Hidraulika

Otvorena korita

2. TEENJE U OTVORENIM KORITIMA

Teenje u otvorenim koritima je najei problem s kojim se susreu hidrotehniari, a obuhvaa teenje u prirodnim vodotocima (uspori u akumulacijama, pronos nanosa, pronos zagaivala), strujanje u sagraenim kanalima za navodnjavanje i odvodnjavanje, kanalizacionim sustavima itd.... Ovaj tip strujanja spada u meu prve oblike teenja s kojima su se hidrotehniari susretali. Teenje u otvorenom koritu je karakterizirano slobodnom povrinom na kojoj vlada atmosferski tlak. Za atmosferski tlak se uslovno usvaja da je jednak nuli, pa je na slobodnoj povrini piezometarska razina jednaka geodetskoj koti. Takoer se usvaja da je voda nestiljiva i homogena pri emu se dakle iskljuuju brza strujanja u kojima zrak ulazi u vodu. Kanali spadaju u skupinu hidrauliki dugakih (linijskih) objekata sa dominantnim utjecajem trenja. U inenjerskoj praksi se teenje u otvorenim koritima promatra obzirom na promjenu oblika vodnog lica i promjenu parametara toka (npr. brzine, dubine, ..) u vremenu. Obzirom na oblik vodnog lica teenje se dijeli na jednoliko i nejednoliko. Obzirom na promjenu parametara u vremenu razlikujemo stacionarna i nestacionarna teenja s postepenim promjenama te nestacionarna teenja s naglim promjenama. U stacionarnim strujanjima se veliine kojima su ona opisana (brzina, dubina vode, tlakovi, sile i energija) ne mijenjaju tokom vremena. Stacionarna strujanja mogu biti jednolika ili nejednolika. Pod pojmom jednolikog se podrazumijeva teenje koje du cijelog svog toka ima jednake (iste) karakteristike. Jednoliko teenje se moe javiti samo u prizmatinim kanalima tj. u koritima koja imaju konstantan pad i konstantan popreni presjek. Nejednoliko teenje podrazumijeva promjenu parametara (brzina, dubina, protok,..) du toka. U nestacionarnim strujanjima se vodostaji i protoci mijenjaju tokom vremena du korita i u principu su uvijek nejednolika. Nestacionarnost teenja se javlja uslijed djelovanja vanjskih faktora, a po intenzitetu njihovog djelovanja razlikujemo nestacionarne pojave s naglim promjenama i nestacionarne pojave s blagim promjenama. Primjer naglih promjena je ruenje brane, naglo zaustavljanje ili poveavanje protoka uslijed rada hidroelektrane,... a takve promjene izazivaju pojavu otro izraenih valova u vodotoku. Primjer nestacionarnog teenja s blagim promjenama je propagacija vodnog vala u vodotoku. Iako je u veini sluajeva teenje u otvorenom koritu trodimenzionalno (brzina toka ima tri komponente) za veinu praktinih problema se koristi jednodimenzionalna analiza. Iz tog razloga se i u okviru ovog teaja razmatra samo jednodimenzionalno strujanje u otvorenim kanalima. To znai da se usvaja srednja brzina po presjeku, da su strujnice kvaziparalelne te da je raspored tlakova po vertikali hidrostatski. Ako se moe usvojiti da je polje brzina u proticajnom presjeku praktiki konstantno po vertikali a da se znaajno razlikuje u ravnini okomitoj na os vodotoka, tada se takvo strujanje opisuje kao dvodimenzionalno.

Ver. XI/06

Str. II-1

Hidraulika 2.1 Specifina energija presjeka

Otvorena korita

Ako se referentna ravnina postavi u dnu korita tada se, na osnovu Bernoulijeve jednadbe veliina v2 ... (2.1) HS = h + 2g moe nazvati specifina energija (energija u odnosu na dno kanala). Specifina energija se sastoji iz dva lana: dubina vode h koja predstavlja potencijalnu energiju i iz kinetike energije. Varijacija specifine energije u presjeku za Q = const. i za zadanu geometriju pokazuje da specifina energija ima minimum kod neke dubine koju zovemo kritinom.

