeJe kees jeskeves kes
efueS meoe eelveMeerue jnles nQ~ FmeceW yeleeee nw efke Meg
DeelceleJe ceW ueerve Megesheeesieer cegefve ner 11JeW, 12JeW iegCemLeeve ceW
hengB ekej keceeX kes DeeeJe kees jeskeles nQ~ Fme ekeej113 mes 124
leke keueMe keeJeeW ceW en elegLe& DeefOekeej JeefCe&le nw~
hegve: mebJej DeefOekeej ceW kene nw efke en %eeveer peerJe
keceeX kee mebJej kejkes Deheveer Deelcee ceW jceCe kejlee nw~
cetueebLe meceemeej ceW Deeeee& eer kegbokegboosJe ves Fme mebJej
kee ece yeleueeles ngS Fmes meJe&heefjen leeieer cenecegefveeeW ceW
ner ceevee nw~ Fme DeefOekeej ceW 125 mes 132 leke Ssmes 8
keueMekeeJe nQ~
"s efvepe&je DeefOekeej ceW kenles nQ efke Oeeveer eesieer
cenecegefve lehe, Oeeve Deeefo kes eje DevevlekeceeX keer efvepe&je
kejles ngS %eevepeesefle kees eie kejles nQ~ hegve: yeleeles nQ efke pees
meeleYeeeW mes jefnle Deheveer Meg Deelcee kees bkeeslkeerCe& Ske
%eeeke mJeYeeJecee$e DevegYeJe kejles nQ, Gvekes efkebefeled Yeer kece& kee
yebOeve veneR neslee nw elegled hetJe& ceW yebOes ngS keceeX keer efvepe&je ner
nes peeleer nw~ Fme ekeej mes Fme DeefOekeej ceW 133 mes 162 leke
keueMe keeJe nQ~ hegve: yebOeeefOekeej ceW yeleeee nw efke en De%eeveer
(16)
peerJe jeieYeeJe eje hegve:-hegve: keceeX kee yebOe kejlee nw hejvleg

%eeveer peerJe Fve efJeYeeJeYeeJeeW mes meowJe efJejeieer ner jnlee nw~ Fme
DeefOekeej ceW 163 mes 179 leke keueMekeeJe nQ~
Deeies cees#e DeefOekeej ceW kene nw efke %eeveer peerJe e%eeheer
wveer kes eje meYeer Jekece&, YeeJekece&, veeskece& kees otj kejkes
cees#e ceW peekej efJejepeceeve nes peeles nQ~ peneB hej Meeele megKe
nw, Gmeer kee veece cees#e nw~ 190JeW keueMekeeJe ceW kene nw efke
pees Deeueme Deewj eceeo kees es[kej Deheves DeelcemJehe ceW
efmLej nes peelee nw, Jener cegefve hejceMegef kees eehle neslee ngDee
yengle MeerIe ner keceeX mes t peelee nw~ Fme DeefOekeej ceW 180 mes
192 leke keueMe keeJe nQ~
lelheeeled meJe&efJeMeg veeceke DeefOekeej ceW Fme yeele hej
DeefOeke peesj efoee ieee nw efke De%eeve mes ner en Deelcee keceeX
kee keee&-Yeesee nw efkevleg %eeveer Deelcee Deheves %eeve kes yeue mes
keceeX kee keee&-Yeesee veneR neslee nw~ Fme DeefOekeej ceW 193 mes
246 leke keueMekeeJe nQ~
Deeies meeeo DeefOekeej ceW Deveskeevle Oece& kee mhe
efJeJeseve kejles ngS kenles nQ efke Ske ner Jemleg ceW Devevle
iegCe, Oece&, heee&eW meoe efJeeceeve nQ~ meeLe ner Fme DeefOekeej
ceW meeeo keer Megef kes efueS JemlegleJe keer JeJemLee hej
leLee Gheee-cees#eceeie& Deewj Ghese-cees#e Fve oesveeW hej
efkebefeled efJeeej efkeee ieee nw~ Jemleg kes efkemeer Ske Oece&
kees Skeevle mes ceeveves Jeeues efceLeeef nQ, eneB GvnW
De%eeveer kene nw keeeWefke Jes mJeeb kes efnle-Deefnle kes efJeJeske
mes Metve nQ, Fmemes Deefleefje Ske-Ske Oece& kees Ske-Ske
veeefJeJe#ee mes hejmhej meehes#e enCe kejves Jeeues meeeoer
nQ, Jes ner leJeJesee nQ Deewj %eeveer nQ~
Fme ekeej Fme DeefOekeej ceW 246 mes 261 leke 14
keueMe keeJeeW ceW ener yeleeee nw efke Skeevleceevelee mes %eevecee$e
Deelcee kee DeYeeJe nes peelee nw efkevleg Deveskeeble ceeveleevegmeej
Deelcee Deewj %eeve Ske-otmejs mes DeefYeVe jnles ngS Meeele meee
Jeeues nQ~
Devle ceWs meeOe-meeOeke efJeeej kes Devleie&le Deelcee
DevevleMeefeege nw Ssmee kene nw~ Fme ekeej ece-ece mes
meYeer DeefOekeejeW kes megvoj efJeJeseve kes heeeled heeevegJeeoke$eea
hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer Deheveer Deuhe%elee eoefMe&le
keer nw~
hetpe Deeefe&kee DeYeeceefle, kees Jevove Meleyeej~
jlve$ee keer meeOevee, Leer efpeveceW meekeej~~
Debke-3
meuuesKevee keee nw ?
emlegefle-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
eer ieewlece mJeeceer ves eeJekeeW kes efueS heeBe DeCegele, leerve
iegCeele Deewj eej efMe#eeele Ssmes yeejn eleeW kee JeCe&ve efkeee nw~
GmeceW efMe#eeele ceW meuuesKevee kees efueee nw~ eLeelelLe FceeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe, lelLe he{ces meeceeFeb,
efJeefoS heesmenesJeemeeb, leefoS DeefleefLemebeJf eYeeiees, eGlLes efmekeKeeJeos
heefcemeuuesnCeecejCeb esefo~
GveceW eej efMe#eeele1 nQ-GveceW Yeer eLece meeceeefeke nw,
otmeje ees<eOeesheJeeme nw, leermeje DeefleefLemebefJeYeeie nw Deewj eewLee
Debeflece meuuesKeveecejCe nw~
Fmeer ekeej eer kegvokegvo osJe ves Yeer eeefj$eheeng[ ceW
FvneR eej efMe#eeeleeW kee keLeve efkeee nw~ eer GceemJeeceer Deeeee&
ves leJeeLe&met$e ebLe ceW yeejn eleeW kes yeeo Fme meuuesKevee kees
kene nw~ eLeeceejCeeefvlekeeR meuuesKeveeb peesef<elee2 cejCe kes keeue ceW
Deble mecee meuuesKevee kees eereflehetJe&ke enCe kejvee eeefnS~ eer
mecebleYemJeeceer ves Yeer kene nwGhemeiex ogeYf e&#es pejefme peeeeb e efve:eleerkeejs~
Oecee&e levegeJf eceeseveceeng: meuuesKeveeceeee&:3~~
Ghemeie& kes Dee peeves hej, ogefYe&#e-Dekeeue kes he[ves hej,
Je=eJemLee kes Deeves hej Deewj jesie kes Deeves hej es Ssmes neW efke
efpevekees otj kejves kee Deye Gheee ve jn peees, leye Oece& kes efueS
DeLee&led Deheves mebece Oece& Deeefo keer j#ee kejles ngS Mejerj kee
leeie kej osvee Fmekee veece meuuesKevee nw~ en meuuesKevee
DeelceJeOe veneR nw keeeWefke FmeceW ke<eeeeW kees Meeble kejkes meyemes
#eceekej Oece& keer j#ee kejles ngS Fme veej Mejerj kees ece-ece
mes efJeefOeJeled ke=Me kejles ngS Deble ceW YeieJeeved kee veece mcejCe
kejles ngS Mejerj es[e peelee nw~
YeieJeleer DeejeOevee ebLe ceW Fme meuuesKevee kee JeCe&ve
efJemleej mes efkeee ieee nw~ Demeue ceW peerves keer keuee lees meye
efmeKeeles nQ efkevleg cejves keer keuee pewveeeeeeX ves ner efmeKeeeer nw
Deewj pees cejves keer keuee ee efJeefOe meerKe kej Jeerjlee mes cejles nQ,
Jes ner Ske ve Ske efove ce=legbpeeer YeieJeeved yeve peeles nQ~ Gvekes
cejves hej heefjJeej JeeueeW kees metleke-heeleke Yeer veneR ueielee nw
elegled Gvekee cejCe ceneslmeJe kenueelee nw Deewj Gvekes Deblesef
1. heeef#eke eefleeceCe~ 2. leJeeLe&met$e De. 7~ 3. jlvekejC[eeJekeeeej~
Debke-3
mes heefJe$e mLeeve efve<eee yeve peelee nw, efpemekeer Yeepeve keee
cegefveieCe Yeer Jebovee kejles nQ~ YeieJeleer DeejeOevee kes DeeOeej mes
eneB meuuesKevee kee mebef#ehle mJehe efoKeeee pee jne nw~
meuuesKevee
ceveg<eeefo YeJe kes heee&e kee veeMe nesvee cejCe nw~
Gme cejCe kes heeBe Yeso nQ~ hebef[le hebef[le cejCe, hebef[le
cejCe, yeeue hebef[le cejCe, yeeue-cejCe, yeeue-yeeue cejCe~
hebef[le hebef[le cejCe-#eerCeke<eee kesJeueer YeieJeeved hebef[le
hebef[le cejCe mes cejles nQ~ DeLee&led kesJeueer kes cejCe kee hebef[le
hebef[le cejCe veece nw~
hebef[le cejCe-"s iegCemLeeve mes ueskej ieejnJeW iegCemLeeve
leke ceW nesves Jeeuee cejCe hebef[le cejCe nw~
yeeue hebef[le cejCe-efJejleeefJejle-osMemebele kes cejCe kees
yeeue hebef[le cejCe kenles nQ~
yeeue cejCe-DeefJejle meceief kee cejCe yeeue cejCe nw~
yeeue-yeeue cejCe-efceLeeef peerJeeW kee cejCe, DeheIeele
Deeefo kejkes cejCe kejvee, en meye yeeue-yeeue cejCe nQ, keeeWefke
es peerJe yeej-yeej cejCe kejles ner jnles nQ~
hebef[le cejCe
hebef[le cejCe kes leerve Yeso nesles nQ-heeoesheieceve, Yee,
eefle%ee Deewj Fbeif eveercejCe~
heeoesheieceve-Deheves heeJeeW eje mebIe mes efvekeuekej Deewj
eesie eosMe ceW peekej pees cejCe efkeee peelee nw, Jen heeoesheieceve
cejCe nw~ FmeceW cegevf ejepe Deheves Mejerj keer JeweeJe=le mJeeb Yeer veneR
kejles nQ Deewj Flej cegevf eeeW eje Yeer veneR kejeles nQ~ efJeefMe
mebnveve Jeeues cegefve ner Fme cejCe kees mJeerkeej kejles nQ4~
Yeefeeefle%ee cejCe-Yee Deenej keer eefle%ee-leeie
kejvee Yee eefle%ee nw~ Fme cejCe ceW mJehej JeweeJe=le keer
Dehes#ee jnleer nw~
FbefieveercejCe-mJeeefYeeeehetJe&ke Fbefieveer cejCe kejves eesie
mebnveve kee DeYeeJe nw, Dele: Yee eefle%ee cejCe kee eneB
mheerkejCe kejles nQ~
YeeeleeKeeve cejCe kes oes Yeso nQ-meefJeeej Yee
eleeKeeve Deewj DeefJeeej Yee eleeKeeve~
4. cetueejeOevee ieeLee 26/1~
(17)
pees ie=nmLe DeLeJee cegefve Glmeen Deewj yeueege nQ, efpevekee

keg keeue kes Devevlej cejCe nesiee, Gvekes meefJeeej YeeeleeKeeve cejCe neslee nw~ Fmekes efJehejerle Dekemceeled cejCe kes
Dee peeves hej hejeece jefnle meeOeg kee cejCe DeefJeeej Yee
eleeKeeve nw~
Yee-eleeKeeve kee peIeve keeue Debleceg&ntle& nw Deewj
Glke= keeue eoMe Je<e& eceeCe nw~ DeLee&led keesF& Yeer cegefve
efveefcee %eeveeefo kes eje peye Deheveer Deeeg kees yeejn Je<e& kes
Yeerlej efveCeeale kej uesles nQ, leye Jes Glke= meuuesKevee kees enCe
kej uesles nQ~1
Jes cegefvejepe yeejn Je<e& efkeme ekeej efyeleeJeW mees kenles nQ~
Fve yeejn Je<eeX ceW eejbYe kes eej Je<e& lees veevee ekeej kes
DeveMeve, DeJeceewoe&, meJe&leesYe, SkeeJeueer, efkeeJeueer, jlveeJeueer,
efmebneJeueeskeve Deeefo leheeW kee Devegeve kejles ngS hetCe& kejW~
Deeies kes eej Je<e& jmeheefjleeieveeceke lehe mes hetCe& kejW~ hegve: oes
Je<e& leke keYeer Deuhe Yeespeve, keYeer veerjme Yeespeve kejles ngS
efyeleeJeW hegve: Ske Je<e& leke keYeer Deuhe Deenej kejles ngS hetCe&
kejW? Fme ekeej efJeefOe yeleueeF& ieF& nw~ DeLee&led Yee-eleeKeeve
meuuesKevee Jeeuee ke<eeeeW kees ke=Med kejles ngS efJeefOeJeled keee kees
Yeer ke=Me kejlee peeJes, Fmeer kee veece meuuesKevee nw~
Deeeee& Deheveer meuuesKevee kejves kes efueS Deheves eesie
efMe<e kees Dehevee Deeeee& heo oskej mJeeb mebIe kee leeie kej
Deve mebIe ceW peekej meuuesKevee enCe kejles nQ~ DeLeJee keoeefeled
Deheves mebIe ceW Yeer meuuesKevee uesles nQ~ pees meuuesKevee enCe
kejles nQ, Jes #eheke kenueeles nQ Deewj pees Deeeee& Gvekeer meuuesKevee
kejeles nQ, Jes efveee&hekeeeee& kenueeles nQ~
DeeeeeeX ves Ske cegefve keer meuuesKevee kes mecee De[leeueerme

cegefveeeW keer DeeJeMekelee yeleueeF& nw~ eesie Jemeefle ceW #eheke kees
meuuesKevee enCe kejekej Jes cegevf e keee-keee kejles nQ ? Gmekees
yeleeles nQ~
eej cegefve #eheke kees G"eves, efye"ueeves Deeefo mesJee kee
keece kejles nQ, efpememes mebece ceW yeeOee ve DeeJes~
eej cegefve #eheke kees Oece& eJeCe kejeles nQ~
eej cegevf e Deeeejebie kes Devegketue #eheke kees Deenej kejeles nQ~
eej cegevf e #eheke kees heeve (heerves eesie heoeLe&) keer JeJemLee
kejles nQ~
eej cegefve #eheke keer j#ee kejles nQ~
eej cegefve #eheke kes Mejerj kes ceue kees otj kejles nQ~
eej cegevf e #eheke keer Jemeeflekee kes ej kes DeefOekeejer nesles nQ~
eej cegefve Deve oMe&veeefLe&eeW kees mecyeesOeve kejles nQ~
eej cegevf e jeef$e ceW peeiejCe kejles ngS #eheke kees mebYeeueles nQ~
eej cegefve osMe keer eJe=efe osKeles nQ~
eej cegefve yeenj mes Deees peveeW kees keLee Deeefo megveeles nQ~
eej cegefve Jeeo kejkes Deve celeeW kee efvejekejCe kejles nQ~
Ssmes es De[leeueerme efveee&heke cegefve elvehetJe&ke #eheke keer
meceeefOe efme kejles ngS mebmeej meceg mes heej kejles nQ~3 eefo
DeefOekehe mes meceeefOe kes mecee Fleves cegefveeeW kee eesie ve efceues,
lees efpeleves neW, Gleves ceW ner Gheeg&e JeJemLee yevee osvee eeefnS~
kece mes kece oes cegefve nesvee Delevle DeeJeMeke ner nw~
Fme ekeej mes meuuesKevee mes cejCe kejves Jeeues YeJe peerJe
DeefOeke mes DeefOeke meele-Dee" YeJe Deewj kece mes kece oes leerve YeJe
ner enCe kejles nQ~ Devevlej cees#e megKe kees eehle kej uesles nQ~
1. Deeeejmeej he=. 257~ 2. YeieJeleer DeejeOevee ieeLee 254 mes 256~ 3. YeieJeleer DeejeOevee ieeLee 647 mes 673~
eebpeefue meYee mecheVe

hejcehetpe Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe mes oeref#ele hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer megefMe<ee oerIe&
leheefmJeveer, Ghemeie& efJepeslee, eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer kee meceeefOecejCe 9 Deiemle 2012 kees meeeb 5.15
yepes pecyeterhe-nefmleveehegj ceW nes ieee nw~ hetpe ceeleepeer keer meceeefOe kes mecee ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee hetje mebIe
GvnW mecyeesefOele kejves nsleg GheefmLele Lee~ Delevle Meeble heefjCeeceeW mes eleeW kes eefle mepeie jnles ngS meceleeYeeJe mes meceeefOe
Debieerkeej kej Deeefe&kee DeYeeceleer ceeleepeer ves efoiecyejlJe kee ieewjJe ye{eee leLee Fme YeJe kees Deeefe&kee ceelee kes ceneeleeW mes
meeLe&ke efkeee~ Gvekes eje jefele meeefnefleke ke=efleeeB pewve meeefnle keer Decetue efveefOe nQ~
kegvokegvo %eeveheer", Fboewj ceW 10 Deiemle 2012 kees meeeb 5 yepes Jeerj efvekeuebke kes eMemJeer mebheeoke eer jcesMe
keemeueerJeeue keer DeOe#elee ceW eebpeefue meYee kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemeceW [e@. Deveghece pewve ves hetpe ceeleepeer kes
JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej ekeeMe [euee~ ye. [e@. jpeveer pewve, [e@. megjsKee efceee, eerceleer heg<hee ogyes, eer meboerhe Meen, eer
jekesMe pewve Deeefo ves eebpeefue Deefhe&le keer~
-[e@. Deveghece pewve, Fboewj
(18)
Debke-3
Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer keer