Slika 2.1 Definicijska skica poprenog presjeka otvorenog korita (lijevo) i krivulja specifine energije (desno)

Kritina dubina dobiva se iz uslova Fr = 1. Za korito proizvoljnog oblika zbroj potencijalne i kinetike energije je jednak v2 Q2 Hs = h + = h+ 2 ... (2.2) 2g A 2g Parcijalnom derivacijom izraza za specifinu energiju i usvajanjem da je promjena proticajne povrine po dubini jednaka irini vodnog lica (dA/dh=B) dobiva se izraz za Froudov broj za korito nepravilnog (proizvoljnog )oblika. Q2 B ... (2.3) Fr = g A3 U gornjoj jednadbi ako se usvoji da je A/B = hsr dobiva se jednadba za Froudov broj u pravokutnom koritu. v2 ... (2.4) Fr = gh U inenjerskoj praksi se ee pod pojmom Froudov broj podrazumijeva korijen iz gornjeg v . izraza tj. Fr = gh

Ver. XI/06

Str. II-2

Hidraulika

Otvorena korita

U sluaju kad je Froudov broj jednak jedinici odnosno u uvjetima kad se javlja kritino teenje, potencijalna energija izraena preko dubine vode (h) je dvostruko vea od kinetike energije ( v2/2g) (Slika 2.1). Treba naglasiti da se pojam specifine energije (koji se odnosi na jedan presjek) moe upotrijebiti kad god su strujnice kvaziparalelne, te vai hidrostatski raspored tlakova. Prilikom definiranja specifine energije promatra se jedan proticajni presjek te se utjecaj trenja ne uzima u razmatranje. Nasuprot tome kod energetskih jednadbi koje povezuju dva presjeka treba voditi rauna o djelovanju trenja. 2.1.1 Promjena protoka sa dubinom pri konstantnoj specifinoj energiji Slino kao to se traila promjena specifine energije sa dubinom pri konstantnom protoku, moe se promatrati i promjena protoka pri konstantnoj specifinoj energiji. Jednadba specifine energija za pravokutno korito ima oblik: v2 q2 Hs = h + =h+ ... (2.5) 2g 2g h2 pri emu je sa q oznaen specifini protok (protok po jedinici irine vodotoka). Jednadba se moe rijeiti po q
q = 2 gh 2 (H s h )

... (2.6)

Za h = 0 i h = Hs vrijedi da je specifini protok q = 0. Dakle postoje dvije dubine pri kojima se moe propustiti isti protok. Maksimalni protok se moe izraunati tako da se pronae ekstrem funkcije specifinog protoka (derivacija funkcije mora biti jednaka nuli) to je definirano jednadbom:
2hH s 3h 2 dq = 2g =0 dh 2 h2 H s h3

... (2.7)

iz koje se dobiva da je dubina koja odgovara najveem protoku: 2 ... (2.8) h = Hs 3 Dubina pri kojoj se javlja najvei protok je 2/3 ukupne energije odnosno dvostruko je vea od kinetike energije. Najvei protok se dakle javlja pri kritinoj dubini, to se i eksperimentalno jednostavno moe pokazati. Na polovini jednog kratkog (da nema trenja i da je horizontalan) glatkog kanala (slika 2.3) postavi se ustava koja se postepeno otvara a razina vode u vodospremi uzvodno od praga se dri konstantnom. Kad se ustava otvori pone teenje i to tako da je uzvodno od ustave dubina vea od kritine a nizvodno od ustave manja od kritine. Kad se ustava potpuno otvori, postoji samo jedna dubina na itavom kanalu (pragu), a to je kritina dubina.

Ver. XI/06

Str. II-3

Hidraulika

Otvorena korita

Slika 2.2 Promjena protoka sa dubinom pri konstantnoj specifinoj energiji

Slika 2.3 Preljevanje preko praga pri konstantnoj specifinoj energiji

2.1.2 Rasprostiranje utjecaja Manevriranje hidrotehnikim objektima u vodotoku (zapornice, zatvarai turbine,..) mogue je utjecati na promjenu parametara toka (dubina, brzina). Promjene u protoku mogu nastati i kao posljedica oborina. Ovi utjecaji se ire od mjesta nastajanja po itavom vodotoku.

Ver. XI/06

Str. II-4

Hidraulika

Otvorena korita

Utjecaji se u mirnom reimu prenose od nizvodnog prema uzvodnom kraju, dok se u silovitom reimu prenose od uzvodnog prema nizvodnom kraju toka. Osnovni uzrok ovoj pojavi je injenica da se utjecaji prostiru uvijek iz zone vee energije prema zoni manje energije. Kao primjer se moe navesti ustava na kojoj dolazi do prelaska mirnog toka u siloviti. Ispred ustave tok je u mirnom, a iza ustave u silovitom reimu. Prilikom naglog sputanja ustave za malu veliinu, uzvodna dubina e se poveati, a nizvodna smanjiti. Na osnovu dijagrama specifine energije u mirnom reimu ispred ustave, poveanoj dubini odgovara i poveana energija. Lako se moe shvatiti da e se sa uzvodne strane ustave, poremeaj stvoren pokretanjem ustave prostirati od poveane ka prvobitnoj energiji (dakle u uzvodnom smjeru). Nizvodno od ustave u silovitom reimu smanjenoj dubini u silovitom reimu odgovara opet poveanje energije tako da se nizvodno od ustave poremeaj mora iriti nizvodno (Slika 2.4). U kritinom reimu se utjecaji nee rasprostirati niti uzvodno niti nizvodno. Na isti nain se ire i mali valovi. Primjer rasprostiranja utjecaja je i formiranje krivulje uspora i depresije.

Slika 2.4 Rasprostiranje utjecaja

Ver. XI/06

Str. II-5

Hidraulika 2.2 Nejednoliko teenje u otvorenim koritima

Otvorena korita

Jednoliko teenje se moe javiti samo u sagraenim, najee prizmatinim kanalima, jer takav oblik teenja zahtijeva da je popreni presjek du toka jednak po obliku i povrini. Slobodno vodno lice treba biti paralelno sa dnom kanala, to uvjetuje da pad kanala mora biti konstantan. U prirodnim koritima se oblik i povrina poprenog presjeka, kao i pad dna kanala esto mijenjaju, pa je pojava jednolikog teenja vrlo rijetka. Za zadani oblik kanala i odabranu protoku postoji samo jedna dubina pri kojoj se moe javiti jednoliko teenje. Tu dubinu nazivamo normalna dubina i kod nje se uspostavlja ravnotea sila trenja i gravitacije. Postoji nebrojeno naina u kojima stacionarni protok moe proi kroz jedan protoni profil. Slobodno vodno lice u tim sluajevima nije paralelno sa dnom kanala te se takovo teenje naziva nejednoliko. Postepene promjene u teenju se javljaju pri promjeni geometrije vodotoka, promjeni pada dna ili pri promjeni hrapavosti po omoenom obodu vodotoka. U mirnom teenju se javljaju dva osnovna tipa krivulja. To su krivulja uspora i krivulja depresije. U neprizmatinim koritima linija vodnog lica moe biti nepravilnog oblika (slika 2.5).

Slika 2.5 Osnovni oblici vodnog lica

Dubina vode se uzdu toka moe i poveavati, no u svakom sluaju linija energije du toka opada. 2.2.1 Klasifikacija oblika vodnog lica Vodno lice moe imati niz raznih oblika to ovisi o tome kako je tok kontroliran uz pomo preljeva ili drugih zapreka, promjenama u padu dna kanala i drugom. Osnovna klasifikacija se zasniva na nagibu dna kanala. On moe biti suprotan (A adverse)(I<0), horizontalan (H)(I=0), blag (B)(I<Ic) , kritian (K) (I=Ic), ili strm (S) (I>Ic). Profili se dalje klasificiraju ovisno o dubini vode koja moe biti vea ili manja od normalne i vea ili manja od kritine. Ako je dubina vode vea od normalne (h0) i kritine dubine (hc) profil nosi oznaku 1, ako je dubina u profilu izmeu h0 i hc oblik vodnog lica nosi oznaku 2, a ako je dubina manja od obje tada oblik nosi oznaku 3.