Debeflece eebmeeW kee DeeBKeeW osKee neue
emlegefle-peerJeve ekeeMe pewve, eyebOe mecheeoke
Ske meeOeke keer meeOevee Gmekes peerJeve ceW meekeejmJehe
keye uesleer nw ? Deewj efkeme ekeej uesleer nw ? Fme yeele kee
ele#e DevegYeJe nceveW Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kes
meuuesKeveekeeue Je meceeefOe kes DeJemej hej eehle efkeee~ efpeme
ekeej Ske kegMeue ie=efnCeer eje MegleehetJe&ke megmJeeog Yeespeve
leweej kejves kes efueS heefjece efkeee peevee SJeb Yeespeve leweej
nesves kes Ghejeble DebleleesielJee Gmekees efvece&ueYeeJeesb kes meeLe enCe
kejkes le=efhle eehle kejvee, Gmekes ue#e keer efmeef kenueelee nw~
Fmeer ekeej Ske meeOeke eje Yeer peerJeve Yej keer ieF& ke"esj
leheeee& keer meeLe&kelee Gmekes Deble mecee hej DeeOeeefjle nesleer nw,
peye Jen hetCe& Oewe&lee Je iebYeerjlee kes meeLe peerJeve kes mele kees
peeveles ngS Deelcee efYeVe Je Mejerj efYeVe heer YesoefJe%eeve kee
mcejCe kejlee nw leLee mecemle jesie-Meeske Deeefo Mejerj kees nw,
Deelcee lees Depej-Decej-DeefJeveeMeer Je hejce megKe kee kelee& nw,
Fme ekeej kee Oeeve-efebleve kejles ngS Deheves peerCe& Mejerj kee
leeie kejlee nw~
pewveOece& kes Devegmeej efpeme ekeej Ske cebefoj kees yeveeves kes
Ghejeble cebefoj kes efMeKej hej keueMe kee DeYeeJe jnves mes Jen
hetCe&lee kees eehle veneR neslee nw, Gmeer ekeej Ske pewve meeOeg Yeer
eefo peerJeve Yej leheeee& kejves kes Ghejeble Gece meceeefOecejCe
kees eehle veneR kejlee nw, lees Gmekeer meeOevee hetCe&lee kees eehle veneR
kener peeleer nw~ FmeerefueS Ske meeOeke kes Debeflece mecee ceW
Devegketue heefjeee& leLee heefjeee& oesveeW kee ner Delevle cenlJe nw,
pees kesJeue mebIe kes iegDeeW SJeb DevegYeJeer efMe<eeW kes DeeOeej hej
kegMeueleehetJe&ke mecheVe nesleer nw~
meuuesKevee kees OeejCe kejves Jeeues cenecegefve, Deeefe&kee
Deeefo meeOegDeeW kee Deblejbie peneB Gvekes mJele: heg<eeLe& mes Delevle
meeJeOeeveerhetJe&ke DeeOeeeflceke efebleve kes meeLe meblegueve kees eehle
neslee nw, JeneR heefjeee& kejves Jeeues meeOegDeeW Deewj eeJekeeW keer
Yetefcekee Yeer Delevle cenlJehetCe& ceeveer ieF& nw~ Deble mecee ceW jeie
Deewj ceesn kees lepe kejkes pees ieg Je efMe<epeve #eheke keer mesJee
kejles nQ leLee Gmekes Deblejbie efebleve ceW meneesie kejves Jeeueer
DeeOeeeflceke meeceeer keer Jeeevee Je mecyeesOeve kees eoeve kejles
nQ, Jes ner efkemeer #eheke keer Gefele meceeefOe ceW Ske cenlJehetCe&
Debke-3
efveefcee yeveves kee keee& kejkes Ske meeOeke keer meeOevee kees
Debeflece mecee ceW meeLe&kelee Je meheuelee eoeve kejles nQ~
Fme yeele kee Ske ele#e GoenjCe pecyeterhe-nefmleveehegj
ceW Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer keer ueieYeie [s{ ceen leke
eueer meuuesKevee Je meceeefOe mes eehle neslee nw~ hetpe ceeleepeer kee
30 pegueeF& 2012 kes efove Deeeveke ner mJeemLe peeoe efyeie[
ieee, efpemes osKekej hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer
ceeleepeer Je hetje mebIe efebeflele nes ieee Deewj nj ekeej mes
efeefkelmekeere hejeceMe& kejkes Gvekes mJeemLe kes efueS eee&vegketue
Gheeej Je heefjeee& kejves kee nj mebYeJe eeeme efkeee ieee~
ueerJej ceW mecemee nesves kes keejCe Gvekeer Meejerefjke DemJemLelee
DemeeOe jesie kes he ceW GYej jner Leer, uesefkeve pewve meeOegeee& kes
efmeevle Je ceee&oeDeeW kes Devegmeej Deye Jee lehemee kees meeLe&ke
kejves kee ner eleerle nes jne Lee~ DeLee&led hetpe ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee
eer megeleceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer meg{ celeer ceeleepeer, Deeefe&kee
eer mJeCe&celeer ceeleepeer Je kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer
peer Deeefo meeOeg mebIe eje melele ner GvnW Yeso-efJe%eeve, DeOeelce
heeret<e Je leerLeeX keer Jebovee hej DeeOeeefjle mlegelf eeeB leLee peerJeve keer
melelee kees eoefMe&le kejves Jeeues Deveske YeeJehetCe& Yeefehee" Deeefo
kee GeejCe hetjs 24 Iebs kes efueS eejbYe kej efoee ieee~
hetpe DeYeeceleer ceeleepeer keer heefjeee& ceW mebIe kes eje
efove Deewj jele kee keesF& Yeso eleerle veneR nes jne Lee, Deefheleg hetjs
24 Iebs kes efueS Deueie-Deueie mecee ceW meYeer ves ceewvehetJe&ke
mJele: ner Deheveer-Deheveer efpeccesoejer Je meewYeeie kees ceevekej
DeYeeceleer ceeleepeer keer eLeeeesie JeweeJe=efe keer leLee Ske
#eheke kee Debeflece mecee efkeme ekeej meheue nes mekelee nw Fme
yeele kees osKekej meYeer ves Deheves ceveg<e peerJeve kes JeemleefJeke
jnme kees peeveves-mecePeves Je efJeMes<e DevegYeJe eehle kejves kee
ceeefce&ke DeJemej Yeer eehle efkeee~
Mevew: Mevew: mecee yeerlelee ieee, DeYeeceleer ceeleepeer kees
heefjece kes meeLe Deenej hej G"eee peelee Lee, efpemeceW Jen
cegefMkeue mes Lees[e mee veeefjeue kee heeveer, Keerjs kee heeveer,
peyejomleer kejkes Deew<eefOe Deeefo ues heeleer LeeR~ Deveepe kee hetCe&hesCe
(19)
leeie ner nes ieee Lee~ Deenej mes hetJe& Gvekeer Megef ceW ner Jes
Fleveer Leke peeleer LeeR efke Megef kes Ghejeble hegve: DeeOee mes Ske
Iebe leke GvnW hees hej uess jnves keer DeeJeMekelee nesleer Leer,
pewmes-lewmes peye Lees[er Meefe mebefele nesleer, lees GvnW G"ekej
Deenej kejeee peelee Lee~ Deenej ceW Yeer oesveeW yeepet ceW Ske
lejhe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer Je otmejer lejhe Ske
yenve peer yew"kej Gvekes neLeeW kees meneje osleer LeeR Deewj heer"eOeerMe
mJeeceer peer Delevle efJeJeske kes meeLe GvnW Deenej kejeves kee
DeveeW kes efueS meerKeves eesie heg<eeLe& kejles Les~ meYeer kes ceve ceW
Ske ner DeeMee Jeehle Leer efke DeYeeceleer ceeleepeer kee mJeemLe
YeieJeeve MeebefleveeLe keer ke=hee mes megOejves ueies Deewj Jes hegve: ner
mJemLe neskej uesKevekeee&, leerLe& Jebovee Deeefo kes meeLe mebIe kees
Deeies Yeer Dehevee meeefVeOe eoeve kejW, uesefkeve efJeefOe kee efJeOeeve
efueKevee nceejs neLe ceW keneB nw, Gvekee mJeemLe megOeej keer
efmLeefle ceW veneR Dee hee jne Lee Deewj Deenej Yeer efove-eefleefove
Ie ner jne Lee~ Fve meye heefjefmLeefleeeW ceW DeYeeceleer ceeleepeer
keer eslevee, iegDeeW kes eefle efJevee Je Deheves mes ess efMe<eeW kes
eefle mvesn-Jeelmeue keer iebiee meowJe ner eJeeefnle nes jner Leer~
Deheveer eee& ceW Jes Debeflece heue leke Delevle meeJeOeeve LeeR Deewj
eefleefove YeieJeeve kee oMe&ve kejkes DeefYe<eske osKevee leLee efoveYej
meccesoefMeKej Jebovee Deeefo kee hee" megvekej Deheveer Deelcee ceW
efmLej jnvee leLee Mejerj kes jesieeW kees efJemce=le kej osvee, en
Gvekes eje meyemes ye[e esjCeeoeeer DeeoMe& nce meyekees eehle nes
jne Lee~ efpeme ekeej GvneWves Deheves mechetCe& peerJeve kees DeOeelce
Je Oece&eYeeJevee kes meeLe Jeleerle efkeee, "erke Gmeer ekeej GvneWves
Deheves Debeflece mecee ceW Yeer efkebefeled Yeer efJeeefuele ve neskej peerJeve
Yej keer ieF& lehemee Je MeeeeW ceW he{s iees cees#eceeie& kes efmeevleeW
kees ele#e eefjleeLe& efkeee~ efveefele ner GvneWves Dehevee en peerCe&
Mejerj leeie kejkes osJeieefle ceW Gece Mejerj eehle efkeee nesiee
Deewj hegve: jlve$ee keer DeejeOevee kes meeLe Jes Deheves Deieues YeJe ceW
Yeer leerLekej YeieJevleeW keer Yeefe Jebovee Deeefo keee& ceW efveceive nes
ieF& neWieer~
9 Deiemle 2012 kee Jen efove eLece Yeeheo ke=<Cee
mehleceer kes he ceW Gvekes peerJeve kee Debeflece efoJeme Lee~ Fme efove
Yeer efvele keer Yeebefle mecemle mebIe Gvekeer heefjeee& ceW ueiee ngDee
Lee~ eele:keeue Deenej kee Jee Deeee, Gvekeer Megef kes efueS
ueieYeie 2 Iebs leke meYeer ueesie eeemejle jns, pewmes-lewmes GvnW
Megef kejeF& ieF&, uesefkeve Deye Megef kes Ghejeble Gvekes G"kej
yew"ves keer Meefe ner veneR yeve hee jner Leer~ meeceeefeke keeue ngDee
Deewj hetCe& Megef ceW ner GvnW meeceeefeke megveeee ieee~ heeeled
(20)
meeceeefeke keeue kes Ghejeble efhej eeeme efkeee ieee, efke Jes Lees[ e
mee peue Deeefo enCe kej uesJeW, uesefkeve Gvekeer efnccele veneR nes
jner Leer~ DebleleesielJee GvneWves ken efoee efke Deye ceQ Deenej veneR
uetBieer~ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves Fve #eCeeW ceW Deheves
DevegYeJe kee DeeOeej ueskej Gvekee mecemle Deenej-peue leeie
keje efoee ieee~ yeme Fmekes Ghejeble kesJeue Yeefehee", Ceceeskeej
ceb$e Deeefo kee GeejCe euelee jne~ meeje mebIe Je eeJekepeve
Deeefo ceb$e Deeefo kee GeejCe kejles jns~ heeeled mJele: ner
GvneWves cegKe mes yeesuekej mecemle meeOeg mebIe Je meYeer eeefCeeeW mes
#ecee YeeJe efkeee~ Fmeer ceewkes hej YeieJeeve MeebefleveeLe keer eeflecee
Gvekes mece#e ueeF& ieF& Deewj GvneWves mJeeb Deheves neLeeW kees
G"ekej eeflecee kes ejCeeW kee mheMe& efkeee~ hetpe ye[er ceeleepeer
kes ejCeeW kees mheefMe&le efkeee Deewj kene efke Deye ceQ pee jner ntB~
etBefke meuuesKevee Deewj meceeefOe pewmeer meteveeSB meyekees
eehle nes jner LeeR Dele: eeeerve cebefoj ceW efJejepeceeve cegefve eer
Gecemeeiej peer cenejepe Yeer Fmeer DeJemej hej heOeej iees,
efpevekes eefle DeYeeceleer ceeleepeer ves DeeBKe Keesuekej Je efheer
G"ekej veceesmleg %eeefhele efkeee~ Fve meye ceeefce&ke #eCeeW kes meeLe
9 Deiemle kees meeebkeeue heeBe yepekej hevn efceve hej Jen Ie[er
Dee ieF&, peye Gvekes esleve eeCe DeOeelce mes mejeyeesj hejceeCegDeeW
kes meeLe Fme Deesleve Mejerj kes mecemle jesie-Meeske Deewj mebmeej
kes ceesnyebOeve kees leeie kejkes cees#eceeieeae eefleYeeme kes meeLe
Delevle Meebelf ehetJe&ke efvekeue iees~ Fleveer Meebelf e kes meeLe, efveefJe&keuhehe
ceW Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kes esleve eeCe peye
Gvekes Mejerj mes efvekeue iees, lees Gvekes eje meoe ieeF& peeves
Jeeueer es oes hebefeeeB nceW eeo Dee ieFkeYeer Fme efoMee ceW, keYeer Gme efoMee ceW,
ieieve kes efmeleejs, ecekeles jnWies~
G[ peeSiee es esleve, nbme Dekesuee,
peYeer peeie peeSb, leYeer nw meJesje~~
Fme ekeej DeYeeceleer ceeleepeer Deheves peerJeve ceW Fve
hebefeeeW kees mJeeb eefjleeLe& kejkes mecemle ceeveJe mecegoee kes
mece#e Ske DeeoMe& GoenjCe yevekej ncekes yeere mes eueer ieF~
meceeefOe kes Fve Debeflece #eCeeW ceW ner efJeOeeeer-efJeeeeer Deeecenefmleveehegj mes oesveeW Deeefe&kee ceeleeSB Yeer heOeej ieF& LeeR~ Keyej
%eele nesles ner ueesieeW kee Deeieceve nefmleveehegj kes efueS nesves ueiee,
pees ve Dee mekes, GvneWves sueerheesve kes ceeOece mes ner Deheveer
mebJesoveeSB Jee kejvee eejbYe kej oeR~
Gvekeer Debeflece ee$ee ceW eke=efle ves Yeer Ssmee heefjee efoee,
ceevees mechetCe& pecyeterhe leerLe& kee heefjmej Yeer Deheves keCe-keCe mes
Debke-3
DeYeeceleer ceeleepeer kees eebpeefue os jne nes Deewj Gvekeer eeoeW ceW
nj hes[-heewOee-heg<he Deewj oerJeejeW kes F-helLej Yeer Deheveer pegyeeve mes
Gvekeer pee-peekeej kej jns neW~
ueke[er kes yeves efJeceeve ceW DeYeeceleer ceeleepeer kes jlve$ee mes
heefJe$e heeefLe&Je Mejerj kees yew"ekej yeepes-ieepes kes meeLe Gvekeer Debelf ece
ee$ee efvekeeueer ieF&~ Debelf ece ee$ee ceW Deeies-Deeies Deeiece JeCe&ve kes
Devegmeej Gvekes keceC[ueg kes peue mes DeKeC[ Oeej oskej eueves kes
efueS cegPes (peerJeve ekeeMe pewve kees) efpeccesoejer oer ieF& Deewj Ieeme
kee hegDeeue ueskej ye. jepesMe pewve ueskej eueles jns~ meeLe ner Fme
Debelf ece ee$ee ceW e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes
meeLe mecemle mebIe, heer"eOeerMe mJeeceer peer Je mebmLeeve kes Deveske
Jeefj cenevegYeeJe Je mewke[eW eeueg YeepeveeW ves Meeefceue neskej
DeYeeceleer ceeleepeer kes eefle Deheveer-Deheveer YeeJeYeerveer eebpeefue
Deefhe&le keer~
heeeled Gvekee Debeflece mebmkeej pecyeterhe kes mece#e efJeMes<e
mLeue hej efkeee ieee~ Debelf ece mebmkeej ceW heb. eJeerCebeo pewve
Meeeer, heb. mevceefle pewve-ceneje^, heb. eoerhe pewve, heb. efJepee pewve
Deeefo eje Yetecf e MeesOeve, kee mebee Deeefo DeeieceeseefJeefOe kes
meeLe DeYeeceleer ceeleepeer kes heeefLe&Je Mejerj kee mebmkeej kejeee
ieee~ Fme DeJemej hej Gus ece ceW cebieueeke Jeeeve, hetpeve,
hebeece=le DeefYe<eske Deeefo efeeeSB mecheVe ngF Deewj mechetCe& mebIe eje
leerve Guer heefjeceehetJe&ke DeYeeceleer ceeleepeer kees Debeflece efJeoeF& oer
ieF&~ Deble ceW mebIemLe yeeeejer jepesMe pewve eje cegKeeefive oskej
Gvekes heeefLe&Je Mejerj kee Debeflece mebmkeej mecheVe ngDee~
ceOeevn ceW 2 yepes eebpeefue meYee kee Yeer Deeeespeve
efkeee ieee, efpemeceW mebmLeeve kes Deveske Jeefjpeve, efJeppeve Je
eeJekeeW ves JeeJe kes ceeOece mes Deheveer-Deheveer eebpeefue
Deefhe&le kejkes DeYeeceleer ceeleepeer kes Debeflece ue#e-cees#e keer
eeefhle nsleg keeceveeSb keeR~
Fme DeJemej hej Goehegj ceW efJejepeceeve Deeeee&jlve eer
DeefYevebovemeeiej peer cenejepe, cesj" ceW efJejepeceeve GheeOeee
cegefve eer efveYe&emeeiej peer cenejepe, ceevelegbieefieefj Oeej (ce.e.)
ceW efJejepeceeve iegpejele meble kesmejer Deeeee& eer Yejlemeeiej peer
cenejepe, Deeefe&kee eer emeVeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer evceleero#eceleer ceeleepeer, eJeCeyesueieesuee ceW efJejepeceeve Deeefe&kee eer
efMeJeceleer ceeleepeer Deeefo ves Yeer heesve Je he$e es<eCe kes meeLe
DeYeeceleer ceeleepeer kes eefle Deheves-Deheves YeeJeeW kees esef<ele efkeee~
meeLe ner YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser,
YeejleJe<eeae efoiecyej pewve cenemeYee, oef#eCe Yeejle pewve meYee,
DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve Meeeer heefj<eo, leerLekej $e+<eYeosJe
Debke-3
pewve efJeled cenemebIe, DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee

mebie"ve, pewve yeeue mebIe-mejOevee, Ceceeskeej Oeece leerLe&-meveeJeo,
eer efoiecyej pewve leerLe&#es$e keceser-nefmleveehegj, efoiecyej pewve Gej
eevleere iegkegue-nefmleveehegj, cespej jee nesceesheweLf eke nesce-nefmleveehegj
Deeefo mebmLeeDeeW keer Deesj mes Yeer ele#e Je heesve kes ceeOece mes Fme
DeJemej hej eebpeefue Deefhe&le keer ieF&~
efJeMes<ehe mes efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhenefmleveehegj Je Fmekes Debleie&le Je mebyebeOf ele mebmLeeDeeW kes mecemle
Jeefj heoeefOekeeefjeeW SJeb meomeeW ves Yeer Fme DeJemej hej heOeejkej
DeYeeceleer ceeleepeer kes eefle Deheveer-Deheveer YeeJeYeerveer eebpeefue
Deefhe&le keer~
Yepeve
jeefe$eer-Deeefe&kee eboveeceleer
lepe& - peje meeceves lees..........
pee pee yeesuees DeYeeceefle ceele keer,
pee pee nes Fvekes lehe Deewj leeie keer~
Oece&meeiej Je %eeveceefle ceele mes,
oer#ee ues pees ngF efJeKeele peer~~ske.~~
essueeue efhelee SJeb ceelee ceesefnefve mes pevce efueee~
yeeheve ceW ner leeie YeeJe mes Dehevee peerJeve Oeve efkeee~~
yeeee& keer ceefncee Deheej Leer,
keJeebjer kevee ves efkeee ie=nleeie Yeer~
pee pee nes Fvekes lehe Deewj leeie keer~~1~~
he#eer efhebpejs mes yeenj Deekej mJeleb$e G[lee pewmes~
kevee ceveesJeleer Jewmes ner efvekeue he[eR ie=n eEhepejs mes~~
keesF& Meeer eueer vee jeie keer,
peerle nesleer meoe Jewjeie keer~
ce=leg ceneslmeJe kes DeJemej hej, eebpeueer meceefhe&le nw~
Meyoceeue evoveeceleer, kej jner ejCe ceW Deefhe&le nw~~
cesje Jevove kejes mJeerkeej peer,
heeDees MeerIe cegefe kee ej Yeer~~
(21)
le=leere heeOeerMe Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe

(hetpe DeYeeceleer ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eeieg )
pevce Deewj MewMeJe-efJeece meb. 1970, heew<e Megkeuee hetefCe&cee,
YeieJeeve Oece&veeLe kes kesJeue%eeve keueeCeke kee heefJe$e efoJeme, jepemLeeve
eevle kes yetboer efpeueevleie&le iebYeerje eece ceW eser eer yeKleeJejceue peer
keer Oece&helveer eerceleer GcejeJeyeeF& keer ketKe mes Ske heg$ejlve ves pevce
efueee, efpemekee veece jKee ieee efejbpeerueeue~ Fvekeer peeefle KeC[sueJeeue
Deewj iees$e eye[e Lee~ efejbpeerueeue Deheves ceelee-efhelee kes Fkeueewles yess
Les~ yeeheve ceW ner Deehekes ceelee-efhelee kee Demeeceefeke efveOeve nes ieee
Dele: Deehekee peerJeve Deuhe mecee ceW ner ceeB-efhelee kes uee[-heej Yejs
mebj#eCe mes Jebefele jn ieee Lee efkevleg Deehekes leeT eer keBJejerueeue keer
heg$eer oeKeeyeeF&, pees Deehekeer ye[er yenve LeeR, Gvekee heej Je mebj#eCe
efceuee~ oeKeeyeeF& yeeceCeJeeme ceW jnleer LeeR, Deehe Yeer JeneR peekej Gvekes
heeme jnves ueies~ yeefnve Yeer heefle efJeeesie mes ogKeer LeeR Dele: Deehekee
meeefveOe Gvekes Yeer og:Ke kee hetjke yevee Deewj YeeF&-yenve kee efvece&ue
mvesn yeefnve kes peerJeveheele yevee jne~
ueewekf eke SJeb Oeeefce&ke efMe#ee-hegjeleve hejcheje ceW ueewekf eke efMe#eCe
kees DeefOeke cenJe veneR efoee peelee Lee~ FefJeeesiepe og:KeeW kes efveefcee
mes Yeer efejbpeerueeue kee eejbefYeke DeOeeve Deefle Deuhe ner jne~ yeeheve
ceW ner Oeeefce&ke DeveefYe%eleeJeMe Deehe efceLeeef osJeer-osJeleeDeeW kes cebefoj
peeles jns Deewj Gvekeer Yeefe kejles jns~ Ske efove Deehe pewve cebeof j ceW
ieS, JeneB hej Ske hebef[le peer Meee eJeeve ceW efceLeelJe Deewj mecekelJe
kee eefleheeove kej jns Les~ Jen yeele Deehekes ceefmle<ke ceW yew" ieF& Deewj
Deeheves efceLeelJe kee leeie kej efoee~ yeefnve oeKeeyeeF& Deer Oece&hejeeCe
ceefnuee LeeR, Gvekes mebheke& SJeb DevegMeemeve ceW jnkej efejbpeerueeue efpevesv
YeieJeeve kes kej Yee yeve ieS Deewj eefleefove cebefoj peeves ueies~ mele
nw efke Deelceefnle keer Deesj esejf le kejves Jeeues yebOeg ner mees yebOeg nesles nQ~
Jeeheej-peerJeve efveJee&n Deewj Mejerj kee hees<eCe kejves kes efueS
Jeeheej Yeer kejvee he[lee nw Fmeer GsMe mes Deeheves 14-15 Je<e& keer DeJemLee
ceW eser-meer ogkeeve Keesueer~ meblees<eJe=ef e lees Leer ner Dele: peye ogkeeve hej
DeepeereJf ekeeeesie ueeYe nes peelee, Gmeer mecee ogkeeve yebo kej osles leLee
Dehevee Mes<e mecee Meee mJeeOeee ceW ueieeles~
jlve$ee ceeie& keer Deesj ye{les keoce-Oeeefce&ke Je=ef e nesles ngS Yeer
pewve meeOegDeeW kee keYeer efvekelece meeefveOe eehle veneR nesves mes Oece&keeeeX
keer Deesj PegkeeJe veneR nes heeee Lee~ Fmeer ceOe vewveJeeB veiej ceW hejcehetpe
Deeeee&keuhe 108 eer evmeeiej peer cenejepe kee eelegcee&me nes ieee~
Gve efmebnJe=ef e kes Oeejke, Deeiece hees<eke ieg kee meceeiece eehle kej Deehekes
peerJeve ceW veee cees[ Deeee Deewj Meg Yeespeve kee efveece ueskej Deenej osves
ueies~ meeLe-meeLe hetpee-oeveeefo <ed efeeeDeeW kee Yeer {leehetJe&ke heeueve
kejves ueies leLee DeepeerJeve yeeeejer jnves kee mebkeuhe ceve ceW kej efueee~
keg ner efoveeW yeeo Fboewj veiej ceW hetpe Deeeee&keuhe eer
Jeerjmeeiej peer cenejepe kee meceeiece Yeer Deehekees eehle ngDee~ JeneB
hej hetpe eer keer esjCee mes oes eeflecee kes eleesW kees OeejCe kej efueee~
peye Deeeee&keuhe evmeeiej cenejepe kee eelegcee&me ye[veiej ceW
Lee, Gme mecee Deehe yenve oeKeeyeeF& kes meeLe ieg kes oMe&ve kes efueS
(22)
iees Deewj JeneR hej Deeheves mehlece eefleceehe yeeee& ele OeejCe kej
efueee~ Deye Deehekes oe ceW oer#ee keer eyeue YeeJevee peeele nesves ueieer~
ieg kes meeefveOe ceW SkeosMe mebece kee heeueve lees nes ner jne Lee,
DeJemej heekej FvneWves iegosJe kes mece#e oer#ee eoeve kejves keer eeLe&vee
keer Deewj efJe.meb. 2001 ew$e Megkeuee mehleceer keer cebieue yesuee ceW yeeuetpe
veiej kes pevemecetn kes ceOe #eguueke oer#ee eehle keer~ oere#f ele veece
#eguueke Yemeeiej peer jKee ieee~ ieg efJeeesie kee og:Ke Yeer Deehekees
Deuhe mecee ceW ner eehle nes ieee~ efJe.meb. 2001 heeuiegve Megkeuee
heteCf e&cee kes efove Deeeee&keuhe evmeeiej cenejepe kee meuuesKeveehetJe&ke
mJeie&Jeeme nes ieee~ Fmekes Deveblej #eguueke Yemeeiej peer Deeeee&keuhe
eer Jeerjmeeiej peer kes meeefveOe ceW Dee iees Deewj #eguueke DeJemLee ceW 6
eelegcee&me ieg kes meceerhe ner efkees~ Fmekes yeeo efJe.meb. 2007 ceW heguesje
veiej ceW hebekeueeCeke kes DeJemej hej lehekeueeCeke kes efove Ssueke
oer#ee enCe keer efkevleg Deye 1 uebieeser Yeer Deehekees Yeej eleerle nesleer Leer
Dele: 6 ceen heeeled heguesje ceW ner keeefle&ke Megkeuee elego&Meer meb. 2008
kes efove Deehekees hetCe& ceneelehe owiecyejer oer#ee eehle nes ieF&~
Deye Deehe cegefve Oece&meeiej peer cenejepe kes veece mes eefme nes
iees~ Deeheves ieg kes meeefveOe ceW jnkej meccesoefMeKej Deeefo keF&
leerLe& #es$eeW keer JeboveeSB keeR~
Deeeee&he-efJe.meb. 2024 leke Deeheves Deheves ueIeg mebIe meefnle
efJeefYeVe eevleeW ceW YeceCe efkeee~ Devevlej 2025 (meved 1969) ceW efyepeeweuf eee
veiej ceW eelegcee&me mecheVe kejkes Deeheves eer ceneJeerj peer Meebelf eJeerj veiej
ceW nesves Jeeues hebekeueeCeke ceneslmeJe ceW meefcceefuele nesves kes efueS efJenej
kej efoee~ eneB hej Deeeee& Meebeflemeeiej hejcheje kes efleere heeeee&
efMeJemeeiej cenejepe kee mebIe Yeer efJejepeceeve Lee~ Deeeee& efMeJemeeiej
cenejepe kees Deeeveke pJej e{ peeves mes heeuiegve ke=<Cee DeceeJeme kees
Deekeefmceke Gvekee mJeie&Jeeme nes ieee~
eteB kf e hebekeueeCeke eeflee Yeer mecheVe nesveer Leer Deewj 11 eefleeeW
keer oer#eeDeeW kee efveCe&e Yeer hetJe& mes ner Lee Dele: Dee" efoveeW leke mecemle mebIe
kes Tneheesn kes Devevlej Deceer kees cegevf e Oece&meeiej peer kees Deeeee&he
eoeve efkeee ieee~ Gmeer efove Deehekes kejkeceueeW mes 6 cegefve, 2 Deeefe&kee,
2 #eguueke Deewj 1 Ssueke Ssmeer 11 oer#eeSB ngF~ es Jes ner oer#eeLeea Les
efpevneWvs es Deeeee& efMeJemeeiej peer kes mecee oer#ee keer eeLe&vee keer Leer~ leye
mes ueskej meved 1987 leke Deehe Deheves efJeMeeue mebIe kee mebeeueve kejles ngS
hetjs YeejleJe<e& ceW pewveOece& keer OJepee henjeF&~ mecee-mecee hej Deehekes
kejkeceueeW mes yengle meer oer#eeSB Yeer mecheVe ngF nQ~b
Gve ceneve Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe ves Deheves
kejkeceueeW mes hetpe DeYeeceleer ceeleepeer kees eLece Deeefe&kee oer#ee
eoeve keer Leer~
Deeeee& eer Deheves mebIe meefnle meved 1974 ceW efouueer heOeejs~ leye
efouueer SJeb heefeceer GejeosMe ceW Ketye Oece&eYeeJevee ngF&~ ceee& meved
1987 ceW meerkej (jepe.) ceW Deehekeer meceeefOe ngF& nw~ Ssmes Deeeee&
hejceser eer Oece&meeiej cenejepe kes eerejCeeW ceW MeleMe: veceesmleg~
Debke-3
Debke-3
(23)
(24)
Debke-3
Debke-3
(25)
(26)
Debke-3
Heehle eebpeefueeeB
105 Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer efejoeref#ele LeeR~
cesjs meeLe ceneJeerj peer ceW Deeeee& Oece&meeiej peer cenejepe kes
Deeeee& heoejesnCe kes mecee ceW Ske meeLe 11 oer#eeSB ngF& LeeR~
Gme mecee Fvekee Yeer meewYeeie Lee~ Fvekeer Yeer oer#ee ngF& Leer~
Gvekee efee { Lee, Jes eeefj$eJeeve LeeR Deewj %eeve ceW Yeer GppJeue
LeeR keeeWefke es Gmeer Je=#e kee heue Lee, efpeme Je=#e hej Yeejle Je<e&
ceW %eeve ceW, eeefj$e ceW, efvecee&Ce keeeeX ceW, esleve-Deesleve cetefle&eeW
keer eeflee kejves ceW eefme 105 Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
heer Dece=le heue ueiee Lee~ Ske lejn mes Jes cesjs yenve kes meceeve
LeeR, Gme Deelcee kees keesef-keesef DeeMeerJee&o~ Jes MeerIe ner mJeieeX
mes Deekej heg<e yevekej cegefve heo OeejCe kej DeelceOeeve kej
cees#e eehle kejW~
Fvekeer MegYe meceeefOe ceW mesJee-JeweeJe=efe kejves Jeeueer Deeefe&kee
eer %eeveceleer ceeleepeer Deewj heer"eOeerMe jJeervkeerefle& peer Je Deve
mebIemLe Deeefe&keeJeie&, yeeeeefjCeer Jeie& kees keesef -keesef DeeMeerJee&o~
eneB mebIemLe ieefCeveer Deeefe&kee e%eeceleer ceeleepeer keer MegYe keecevee~
-Deeeee& eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe, Goehegj (jepe.)
eer Meebelf eJeerjefMeJeOecee&epf eleeseebMeeefYevebove metjYs ees vece:

Jele&ceeve heeOeerMe Jeelmeuecetefle& Deeeee& iegJej eer
DeefYevebovemeeiej peer cenejepe kees veceesmleg~
yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee& eeefj$eeeJeleea
108 eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer heeeee& hejcheje kes eLece
heeOeerMe hejcehetpe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer
eLece ieefCeveer Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer efMe<ee
Deeefe&kee DeYeeceleer ceeleepeer kees ceQves nefmleveehegj ceW eLece yeej
Fmeer Je<e& 7 ceen hetJe& peveJejer ceW osKee Lee~ Gvekeer Deeieceevegmeej
eee& Leer, Jes mecelee heefjCeeceeW keer Oeveer Leer, efJevee iegCe mes
mecheVe Leer, peerJeeW kees DeYeeoeve eoeve kejves mes Deheves veece kees
meeLe&ke kejleer Leer SJeb 49 Je<eeX mes Deeefe&kee kes eleesW kee efveoex<e
heeueve kej jner Leer, Ssmeer Deeefe&kee DeYeeceleer ceeleepeer keer
meuuesKeveehetJe&ke meceeefOecejCe keer peevekeejer cegPes jeef$e ceW meeceeefeke
kes Ghejeble jeef$e ceW 9.20 hej oeoe eer esceebo peer kes heesles eer
efevcee pewve lesue JeeueeW mes SJeb Depee pewve mes Ske meeLe eehle
ngF&~ lelkeeue Gvekeer Deelcee kees Meebefle SJeb meodieefle keer eeefhle
nsleg keeeeslmeie& efkeee~ en efveefele nw efke mebeceer keer meuuesKeveehetJe&ke
meceeefOe osJeieefle ceW efJeefMe heoeW kees eehle kejeleer nw~ Dele:
Debke-3
Deeefe&kee DeYeeceleer ceeleepeer keer Deelcee osJeieefle mes ee kejkes

cegefve yeve kej cees#eieefle kees eehle kejs, ener Deepe keer Debleser
kes DeJemej hej cebieuekeecevee hetJe&ke ceQ Deeeee& eer DeefYevebovemeeiej
peer kee efMe<e DeeMeerJee&o eoeve kejlee ntB SJeb ieefCeveer
Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer meefnle mecemle Deeefe&kee
ceeleepeer, heer"eOeerMe jJeervkeerefle& peer SJeb mecemle yeeeeefjCeer
Deeefo kees cebieue DeeMeerJee&o eoeve kejlee ntB~
-GheeOeee eer efveYe&emeeiej peer cenejepe,
keceueeveiej, cesj"
peYeer peeie peeDees leYeer nw meJesje

keYeer Fme efoMee ceW, keYeer Gme efoMee ceW,
ieieve ceW efmeleejs ecekeles jnWies~
G[ peeSiee es esleve, nbme Dekesuee,
peYeer peeie peeDees leYeer nw meJesje~~
hejcehetpe eeefj$eeceCeer Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer,
efpevneWves eser meer Jee ceW eeefj$e kees Oeeje SJeb Fmekes meeLe meejs
osMe ceW Ietce-Ietcekej Oece& keer OJepee kees henjeee~ efveoex<e
eeefj$e kee heeueve kejles ngS Ske efceMeeue kees keeece efkeee nw~
Deheves peerJeve kes DeeefKejer #eCe leke meesle jner meceeOeer kes 5
efceve henues leke YeieJeeve kes ejCe gS Je ceeleepeer kes ejCeeW
kees tkej cemleke hej ueieeee~ meYeer mes #eceeeeevee kejles ngS
efme eYeg kee mcejCe kejles ngS meceeOeer ceW ueerve nes ieF&~
eLee veece leLee iegCe kes Devegmeej efveYeeake nes kejkes peerJeve
keer Fme meeOevee kes heLe kees lee efkeee, nj Jeefe pevce ueslee nw
SJeb cejCe kejlee nw uesefkeve Fme Deeves Deewj peeves kes yeere ceW pees
Jeefe Deheves peerJeve kees megmeefppele kejkes eeefj$e kees OeejCe kej
Deheves cebefojheer peerJeve ceW meceeefOeheer keueMe e{elee nw, Gmeer
kee pevce meeLe&ke nw~ Fleves kecepeesj Mejerj mes peerJeve kes 50 Je<e&
efyeleees, es Yeer Jele&ceeve mecee ceW Ske ecelkeej mes kece veneR nw~
Deepe Jele&ceeve ceW 1300/1400 meeOegDeeW ceW Meeeo ner 5/7 meeOeg
Ssmes neWies, efpevekes meeOevee kee mecee Flevee nes~ nj ke kees
menles ngS Deheves peerJeve kees Oeve kej efueee~ cegPes Yeer keF& Je<eeX
mes DeYeeceleer ceeleepeer kes heeme jnves kee DeJemej eehle ngDee,
ke[ke[eleer "b[ ceW Yeer meejs cebeof j kes oMe&ve efkees efyevee veneR jnleer
Leer, ebLeeW kee uesKeve Yeer kejleer LeeR, keF& efJeOeeveeW keer jevee keer SJeb
DeelceevegMeemeve ebLe kee Yeer uesKeve efkeee~ ceQ peye Yeer oMe&ve kejves
(27)
peelee, lees Deheveer efueKeer ngF& eser-eser [eejer efoKeeleer SJeb

yeleeleer efke ceQves FmeceW keee efueKee, Gme eser meer keeheer ceW hetjer
efkeleeye efueKe osleer LeeR~ Ceceeskeej ceb$e ncesMee pehee kejleer Leer Deewj
kenleer efke ceQves mee{s 51 kejes[ Ceceeskeej ceb$e pehe efueee, ceQ
meeselee Lee efke meye keg kejkes Yeer es kewmes mecee efvekeeueleer nQ~
uesekf eve efkemeer Yeer ekeej mes eee& ceW efMeefLeuelee veneR Leer~ yengle {
Leer eee& ceW~
meyemes ye[e hegCe lees es Lee efke ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer
kes meeefVeOe ceW meceeefOe kee nesvee pees Deheves Deehe ceW yengle ye[er
yeele nw~ hetpe ye[er ceeleepeer kes eje mebyeesOeve eehle kejvee, nj
eee& kees kejeves ceW hetpe eboveeceleer ceeleepeer kee meeLe ceW nesvee,
mebIe keer meYeer Deeefe&kee ceeleeDeeW Je yenveeWs kee osKeYeeue ceW jle
jnvee SJeb mJeeceer peer eje eefleefove Deenejeee& kejevee SJeb
meeceeefeke hee" megveevee~
Deepe nceejs yeere ceW Deeefe&kee DeYeeceleer ceeleepeer veneR
nQ, uesefkeve Gme efJeOeeve, hetpeve, Meee kes ceeOece mes ncesMee
nceejer mce=elf eeeW ceW peerefJele jnWieer~ YeieJeeve Ssmeer Meefe Je Yeefe
meYeer kees eoeve kejW, FvneR YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe Deeefe&kee
DeYeeceleer ceeleepeer kees Mele-Mele yeej Jeboeefce Jeboeefce Jeboeefce~
-eefleeeee& heb. efJepee kegceej pewve, pecyeterhe
hetpe Deeefe&kee 105 eer DeYeeceleer ceeleepeer kes meceeefOecejCe

kee meceeeej megvekej iegkegue heefjJeej ceW Meeske e ieee~
hetpe ceeleepeer iegkegue kes yeeeW kes efueS %eeveJe&ke yeeleW
efkeee kejleer LeeR, mecee-mecee hej iegkegue Deekej yeeeW kes
meeLe Oeeefce&ke eee& efkeee kejleer LeeR~
hetpe ceeleepeer Delevle mejue mJeYeeJeer, ce=ogYee<eer, mebece
hejeeCe Leer~ ceeleepeer kes meceeefOecejCe mes meceepe ceW pees #eefle
ngF& nw, Gmes hetCe& kejvee DemebYeJe nw~ iegkegue heefjJeej hetpe
ceeleepeer kes ejCeeW ceW meeoj eebpeefue Deefhe&le kejlee nw~
-megceefle pewve, efo. pewve Gejeebleere iegkegue, nefmleveehegj
hejcehetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer kes meceeefOecejCe

kee meceeeej megvekej Delevle Jesovee ngF&~ hetpe ceeleepeer kes
JeelmeuehetCe& meeefVeOe keer megKeevegYetelf e kee megDeJemej cegPes Deveske
yeej eehle ngDee~ FOej keg Je<eeX mes peye Yeer nefmleveehegj peeleer,
hetpe ceeleepeer kes oMe&ve nesles~ Jebove kejves hej Jes mvesn mes
DeeMeerJee&o mJehe Deheveer efheefkee cesjs cemleke hej jKe osleer,
DeeenhetCe& uenpes ceW kenleeR-kecejs ceW Deevee~ ke#e ceW peeves hej
keg Oece&eee& nesleer Deewj peye ueewleer lees neLeeW ceW neslee hetpe
ceeleepeer eje eoe Oeeefce&ke hegmlekeeW kee yeb[ue-Ske Decetue
Ghenej~
hetpe ceeleepeer ves efJeefJeOe YepeveeW keer jevee keer~ Gvekes
eJeeve ceW Yeer YepeveeW keer GheefmLeefle DeJeMebYeeJeer Leer~ hetpe
ceeleepeer kes Yepeve meejieefYe&le SJeb cece&mheMeea nQ~
hetpe ceeleepeer ke"esj leheefmJeveer, pewve Deeiece keer leuemheMeea
%eelee Deewj Jeelmeue keer eeflecetefle& Leer~ Gvekes osneJemeeve mes hetpe
%eeveceleer ceeleepeer kee Deeefe&keemebIe metvee nes ieee nww~
Fme DeJemej hej ceQ hetpe ceeleepeer kes eefle Deheveer efJevece
eebpeefue meceefhe&le kejleer ntB Deewj keecevee kejleer ntB efke meceeefOecejCe
kes Ghejeble Yeer Deele#ehe mes Gvekee Jejonmle cesjs cemleke hej
yevee jns, efpememes ceQ Gvekes eje eCeerle kee&Je heLe hej Deemej
nesleer jntB~
-[e@. ceeueleer pewve, cewvehegjer
Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kee mJeie&Jeeme nesves

kes keejCe ceQ, cesje mecemle heefjJeej Meeskeekegue nes ieee~ hejce
efhelee hejceelcee keer Ssmeer ner Fe Leer~ ceeB kes Fme efveOeve ceW ceQ
Deheves heefjJeej meefnle hejceelcee mes eeLe&vee kejlee ntB~ Jes Gvekeer
Deelcee kees Meebefle eoeve kejW leLee Gvekes mebIe heefjJeej kees Gvekeer
keceer kee ke menves keer Meefe os~
-[e@. ieew[, yenmetcee
Deeies he=eW ceW he{W Deeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& kes Devleie&le oMeue#eCe heJe& ceW
Deeeee& Jeerjmeeiej cenejepe hej mebieeser, veeefkee, eMvecebe,
Yee<eCe eefleeesefielee Deeefo efJeefYeVe Deeeespeve kejves kes efueS
efJeMes<e he"veere meeceeer leLee oMeue#eCe ceneheJe& kee cenJe
(28)
Debke-3
Deeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& kes Devleie&le
eer Jeerjmeeiej cenejepe kee heefjee-Ske ef ceW

mJeefmle eer cetuemebIe ceW kegvokegvoecveee, mejmJeleer ie, yeueelkeejieCe ceW yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej
pewveeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee&eer Jeerjmeeiej cenejepe ngS nQ~ Jele&ceeve
ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje MejohetefCe&cee-2011 kees Ieesef<ele Deeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& eue jne nw~
Fmeer meboYe& ceW Deeeee&eer kee mebe#f ehle peerJeve heefjee SJeb keg eMveesej eneB emlegle nQ~ pewve meceepe kes eeJeke-eeefJekeeSB oMeue#eCe
heJe& kes DeJemej hej Fvekes DeeOeej hej eMve cebe Deeefo Deeeesepf ele kejkes Fme Je<e& kees meeLe&ke kejW, ener cebieue esjCee nw~
-Deeefe&kee eboveeceleer
pevce-Dee<ee{ Meg. 15, meved 1876, efJe.meb. 1933
eece-Jeerj ieeBJe (efpe.-Deewjib eeyeeo, ceneje^)
veece-nerjeueeue
peeefle SJeb iees$e-KeC[sueJeeue peeefle SJeb iebieJeeue iees$e
efhelee-eer jecemegKe pewve
ceelee-eerceleer YeeieJeleer pewve (Yeeiet yeeF&)
#eguueke oer#ee-heeuiegve Meg. 7, meved 1923
(efJe.meb. 1980)
veece-eer Jeerjmeeiej cenejepe
cegevf eoer#ee-Deeefeve Meg. 11, meved 1924 (efJe.meb. 1981)
eece-mece[esueer-ceneje^
oer#eeieg-eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer

cenejepe
Deeeee& heo Iees<eCee-kegb Leueefieefj ceW Deeeee& eer Meebelf emeeiej
peer cenejepe eje eLece Yeeheo Meg. 7, meved 1955 (efJe.meb.
2012)
Deeeee&heoejesnCe-ef. Yeeheo ke=. 7, meved 1955
(efJe.meb. 2012)
mLeeve-Keeefveee-peehegj (jepe.)
meceeefOecejCe-Deeefeve ke=. DeceeJemee, meved 1957
(efJe.meb. 2014)
mLeeve-Keeefveee-peehegj (jepe.)
Jeerj ieeBJe kes Jeerjmeeiej