Ver. XI/06

Str. II-6

Hidraulika

Otvorena korita

Na taj nain je definirano 12 profila koji su prikazani na slici 2.6 . Normalno teenje nije mogue u horizontalnom kanalu i adverznom pa krivulje H1 i A1 ne postoje. Kod kritinog pada su h0 i hc identini pa krivulja K2 ne postoji. Ove slike su jako distorzirane. U praksi je teko razluit da li je tok uniforman ili postepeno promjenjiv.

Slika 2.6 Oblici vodnog lica u nejednolikom teenju

Ver. XI/06

Str. II-7

Hidraulika

Otvorena korita

Oblik vodnog lica u nejednolikom strujanju se proraunava tako da se vodotok podijeli na niz dionica u kojima se usvaja da je promjena brzine i dubine linearna. Proraun poinje od presjeka u kojem je poznata dubina vode i protok. U ostalim presjecima proraun vodostaja se provodi pomou Bernoullijeve jednadbe iterativno. Bernoullijeva jednadba: 2 v12 v2 h1 + 1 = h2 + 2 + H 2g 2g pri emu je: 2 n 2 v sr H = l 4/3 Rsr

... (2.9)

... (2.10)

Numeriki postupak se provodi pretpostavljajui vodostaj u uzvodnom (ili nizvodnom) presjeku te se pomou njega raunaju ostali parametri.

Slika 2.7 Prostorni inkriment za numeriko odreivanje oblika vodnog lica pri nejednolikom teenju

Slika 2.8 Dva smjera raunanja oblika vodnog lica

Ver. XI/06

Str. II-8

Hidraulika 2.3 Nestacionarno teenje

Otvorena korita

Teenje u vodotocima, bilo u prirodnim ili umjetnim, rijetko je kada stacionarno. Nestacionarne hidraulike procese, mada su jako sloeni, je mogue opisati zakonima hidrodinamike. Vanjski inioci, bilo prirodni (oborine,..) ili izazvani ljudskom djelatnou (npr. manevriranje zapornicama na branama), uvjetuju vremensku i prostornu promjenu vodostaja i protoka. O intenzitetu djelovanja vanjskih faktora ovisi karakter nestacionarne pojave, tako da moemo razlikovati dva tipa nestacionarnog, neuniformnog (nejednolikog) teenja: Teenje sa postepenim promjenama je karakterizirano sa promjenama dubine i brzine du velikih dionica vodotoka. Teenje sa naglim promjenama je karakterizirano velikim promjenama dubine i brzine teenja na kratkim dionicama vodotoka.

Blage i spore promjene rubnih uvjeta na nekom izdvojenom dijelu vodotoka izazivaju odgovarajuu nestacionarnu pojavu. Tipian primjer nestacionarnog teenja s blagim promjenama je propagacija vodnog vala u prirodnom koritu. Tipian primjer nestacionarnog toka sa naglim promjenama javlja se kod upravljanja hidrotehnikim objektima, nagli ulazak elektrane u pogon, naglo dizanje zapornica na brani, ruenje brane i sl. Takve nagle promjene reima teenja izazivaju pojavu otro izraenih valova u vodotoku koji se propagiraju po zakonima odranja mase i koliine gibanja. U praksi se razlika izmeu ova dva tipa teenja usvaja uz pretpostavku da se u teenju sa postepenim promjenama parametri toka mijenjaju dovoljno polako da se efekti ubrzanja mogu zanemariti. Jednadbe kojima se opisuje postepeno promjenjivo teenje se ne mogu primijeniti na teenje sa naglim promjenama.

Slika 2.9 Definicijska skica za jednadbe teenja u otvorenom koritu

2.3.1 Jednadbe nestacionarnog teenja u otvorenim koritima Nestacionarno strujanje u otvorenim koritima se moe opisati primjenom jednadbe kontinuiteta i Bernoullijeve jednadbe. Obzirom da smo usvojili da se ovaj oblik strujanja

Ver. XI/06

Str. II-9

Hidraulika

Otvorena korita

moe tretirati kao jednodimenzionalno, jednadba kontinuiteta se moe pisati u obliku (diferencijalni oblik):
A Q =0 + l t a Bernoulijeva u obliku
1 v v v h + + = I E g t g l l

...(2.11)

...(2.12)