(Ske veeke)
(ceneje^ eeble kes Deewjbieeyeeo efpeues ceW Ske ess mes kemyes
Jeerj veeceke eece ceW jecemegKe veece kes Ske eser jne kejles Les~
GvneWves YeeieJeleer veece keer Oece&helveer kees heekej ceevees meecege ner
jece pewmes megKe kees eehle kej efueee Lee~ iebieJeeue iees$eere es ocheefe
eeJeke kegue kes efMejesceefCe Les~ eefleefove cebeof j ceW peekej osJeoMe&ve
kejvee, Yeefe, hetpee Deeefo Gvekes peerJeve kes DeeJeMeke Debie Les~
yebOegDeeW! ceelee-efhelee kes mebmkeej yeeueke kes Thej Deevee
mJeeYeeefJeke yeele nw~ Ske jeef$e ceW YeeieJeleer megKe keer efvee ceW
meesF& ngF& LeeR, leYeer jeef$e kes efheues enj ceW GvneWves mJehve ceW
meheso yewue kees osKee Deewj emeVecevee nes G" yew"er)
-eLece MeYeeieJeleer-(G"les ngS veew yeej Ceceeskeej ceb$e kee hee"
Debke-3
kejleer nw, hegve: meeseleer nw)Deesn! Deepe ceQves meheso yewue kees osKee nw~ nes mekelee nw
keesF& nesvenej yeeueke cesjs ieYe& ceW Deeves Jeeuee nes~ euet~B euekej
iegueeyeebo kes efhelee kees yeleeTB~ (KegMe nesleer ngF& Deeies ye{ peeleer nw)
(jecemegKe peer kecejs ceW yew"s nQ, Jen JeneB hengBekej Deheves
mJehve kees yeleeleer nw)
YeeieJeleer-megefveS, iegueeye kes efheleepeer! ceQves Deepe jeef$e
kes Deefvlece enj ceW meheves ceW Ske meheso yewue osKee nw~
jecemegKe-(mvesnhetJe&ke helveer kees osKeles ngS) Yeeiet! Ssmee
ueielee nw efke legce Ske nesvenej yeeueke keer ceeB yeveves Jeeueer nes~
nes mekelee nw efke mebmeej ceW Jen yeeueke legcnejs ceele=lJe keer
Keeefle hewueekej esle Je=<eYe kes meceeve keerefle& Jeeuee yeve peees~
(29)
(YeeieJeleer
ueppeehetJe&ke efmej Pegkeekej
heefle kes ejCe mheMe& kejleer
nw Deewj eLece heg$e iegueeyeebo
kes meeLe cebefoj peeleer nw
Deewj KegMeer kes DeeJesMe ceW
yengle osj leke YeieJeeve keer
Yeefe-hetpee kejleer nw~ Fme
lejn osKeles-osKeles veew ceen
Jeleerle nesves ueies, YeeieJeleer
kees etBefke leerLe& Jebovee kee
oesnuee ngDee Lee, Dele: Jen heefle kes meeLe efme#es$e, DeefleMee#es$e
Deeefo keer Jebovee kes efueS ieF&~ osKeles-osKeles veew ceen Jeleerle nes
ieS~ efJe.meb. 1933, F&meJeer meved 1876 ceW Dee<ee{ Megkeuee hetefCe&cee
kes efove YeeieJeleer ves Ske DehetJe& eeBo pewmes yess kees pevce efoee~
Gme mecee meejs ieeBJe ceW KegefMeeeB ceveeF& ieF Deewj heg$e pevceeslmeJe
kes Gheue#e ceWs mes" jecemegKe ves iejeryeeW kees Ketye oeve yeeBe~
GvneWves Fme nesvenej yeeueke kee veece jKee-nerjeueeue~ eLee
veece leLee iegCe kes Devegmeej nerje meecege nerje Lee, osKelesosKeles Jen yeeueke 8 Je<e& kee nes ieee Deewj MegYe cegntle& ceW
Gheveeve mebmkeej mes mebmkeeefjle neskej eeJeke yeve ieee~ hee"Meeuee
ceW Gmekeer efJeue#eCe yegef osKe meye eefkele jn peeles Les~
-efleere Mehee"Meeuee kee Me
DeOeeheke-(e$eeW mes) efee yeeuekeeW! ceQves pees hee" legcnW
eeo kejves kees efoee Lee, keee legce meyekees eeo nes ieee ?
meYeer yeeueke-peer, iegpeer, eeo nes ieee~
DeOeeheke-euees YeeF& YeercejeJe, legce megveeDees ?
Yeer c ejeJe-peer ieg peer , Jen jepee jeceev
JeveJeeme............, peer JeveJeeme............, #ecee kejvee
iegpeer, ceQ Yetue ieee~
DeOeeheke-Dee, Dee, yew" pee, euees yese megcesjebo
legce megveeDees~
megcesjebo-peer....., Jees ieg peer, keee ngDee ? keue
peye ceQ eneB mes Iej ieee, lees hee" eeo kejvee ner Yetue ieee~
DeOeeheke-ns YeieJeved! es yeeueke nQ ee MewleeveeW keer
esueer~ eue yese nerjeueeue let megvee~
nerjeueeue-peer ieg peer~ keue Deeheves megveeee Lee efke peye
jepekegceej jeceev efhelee kes JeeveeW kee heeueve kejles ngS JeveJeeme
kes efueS peeves ueies, lees GvneWves Deheves mecemle jepemeer Jee-DeeYet<eCe
(30)
leeie efoS Deewj heerle Jee henvekej Jeve keer Deesj eues~ Gme mecee
ue#ceCe Deewj meerlee Yeer Gvekes meeLe Jeve kees jJeevee ngS~
DeOeeheke-yengle megvoj yese! FOej DeeDees~
(yeeueke nerjeueeue heeme ceW Deelee nw) yess! legce meecege
nesvenej yeeueke nes (heej mes efmej hej neLe hesjles nQ)~ nerjeueeue!
legce cesjs efJeeeuee kee ieewjJe nes, Ssmee ueielee nw efke legce YeefJe<e
ceW yengle ceneve Jeefe yeveesies~ legcnejer vecelee, legcnejer iebYeerjlee
eleske yeeueke kes efueS DevegkejCeere nw~ (hegve: yeeeW mes) yeeeW!
legcnW yeeueke nerjeueeue mes efMe#ee uesveer eeefnS~ Deepe ceQ Fmes
Fme ke#ee kee ceeveerj yeveelee ntB~ Fmemes keg meerKekej legce
meye Yeer Dehevee YeefJe<e GppJeue yeveeDees~
(yeeueke nerjeueeue ves efnvoer Je Got& Yee<eeDeeW kee meeleJeeR
ke#ee leke DeOeeve efkeee, hegve: efhelee keer Dee%eevegmeej Jeeheej
keee& eejbYe kej efoee, efkevleg Jeeheej kejles-kejles Yeer efee mes
Goemeerve nerjeueeue Dehevee peeoe mecee YeieJeeve keer hetpee,
Yeefe Je mJeeOeee ceW Jeleerle kejles Les~ yess keer Goemeervelee
Deewj Jewjeie YeeJeeW kees osKekej ceelee-efhelee GvnW efJeJeen yebOeve ceW
yeebOeves keer meeseves ueies~ yeeueke nerjeueeue megvoj, heJeeve Je
yegefceeve lees Les ner, Deye peien-peien mes Gmekes efjMles Deeves ueies
Dele: efheleepeer Ske efove nerjeueeue mes yeesues(Iej kee Me, ceelee-efhelee kegmeea hej yew"s nQ, nerjeueeue
eJesMe kejlee nw)
-le=leere Meefhelee jecemegKe-yese nerjeueeue! peje FOej lees Deevee~
nerjeueeue-peer efheleepeer! keefnS, keesF& efJeMes<e keee& nw~
jecemegKe-yese! Deye legce egJeeJemLee ceW Dee iees nes,
eleske ceelee-efhelee keer lejn nce Yeer ener eenles nQ efke legce Iej
ceW Deeves Jeeueer yent kee eeve mJeeb kejes~
ceelee-neB cesjs ueeue! cegPes lees lesjs pewmeer ner megvoj Je
megIe[ yent eeefnS, pees nceejer keg mesJee kej mekes~
(Gme mecee nerjeueeue mebkeeseJeMe keg Yeer ve yeesue mekes
uesefkeve peue leW efYeVe keceue keer Yeebefle Jes mebmeej kees Demeej
ceeveles Les, Dele: Ske efove mebkeese es[kej Jes ceelee-efhelee kes
mece#e hengBe peeles nQ Deewj efhelee kes ejCe mheMe& kejles ngS
efveJesove kejles nQ-)
nerjeueeue-eCeece efheleepeer!
jecemegKe-KegMe jnes yess~ kenes! keee yeele nw ?
nerjeueeue-efheleepeer! Deehe JeLe& ner cesjs efJeJeen kes efueS
hejsMeeve nes jns nQ~ cegPes Fme mebmeejheer keere[ ceW veneR hebmevee
nw, cegPes lees YeieJeeve ceneJeerj kes heLe hej euekej Deheveer Deelcee
Debke-3
kee keueeCe kejvee nw~ efheleepeer! cesje { efveee nw efke ceQ

Meeoer veneR keBiee~
(Flevee megveles ner ceelee-efhelee obie jn peeles nQ, leye DeeBKeeW
ceW Deebmet Yejkej ceeB kenleer nQ-)
ceelee-Dejs nerje! ceQves Deheveer eser yent kees heeves kes efueS
ye[s Dejceeve mebpeesS nQ~ (hegve: [ebleer ngF&) Dejs heieues! Ske Meyo
kenkej let nce ueesieeW kees efvejeMe kejvee eenlee nw, en lees nj
ceelee-efhelee kee kee&Je nw~ osKe! let nceeje efoue veneR lees[siee,
Ssmee cegPes hetje efJeeeme nw~
nerjeueeue-(iebYeerjhetJe&ke ceeB kees mecePeeles ngS)-ns ceeB!
ener lees ceesn keer ueeruee nw~ hej JeemleJe ceW ve lees keesF& efkemeer kee
heg$e nw Deewj ve ner keesF& efkemeer kes ceelee-efhelee~ eleske eeCeer keer
Deelcee YeieJeeve Deelcee nw Deewj cegPes Gmeer kees eke kejvee nw~
ceelee-(efebeflele neskej) en keee ken jne nw let ?
nerjeueeue-osKees ceeB! ceQ yeeeejer jnves keer eefle%ee kej
egkee ntB~ cesjer Deehemes neLe pees[kej eeLe&vee nw efke Deehe cegPes
mebmeej ceW cele hebmeeFS, ceQves lees cegefeheer kevee kees Deehekeer
yent yeveeves kee hetje efveee kej efueee nw, efpemes heeves kes yeeo
yeej-yeej cegPes efJeJeen kes efueS efeblee ner veneR kejveer he[sieer~
(hegve: ceeB kes ejCeeW ceW yew"kej) ns ceeB! cegPes DeeMeerJee&o os
efke ceQ Fme heLe hej efyevee efkemeer efJeIve-yeeOee kes ye{lee peeTB~
(yeseejer ceeB Gmekes efmej hej neLe lees jKeleer nw, uesefkeve
het-hetkej jesves ueieleer nw~ FOej efhelee jecemegKe meeseles nQ efke
keee meecege cesje yese cegPes es[kej euee peeesiee, meeselesmeeseles YeeJeefJeue nes G"kej Gmes eleer mes ueieeles ngS jesves
ueieles nQefhelee jecemegKe-Dejs cesjs eeBo! let mecePelee nw keg,
leeie ceW efkeleves ke< nQ~ Flevee meggkegceej yeeueke, yeeee& ele
uesvee leueJeej keer Oeej hej eueves pewmee nw~ veneR, veneR, let cegPes
es[kej keneR veneR pee mekelee nw~ yese! cesjer yeele ceeve, Meeoer
kejkes Iej yemee ues, cesjs yeg{ehes kee meneje yeve~ osKe ceQ lesje
efJeeesie menve veneR kej mekelee~
(Flevee kenkej Gmes hegve: eleer mes efehekeekej jesves ueieles
nQ~ etBefke nerjeueeue Yeer Deye keesF& veeoeve yeeueke veneR Les~ Jes
heefjJeej keer meejer efmLeefle kees osKeles ngS yeeeejer kes he ceW Iej
ceW jnkej ceelee-efhelee keer mesJee kejles nQ~ jecemegKe peer Yeer keg
Deeemle nes peeles nQ efke euees yent veneR yese lees nceejs heeme nw~
Iej ceW jnkej jmeheefjleeiehetCe& Yeespeve kejles Deewj MeeeeW kee
ceveve-efebleve kejles GvnW keF& Je<e& Jeleerle nes peeles nQ~ keg efoveeW
yeeo jecemegKe peer kee mJeie&Jeeme nes peelee nw~ efhele=efJeeesie kes
Debke-3
heeeled keg ner mecee yeeo ceelee Yeer mJeie&mLe nes ieF, Deye
nerjeueeue kes heeme meyemes eyeue mebyeue %eeve kee Lee~ ye[s YeeF&
kes heeme jnles ngS Deheveer cebefpeue kees efvejeyeeOe peevekej Yeer
eesie ieg kes DeYeeJe ceW Jes meved 1916 ceW Deewjbieeyeeo kes efveke
keevesj DeefleMee #es$e hej Oeeefce&ke hee"Meeuee Keesuekej Jes yeeuekeeW
kees efve:Meguke DeOeeve kejeves ueies Deewj ieg peer kes veece mes
ceMentj nes iees~ meele Je<eeX leke DeOeeve kejJeekej peveceeveme
ceW pewveOece& kee Ketye eeej-emeej kejves kes yeeo meved 1921 ceW
GvnW %eele ngDee efke veeboieeBJe ceW Ssueke heVeeueeue peer kee eelegcee&me
nes jne nw, Jen oMe&ve keer leere ueeuemee mes Jes JeneB hengBe peeles nQ~)
-elegLe& Menerjeueeue peer-(Ssueke heVeeueeue peer kes heeme hengB ekej)Feefce cenejepe peer!
Ssueke peer-mece&Je=efjmleg~
nerjeueeue peer-ns hetpeJej! Deepe Deehekes oMe&ve kejkes
cesje ceve ke=leeLe& nes ieee~
Ssueke peer-ns YeJeelceved! keewve nes legce, keneB mes DeeS nes,
legce efveefele ner YeJe eeCeer nes~ kenes! keee kenvee eenles nes ?
nerjeueeue peer- hetpe eer! ceQ Deewjbieeyeeo kes eser
jecemegKe peer kee heg$e ntB, DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes Deehekes
heeme Deeee ntB~ ke=heee cegPes mehlece eeflecee kes ele oskej ke=leeLe&
kejW~
Ssueke peer-(efheer G"ekej ceb$e he{les ngS) ns Jelme!
Deepe Dee<ee{ Megkeuee ieejme nw~ Deepe ceQ legcnW eeJeke kes ele
eoeve kejles ngS mehlece eeflecee oslee ntB~
nerjeueeue-(meeebie eCeece kej) Denes! ceQ Oeve nes
ieee iegJej, cesje peerJeve meheue nes ieee~
(JeneB Deewj Yeer eeJeke heeme ceW yew"s ngS Fvekes Jewjeie keer
eMebmee kej jns nQ~ leYeer Ske eeJeke Gvemes hetlee nw)KegMeeueebo-YeeF&! legcneje ueuee lees Ketye ner eceke
jne nw, meecege Jewjeie kee eYeeJe ner Ssmee nw~
nerjeueeue-neB YeeF&! efpemekees en Dece=le efceue peeS,
efhej Gmekes mece#e meejs mebmeej kes megKe heerkes nQ~
KegMeeueebo-Dee! keee meecege FmeceW Flevee Deevevo
nw efhej lees ceQ Yeer Fmekee jmeemJeeove kejvee eentBiee~
nerjeueeue-DeJeMe efce$e! hejvleg Deehe Deheves F-efce$eeW
mes het lees ueW~ keee Deehe enerR kes efveJeemeer nQ~
KegMeeueebo-neB, neB yebOegJej! ceQ eneR kee Ske eeJeke
KegMeeueebo ntB, Deepe ceQ legcneje DeefYeVe efce$e ntB~ Deewj osKees! ceQ
efkemeer mes hetves veneR peelee, Yeuee keesF& Jewjeie ceW MeerIelee mes
(31)
peeves oslee nw~

nerjeueeue-leye lees efce$e! osj keens keer~ legce Yeer mehlece
eeflecee kes ele enCe kej uees~
(oesveeW ner mehlece eeflecee kes ele enCe kej jece-ue#ceCe
keer pees[er kes meMe jnkej Deheves Jewjeie kees Je=efbiele kejles ngS
jmeheefjleeie, GheJeeme Deeefo kejles Les Deewj Fmeer DeJemLee ceW ner
oesveeW ves Ieer, veceke, lesue Deewj ceer"e kee peerJeveheele kes efueS
leeie kej efoee~
yebOegDeeW! kenles nQ vee, mees oe mes YeeF& ieF& YeeJevee
DeJeMe ner heueerYetle nesleer nw~ Ske yeej nerjeueeue peer kees %eele
ngDee efke oef#eCe kes keesVetj eece ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer
Meebeflemeeiej peer cenejepe efJejepeceeve nQ~ yeme efhej keee Lee,
oesveeW efce$e eue he[s~ uesefkeve Jes Les hejer#eeeOeeveer, mees Jes kejves
ueies cenejepe eer keer hejer#ee, osefKeS neslee nw keee ?)
oesveeW yeeeejer JeneB hengBeles nQ, yengle mes eeJekeeW kes yeere
cenejepe peer yew"s nQ, Jes oesveeW efyevee vecemkeej efkeS JeneB peekej
yew" peeles nQ~ kenles nQnerjeueeue peer-cenejepe! nce Deehekees meee meeOeg veneR
ceeveles~
Deeeee&eer-Dejs YeFee! legce ceevees ee vee ceevees nceW
keewve mee heke& he[lee nw~ nce ves pees Deeiece ceW he{e, Jewmeer eee&
DeheveeF& nw Deewj Jewmee ner JesMe nw~ en cegefve hejcheje lees hebecekeeue
kes Deble leke euesieer~
nerjeueeue-uesefkeve nce kewmes ceeves efke Fme hebecekeeue ceW
Yeer mees meeOeg nQ~
Deeeee&eer-YeJe eeCeer! Jees meeceves osKees, Jen efkeme
eerpe kee hes[ nw ?
KegMeeueebo-cenejepe! Jen lees Deece kee hes[ nw~
cenejepe eer-uesefkeve GmeceW lees Deece ueiee veneR, efhej
legceves kewmes peevee efke Jen Deece kee hes[ nw ?
nerjeueeue-Gmekes he$eeefo kees osKekej helee ueie jne nw
efke Jen Deece kee hes[ nw, DeYeer Deece kee meerpeve veneR nw, vee
cenejepe peer! FmeefueS FmeceW Deece veneR nw~
cenejepe eer-efyeukegue "erke kene Jelme legceves! nw lees
Jen Deece kee ner hes[, uesefkeve ceewmece Deeves hej ner heue osiee,
"erke Jewmes ner nceejer eee& cegefveeeW keer eee& nw, nceeje Jes<e
efoiecyej Jes<e nw, heke& cee$e Flevee nw efke hebecekeeue ceW cees#e
veneR nw, uesefkeve nce Fmeer Jes<e mes Deeies ece-ece mes mebmeej
hejcheje kees meceehle kej peye cees#e peeves kee ceewmece eeveer keeue
DeeSiee, leYeer cees#e peeSbies~
(32)
(oesveeW ner Deeeee&eer kes Fme Gej mes efveej nes Skeotmejs kee cegBn osKeves ueieles nQ Deewj iegosJe kes ejCeeW ceW
meeebie ues peeles nQ)
nerjeueeue, KegMeeueebo-ns mebmeejefmevOegleejke iegJej!
Deepe nceejs oMe&ve kej nceeje ceeveJe peerJeve Oeve nes ieee~
Deehe meecege mees meeOeg nQ~ eYees! nceW Yeer cees#eeoeefeveer Ssmeer
hejce heeJeve pewveer oer#ee eoeve kejW~
Deeeee&eer-(Gve oesveeW kes leeie Je Jewjeie kees osKekej)
ns YeJe eeefCeeeW! Deehe ueesie efveke cees#eieeceer ueieles nQ, ceQ
Deehekees oer#ee DeJeMe otBiee hejvleg Deehe ueesie Ske yeej Iej
peekej heefjJeejpeveeW kees mebleg kejkes #eceeeeeveehetJe&ke Dee%ee
ueskej DeeJeW~
oesveeW ye.-DeJeMe iegosJe DeJeMe! Deehekeer Dee%ee efMejesOeee&
nw~ nce MeerIe ner Iej peekej Deeles nQ~ veceesmleg iegJej, veceesmleg~
(oesveeW ye. MeerIe ner Deheves-Deheves Iej hengBekej #eceeeeevee
Deeefo kejles nQ~ ye. nerjeueeue peer peye ye[s YeeF&-YeeYeer mes
#eceeeeevee kejles nW, leye Gvekee oe efJeue nes G"lee nw~
eeefhe Jen peeveles Les efke en Iej kee nerje veneR Deefheleg mebmeej
kees ekeeMeceeve kejves Jeeuee nerje nw~ efhej Yeer ceesn kes DeeJesMe ceW
DeegOeeje yen G"leer nw Deewj Jes kenles nQ-)
iegueeyeebo-YeeF&! Deye legceves mehlece eeflecee ues ner ueer
nw, Dele: Deye Iej ceW jnkej Oecee&jeOevee kejes, ceQ keYeer GmeceW
yeeOeke veneR yevetBiee~ uesefkeve cesjs nerje, cegPes Dekesuee es[kej
cele peeDees~
YeeYeer-(nerje kes ejCeeW kee mheMe& kejleer ngF&)-Yewee!
cegPe DeYeeieve kees lees meeme-memegj keer mesJee, Gvekee heej-ogueej
lees vemeerye veneR ngDee, Deye Deehe Yeer eues peeDeesies lees nceeje keewve
jn peeSiee, Deehe nceW es[kej cele peeFS, nceW Yeer mesJee kee
keg ceewkee oerefpeS~
nerjeueeue-(YeF&ee-YeeYeer kees mecePeeles ngS) Yewee, YeeYeer!
Deehe lees cesjs ceelee-efhelee kes meceeve nQ~ osefKeS ve! nce ueesieeW ves
Fme Demeej mebmeej ceW Yekeles ngS ve peeves efkeleves og:Ke G"eS nQ~
ye[s hegCe mes ceveg<e pevce heekej leeie kes YeeJe yeves nQ~ FmeefueS
Deehe ueesie cegPes ve jeskeW Deewj KegMeer-KegMeer Devegceefle eoeve kejW, cesje
eleske heue Deelce efeleve ceW jceves kees Deelegj nw~
(oesveeW Ske #eCe lees mleyOe jn peeles nQ efkevleg Gme
DeelceheLe kes heefLeke kees jeske veneR heeles Deewj Gmes Ketye-Ketye
DeeMeerJee&o eoeve kejles nQ~ mechetCe& ceesn kee leeiekej nerjeueeue
KegMeeueebo kees ueskej Deeeee&eer kes heeme kegcYeespe hengBeles nQ
Deewj GvnW veceve kej hegve: oer#ee keer eeevee kejles nQ)-
Debke-3
oesveeW yeeeejer-(Deeeee&eer kees veceve kejkes) veceesmleg