Navedene diferencijalne jednadbe se nazivaju Saint-Venant-ove jednadbe za teenje u otvorenom koritu. Opisane jednadbe sadre dvije nepoznanice h(x,t) i v(x,t). One su nelinearne obzirom na lan v2 v v od kinetike energije i na lan od trenja I tr = 2 . Pri tome je pretpostavljeno da je g l c R gubitak uslijed trenja pri nestacionarnom strujanju, koje je uvijek i nejednoliko, identian kao i za jednoliko strujanje pri istoj dubini i brzini. Uspojena pretpostavka je prihvatljiva obzirom da se opisuje sporo promjenjivo strujanje. Nelinearnost lanova oteava analitiko i numeriko rjeavanje vladajuih jednadbi, pa one nisu rjeive u opem obliku tako da se u praksi koriste priblina rjeenja. 2.3.2 Postepeno promjenjivo teenje U ovom sluaju teenja je nagib slobodne povrine relativno mali. Strujnice su priblino paralelne (vertikalne komponente brzine su zanemarivo male) a tlak se rasporeuje po hidrostatskom zakonu. Vodni valovi su velikih duina pa je i osnovna karakteristika ovakvog gibanja da je utjecaj trenja znatno vei od utjecaja inercijalnih sila.

Slika 2.10 Konsumpciona krivulja za nestacionarno teenje Usporedba izraunatih (linije) i izmjerenih (toke) Q-h odnosa u Brodarcima i na Kupi.

Ver. XI/06

Str. II-10

Hidraulika

Otvorena korita

2.3.2.1 Odnos pada slobodne povrine I prema padu dna I0 U podruju dominantnog utjecaja trenja vrijedi jednadba:
h v2 = IE = 2 l c R

...(2.13)

prema kojoj je pad slobodne povrine iskljuivo definiran trenjem. Protok u bilo kojem presjeku je jednak:

Q=1 Ac R I 2 3
K

...(2.14)

Iz gornje jednadbe slijedi da se za istu dubinu vode h protok Q mijenja kao

I.

Pogledajmo skicu vodnog lica pri prolaska vodnog vala u nekom trenutku t i odnos izmeu vodostaja h proticaja Q za neki hidrometrijski profil (Slika 2.11).

Slika 2.11 Petlja u konsumpcionoj krivulji

Ver. XI/06

Str. II-11

Hidraulika

Otvorena korita

Na slici 2.11 je prikazana petlja u konsumpcionoj krivulji pri emu je isprekidanom linijom prikazana konsumpciona krivulja za stacionarni reim. Za period dolaska vala odnosno u rastuoj grani hidrograma vrijede relacije h/t>0 i I > I0 . Za period opadanja vala vrijede relacije h/t<0 i I < I0. Kod ovako formirane petlje u konsumpcionoj krivulji je razlika protoka za istu dubinu manja to je manja razlika izmeu I i I0.

2.3.2.2 Brzina propagacije u sluaju kad je I I0

Promatra se pozitivni val (pozitivni val je val u kojem protok i dubina vode rastu tijekom vremena) ija e se slobodna povrina aproksimirati pravcima. Moe se pisati:
I Io = y x

...(2.15)

pri emu je y prirast dubine vode. Kako je x= wt (w je brzina propagacije vala) vrijedi relacija: y 1 y ...(2.16) I I0 = = w t w t podatak y/t=h/t se dobiva mjerenjem vodostaja jer predstavlja promjenu vodostaja u vremenu na odabranom profilu. U nastavku e se razmotrit primjer propagacije vala sa malim promjenama kada vrijedi I I0. Brzina kretanja e se promatrati kao kretanje profila konstantnog presjeka pa se moe pisati: A A ...(2.17) dA = 0 = dl + dt l t Iz ega slijedi da je brzina propagacije profila A=konst. dana izrazom:

A dl ...(2.18) w= = t A dt l Obzirom da se na osnovu jednadbe kontinuiteta A/t+Q/l=0 moe pisati A/t = -Q/l vrijedi: A dl ...(2.19) w= = t A dt l
Uz usvojene hipoteze moe se napisati jednadba (usvojeno je da vrijedi Itr I I0):

Ver. XI/06

Str. II-12

Hidraulika
1/ 2 Q KI tr y y w= = = I 1/ 2 A A y y

Otvorena korita

K y 1/ 2 = I0 A y

K y A y

...(2.20)

pri emu je modul protoke K definiran izrazom:

1 A 1 A5 / 3 K = Ac R = A R 1 / 6 R 1 / 2 = R 2 / 3 = n n n O2/3

...(2.21)

a sa O je oznaen omoeni obod. Kako i povrina proticajnog presjeka i omoeni obod ovise o dubini vode slijedi: 1 A5 / 2 n O2/3 5 5/3 2/3 K = I 1 / 2 1 A A 2 I 1 / 2 1 A O 1/ 2 1/ 2 Io = Io o o 3 y n O 2 / 3 y 3 n O 5 / 3 y y ...(2.22)
1/ 2 Io

1 A2 / 3 1/ 2 1 = Io R2/3 = v 2/3 nO n

...(2.23)

pri emu je v brzina toka. Moe se stoga napisati:

5 2 A O y w= v v 3 3 O y A

...(2.24)

Gornji izraz predstavlja traenu brzinu propagacije w. U sluaju irokog pravokutnog korita vrijedi:
A O y 2 y O y 1 = 2; = ; 1 y A B O y A B drugi lan jednadbe 2.24 se moe zanemariti pa se dobiva A = By; O B; 5 w = v 1 .7 v 3

...(2.25)

...(2.26)

Ova jednadba pokazuje da je u podruju dominantnog utjecaja trenja brzina propagacije w proporcionalna sa stvarnom srednjom brzinom toka.
2.3.3 Mjerenje protoka u otvorenom vodotoku

Uobiajeno je da se u vodotocima mjeri razina vode kao najjednostavnija mjerena. Da bi se odredio odnos protoka i dubine vode (konsumpciona krivulja) u vodotoku provode se hidrometrijska mjerenja sa ciljem odreivanja konsumpcione krivulje koja je potrebna za ostale hidroloke analize (potrebno za projektiranje nasipa, brana,..). Konsumpciona krivulja se odreuje tako da se za nekoliko dubina vode u koritu izmjeri protok, te se interpolira (i ekstrapolira) konsumpciona krivulja.
Ver. XI/06 Str. II-13

Hidraulika

Otvorena korita

Prilikom mjerenja protoka u otvorenom vodotoku usvajamo pretpostavku da je teenje stacionarno. Kako se u pravilu sva mjerenja provode kod promjenjivog vodostaja nuno je poznavati odnos izmeu stvarno izmjerenog protoka i odgovarajueg za stacionarno strujanje. esto se u praksi ovaj utjecaj moe zanemariti, no takav zakljuak moe biti valjan samo ako to potvrdi odgovarajua analiza. Kao polazna postavka za odreivanje veze izmeu protoka u stacionarnom i nestacionarnom reimu uzimaju se diferencijalni oblici jednadbe kontinuiteta i Bernoullijeva jednadbe.
A Q + =0 t l 1 v v h + = I E g t g l

...(2.27)

...(2.28)

Vodomjerni profili izabiru se na potezima jednolikog strujanja gdje se u stacionarnom strujanju protok moe izraziti Chezy-evom jednadbom:
Qo = Ac RI o

...(2.29)

pri emu je: c RI0 Q0

Chezy-ev koeficijent hidrauliki radius pad dna, odnosno vodnog lica u jednolikom stacionarnom strujanju Protok u stacionarnom (jednolikom) reimu

Slinu pretpostavku mogue je primijeniti za protok u nestacionarnom reimu

Q = Ac RI E

...(2.30)

pri emu je IE trenutni pad linije energije koji se na osnovu gornjih jednadbi moe izraziti: Q2 I E = Io 2 ...(2.31) Qo Gornja jednadba (jed. 2.31) se moe rijeiti po Q 1 v v v h IE g t g l l Q = Qo = Qo ...(2.32) Io Io
Primjena ovog izraza za korigiranje izmjerenog protoka nije jednostavna. Kako su navedeni izrazi funkcija trenutnog protoka pojedini lanovi iz dinamike i jednadbe kontinuiteta se mogu izraziti u obliku: v v Q Q Q Q Q 2 A = = g l gA l A gA 2 l gA 3 l ...(2.33)

Ver. XI/06

Str. II-14

Hidraulika

Otvorena korita

Q A h = = B l t t

...(2.34)

A y h z h =B = B = B + I o l l l l l
1 v 1 Q 1 Q Q A = = g t g t A gA t gA 2 t A A h h = =B t h t t

...(2.35)

...(2.36)

...(2.37)

Uvoenjem ovih odnosa kao i izraza (2.31) u Bernoulijevu jednadbu te sreivanjem i rjeavanjem po trenutnom protoku Q dobiva se:

Q=

B h gA 2 t

B2 gA 4

h h 1 Q B h I o + 2 3 I o + l t Qo gA l gA t I0 h B Qo2 3 I o + l gA

...(2.38)

Kako se iz vodomjerenja u nekom hidrometrijskom profilu moe odrediti prirast vodostaja h/t, protok Q, gradijent Q/t kao i iz mjerenja vodostaja uzvodno i nizvodno gradijent h/x, prikladnije je primijeniti rjeenje po stacionarnom protoku: Qo = Q Io BQ h BQ h h 1 Q I + 2 2 3 0 l l gA t gA t gA
2

...(2.39)

Ver. XI/06

Str. II-15

Hidraulika
2.3.4 Proraun vodnog lica u nestacionarnom reimu (vodni valovi)

Otvorena korita

Gibanje vodnih valova je opisano jednadbama (kontinuiteta i Bernulijevom) koje nije mogue direktno rijeiti za zadane poetne i rubne uvijete. Promatrat emo gibanje vodnog vala na dionici vodotoka (i usvojit da je korito pravokutnog poprenog presjeka). Kao to je ve reeno, teenje u otvorenom koritu je opisano Saint-Venantovim jednadbama.
A Q + =0 t l 1 v v v h + + = I E g t g l l

...(2.40)

...(2.41)

Prilikom koritenja Saint-Venantovih jednadbi se usvajaju slijedee pretpostavke: - teenje je priblino jednoliko tj. povrine poprenog presjeka se ne mijenjaju znaajno du toka a raspored tlakova po vertikali je hidrostatski, - gubici energije uslijed trenja pri nestacionarnom teenju su praktii jednaki onima kod stacionarnog teenja - promjena brzine po omoenoj povrini ne utjee na irenje vala - pad dna vodotoka je relativno malen te vrijedi da je kut koji tvori nagib dna s horizontalom sin tg a cos 1. Da bi se mogla izraunati promjena razine i protoka du vodotoka u funkciji vremena potrebno je uz vladajue jednadbe poznavati poetne i rubne uvjete. Poetni uvjeti su uvjeti koji definiraju stanje na poetku modeliranog procesa. U ovom sluaju je to razina vode i protok du modelirane dionice vodotoka u poetnom trenutku t0.

ho = h( x, t o )

Qo = Q( x, t o )

...(2.42)

Time je definiran odnos razina i protoka du promatrane dionice vodotka prije dolaska vodnog vala. Najee se za poetno stanje usvaja jednoliko strujanje. Rubni uvjeti definiraju geometriju korita te protok i dubinu vode na ulaznom profilu.
h1 = h( x1 , t ) Q1 = Q( x1 , t )

...(2.43)

Rezultat modeliranja je raspored protoka i vodostaja u prostoru i vremenu.

h = h ( x, t ) Q = Q ( x, t )

...(2.44)

Numeriki postupak se obino provodi tako da se dionica vodotoka podijeli na niz (dijelova) elemenata na kojima moraju biti zadovoljene vladajue jednadbe. Na taj nain se za svaki vremenski korak formira sistem jednadbi koji se numeriki moe rijeiti. Nizom uzastopnih vremenskih koraka simulira se nestacionarnost strujanja.