Deeeee&eer~ nce Iej mes Dee%ee ueskej Dee ieS nQ, nceeje Jewjeie
Glke= nw nceW cegefveoer#ee eoeve kejW~
Deeeee&eer-ns YeJeegieue! legce ueesie Ketye meese efJeeej
uees~ Fmes cee$e uesvee veneR Deefheleg efvejefleeej heeuevee Deefle DeeJeMeke
nw, Fmekees uesvee leueJeej keer Oeej hej eueves kes meceeve nw~ en
oer#ee ke Ghemeie& Deeefo Deeves hej Yeer es[er veneR peeleer~ keee
legce 28 cetueiegCeeW kee heeueve kej mekeles nes~
oesveeW-DeJeMe iegosJe! nce eeCeeCe mes Fme yeele kes
efueS keefye nw nce Mejerj kee leeie kej oWies, uesefkeve oer#ee
ueskej FmeceW keesF& efMeefLeuelee veneR Deeves oWies~
Deeeee&eer-(hegve: Ske yeej {lee keer hejer#ee kejles nQ)
efMe<eeW! eefo legce JeemleJe ceW mebmeej mes efJeje neskej DeeS nes
Deewj Fve keeW kees menves keer #ecelee jKeles nes, lees ceQ legcnW
DeJeMe oer#ee otbiee~
oesveeW-ns iegosJe! Deehe ner nceejs meJe&mJe nQ, Deehe
DekeejCe yebOeg nQ, pees nceW mebmeej meceg mes heej ueiee jns nQ~
nce DeyeesOe yeeueke yeme Deehekeer ner MejCe ceW nQ~
(Deeeee& eer GvnW Dehevee efMe<e yeveekej GvnW Oeeefce&ke
DeOeeve kejeles nQ, eeJeke keer eee&, Gvekes kee&Je Deeefo
yeleekej ieejn eefleceeDeeW kee mJehe yeleeles nQ Deewj meved 1923
keer heeuiegve Megkeuee mehleceer kees meJe&eLece oesveeW keess #eguueke
oer#ee eoeve kejles nQ, Gme mecee oer#ee kee meceeeej megvekej
meejer pevelee Gce[ he[leer nw Deewj Gvekes Jewjeie keer eMebmee kejleer
nw~ Deeeee&eer oer#ee kes heeeled ye. nerjeueeue kees #eguueke
Jeerjmeeiej Deewj ye. KegMeeueebo kees #eguueke evmeeiej veece osles
nQ, efpemekee meYeer peekeej kes meeLe mJeeiele kejles nQ~ oesveeW
#eguueke peer Deeeee& eer kes oeSB-yeeSB neLe kes meceeve heoefJenej
kejles ngS Oece&eYeeJevee kejles ngS mece[esueer eece ceW hengBeles nQ~
etBefke #eguueke Jeerjmeej peer kees DeYeer hetCe& meblegef veneR Leer Dele:
Jes hegve: Deeeee&eer mes efveJesove kejles nQ)#eguueke Jeerjmeeiej peer-iegosJe! ceQ cegefveoer#ee uesvee
eenlee ntB~ Deehe efJeeeme kejW, ceQ Deehekes efveoxMeevegmeej eleske
eee& kee efveoex<e jerefle mes heeueve keBiee~
Deeeee&eer-"erke nw Jelme! legcnejer leere DeefYeuee<ee kees
osKeles ngS ceQ legcnW cegefveoer#ee DeJeMe eoeve keBiee~
(Deye #eguueke Jeerjmeeiej peer cegefve Jeerjmeeiej peer yeve ieS
Deewj Deeeee&eer kes eLece efMe<e nesves kee ieewjJe eehle efkeee~
cegefveoer#ee kes heeeled ieg kes meeLe oef#eCe mes Gej leke heo
efJenej kej 12 eelegcee&me kejles ngS ieg keer Deveceesue efMe#eeDeeW
Debke-3
kees peerJeve ceW ieeb" yeebOekej jKee~ Gme mecee leke Deeeee&eer
kes 12 efMe<e yeve egkes Les Dele: Deeeee&eer ves meYeer efMe<eeW kees
Oece& eeej nsleg Deueie-Deueie efJenej kejves kee DeeosMe efoee~
ieg kees es[ves keer keuhevee cee$e mes og:Keer, efkevleg ieg keer Dee%ee
efMejesOeee& kej meYeer efMe<eieCe e$e-le$e efJenej kej Oece& keer
Ketye eYeeJevee kejles nQ~
DeelcekeueeCe kes meeLe hejkeueeCe keer YeeJevee mes ieg ves
Deveske cegevf e, #eguueke, Ssueke Deeefo yeveeS, Deveske ceefnueeDeeW kees
Deeefe&kee, #egefuuekee kes ele eoeve kej cees#eceeie& ceW ueieeee~
meved 1955 ceW kegbLeueefieefj ceW peye Deeeee&eer Meebelf emeeiej cenejepe
keer meceeefOe ngF,& Gme mecee Jeerjmeeiej cenejepe peehegj-Keeefveee
ceW Les~ leye Deeeee&eer ves he$e eje Dehevee Deeeee&heo leeiekej
GvnW eLece heeeee& Ieesef<ele efkeee~ yebOegDeeW! keewve peevelee Lee efke
iegYeefe kes heuemJehe Ske ess mes ieeBJe ceW pevcee yeeueke
meyekee ceeie&oMe&ke Deeeee& yeve peeSiee~ ieg kes eje eehle
Deeeee&heo kee kegMeueleehetJe&ke mebeeueve kejles ngS Deeeee&eer ves
keF& eelegcee&me e$e-le$e veiejeW ceW efkeS~ Ske yeej veeieewj ceW
Deeeee&eer eelegcee&me kej jns Les, Gvekes heer" ceW Ske Yeebkej
hees[e nes ieee)Deveske eeJeke yew"s nQ, cenejepe kees heer" ceW hees[e nesves mes
leere Jesovee Deewj Yeebkej pJej nw, efhej Yeer Jen cegmkeje jns nQ,
eeJekeieCe efebeflele nQ~
eeJeke (1) (otmejs mes)-YeFee, keee Fmekee keesF&
Fueepe veneR nw, Flevee keeo hees[e efhej Yeer cenejepe cegmkeje
jns nQ, Oeve nw Fvekee leeie~
eeJeke (2)-neB YeeF&, pewveer eee& ye[er keef"ve nw~ nce
pewmes eeJeke lees Deye leke ve peeves efkeleves FbpeskeMeve Deewj oJeeFeeB
ues egkes nesles~
eeJeke (3)-neB YeeF&! cenejepe peer lees Meg eemegke
Deew<eefOe ner uesles nQ, Jen Yeer 24 Iebs ceW Ske yeej, keee kejW keg
mecePe ceW veneR Deelee~
eeJeke (2)-keeeW ve Ssmee kejW efke [e@. kees yegueekej Ske
yeej efveoeve lees kej ueW~
eeJeke (3)-en yengle "erke kene legceves, ceQ DeYeer [e@.
kees yegueekej ueelee ntB~
(peekej [e@. kees yegueekej ueelee nw, [e@. osKelee nw efke
hees[e hetje heke ieee nw uesefkeve Yee kes ceejs egheeehe heers Ke[e
nw~ cenejepe Meee-mJeeOeee ceW efveceive nQ~ leye Ske eeJeke
kenlee nweeJeke-(cenejepe peer mes neLe pees[ kej)-cenejepe peer! [e@.
(33)
Dee ieS nQ, Gvekee kenvee nw efke hees[ s kee DeehejsMeve kejvee nesiee~
Deeeee&eer-(Ske vepej [e@. hej [euekej hegve:)-YeeF&!
legce cegPes en yelee oes efke Fme DeehejsMeve ceW efkelevee eFce
ueiesiee, ceQ FbpeskeMeve lees ueieJeeTBiee veneR~
[e@.-iegosJe! Deehekes Fleves ye[s hees[s kee DeehejsMeve
efyevee yesnesMeer kes nes heevee DemebYeJe nw, Deehe Fme Demee Jesovee
kees menve veneR kej mekeles~
Deeeee&eer-Yewee! nce lees Deveeefokeeue mes pevce-cejCe
kes ogKe menve kej jns nQ efhej en keewve mee ke nw ? legce
Dehevee keece Meg kejes, yeme cegPes mecee yelee oes~
(cenejepe keer {lee osKe [e@. ves keeBheles neLeeW mes Deewpeej
efvekeeuee Deewj cenejepe kees Ske Iebs kee mecee efoee~ Gmeves
meesee Fleves hewves Deewpeej ueieles ner eerlkeej kej G"Wies hejvleg [e@.
Yeer en osKekej obie jn ieee efke Jes lehemJeer Deheves efebleve ceW
ceive nQ Deewj Gveves Ghe leke veneR keer nw~ Jen kenlee nw-)
[e@.-cegefveJej! ceQves DeehejsMeve kej efoee nw~ Deehe ceneve
nQ pees Fleveer heer[e kees menpe he ceW menve kej efueee~ kewmes
peerlee Fme heer[e kees Deeheves~
Deeeee&eer-YeeF&! nceejs pewveOece& ceW ieesccemeej kece&keeC[
veece kee Ske ebLe nw GmeceW kece&eke=efleeeW kee JeCe&ve nw, ceQ Fmeer
kee efebleve kej jne Lee efke en peerJe mebmeej ceW kewmes keewve mes
kece& kee yebOe kejlee nw Deeefo~
[e@.-ns mJeeceer! ceQ Deehekes Oewe& kees yeej-yeej vecemkeej
kejlee ntB~
(yeejcyeej vecemkeej kej euee peelee nw) yebOegDeeW! Deeeee&eer
Meeble, iebYeerj, ceneheg<e Les, Gvekes Deeies heMeg Yeer Deheveer etjlee es[
osles Les, efnmb ee esceer Deefnmb eke nes peeles Les~ ieeBJe-ieeBJe efJenej kejles
ngS GvneWves Deveske mLeeveeW hej meefoeeW mes eueer Dee jner yeefueeYee kees
Deheves GheosMeeW mes yebo kejeee~ Gvekeer lehemee kes Ske veneR DeveskeeW
ecelkeej Gvekes peerJeve kees he{ves hej %eele nesles nQ~ Ssmes cenecevee
iegJej ves Ske Deewj ceneve keee& efkeee~ yeermeJeeR Meleeyoer kes
eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea Meebeflemeeiej cenejepe kes eLece heeeee&
ves Fme JemegOee kees eLece yeeue yeeeeefjCeer Deeefe&kee ceelee eoeve
keeR, efpevneWves ieg keer Dee%ee efMejesOeee& kej Fme Yetleue kees Deveceesue
efveefOeeeB eoeve keer, efpemes egieeW-egieeW leke mcejCe efkeee peelee
jnsiee~ meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe, ceeOeesjepehegje ceW eeefj$eeeer
iegJej keer Dee%ee mes #egefuuekee eer Jeerjceleer ceeleepeer keer Deeefe&kee
oer#ee nes jner Leer, efJeMeeue heeC[eue ueiee Lee, Deeeveke ecelkeej
mee ngDee, pees meyekees Deeee&eefkele kej ieee~)
Deeeee&eer Jeerjmeeiej cenejepe Deeefe&kee oer#ee kes mebmkeej
(34)
kejves mes hetJe& meYeer kees GheosMe eoeve kej jns nQ, leYeer Meesj
ceelee nwmeecetefnke mJej-Dejs! nes, nes, Yeeiees, Yeeiees~ meeb[
Dee ieee, en meyekees ceej efiejeSiee~
Ske Jeefe-ns YeieJeeved! en keee nes jne nw, en meeb[
keneR meeOegDeeW kee Deefnle ve kej os~
leermeje-Dejs, Deheveer es[ es YeFee, iegJej keer j#ee kejes~
(leYeer cenejepe kee Meeble mJej megveeF& he[lee nw)
Deeeee&eer-ns YeJeelceeDeeW! Deehe ueesie efyeukegue cele
IeyejeFS, Meeble nes peeSie~ en lees yeseeje cetke eeCeer nw, efkemeer
kees keesF& Deefnle veneR hengBeeSiee~
Ske Jeefe-cenejepe peer, Jen Deehekeer ner lejhe Dee
jne nw, cesje lees hetje Mejerj keebhe jne nw, Dejs keesF& lees cenejepe
peer kees yeeeDees~
cenejepe-YeJeelceved! [jes cele, keg veneR nesiee~
(leYeer meecege ecelkeej neslee nw, meeb[ Yeer[ kees eerjlee
ngDee cenejepe Deewj hetpe ceeleepeer efpeme cebe hej efJejepeceeve Les,
JeneB yeves eewke kes meeceves efmej skekej heeBe efceve ceevees Jebovee
cege ceW ner Ke[e jn peelee nw~ leYeer pevelee Deeee&eefkele nes
Jeerjmeeiej cenejepe keer pee, %eeveceleer ceeleepeer keer peepeekeejeW
mes heeC[eue kees iegpb eeeceeve kej osleer nw~ Deeeee&eer Gmes DeeMeerJee&o
osles nQ Deewj pevelee Gmes mJeeefo efceeVe efKeueeleer nw, Ssmee
Deeeee&eer kes lehe kee ecelkeej Lee~ meYeer efMe<e eefleefove Gvekes
heeme Deekej Gvemes Decetue efMe#eeSB enCe kejles Les Deewj Gvekee
Jeelmeue eehle kej Oeve nes peeles Les~
efMe<eieCe Deeeee&eer kes heeme yew"s Gvemes efMe#ee enCe
kej jns nQ, Deeeee&eer Gvemes kegMeue #esce het jns nQDeeeee&eer-keefnS efMe<eieCe! Deehe meYeer kee jlve$ee
SJeb mJeemLe mekegMeue lees nw ?
(meceJesle mJej) efMe<eieCe-peer iegosJe! Deehekeer ke=hee emeeo
mes nce mekegMeue nQ, ns hetpeJej! Deehekee jlve$ee mekegMeue nw ?
Deeeee&eer-osKees! cegPes lees oes jesieeW ves yengle hejsMeeve
kej jKee nw~
(meYeer efebeflele nes peeles nQ) Ske efMe<e (cegefve)-cenejepe
eer! keee ngDee Deehekees, Deeheves nceW keg Yeer veneR yeleeee efke
keewve mes oes jesie eefleefove Deehekees hejsMeeve kejles nQ~
Deeeee&eer-YeF&, cegPes Ske lees YetKe ueieleer nw, otmejs
veeRo Deeleer nw~ (megvekej meYeer nBme he[les nQ)
cegefve (2)-hetpeeer! nceW peerJeve efvecee&Ce nsleg Ske efMe#ee
eoeve keerefpeS ?
Debke-3
Deeeee&eer-osKees! legce efMe<eieCe cesjs DevegMeemeve ceW

jnkej Skelee kes met$e ceW yebOes nes, FmeerefueS cesjs Deeeee&heo keer
ieefjcee nw, keeeWefke ieg mes efMe<eeW keer Deewj efMe<eeW mes ieg keer
MeesYee jnleer nw~
Deehe meye eleske eeJeke kees Ske ner efMe#ee oW efke-megF&
kee keece kejes, keQeer kee veneR~
%eeveceleer ceeleepeer-ns mebmeej leejke iegJej! mecekelJe
keer {lee nsleg keee kejvee Gefele nw ?
Deeeee&eer-keYeer le=Ce cele yevees, helLej yevees DeLee&led
meoe Deeiececeeie& ceW Deeue jnes~
(hegve:)-%eeveceleer! legce meye ekeej mes eesie nes, mebIe
mebeeueve, DevegMeemeve, %eeve Deeefo ceW yengcegKeer eefleYee keer Oeveer nes,
FmeefueS ceQ eenlee ntB efke Dehevee mebIe yeveekej he=Leked efJenej kejes~
ceeleepeer-Deehekeer Dee%ee efMejesOeee& nw iegJej! hejvleg ceQ
ieg keer $eeee mes Jebefele veneR nesvee eenleer ntB~
Deeeee&eer-cegPes %eele nw efkevleg keg efove efJenej kej
hegve: Jeeheme Dee peevee~
ceeleepeer-pewmeer Deehekeer Dee%ee! cesjs efueS keesF& efMe#ee
iegosJe~
Deeeee&eer-%eeveceleer! legcnejs efueS cesjer Skecee$e ener
efMe#ee nw efke meowJe Deheves veece kee Oeeve jKevee~
Ske Deve ceeleepeer-(otmejer mes) Dejs! Deeeee&eer ves
ceeleepeer kees kesJeue Ske ner efMe#ee oer, peyeefke Deve efMe<eeW kees
Jes efkeleveer-efkeleveer efMe#ee osles nQ~
otmejer ceeleepeer-ceeleepeer! iegosJe meoe efMe<e kee kegMeue
peewnjer keer Yeebefle hejer#eCe kej efMe#ee osles nQ~ %eeveceleer ceeleepeer
lees Jewmes ner Deveceesue nerje kes meceeve iegCeeW mes Yejhetj nQ~
(Deewj meecege ner ieg mes eoe Gme Skecee$e efMe#ee kees Deeheves
Deheves peerJeve ceW Debieerkeej kejkes %eeveceleer ceeleepeer ves Deheves veece kees
meeLe&ke kej efoKeeee~ yebOegDeeW! Deeeee&eer meecege jlveheejKeer Les, Gve
Deeeee&eer Jeerjmeeiej cenejepe ves Deheves 34 Je<eeX kes oere#f ele peerJeve ceW
efpeveOece& keer heleekee kees efoefioievleJeeheer henjeee~ meved 1957 ceW
GvneWves peehegj-Keeefveee ceW eelegcee&me efkeee~ Gme ceOe Gvekee Meejerejf ke
mJeemLe Delevle #eerCe nes ieee Deewj Deeefeve ke=<Cee DeceeJemee kes
efove ceneceb$e kee mcejCe kejles ngS GvneWves Fme veej Mejerj kee leeie
kej efoee~ Deepe Yeues ner Deeeee&eer Yeewelf eke Mejerj mes nceejs yeere ceW
veneR nw efkevleg Gvekeer Decetue efMe#eeSB Deepe Yeer efJeeceeve nQ, efpevnW efvepe
peerJeve cesW Gleejkej nce Deheves peerJeve kees kegvove yevee mekeles nQ~
Deepe Gve ieg keer ceneve efMe<ee hejcehetpe ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer kes oMe&ve kej, Gvekeer eee& kees osKekej nce
Gve ceneve ieg keer cenevelee kee heefj%eeve kej mekeles nQ lees
DeeFS Gve ieg kees Mele-Mele veceve kej nce Gvekes iegCeeW kees,
Gvekeer efMe#eeDeeW kees Deheves peerJeve ceW Gleejves kee eeeme kejW~
pee yeesefueS Jeerjmeeiej cenejepe keer pee~
Je<e& ceW DeefOeke ceeme nesves hej efleere ceeme eleeW kes efueS ceeve nw
osefKeS eceeCeceeme DeefOeke nesves hej meebJelmeefjke efeee kewmes kejveer eeefnS~
ceemeeefOekees efkeb kee&Jeefceefle eseoenmebJelmejs eefo YeJesvceemees Jew eeefOekemleoe~ hetJe&efmceVe eleb keeex lJehejefmceved ke=leb MegYeced~~
DeLe&-DeefOeceeme nesves hej ele keye kejvee eeefnS ? Deeeee& kenles nQ efke eefo Je<e& ceW Ske ceeme DeefOeke nes, lees henues
Jeeues ceeme ceW ele veneR kejvee eeefnS efkevleg Deeies Jeeues ceeme ceW ele kejvee eeefnS~
Flevee DeJeMe Oeeve jKevee nw efke Fme Je<e& Yeeheo ceeme oes nesves mes meesuenkeejCe ele Je oMeue#eCe ele Deeefo meYeer
efleere ceeme ceW efkees peeeWies~ efhej Yeer pees ele Dee<ee{ ee eeJeCe ceeme mes eueles nQ~ ee Je<e& Yej kes nesles nQ, GvnW oesveeW cenerveeW
ceW kejvee eeefnS~ pewmes-Fme Je<e& jefJeJeej ele oesveeW Yeeheo ceW kejves mes 9 mes ye{kej eewon nes iees nQ~ Ssmes ner ye=nlheueele
hebekeueeCeke efleefLe ele, jesefnCeer ele Deeefo oesveeW ceen ceW kejvee eeefnS~ (eleefleefLe efveCe&e, he=. 176)
ebove<eer ele
evove<eeeb leg Yeeheoke=<Cee <eer eeee, <e[dJe<ee&Ceeb eeJeled eleb YeJeefle, De$e eveYeme hetpeeefYe<eskeb keee&ced~
DeLe&-evove<eer ele YeeoeW Jeoer <eer kees neslee nw, : Je<e& leke ele efkeee peelee nw~ Fme ele ceW eveYe YeieJeeved kee
hetpeve, DeefYe<eske kejvee eeefnS~ (eleefleefLe efveCe&e, he=. 220)
Debke-3
(35)
Deeeee& Jeerjmeeiej eMveesejer

eMve 1
Gej
-Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer kee pevce keneB ngDee?

-Deeeee&eer kee pevce ceneje^ eevle kes Deewjbieeyeeo
efpeues kes Jeerj veeceke eece ceW ngDee Lee~
eMve 2 -Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer kee pevce keye ngDee?
Gej
-efJe.meb. 1933, F&meJeer meved 1876 ceW, Dee<ee{
Megkeuee hetefCe&cee kes efove~
eMve 3 -Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer kes ceelee-efhelee kee veece
yeleeDees?
Gej
-ceelee eer YeeieJeleer peer SJeb efhelee eser eer jecemegKe
peer Les~
eMve 4 -Deeeee&eer kes yeeheve kee keee veece Lee?
Gej
-eer nerjeueeue pewve~
eMve 5 -eer nerjeueeue peer kee efJeJeen ngDee Lee ee veneR?
Gej
-es yeeue yeeeejer Les~ FvneWves efJeJeen veneR efkeee Lee~
eMve 6 -Deeheves mehlece eeflecee kes ele efkememes, keye Deewj
keneB efueS?
Gej
-efJe.meb. 1978, meved 1921 ceW Ssueke eer heVeeueeue
peer mes veeboieebJe ceW eelegcee&me ceW mehlece eeflecee kes
ele enCe efkeS~
eMve 7 -ye. nerjeueeue peer ves #eguueke oer#ee keye Deewj
efkememes ueer?
Gej
-efJe.meb. 1980 meved 1923, heeuiegve Megkeuee mehleceer
kees eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer mes
#eguueke oer#ee eehle keer~
eMve 8 -#eguueke oer#ee kes yeeo ye. nerjeueeue peer Je ye.
KegMeeueebo peer efkeme veece mes eefme ngS?
Gej
-ye. eer nerjeueeue peer #eguueke eer Jeerjmeeiej Je
ye. eer KegMeeueebo peer #eguueke evmeeiej peer kes
veece mes eefme ngS~
eMve 9 -#eguueke Jeerjmeeiej peer keer cegefve oer#ee keye Deewj
keneB ngF&?
Gej
-efJe.meb. 1981, meved 1924 ceW mece[esueer eece ceW
cegefveoer#ee ngF&~
eMve 10 -eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe
kes eLece cegefve efMe<e keewve Les?
Gej
-yee. ye. cegefve eer 108 Jeerjmeeiej peer cenejepe~
eMve 11 -cegefve eer Jeerjmeeiej peer ves Deheves ieg kes meeLe
(36)
Gej
eMve 12
Gej
eMve 13
Gej
eMve 14
Gej
eMve 15
Gej
eMve 16
Gej
eMve 17
Gej
eMve 18
Gej
eMve 19
Gej
eMve 20
efkeleves eelegcee&me efkeS?

-ieg kes meeLe 12 eelegcee&me efkeS-1. eJeCeyesueieesuee
2. kegcYeespe 3. mece[esueer 4. ye[er veeboveer
5. keveer 6. ceLegje 7. ueefuelehegj 8. peehegj
9. yeeJej 10. eleeheie{ 11. peehegj 12. efouueer~
-Deeeee& Jeerjmeeiej kee ieg mes he=Leked eLece eelegcee&me
keneB ngDee?
-efJe.meb. 1992 meved 1935 ceW iegpejele eevle kes
F&[j veiej ceW eLece eelegcee&me ngDee~
-Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer kes heeeee& keewve ngS?
-Deeeee&eer efMeJemeeiej peer cenejepe~
-Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer kes eLece cegevf eefMe<e keewve
ngS?
-Deeeee& eer efMeJemeeiej peer cenejepe~
-meceeefOe mes hetJe& eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer ves Dehevee
heo efkemekees eoeve efkeee?
-Deheves megeesie efMe<e eer Jeerjmeeiej peer cenejepe
kees he$e efueKekej Deeeee&heo eoeve efkeee~
-eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kees Deeeee&heo keye
Deewj keneB eoeve efkeee ieee?
-Yeeheo ke=<Cee mehleceer, iegJeej kees peehegj-Keeefveeeb
peer ceW elegefJe&Oe mebIe Je npeejeW keer mebKee ceW
eoeve efkeee ieee~
-Deeeee&eer kes peerJeve keer cegKe oes metefe pees
meowJe kenles Les?
-1. peerJeve ceW meowJe megF& kee keee& kejeW, keQeer kee
veneR~ 2. le=Ce cele yevees, helLej yevees~
-Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer ecegKe
yeeueyeeeeefjCeer efMe<ee kee veece yeleeDees?
-hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer
ceeleepeer~
-Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer keer meuuesKevee keye ngF&?
-efJe.meb. 2014 (meved 1957 ceW) Deeefeve ke=<Cee
DeceeJemee kees Keeefveeeb-peehegj (jepe.) ceW elegefJe&Oe
mebIe kes meeefveOe ceW~
-Jele&ceeve ceW Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe mes
mebyebefOele keee ceveeee pee jne nw?
Debke-3
Gej
eMve 21
Gej
eMve 22
Gej
eMve 23
Gej
-Deeeee&eer Jeerjmeeiej Je<e&~

-en Je<e& keye mes eejbYe ngDee nw?
-Deemeespe Meg. hetefCe&cee, 11 Deketyej 2011 mes~
-keye leke en Je<e& ceveeee peeesiee?
-Deeefeve Megkeuee heteCf e&cee, 29 Deketyej 2012 leke~
-Fme Je<e& kees ceveeves keer esjCee efkeveves eoeve keer?
-hetpe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer ecegKe
efMe<ee ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves~
eMve 24 -Fme Je<e& kees ceveeves kee cegKe GsMe keee nw?
Gej
-peve-peve kees Deeeee&eer kes mJeefCe&ce JeefelJe mes

heefjefele kejevee ner Fme Je<e& kee ecegKe GsMe nw~
eMve 25 -nce eeJekeeW kees Fmekes Devleie&le keee kejvee nw?
Gej
-Deheves-Deheves ieeBJe-veiej ceW Deeeee&eer kes peerJeve
mes mebyebeOf ele mebieeser, eMvecebe, Yee<eCe eefleeeseif elee,
efveyebOe eefleeesefielee Deeefo kee Deeeespeve leLee
Jeerjmeeiej efJeOeeve, hetpeve, eeueermee, Yepeve, Deejleer
Deeefo kejkes Deheveer iegYeefe kee heefjee eoeve
kejvee nw~
Deeeee& eer Jeerjmeeiej keeJe eefjle

jeefe$eer-e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer
(1)
lepe&-efpevoieer Ske mehej nw........
iegheo mes nw eerefle ueieevee~
iegYeefe kes ieerle nw ieevee~~
megve YeeF&, megve YeeF&, megve YeeF&...~~ske.~~
MeeefvleefmevOeg Deeeee& eJej~
Gvekes heeeee& eJej~~
Jeerjmeeiej peer kee Je<e& megnevee~
megve YeeF&, megve YeeF&, megve YeeF&...~~1~~
eevle ceneje^ ceW pevce ngDee~
Jeerj eece leye Gvemes Oeve ngDee~~
YeeieJeleer ceeB kee ueeue megnevee~
Debke-3
FmeerefueS %eeveceleer ceeleepeer ves~

oer nw esjCee ieg kee Je<e& cevee ueW~~
evoveeceleer ener nw yeleueevee~
iegYeefe kes ieerle nw ieevee~
met$eOeej eje-
pevemecetn kes eje
pewveer Jeerjes!
neB YeeF& neB (meecetefnke mJej)
cesjer yeele megvees iesneB YeeF& neB (meecetefnke mJej)
keg Deewj megveesieskeee YeeF& keee (meecetenf ke mJej)
cesjs mebie ceW yeesueespee pee pee (meecetenf ke mJej)
pewveb peeleg Meemeveced
Jevos Jeerjmeeiejced (meecetefnke mJej)
pewveb peeleg Meemeveced Jevos Meeefvlemeeiejced (meecetefnke mJej)
Jevos Jevos ceelejced Jevos %eeveceefle ceelejced (meecetefnke mJej)
(2)
efhelee jecemegKe peer kee Yeeie efKeue ieee~

nerje pewmee nerjeueeue heg$e efceue ieee~~
Kegue ieee ceelee-efhelee kee Kepeevee~
lepe&-YeeJeeW kes hetueeW mes........

iegDeeW keer Yeefe mes meye megKe efceueles nQ~
iegDeeW keer Meefe mes meye ogKe ueles nQ~~
meejer Gcej keeeWkeer lehe es kejles nQ~~iegDeeW keer.~~ske.~~
nerjeueeue yeeueyeeeejer yeve iees~

Oeerjs-Oeerjs Jeerjmeeiej cegveer yeve iees~~
Gvekeer hegCekeLee nw megveevee~
nerjeueeue peer ves Ske yeej megve efueee~

Meebeflemeeiej cegefve peer kee veece megve efueee~~
efhej Jes Fke efce$e kes mebie Iej mes eueles nQ~
euekej keesVetj ceW es cegefve mes efceueles nQ~~
Gvemes efvepe ceve keer Mebkee otj kejles nQ~~iegDeeW keer.~~1~~
(37)
yeesues Jes Fme keefue egie ceW veefnb cegefve nes mekeles nQ~
Deehekees Yeer nce kewmes cegefveJej ken mekeles nQ~~
keeeWekf e cegefve $e+ef efmeef megKe kees Jejles nQ~~iegDeeW keer.~~2~~
MeebefleefmevOeg ves Gvekees egefe mes mecePeeee Lee~
evoveeceleer cegefveheo keer ceefncee kees yeleueeee Lee~~
oesveeW ner efce$e ieg kes heo ceW Pegkeles nQ~~iegDeeW keer.~~3~~
keg efove ceW ner oesveeW ves oer#ee OeejCe kej ueer~
#eguueke SJeb cegefve yevekej iegefMe#ee heeueve kej ueer~~
Jeerjmeeiej Je evmeeiej yeveles nQ~~iegDeeW keer.~~4~~
Religious Gentlemen and Sisters!
Listen my talk and open your heart. Acharya
Shri Veer Sagar Maharaj was the first disciple of
Charitra Chakravarti Acharya Shri Shantisagar
Ji Maharaj and first Pattacharya of this pious
Shantisagar tradition.
Once Acharya dev was in very painful condition during his initiated life, because a big Adeeth
forha (Deoer" hees[ e) that is, an Abcess appeared on his
back.
Even a Surgeon was also not ready for surgery without injection or anesthesia, but Acharya
shri told him that you do your work of operation
without injection; I will do my work by sitting in
deep meditation. I will not make any disturbance in
your operation work; dont worry doctor! I can bear
all pain ful condition.
Doctor operated him successfully and Acharya
deva remained seated like a marble stone idol. Seeing this, all the Jain Community present there
shouted-Jai ho, Jai ho, Jai ho, Acharya Shri
Veersagar Maharaj ki Jai ho.
Think! Such a great endurance was lying in
Acharya Shri.
Deye megevf ees Deeies kee keLeeveke efke Deeeee& eer Jeerjmeeiej
peer cenejepe kesJeue veece mes ner ceneve veneR Les, JeneB Deheves Mejerj
hej Ghemeie& SJeb keeW kees Yeer menve kejves ceW meecege ceneJeerj kes
meceeve Deheves veece kees meeLe&ke kejves Jeeues ceneheg<e Les~
(3)
lepe&-Yeiele ceeB (oerJeevee iegJej kee)........
keneveer cegefveJej keer, keneveer iegJej keer,
jesceebeke nw ceneve-keneveer cegefveJej keer~~
(38)
JeerjefmevOeg iegJej Les ceevees,

JeerjeYet kes meceeve.......keneveer.....~~ske.~~
eer Deeeee& Meeefvlemeeiej kes heeeee& yeves Les~
Deeiece SJeb ieg Dee%ee kee heeueve Jes kejles Les~~
eGefJeOe mebIe kee mebeeueve,
kejles Les efhelee meceeve.....keneveer.....~~1~~
Ske yeej Fke hees[e Yeebkej Gvekeer heer" ceW efvekeuee~
Demenveere heer[ekeejer [e@kej Yeer osKe kes efheIeuee~~
efyeve yesnesMeer DeeesMeve kees,
osKe Les meye nwjeve......keneveer.......~~2~~
meceemeej kee Yeso%eeve FveceW meekeej ngDee Lee~
hegodieue keeee efYeVe nw cegPemes en DeeYeeme ngDee Lee~
leYeer evoveeceleer FvnW meye,
kejles keesef eCeece....keneveer....~~3~~
heejs YeeFeeW Deewj yenveeW!
Deehe megve jns nQ yeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea
eer Meebelf emeeiej peer cenejepe kes eLece efMe<e SJeb eLece heeeee&
eer Jeerjmeeiej cenejepe keer peerJeve PeeBkeer~
Jes Deeeee& osJe mecelee keer eeflecetelf e& Les~ Keeefle-ueeYehetpee mes otj jnkej Jes cee$e Deelce meeOevee ceW ueerve jnles Les
Deewj Deheves elegefJe&Oe mebIe kes meeOeg-meeefOJeeeW kes eefle hejce
Jeelmeue YeeJe jKeles Les~ FmeerefueS meYeer efMe<e-efMe<eeDeeWs kes
oe ceW Gvekes efueS Deheves efhelee kes meceeve YeeJe jnlee Lee~
Deehe Deeies megefvees efke Deeeee& eer efkeme ekeej mes
Deheves Jeeveece=le mes meYeer kes Meejerefjke-ceeveefmeke og:KeeW kees
Meevle kej efoee kejles Les~
(4)
lepe&-Ceceeskeej Ceceeskeej, ceneceb$e Ceceeskeej........
cegefvejepe cegevf ejepe, Jeerjmeeiej cegefvejepe~
efpevekeer MejCe ceW Deekej meyekes yeve peeles nQ keepe~~
cegefvejepe.~~ske.~~
meYeer efMe<e-efMe<eeSB Dehevee, megKe-ogKe kenles ieg mes~
cebo cebo cegmkeeve mes iegJej njles meyekee ogKe Les~~
ceelee-efhelee-yevOeg yevekej Jes jKeles meyekee Keeue~~cegevf ejepe.~~1~~
Ske yeej iegJej ves kene, oes jesie cegPes ogKe osles~
veeRo Je YetKe ener oes cegPekees, hejsMeeve nQ kejles~~
Gvekeer JeeCeer megve efMe<eeW ves Pegkee efoee efvepe ceeLe~~cegevf ejepe.~~2~~
Debke-3
yeesues Fke efove megF& kee keece kejes keQeer veefnb yevevee~
kejes me=peve kee keece evoveeceleer ve efJeIeve kejvee~~
Ssmes met$e Jeeve mes ner Jes kenueees iegjepe~~cegefvejepe.~~3~~
pee yeesefuees-Deeeee& hejceser YeieJeeve keer pee~
Deeeee& eer Jeerjmeeiej iegJee& keer pee~
yevOegDeeW! Deehe mecePe egkes nQ efke meved 2011-2012 ceW
Deeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& kes ceeOece mes Deehe meYeer kees
Gve Deeeee&eer kes efJe<ee ceW keg emebie peeveves kee meewYeeie
eehle ngDee nw~
en lees meYeer kees ceeuetce nw efke pewve meceepe keer meJeexe
meeOJeer, mejmJeleer keer eeflecetefle&, eeefj$eeefvkee SJeb yeermeJeeR
meoer keer eLece yeeueyeeeeefjCeer Deeefe&kee hejcehetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer mechetCe& pewve meceepe kees mecee-mecee
hej keesF& ve keesF& ceneve Deeeespeve kejves keer esjCee eoeve
efkeee kejleer nQ~ Fmeer e=BKeuee ceW GvneWves Deheves iegosJe
Deeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe kee Je<e& ceveeves keer esjCee
eoeve keer nw~ FmeerefueS Deketyej meved 2011 mes 2012 leke
Deeeee&eer kes efJe<ee ceW hetjs osMe kes Devoj Deveskeeveske keee&ece
Deeeesefpele efkees iees nQ~
(5)
lepe&-pehetB ceQ efpeveJej efpeveJej........
meYeer efceue yeesuees pee pee, pewve mevleeWs keer pee pee~
cegef eceeie& kes es ner heefLeke nQ mees, cegevf eJej mees, iegJej mees~~
meYeer efceue yeesuees pee pee..~~ske.~~
JeerjefmevOeg Deeeee& eJej Les, jlveheejKeer Jes iegJej Les~
efMe<ejlve yeveles Les leYeer lees Gvekes, cegevf eJej mees, iegJej mees~~
meYeer efceue yeesuees pee pee..~~1~~
Ievee nw GefVeme meew hheve keer, oer#ee %eeveceleer peer kees oer Leer~
DeefleMeekeejer veece efoee leye legceves, cegevf eJej legceves, iegJej legceves~~
veece %eeveceleer meeLe&ke nes ieee, jlve$ee mes ege nes ieee~
Je=e
f ngF& iegkegue GheJeve keer Gvemes, iegJej legcemes, cegevf eJej legcemes~~
egie egie keerefle& ye{s iegJej keer, ener evoveeceefle nw efJeveleer~
ncekees Yeer DeeMeer<e efceues ieg legcemes, iegJej legcemes, cegevf eJej legcemes~~
(6)
lepe&-ceeF& js ceeF&........
eer Deeeee& Jeerjmeeiej keer, %eeveJeeefkee heejer~
Gvekes %eeve heg<he mes legce, cenkee uees Deheveer keeejer~~
pee nes Jeerj efmevOeg keer pee, pee nes Jeerj efmebOeg keer pee.~~ske.~~
meoer yeermeJeeR kes eer eLeceeeee& Meeefvlemeeiej nQ~
Gvekes eLece efMe<e De heeeee& Jeerjmeeiej nQ~~
Gvekeer efMe<ee %eeveceleer peer keer, ceefncee ye[er efvejeueer~
Gvekes %eeveheg<he mes legce, cenkee uees Deheveer keeejer~~
pee nes JeerjefmevOeg keer pee........4~~1~~
ceneje^ kes Jeerj eece ceW, pevce ngDee Lee Fvekee~
MeeefvleefmebOeg kes oMe&ve kejkes Oeve efkeee leve ceve Lee~~
yeeue yeeeejer eefle yevekej, efkeee lehemee Yeejer~
MejohetefCe&cee oes npeej ieejn kees oerhe peueeee~
ieefCeveer ceelee %eeveceleer ves vetleve Je<e& eueeee~~
FmeerefueS evoveeceleer Fme Je<e& keer ceefncee efvejeueer~
pecyeterhe Dee@ve ueeFve meef&efhekes keesme& mecheVe

pecyeterhe-nefmleveehegj eje Fme Je<e& Deeeesefpele efkees iees Dee@ve ueeFve meef&efhekes keesme& hee@j pewve m[erpe ceW mechetCe&
YeejleJe<e& mes 2127 hejer#eeefLe&eeW ves Yeeie ueskej %eeveepe&ve kee DehetJe& DeJemej eehle efkeee~ Fme meefe& fhekes keesme& ceW yeeue efJekeeme
(Yeeie-1, 2, 3, 4), n{euee, Jemeben Je pewve Yeejleer (eLeceevegeesie, kejCeevegeesie) pewmes efJe<eeeW keer www.jambudweep.org
hej hejer#eeSB ueskej meYeer hejer#eeefLe&eeW kees mebmLeeve eje eceeCehe$e Je meef&efhekes Yespes iees~ keesme& ceW ueer ieF& hejer#ee kes
meYeer Gej he$e pecyeterhe keer JesyemeeF hej GheueyOe kejeS iees nQ leLee JesyemeeF hej ner meYeer hejer#eeefLe&eeW kes heefjCeece
heue Yeer GheueyOe nQ~
hegve: en keesme& peveJejer-2013 ceW eejbYe efkeee peeesiee, efpemeceW Yeeie uesves kes Fgk e cenevegYeeJe peveJejer ceen ceW
pecyeterhe-nefmleveehegj mes mecheke& kej mekeles nQ~
-mebeespeke
Debke-3
(39)
ome Oece& cenlJe

ieefCeveerecegKe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer
efmeefeemeeoefve:esCeer-hebef eJeled YeJeosenf veeced~
oMeue#eCeOeceexeb, efveleb efeeb hegveeleg ve:~~1~~
YeJe peerJeeW kes efmeefcenue hej e{ves kes efuees meeref{eeW
keer hebefe kes meceeve en oMeue#eCecee Oece& efvele ner nce ueesieeW
kes efee kees heefJe$e kejW~
Gece #ecee Oece&

meJe ees menles efveleb #eceeosJeercegheeme me:~
heee&Jeled peeeles efpelJeeshemeieee hejer<eneved~~1~~
Meebelf e: eEke meelegOee eEke veg veMesled Jewjb efn Jewjle:~
jesve jefeleb Jeeb, eEke jpemee efJeMegeefle~~2~~
Deheke$ex efn keesheesled, eEke ve keesheee kegheefme~
eesOeeseb les ceneMe$egueexkeeefJeveeMeke=le~~3~~
cegvee: heeb[Jeeeee eeCeneefjefjhetveefhe~
#eevlJee meJemene: efmee peeleemlesYees veceesmleg ces~~4~~
Jeb YeeJeb efOee eesOeb efYelJeenb mJeelceefebleveeled~
Gece#eebelf eegkedmJeelce%eeveb uehmes megKeb OeJg eced~~5~~
pees #ecee osJeer keer Gheemevee kejkes ncesMee meYeer keg
menve kej ueslee nw Jen GhemeieeX Deewj hejer<eneW kees peerlekej
heee&veeLe leerLekej kes meMe ceneve nes peelee nw~ keee eesOe mes
Meebefle nes mekeleer nw ? keee yewj mes yewj kee veeMe nes mekelee nw ?
keee Ketve mes jbiee ngDee Jee Ketve mes ner meehe nes mekelee nw ?
eefo Dehekeej kejves Jeeues kes eefle legPes eesOe Deelee nw lees efhej let
eesOe hej ner eesOe keeeW veneR kejlee nw ? keeeWefke en eesOe lees
lesjs oesveeW ueeskeeW kees efJeveeMe kejves Jeeuee ceneMe$eg nw~ heeb[Je,
iepekegceej Deeefo cenecegefve Deheves eeCeeW kee Ieele kejves Jeeues
ceneMe$egDeeW kees Yeer #ecee kejkes meJemen efme nes iees nQ Gvekees
cesje vecemkeej nesJes~ Je Deewj YeeJe Fve oes ekeej kes eesOe kees
ceQ Deheves Deelceefevleve kes yeue mes Yesove kejkes Gece #ecee mes
ege Deheves %eeve Deewj meewKe kees efveefele he mes eehle keBiee,
ncesMee Ssmeer YeeJevee Yeeles jnvee eeefnes~~15~~
Gece ceeo&Je Oece&

ceeo&Je: meevce=oesYee&Jees, ceeveMe$eeseJf e&ceo&ke:~
elegOee& efJeveeesheslees, Jeefpe&le: meesefYece&ow:~~1~~
(40)
FvJeled Keie FveKees, jeJeCesve efJeefveefpe&le:~

jeJeCeesefhe mJeeb ve:, eEke ceevesve eeespeveced~~2~~
Geb veereb Oe=leb meJe, heee&eb YegJeves ceee~
FvmeewKeceJeehleb ne! efveieeso<s Jeefhe og:efKele:~~3~~
eeYe=led YejlesMeesefhe, Je=<eYeeeE Jeueeskeeled~
mhesefelJee#ejb le$e, mJeeMeefmleb efueuesKe me:~~4~~
mJeelceiegCeme mevceevew: mJeelceeveboece=leb mJeos~
mJeeefYeceeves heos efmLelJee %eeveeefoiegCeceehvegeeced~~5~~
ce=oglee kee YeeJe ceeo&Je nw, en ceeo&Je ceeveMe$eg kee ceo&ve
kejves Jeeuee nw, en Dee" ekeej kes ceo mes jefnle nw Deewj eej
ekeej keer efJevee mes mebege nw~ osKees, Fv veece kee efJeeeOej
Fv kes meceeve JewYeJeMeeueer Lee efhej Yeer jeJeCe kes eje hejepee
kees eehle ngDee nw Deewj Jen jeJeCe Yeer Ske efove ceeve kes JeMe ceW
ve nes ieee, Dele: ceeve mes keee ueeYe nw ? ceQves Fme mebmeej ceW
TBe Deewj veere meYeer heee&eW OeejCe keer nQ~ Denes! ceQves FveW kes
megKe Yeer eehle efkees nQ Deewj ne! Keso nw efke efveieeso heee&e ceW
og:Ke Yeer eehle efkees iees nQ~ osKees, eejlve kees OeejCe kejves Jeeues
Yejle eeJeleea Yeer Je=<eYeeeue heJe&le kees osKelee nw hegve: Gme hej mes
De#ej kees efceekej Jen Deheveer eMeefmle kees efueKelee nw~ Deheves
DeelceiegCeeW kes mevceeve mes Deheves Deelcee kes Deevevoheer Dece=le kees
eKevee eenlee nt~B Deheves mJeeefYeceevecee heo ceW efmLele neskej ceQ
%eeveeefoiegCe kees eehle kej uet,B cesjer ener YeeJevee nw, eleske Jeefe
kees Ssmeer YeeJevee meoe Yeeles jnvee eeefnes~~15~~
Deepe&Je: meepeesYee&Je: ef$eeesieb mejueb keg~
eflee&ieesefveYe&Jesuueeskes ceeeeeveblekeoe~~1~~
ele: meiejes jepeeJecesves ceOegeEheieue:~
meesefhe keeueemegjes YetlJee eEnmeee%ecekeejeled~~2~~
meeOegce&=ogceefle: eYeeJeeled nmleer yeYetJe e~
efOeked efOeked ceeeeceneosJeeR elemeeoeod YegeJf e Yecesled~~3~~
TOJe&ie: $e+pegYeeJesve keewefuesve elegie&efle:~
ees jesesle lelkegee&: efkecevewye&ngpeuhevew:~~4~~
efJeeemeb hejle: lekelJee, efmLelJee mJeefmceved mJeeb mJele:~
ef$eeesieceeueb ke=lJee mJekeb jlve$eeb ueYes~~5~~
Debke-3
Gece Deepe&Je Oece&

$e+peg DeLee&led mejuelee kee YeeJe Deepe&Je nw, DeLee&led ceveJeeve-keee kees kegefue veneR kejvee~ Fme ceeeeeejer mes DevebleeW
keeW kees osves Jeeueer efleee eesefve efceueleer nw~ meiej jepee ves
meguemee mes mJeebJej ceW ceeeeeejer mes ceOegeEheieue kee Deheceeve
efkeee Lee~ hegve: Jen ceOegeEheieue cejkej keeue veece kee Demegj
osJe nes ieee Deewj Gmeves s<e ceW Deekej eEnmeeceeer e%e kees euee
efoee~ ce=ocg eefle veece kes cegevf e ves ceeeeeejer keer, efpemekes heuemJehe
Jen ef$eueeskeceb[ve neLeer nes ieee~ Fmeefuees Fme ceeee veece keer
ceneosJeer kees efOekekeej nes! efOekekeej nes! efke efpemekes emeeo mes
en peerJe mebmeej ceW heefjYeceCe kejlee nw~ mejue YeeJe mes TOJe&ieefle
nesleer nw~ Fmekee DeLe& en Yeer nw efke $e+pegieefle mes peerJe cees#e
ieceve kejlee nw Deewj kegefuelee mes eejeW ieefleeeW ceW DeLee&led
Jeeieefle ceW mebmeej ceW YeceCe kejlee nw~ Dele: yengle DeefOeke
kenves mes keee FmeceW mes legPes pees elee nw mees kej~ hej Jemleg mes
efJeeeme kees leeie kej ceQ Deheves ceW Deehe mJeeb efmLele neskej
ceve-Jeeve-keee kees efmLele kejkes Deheves jlve$ee kees eehle keBiee,
Ssmeer YeeJevee eefleefove Yeeles jnvee eeefnes~~15~~
Gece mele Oece&

meled meceked e eMemleb meeled meleb heeret<eYe=od Jee:~
efceLeeheueehekeb Jeekeeb Oece&Metveb meoe lepe~~1~~
ieefn&leb eEveefoleb eEnmeehewMetveeefeekeke&Meb~~
DeeeesMeeesOeJewjeefomeeJeeeslmet$ekeb lepes:~~2~~
ceb$eer eerJebokeesmelewJee&keew &iYeeb egle: #eCeeled~
Jemegjepeehemelhe#eeled mehleceb vejkeb iele:~~3~~
meleb efeeb efnleb Jeekeeb megbojb meJeefmeefob~
efJeeemeIeeleJeuueeskes ceneheeheb ve Jele&les~~4~~
mJemceeled efYeVeb hejJeb cee kegJee&lceved! mJekeerekeced~
meceked mJeefmceved mJekeb OeelJee, mJeelceeuneob megKeb Yepe~~5~~
meled DeLee&led meceereerve Deewj eMemle Jeeve mele kenueeles
nQ~ es Jeeve Dece=le mes Yejs nges nQ~ efceLee Deheueehe kejves Jeeues
Deewj Oece&Metve Jeeve meoe es[es~ ieefn&le, eEveefole, eEnmee, egieueer,
Deefee, ke"esj, ieeueer-ieueewe, eesOe, yewj Deeefo kes Jeeve, meeJee
kes Jeeve Deewj Deeiece efJe Jeeve Fve meyekees es[es~ osKees!
eerJeboke veece yeew ceb$eer Demele JeeveeW kes eje #eCe cee$e ceW
DeeBKeeW mes DebOee nes ieee~ Jemeg jepee Yeer Demele kes he#e ceW
meeleJeW vejke ceW euee ieee~ mele, efee, efnlekej Deewj megvoj
Jeeve meJe&efmeef kees osves Jeeues nQ~ Fme ueeske ceW efJeeemeIeele kes
Debke-3
meceeve ceneheehe keesF& veneR nw~ ns Deelceved! Deheves mes efYeVe

hejJe kees Dehevee cele yeveeDees Deewj Deheves ceW Deheves kees Deer
lejn mes Oeekej Deheveer Deelcee kes Deeeocee megKe kees eehle
kejes, Ssmeer YeeJevee melele Yeeles jnvee eeefnes~~15~~
Gece Meewe Oece&

MegesYee&Jees YeJesled MeewecevleueexYees efveJeee&leeced~
ee efveueexYeJeleer osJeer lJeee efvelecegheemeleeced~~1~~
keeceOesvegb $e+eE<e nlJee ke=leJeerjesnjled lele:~
peIeevewkeeEJeMeefleMe: #eef$eeeved peceoefivepe:~~2~~
osnerelf e Jeekeelees vetveb, veeheCegJeuueIegYe&Jesled~
oelee ieieveJeuueeskes, efJeMeeue: meee keerelf e&ceeved~~3~~
peueeewyee&eMege
f b e, kegJeelf e eeJekee: meoe~
mJeelceMege
f b e kegJeefle meeOeJees yeeeeefjCe:~~4~~
%eeveece=lew jnb Meeoelcekece&ceueb vego ved~
mJeeb MeeweiegCew: uehmes mJeelcemeewKeece=leb Megef e~~5~~
MegefeheefJe$elee kee YeeJe Meewe nw DeLee&led Deblejbie kes
ueesYe kees otj keerefpees Deewj pees efveueexYeJeleer osJeer nw Gmekeer efvele
ner Gheemevee keerefpees~ jepee ke=leJeerj ves peceoefive $e+ef<e kees
ceejkej Gmekeer keeceOesveg kee DehenjCe kej efueee~ leye $e+ef<e heg$e
hejMegjece ves Yeer eg neskej Fkekeerme yeej jepeJebMe kees mecetue
ve kej efoee~ osefn DeLee&led osDees! Fme Jeekee mes efveefele ner
Jen ceveg<e DeCeg kes meceeve ueIeg nes peelee nw Deewj osves Jeeuee
oelee ueeske ceW DeekeeMe kes meceeve efJeMeeue Deewj keerefle&ceeve nes
peelee nw~ eeJeke ncesMee peue Deeefo mes yeee Megef kejles nQ
Deewj meeOegieCe leLee yeeeejer peve Deelce Megef kejles nQ~ ceQ
%eeveheer Dece=le mes ncesMee Deelcee kes kece& ceue kees otj kejles ngS
mJeeb Meewe iegCeeW mes heefJe$e Deheveer Deelcee kes megKeheer Dece=le kees
eehle keBiee, eleske Jeefe kees ncesMee Ssmeer YeeJevee kejles jnvee
eeefnes~~15~~
Gece mebece Oece&

eeCeerevf ewefO& ee eese:, mebece: mebelew: pevew:~
<edkeeepeerJej#ee meeled hebesevf eceveespee:~~1~~
peerJeeveeb mebkegues ueeskes, kegJex eeejCeb keLeced~
Yee<es Yebpg es keLeb mJeeefceved! elees heeheb ve yeOeles~~2~~
elveeoeejCeb kegee&:, elveeled Yee<eCe Yeespeveced~
elveeled meJee efeeeb ke=lJee lJeee heeheb ve yeOeles~~3~~
(41)
Skeeleegleb Me$egb meerleeejesefhe jeJeCeced~

mecekelJeb enefelJee meeskee<eealed JewjefJeceeseveced~~4~~
mebeceWef eesleesnb Jee_eefce mJeelceefve efmLeeEle~
kece& kece&heueb Yebgpeve, ceveeked Kesoceveehvegeeced~~5~~
mebele cegefveeeW ceW eeCeer mebece Deewj Fefve mebece keer
Dehes#ee oes Yeso nQ~ heeBe mLeeJej Deewj $eme Ssmes <edkeee peerJeeW
keer j#ee kejvee eeCeer mebece nw Deewj heeBe FefveeW leLee ceve kee
pee kejvee Fefve mebece nw~ ns YeieJeved! peerJeeW mes "mee"me
Yejs nges Fme mebmeej ceW ceQ kewmes eJe=efe keB ? kewmes yeesuetB ?
Deewj kewmes Yeespeve keB ? efke efpememes heehe kee yevOe veneR nesJes~
Fme ekeej mes eMve nesves hej Deeeee& kenles nQ efke elvehetJe&ke
DeeejCe kejes, elvehetJe&ke Yee<eCe Deewj Yeespeve kejes leLee elvehetJe&ke
mebhetCe& efeee kejves mes legcnW heehe kee yevOe veneR nesiee~ osKees!
meerlee kee peerJe peye Deeglesv ngDee leye Ske ele kees OeejCe
kejves mes jeJeCe cesjs meeLe yeueelkeej kejves kes efuees eelveMeerue
veneR ngDee Ssmee meesekej Jen Deeglesv vejke ceW peekej jeJeCe
kees mecekelJe enCe kejekej Jewj kee leeie kej oslee nw~ ceQ meJe&
Fefve Deewj ceve kees efveeefv$ele kejkes Deheveer Deelcee ceW efmLele
kejvee eenlee ntB efke efpememes kece& Deewj kece& kes heue kees Yeesielee
ngDee eEkeefeled cee$e Keso kees ve eehle nesT,B eefleefove Ssmeer YeeJevee
Yeeles jnvee eeefnes~~15~~
Gece lehe Oece&

lehees eoMeOee eeseb, yeeeeYeblejmebegleced~
yeeeceveMeveeefo meeled, eeeefeeeefo eeblejced~~1~~
meceked leheebemf e vOobefle, heleveb YeJeJeeefjOeew~
keeeb ke=dJee meceehveeself e vejesvebleyeueb megKeced~~2~~
ceeveececegveerMeb mee mhe=dJee efmebnsvogkeb heefleb~
Demee#eerled lel#eCeb meesefhe, efveefJe&<emlecehetpeeled~~3~~
leheesefYeoeahlelehleeee: $e+e: eYeJevlejced~
efvemhe=ne Deefhe les mevle: keLevles$e leheesOevee:~~4~~
Feb meJee efveOeeMeg, lehlJee meceked lehe: mJeeb~
Oeeveeiveew kece&keeeefve ef#ehlJee Meges YeJeecenced~~5~~
lehe kes yeee Deewj DeeYeblej mes ege yeejn Yeso kens iees
nQ~ DeveMeve, DeJeceewoe&, Je=eheefjmebKeeve, jmeheefjleeie, efJeefJee
Meeveemeve Deewj keeekeuesMe es n yeee lehe nQ Deewj eeeefee,
efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Jeglmeie& leLee Oeeve es n Deblejbie
lehe nQ~ meceked lehe peerJe kes mebmeej meceg ceW heleve kees jeske uesles
nQ~ ceveg<e keee kees ke=Me kejkes Deheves Devebleyeue Deewj megKe kees
(42)
eehle kej ueslee nw~ Ske jeveer ves cee veece kes $e+efege cegefve kee
mheMe& kejkes efJe<e mes cetef&le Deheves heefle jepee efmebnWog kee mheMe&
efkeee lees Gmeer #eCe Jes efveefJe&<e nes iees hegve: Gve cegefve keer hetpee
keer~ lehe kes eYeeJe mes oerhle lehe, lehlelehe Deeefo $e+efeeB eie nes
peeleer nQ efhej Yeer Jes meeOeg Gvemes efvemhe=n jnles nQ Dele: Jes
leheesOeve Fme meeLe&ke veece mes hegkeejs peeles nQ~ mebhetCe& FeDeeW
kee efvejesOe kejkes ceQ meceked lehe kees lehekej Oeeveheer Deefive ceW
kece& FOeve kees [euekej Meg nes peeTBiee, Ssmeer YeeJevee mes ner
kece& ve nesles nQ~~15~~
Gece leeie Oece&

jlve$eeme oeveb me eemegke leeie Geles~
elegOee& oevecehee<ee&led ef$eOee hee$eee oereles~~1~~
JeepebIees ve=hees je%eee eercelee men keeveves~
Yegef eb ooew cegefveYeeb me leerLexMees Je=<eYeesYeJeled~~2~~
YetlJee eerceleefhe eseeved oeveleerLe& eJele&ke:~
eerke=<Ce Deew<eOesoe&veeled hegCeYeeked YeeefJeleerLe&ke=led~~3~~
meeeoevelees ieeshe: keeQ[sMe: egleheejie:~
Jemeles oe&veceenelceeled Ie=e
f : mJeie&elf eceehleJeeved~~4~~
jlve$eecenb olJee mJemcew meJe&iegCeelcekeb~
mJeelceleJeb ueYeseeMeg mJeefmceVesJe ueeb hegve:~~5~~
jlve$ee kee oeve osvee Jen eemegke leeie kenueelee nw
Deewj leerve ekeej kes hee$eeW kes efueS eej ekeej oeve osvee Yeer leeie
nw Ssmee Dee<e& ceW kene nw~ jepee JeepebIe ves jeveer eerceleer kes
meeLe Jeve ceW egieue cegefve kees Deenejoeve efoee Lee, efpemekes
heuemJehe Jes Je=<eYe leerLekej ngS nQ leLee Gvekeer jeveer eerceleer
Yeer Gmeer kes eYeeJe mes Deeies jepee eseebme neskej oeveleerLe& kes
eJele&ke ngS nQ~ eerke=<Ce ves Ske cegefve kees Deew<eefOeoeve efoee Lee,
efpememes Jes YeefJe<e ceW hegCe kes mLeeve Ssmes leerLekej nesJeWies~ mees
Meee kes oeve mes Ske iJeeuee Deieues YeJe ceW keeQ[sMe cegefve neskej
egle%eeveer ngDee~ Jemeeflekee kes oeve kes eYeeJe mes metkej ves mJeie&
kees eehle kej efueee~ ceQ Yeer jlve$ee kee oeve Deheves kees oskej
meJe&iegCeeW mes heefjhetCe& mJeelce leJe kees MeerIe ner eehle kej uesTB
Deewj Gmeer ceW ueerve nes peeTB, Ssmeer YeeJevee eleske Jeefe kees
Yeeles jnvee eeefnS~~15~~
Gece DeeeEkeeve Oece&

Deefkeevees ve ces eEkeefeled Deelceeveble iegCeelceke:~
hejJeeled meoe efYeVeewueeskeeeefOeheeflece&neved~~1~~
Debke-3
DeCegcee$eb hejb mJeme, celJee peerJees YeJes Yecesled~

keeesefhe efvece&cees Yeteeled ueeskeees efveJemeseoe~~2~~
peceoefivecegefveefce&LeeleehemeesYetled heefjener~
YeJeeyOeew heeflelees oerIe&Yeejw: meelkeLecetOJe&ie:~~3~~
efheef keceb[ueg Meeeb ie=Cneefle osnefve: mhe=n:~
Deeleeheveeefoeesies<eg eflesled mJeelcewkeemebiele:~~4~~
YeieJeved~ lJelemeeoevces Meefe: eeogYe&JesJejced~
efieefjkeboj ogiex<eg mJeb Oeeeve, efmeef ceehvegeeced~~5~~
ve ces efkeeve Deefkeeve: cesje keg Yeer veneR nw Dele: ceQ
Deefkeeve ntB~ efhej Yeer cesjer Deelcee DevebleiegCeeW mes heefjhetCe& nw~ ceQ
meoe hejJe mes efYeVe ntB Deewj leerve ueeske kee DeefOeheefle ceneved ntB~
en DeCegcee$e Yeer hejJemleg kees peye leke Deheveer ceevelee jnlee nw
leye leke mebmeej ceW YeceCe kejlee jnlee nw Deewj peye keee mes Yeer
efvece&ce nes peelee nw leye ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes
peelee nw~ peceoefive cegefve ves efceLeeleehemeer neskej eer Deeefo kee
heefjen mJeerkeej kej efueee Dele: Jen mebmeej meceg ceW [tye ieee~
mee nw, oerIe& Yeej ueskej ceveg<e Thej kewmes ieceve kej mekelee
nw ? Mejerj mes Yeer efve:mhe=n ngS meeOeg efheer, keceC[ueg Deewj
Meee kees enCe kejles nQ efhej Yeer Deheveer Deelcee ceW Skeee nesles
ngS Deeleeheve Deeefo eesieeW ceW efmLele nes peeles nQ~ ns YeieJeved!
Deehekes emeeo mes MeerIe ner cegPe ceW Ssmeer Meefe GlheVe nes peeJes,
efke ceQ heJe&le hej, kevojeDeeW ceW Deewj ogie& Deeefo eosMeeW ceW Deheveer
Deelcee kee Oeeve kejles ngS efmeef heo kees eehle kej uesTB, Ssmeer
YeeJevee meoe Yeeles jnvee eeefnS~~15~~
Gece yeeee& Oece&

DeelcewJe yee leefmceved meeled eexelf e yeeee&Yeeked~
Jeemees Jee iegmebIesefhe yeeeejer me Gece:~~1~~
Skecebkeb efJeveemebKeefJebotveeb ieCevee veg kee ?
$e+les yeeeleeuueeskesveeleeveeb heueb kegle: ?~~2~~
DeYegkelJeeefhe heefjleeb efJeecegef Jeled hegje~
ewmleeVeceeefce YeJeleenb keewceejyeeeeefjCe:~~3~~
DeCegyeeeleer eser eMemJeern megoMe&ve:~
meerleeee: Meerueceenelceeled DeefiveJee&ejf mejesYeJeled~~4~~
mJeyeeefCe jefcelJeenb efnlJee meJee&ved efJekeuhekeeved~
ueyOJee %eeveJeleeR ue#ceeR YeefJe<eeefce peielheefle:~~5~~
Deelcee ner yee nw Gme yeemJehe Deelcee ceW eee&
kejvee mees yeeee& nw DeLeJee ieg kes mebIe ceW jnvee Yeer yeeee&
Debke-3
nw~ Fme efJeOeeee& kees kejves Jeeuee Gece yeeeejer kenueelee nw~
efpeme ekeej mes Ske (1) Debke kees jKes efyevee DemebKe efyevog Yeer
jKeles peeFes, efkevleg keee keg mebKee yeve mekeleer nw ? veneR,
Gmeer ekeej mes Ske yeeee& kes efyevee Deve eleeW kee heue kewmes
efceue mekelee nw DeLee&led veneR efceue mekelee~ henues efyevee Yeesies Yeer
efpevneWves Fme efJee kees Gef kes meMe mecePekej es[ efoee
nw, ceQ Gve yeeue yeeeeefjeeW kees vecemkeej kejlee nttB~ osKees!
megoMe&ve mes" ves yeeeee&Cegele kee ner heeueve efkeee Lee, efhej Yeer
Jes Deepe leke eMemJeer nQ~ meerlee kes Meerue kes ceenelce mes Deefive
Yeer peue kee mejesJej nes ieF& Leer~ ceQ Yeer meJe& efJekeuheeW kees
es[kej Deheves yeemJehe Deelcee ceW jceCe kejkes %eeveJeleer
ue#ceer kees eehle kejkes hegve: efveefeble nes leerve ueeske kee mJeeceer nes
peeTBiee, Ssmeer YeeJevee melele kejveer eeefnS~~15~~
oMe Oece& Ske keuheJe=#e nw

#eceecetueb ce=olg Jeb meeled, mkebOe MeeKee: meoepe&Jeced~
Meeweb keb melehe$eeefCe, heg<heeefCe mebecemlehe:~~1~~
leeieeeefkeevees yee cebpejer megceveesnje~
Oece&keuhegceew<e oes ee efMeJeb heueced~~2~~
Oece&keuhelejes! lJeenb mecegheeme hegve: hegve:~
%eeveJelee efeee egeb, eees cegkelewkemelheueced~~3~~
#ecee efpemekeer pe[ nw, ce=oglee mkebOe nw, Deepe&Je MeeKeeSB
nQ, Gmekees efmebefele kejves Jeeuee MeeweOece& peue nw, meleOece& hees
nQ, mebece, lehe Deewj leeie he heg<he efKeue jns nQ, Deeefkeeve
Deewj yeeee& Oece&he megvoj cebpeefjeeB efvekeue DeeF& nQ~ Ssmee
en Oece&he keuheJe=#e mJeie& Deewj cees#ehe heue kees oslee nw~ ns
Oece&keuhelejes! ceQ legcnejer hegve:-hegve: Gheemevee kejkes legcemes %eeveJeleer
ue#ceer mes ege cegefehe Ske meJeexlke= heue keer ner eeevee
kejlee ntB~~1 mes 3~~
#eceeJeCeer
heet&<eCe heJe& kee eejbYe Yeer #eceeOece& mes neslee nw Deewj
meceeheve Yeer #eceeJeCeer heJe& mes efkeee peelee nw~ oMe efove OeceeX
keer hetpee kejkes, peehe kejkes pees heefjCeece efvece&ue efkees peeles nQ
Deewj oMe OeceeX kee GheosMe eJeCe kej pees Deelce MeesOeve neslee
nw, Gmeer kes heuemJehe meYeer eeJeke-eeefJekeeSB efkemeer Yeer efveefcee
hejmhej ceW nesves Jeeueer ceveesceefuevelee kees otjkej Deeheme ceW #ecee
kejeles nQ~ keeeWefke en eesOe ke<eee ele#e ceW ner Deefive kes
meceeve Yeebkej nw~ eesOe Deeles ner ceveg<e kee esnje ueeue nes
(43)
peelee nw~ DeeW" keeBheves ueieles nQ, cegKecege efJeke=le Deewj Yeebkej
nes peeleer nw~ efkevleg emeVelee ceW cegKe cege meewce, megvoj
efoKeleer nw~ esnjs hej Meebefle efoKeleer nw~ JeemleJe ceW Meeble YeeJe
kee Deeee uesves Jeeues cenecegefveeeW kees osKekej pevcepeele yewjer
Ssmes etj heMegieCe Yeer etjlee es[ osles nQ~ eLee
meejbieer efmebnMeeJeb mhe=Meefle megleefOeee vebeof veer JeeIe heesleb~
ceepee&jer nbmeyeeueb eCeehejJeMee kesefkekeeblee Yegpebieerced~~
JewjeCeepevcepeeleeveefhe ieefueleceoe pebleJeesves lepebelf e~
efelJee meecewke{b eMeefcelekeueg<eb eeseif eveb #eerCeceesnced~~
nefjCeer efmebn kes yees kees heg$e keer yegef mes mheMe& kejleer
nw, ieee JeeIe kes yees kees otOe efheueeleer nw, efyeuueer nbmeeW kes
yeeeW kees eerefle mes ueeueve kejleer nw SJeb ceetjer meheeX kees heej
kejves ueieleer nw~ Fme ekeej mes pevcepeele Yeer yewj kees etj
peblegieCe es[ osles nQ~ keye ? peyeefke Jes heeheeW kees Meeble kejves
Jeeues ceesnjefnle Deewj meceleeYeeJe ceW heefjCele Ssmes eesefieeeW kee

Deeee hee uesles nQ DeLee&led Ssmes cenecegefveeeW kes eYeeJe mes efnbmeke
heMeg Deheveer s<e YeeJevee es[kej Deeheme ceW eerefle kejves ueieles nQ~
Ssmeer Meeble YeeJevee kee DeYeeme Fme #ecee kes DeJeuebyeve mes ner
neslee nw~
eesOe ke<eee kees otj kej Fme #eceeYeeJe kees oe ceW
OeejCe kejves kes efueS YeieJeeved heee&veeLe kee eefj$e, eer mebpeeble
cegefve kee eefjle Deewj legbkeejer keer keLeeSB he{veer eeefnS leLee
#eceeMeerue meeOeg heg<eeW kee DeeoMe& peerJeve osKevee eeefnS~ Deeeee&
Meebeflemeeiej peer Deeefo meeOegDeeW ves Fme egie ceW Yeer Ghemeie& kejves
JeeueeW hej #ecee YeeJe OeejCe kejkes meowJe eeeerve DeeoMe& emlegle
efkeee nw~ yengle mes eeJeke Yeer #ecee kejkes-kejekes Deheves ceW
DehetJe& Deevebo kee DevegYeJe kejles nQ~ Dele: oe mes #ecee kejvee
leLee otmejeW mes #ecee kejevee ner #eceeJeCeer heJe& nw~
mele Oece& henues ee Meewe Oece& : Ske DeOeeve

emlegefle-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
oMeue#eCe heJe& ceW eefleefove oMeOeceeX keer hetpee nesleer nw~
Ske-Ske efove ece mes Ske-Ske ceb$e keer peehe nesleer nw SJeb
eefleefove Ske-Ske Oece& keer Jeeevee nesleer nw DeLee&led Ske Oece& hej
eJeeve neslee nw~
eefleJe<e& Ske eMve Deelee nw efke oMeOeceeX ceW mele Oece&
eewLes efoJeme Deelee nw ee Meewe Oece& henues eewLes vecyej hej
Deelee nw ?
ceQves keF& Ske ebLeeW kee DeOeeve efkeee, lees osKee efke
Deveske ebLeeW ceW meleOece& henues-eewLes vecyej hej nw hegve: Meewe Oece&
nw leLee keF& Ske ebLeeW ceW Meewe Oece& henues nw hegve: mele Oece& nw
Dele: oesveeW ner hejchejeSb ceeve nQ-eceeCeerke nQ, efhej Yeer eer
kegbokegboosJe efJejefele eoMeeveges#ee iebLe ceW mele Oece& henues nw~
pewmes efkecegefveOece& kes oMe Yeso
GeceKececeJeppeJemeemeGeb e mebpeceb esJe~
leJeeeieceefkebeCnb yecne Fefo omeefJenb nesefo~~70~~
Gece #ecee, Gece ceeo&Je, Gece Deepe&Je, Gece mele,
Gece Meewe, Gece mebece, Gece lehe, Gece leeie, Gece Deeefkebeve
Deewj Gece yeeee& es cegefveOece& kes oMe Yeso nQ~~70~~
(44)
Deepe&JeOece& kee ue#eCe

ceesetCe kegef[ueYeeJeb efCecceueefnoSCe ejefo pees meceCees~
DeppeJeOecceb leFees lemme og mebYeJeefo efCeecesCe~~73~~
pees cegevf e kegefueYeeJe kees es[ kej efvece&ue oe mes DeeejCe
kejlee nw, Gmekes efveece mes leermeje Deepe&Je Oece& neslee nw~~73~~
mele Oece& kee ue#eCe
hejmebleeJeekeejCeJeeCeb ceesetCe mehejefnoJeeCeb~
pees Jeoefo efYekeKeg legejf ees lemme og Oeccees nJes meeb~~74~~
otmejeW kees mebleehe kejves Jeeues Jeeve kees es[kej pees efYe#eg
mJehejefnlekeejer Jeeve yeesuelee nw, Gmekes eewLee meleOece& neslee
nw~~74~~
Meewe Oece& kee ue#eCe
kebKeeYeeJeefCeefJeefeb efkeee JesjiieYeeJeCeepegees~
pees Jeefo hejcecegCeer lemme og Oeccees nJes meeseb~~75~~
pees Glke= cegefve kee*d#eeYeeJemes efveJe=efe kej JewjeieYeeJe
mes ege jnlee nw, Gmekes MeeweOece& neslee nw~~75~~1
Fmeer ekeej heevebefohebeefJebMeeflekee ebLe ceW1. kegvokegvo Yeejleer, he=. 320-321, ieeLee 70, 73, 74, 75~
Debke-3
meleOece& kee JeCe&ve

mJehejefnlecesJe cegefveefYeefce&lecece=lemeceb meowJe meleb e~
JeeJeb JeeveceLe eefJeOeseb OeerOevewceezveced~~91~~
Glke=%eeve kes OeejCe kejves Jeeues cegefveeeW kees eLece
lees yeesuevee ner veneR eeefnS eefo yeesuees lees Ssmee Jeeve
yeesuevee eeefnS, pees mecemle eeefCeeeW kes efnle kee kejves
Jeeuee nes leLee hejefcele nes Deewj Dece=le kes meceeve efee nes
leLee meJe&Lee mele nes efkevleg pees Jeeve peerJeeW kees heer[e osves
Jeeuee nes leLee ke[Jee nes, lees Gme Jeeve keer Dehes#ee ceewve
meeOevee ner Dee nw~~91~~
meefle meefvle eleevesJe, metve=les Jeeefme efmLeles~
YeJeleejeefOelee meef:-pe&ielhetpee e Yeejleer~~92~~
pees ceveg<e mele Jeeve yeesueves Jeeuee nw DeLee&led mele ele
kee heeueve kejves Jeeuee nw Gmekes mecemle ele efJeeceeve jnles nQ
DeLee&led meleele kes heeueve kejves mes ner Jen mecemle eleeW kee
heeueve kejves Jeeuee nes peelee nw Deewj Jen meleJeeoer meppeveheg<e
leerve ueeske keer hetpeveerke mejmJeleer kees Yeer efme kej ueslee nw~
YeeJeeLe&-mejmJeleer Yeer Gmekes DeOeerve nes peeleer nw~~92~~
Deemleecesleoceg$e metve=leJeee: keeuesve euuehmeles meodYethelJemegjlJemebme=eflemeefjlheejeefhlecegKeb heueced~
eleehveesefle eMe: MeMeebkeefJeMeob efMes<eg evceeveleeb elmeeOeglJeefcenwJe pevceefve hejb lelkesve mebJeCe&les~~93~~
leLee Deewj Yeer Deeeee& kenles nQ efke meleJeeoer ceveg<e
hejYeJe ceW peekej es eeJeleea jepee yeveles nQ leLee Fveefoheue
kees eehle kej uesles nQ Deewj meyemes Glke= cees#eheer heue kees Yeer
eehle kej uesles nQ en yeele lees otj jner efkevleg Fmeer YeJe ceW Jes
evcee kes meceeve Gece keerefle& kees hee uesles nQ leLee efMe ceveg<e
Gvekees ye[er eeflee mes osKeles nQ Deewj Jes meppeve kens peeles nQ
Fleeefo veevee ekeej kes Gece heue Gvekees efceueles nQ pees efke
meJe&Lee DeJeCe&veere nw~ FmeefueS meppeveeW kees DeJeMe ner mele
yeesuevee eeefnS~~93~~
MeeweOece& kee JeCe&ve
elhejoejeLee&eof <eg, pevleg<eg efvemhe=nceefnmekeb esle:~
ogYexeevleceueeosJe Meeweb hejb veeveled~~94~~1
pees hejeer leLee hejees Oeve ceW Fe jefnle nw leLee efkemeer

Yeer peerJe kes ceejves keer efpemekeer YeeJevee veneR nw Deewj pees Delevle
ogYexe ueesYe eesOeeefoceue kee njCe kejves Jeeuee nw, Ssmee efee ner
Meewe Oece& nw efkevleg Gmemes efYeVe keesF& Meewe Oece& veneR nw~
YeeJeeLe&-iebiee Deeefo veefoeeW ceW mveeve Yeer efkeee leLee
heg<kej Deeefo leerLeeX ceW Yeer iees efkevleg ceve ueesYe Deeefo mes ner
mebege yevee jne, lees keoeefhe MeeweOece& veneR heue mekelee FmeefueS
ceve kees meyemes henues Meg kejvee eeefnS~~94~
cetueeeej eoerhe ebLe ceW Yeer meleOece& henues nw~ eLeeDeeee#eceesecee esb ceeo&Jeb eepe&Jeesececed~
meleb Meeweb ceneved mebecemlehemleeiemeece:~~58~~
Deeefkebeveb hejb yeeee&meuue#eCeeveefhe~
Fceeefve Oece&cetueeefve eceCeeveeb oMewJe efn~~59~~2
Gece #ecee, Gece ceeo&Je, Gece Deepe&Je, Gece mele,
Gece Meewe, Gece mebece, Gece lehe, Gece leeie, Gece Deeefkebeve,
Gece yeeee& en cegefveeeW kes oMe Oece& nQ Deewj mecemle OeceeX kes
cetue nQ~~58-59~~
keefJe eevelejee ke=le oMeue#eCe hetpee ceW Yeer meleOece& kee
DeIe& henues nw hegve: Meewe Oece& nw~ Fmeer kes Devegmeej ceQves
oMeue#eCe hetpee ceW mele Oece& henues efueee nw hegve: MeeweOece&~
Dele: ceQ Fmeer ece mes eleeW kes ceb$e kejleer ntB SJeb Ssmes ner ceb$e
peheves keer esjCee osleer ntB~
leJeeLe&met$e ebLe ceW leLee Fme ebLe kes erkee ebLeeW ceW
meJee&Le&efmeef, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, MueeskeJeeefle&ke Deeefo ebLeeW ceW
Meewe Oece& henues nw leLee leJeeLe&met$e keer erkee leJeeLe&Je=efe
ebLe ceW meleOece& henues nw~ met$e ceW mele henues ueskej erkee ceW
meleOece& keer erkee henues nw~
Fve ebLeeW kes DeOeeve mes en efveefele nes peelee nw efke
oesveeW hejcehejeSB eceeCe nQ-ceeve nQ~ peneB pewmeer hejcheje eue
jner nes, Gmes ieuele veneR kenvee eeefnS~ nceejs Je Deehekes efueS
eer kegbokegboosJe, eer heevebefoosJe, eer mekeuekeerefle& Deeeee&, eer
GceemJeeceer Deeeee&, eer hetpeheeo mJeeceer, eer Dekeuebke osJe
meYeer Deeeee&osJe eceeCeerke SJeb hetpe nQ~ Dele: Ske efkemeer kees
eceeCe Je otmejs kees DeeceeCe veneR kenvee eeefnS~
1. heevebefohebeefJebMeeflekee ebLe, he=. 39-40, Mueeske 91, 92, 93, 94~ 2. cetueeeej eoerhe, he=. 379-380, Mueeske 58-59
Debke-3
(45)
pecyeterhe ceW ceefnuee mebie"ve eje mecheVe meeceeve %eeve eefleeesefielee

Je mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee mecceeve meceejesn
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efoveeBke 19 Deiemle 2012 kees
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe meeefVeOe
ceW DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve eje
je^ere mlej hej meeceeve %eeve eefleeesefielee SJeb heer"eOeerMe
mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer kee mecceeve meceejesn
YeJeleehetJe&ke Deeeesefpele efkeee ieee~ Fme DeJemej hej je^ere
DeOe#ee eerceleer megceve pewve-Fboewj kes vesle=lJe ceW Fboewj mes 70
ceefnueeDeesW kes eghe ves nefmleveehegj Deekej mecemle keee&ece kees
kegMeueleehetJe&ke mecheeefole efkeee~
keee&ece ceW ceOeevn 2 yepes meeceeve %eeve eefleeesefielee
kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme eefleeesefielee ceW osMe Yej kes
efJeefYeVe ceefnuee mebie"ve FkeeF&eeW mes 11 pees[eW ves Yeeie ueskej
Oece&%eeve kes eefle Deheveer efJeMes<e DeefYeefe kee eoMe&ve efkeee~
Fve erceeW kees Gece #ecee, ceeo&Je, Deepe&Je Deeefo kes veece efoes
iees, efpemeceW Gece #ecee erce ceW eerceleer eYee pewve, eerceleer
ef$eMeuee pewve-efouueer, ceeo&Je erce ceW eerceleer esceuelee pewveeerceleer jsCet ieesOee-YegmeeJeue, Deepe&Je erce ceW eerceleer megOee
pewve, eerceleer mebieerlee pewve-cesj" (G.e.), Meewe erce ceW eerceleer
eYee iebieJeeue-eerceleer Debeflece iebieJeeue-cebomeewj, mele erce ceW
eerceleer cecelee pewve-eerceleer Yeejleer pewve-Dee<e, mebece erce
ceW eerceleer Dee&vee pewve-eerceleer Dee&vee pewve-cesj" (G.e.),
lehe erce ceW eerceleer efveMee pewve-eerceleer mejespe pewve-cent,
leeie erce ceW eerceleer T<ee heeesoer-eerceleer cecelee Depecesjeye[Jeeveer (ce.e.), Deeefkebeve erce ceW eerceleer efe ieesOeeeerceleer veerlee keemeueerJeeue-Gppewve, yeeee& erce ceW eerceleer
eJeerCee iebieJeeue-eerceleer eefceuee pewve-cegcyeF& (cene.), jlve$ee
erce ceW eerceleer efkejCe heCeerMe-eerceleer jsKee yeekeueerJeeueFboewj ves Yeeie efueee~
en eefleeesefielee 4 jeGC[ ceW Deeeesefpele keer ieF&, efpemeceW
eLece jeGC[ ceW leerLekej Deewj leerLe&#es$e Je mlegefle hee"-efJeveleerYepeve hej DeeOeeefjle eMve hets iees~ hegve: efleere jeGC[ ceW
ceneheg<e Je ceneveeefjeeW hej, le=leere jeGC[ ceW n{euee Je
Yeeecej hej leLee elegLe& jeGC[ ceW {eF& De#ejeW hej DeeOeeefjle
eMve Delevle ner Devet"s SJeb ceveesjbpeke Deboepe ceW hets iees~
hensueer, Yepeve, cegneJejs Deeefo kes DeeOeej hej yeveees iees mecemle
(46)
eMve Delevle ner eMebmeveere jns, efpemekee Gej Yeer eefleeesefieeeW

ves kegMeeeleehetJe&ke oskej mJeeOeee kes eefle Deheves efJeMes<e eeve
kees emlegle efkeee~ mecemle jeGC[ kes Ghejeble meJee&efOeke Debke
eehle kejves Jeeueer leerve erce kees eLece, efleere, le=leere hegjmkeej
mes mecceeefvele efkeee ieee, efpeveceW eLece hegjmkeej Deeefkebeve
erce keer eerceleer efe ieesOee-eerceleer veerlee keemeueerJeeue-Gppewve
kees eehle ngDee leLee efleere hegjmkeej mele erce keer eerceleer
cecelee pewve (Fboewj)-eerceleer Yeejleer pewve-Dee<e ves Je le=leere
hegjmkeej Deepe&Je erce keer eerceleer megOee pewve, eerceleer mebieerlee
pewve, Meeeerveiej-cesj" (G.e.) ves eehle kejkes Deheveer efJeefMe
eefleYee kee eoMe&ve efkeee~ Fme DeJemej hej ceefnuee mebie"ve
eje heer"eOeerMe mJeeceer jJeervkeerefle& peer kes kejkeceueeW mes leerveeW
ner efJepeslee eefleYeeefieeeW kees er-kebsvej Deeefo efJeMes<e hegjmkeej
oskej mecceeefvele efkeee ieee leLee Deve meYeer eefleeesefieeeW kees
meeblJevee hegjmkeej eoeve efkees iees~
Fme eefleeesefielee kee mecemle Deeeespeve eerceleer megceve
pewve-Fboewj kes vesle=lJe ceW eerceleer ceervee efJeveeekee, eerceleer G<ee
heeveer, eerceleer jsKee hebleiee, eerceleer meefjlee pewve Deeefo eje
ke[er cesnvele kes meeLe Delevle megvojleehetJe&ke efkeee ieee~ keee&ece
ceW keMceerje pewve eje hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes
efueKes ngS MeebefleveeLe efJeOeeve keer Dee@ef[ees meer.[er. kee efJeceeseve
Yeer hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW eje ner efkeee ieee~
Fmeer DeJemej hej mecemle ceefnuee mebie"ve eje mJeefmleeer
jJeervkeerefle& mJeeceer peer kees ceeueehe&Ce, eerheue, Jee, eMeefmle
he$e Deeefo YeW kejkes efJeMes<e mecceeefvele efkeee ieee~ Gvekee en
mecceeve hetpe ceeleepeer eje veJecyej 2011 ceW GvnW pecyeterhe kee
heer"eOeerMe yeveeves kes Gheue#e ceW mechetCe& ceefnuee mebie"ve eje
efkeee ieee~
keee&ece ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer,
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer Je heer"eOeerMe
mJeeceer jJeervkeerefle& peer kes efJeMes<e JeeJe Yeer mecheVe ngS,
efpemekee ueeYe ueskej mecemle ceefnuee mebie"ve Je heOeejs YeepeveeW
ves efJeMes<e %eeveepe&ve efkeee~
-peerJeve ekeeMe pewve, eyebOe mecheeoke
Debke-3
Debke-3
(47)
(48)
Debke-3

Samyakgyan 2012-09

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Samyakgyan 2012-09

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Debke-3

mebmLeeefhekee SJeb MegYeeMeerJee&o :

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

Pujya Ganini Pramukh Aryika

SHRI GYANMATI MATAJI

eer eboveeceleer ceeleepeer

Pragya Shramni Aryika

SHRI CHANDNAMATI MATAJI

efveoxMeke SJeb mecheeoke :

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe

2. peerJeve keer meeeF& kees t ieS Jees heue....... 3

jJeervkeerefle& mJeeceer peer

Swastishri Karmayogi Peethadheesh

5. eebpeefue meYee mecheVe

6. Debeflece eebmeeW kee DeeBKeeW osKee neue

7. Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe

peerJeve ekeeMe pewve

Director & Editor :

9. eer Jeerjmeeiej cenejepe kee heefjee-Ske ef ceW 27

10. Jeerj ieeBJe kes Jeerjmeeiej (Ske veeke)

Jeevan Prakash Jain

mecei%eeve efnvoer ceeefmeke kee meomelee Meguke

11. Je<e& ceW DeefOeke ceeme nesves hej efleere ceeme

12. Deeeee& Jeerjmeeiej eMveesejer

13. Deeeee& eer Jeerjmeeiej keeJe eefjle

14. ome Oece& cenlJe

Jeeef<e&ke meomelee Meguke

15. mele Oece& henues ee Meewe Oece& : Ske DeOeeve 42

heer"eOeerMe keer keuece mes..........

peerJeve keer meeeF& kees t ieS Jees heue.......

eeefj$eeceCeer Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kes meceeefOecejCe hej emlegle

efmeevle kees Debeflece-mele kes he ceW Deelcemeele kejles ngS hetCe&

eeefj$eeceCeer Deeefe&kee DeYeeceleer-peerJeve heefjee

hetpe Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebIe meccesoefMeKej

JeneB mes efJenej kejles-kejles ueKeveT hengBee~ efkewleveiej kes

mecheVe ngF, Gmeer ceW #egefuuekee DeYeeceleer peer kees Deeefe&kee

hetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer ves 2 Je<e& leke

efove cesjs meeLe Deeeee& efMeJemeeiej cenejepe kes heeme hengBekej

legce Deepe ner heheewjepeer (erkeceie{) eues peeJees Deewj

ceeleepeer ceW yengle ner DeefleMee nw~

hejcehetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer

Deeefe&kee DeJemLee kes 44 eelegcee&me

6. DeYee ieerleebpeefue efleere heg<he

peerJe jeieYeeJe eje hegve:-hegve: keceeX kee yebOe kejlee nw hejvleg

pees ie=nmLe DeLeJee cegefve Glmeen Deewj yeueege nQ, efpevekee

DeeeeeeX ves Ske cegefve keer meuuesKevee kes mecee De[leeueerme

eebpeefue meYee mecheVe

Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer keer

pewve efJeled cenemebIe, DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee

le=leere heeOeerMe Deeeee& eer Oece&meeiej peer cenejepe

eer Meebelf eJeerjefMeJeOecee&epf eleeseebMeeefYevebove metjYs ees vece:

Deeefe&kee DeYeeceleer ceeleepeer keer Deelcee osJeieefle mes ee kejkes

peYeer peeie peeDees leYeer nw meJesje

peelee, lees Deheveer efueKeer ngF& eser-eser [eejer efoKeeleer SJeb

hetpe Deeefe&kee 105 eer DeYeeceleer ceeleepeer kes meceeefOecejCe

hejcehetpe Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer kes meceeefOecejCe

Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer kee mJeie&Jeeme nesves

Deeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& kes Devleie&le

eer Jeerjmeeiej cenejepe kee heefjee-Ske ef ceW

oer#eeieg-eeefj$eeeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer

Jeerj ieeBJe kes Jeerjmeeiej

kee keueeCe kejvee nw~ efheleepeer! cesje { efveee nw efke ceQ

peeves oslee nw~