Ver. XI/06

Str. II-16

Hidraulika

Otvorena korita

Slika 2.12 Definicijska skica za diskretizaciju vodotoka pri raunanju vodnog lica u nestacionarnom reimu teenja

Za potrebe prorauna se obino usvaja pretpostavka da je na svakom pojedinanom elementu raspored potencijala i protoka po prostoru i vremenu linearan. Na osnovu tako usvojene pretpostavke se mogu izraunati srednje vrijednosti pojedinih veliina.
2.3.5. Teenje s naglim promjenama

Prilikom izuavanja strmih valova zanemaruje se trenje i utjecaj pada dna i slobodne povrine neposredno uzvodno odnosno nizvodno od ela vala. elo vala je tipian "kratki objekt" u kojem trenje nije primarno (ne dolazi do izraaja). Strmi valovi se najee formiraju prilikom manevriranjem zapornicom na hidrotehnikim objektima. Tipovi valova obzirom na smjer kretanja i promjenu dubine Obzirom na smjer kretanja valovi se dijele na: Uzvodne valove to su valovi koji se kreu suprotno od smjera toka Nizvodne valove valovi koji se kreu u smjeru toka Obzirom na promjenu razine valovi se dijele na: Pozitivne valove dubina poremeenog toka je vea od dubine neporemeenog toka (dubina nakon vala je vea od dubine prije vala) Negativne valove dubina poremeenog toka je manja od dubine osnovnog neporemeenog toka (dubina iza vala je vea od dubine ispred vala) U mirnom reimu se mogu formirati etiri tipa valova (podrazumjeva se valovi kreu u vodotoku u kojem je mirni reim teenja):

Ver. XI/06

Str. II-17

Hidraulika a) pozitivni nizvodni val b) pozitivni uzvodni val

Otvorena korita

c) negativni uzvodni val

d) negativni nizvodni val

Slika 2.13 Tipovi strmih valova

Uvijek e se sa y2 oznaavati vea dubinu a sa y1 manja dubina. 2.3.5.1 Brzina vala Propagacija valova u otvorenom koritu e se promatrati na primjeru otvaranja zapornice. Pozitivni val se kree apsolutnom brzinom w. Ispred ela vala strujanje se moe smatrati praktiki stacionarnim.

Slika 2.14 Formiranje strmih valova

Ver. XI/06

Str. II-18

Hidraulika

Otvorena korita

Primjenom integralne jednadbe kontinuiteta na volumen vode izmeu presjeka 1 i 2 u vremenskom intervalu t
l i +1

Adl
li

t2 t1

+ Qi +1 dt Qi dt = 0
t1 t1

t2

t2

...(2.45)

Ako se usvoji da vrijedi: (A2 - A1)l Q2 t = A2 v2 t Q1 t = A1 v1 t

promjena volumena vode izmeu dva presjeka volumen vode koja ulaza u kontrolni volumen volumen vode koja izlazi iz kontrolnog volumena

jednadba kontinuiteta poprima oblik

( A A1 ) l + ( A1v1 A2 v 2 ) t = 0 12 42 4 43 4 { 1 2 3
v Q1 Q2

...(2.46)

Iz jednadbe (2.46) slijedi:

w= l A2v2 A1v1 Q2 Q1 = = t A2 A1 A2 A1

...(2.47)

pri emu je w apsolutna brzina propagacije vala i moe posluiti za izraunavanje povienja vodostaja uslijed naglog poveanja protoka Q Q1 ...(2.48) A2 = A1 + 2 w Da bi se jednadba (2.48) mogla upotrijebiti za izraunavanje promjene vodostaja potrebno je apsolutnu brzinu vala w izraziti jo pomou dinamike jednadbe. Primijenit e se impulsni oblik dinamike jednadbe. Promatrat e se pozitivni nizvodni val. Postoji promjena koliine gibanja unutar kontrolnog volumena u vremenu t prouzrokovana pomakom vala za duljinu l( slika 2.14). Na tom dijelu dolazi do promjene brzine od v1 na v2 (to je l A1 (v2-v1)). Prostor ela vala iznad osnovnog toka u vremenu t promjeni brzinu od nula na v2 to se moe pisati l(A2-A1)v2 tako da je ukupna promjena koliine gibanja izmeu presjeka 2 i 1:

lA1 (v 2 v1 ) + l ( A2 A1 )v 2
Takoer se mogu definirati i :
2 Ulazna koliina gibanja A2 v 2

...(2.49)

Izlazna koliina gibanja A1v12 Tlane sile na ulazu gA2 y 2 (= FH 1 ) Tlane sile na izlazu gA1 y1 (= FH 2 ) pri emu su y1 i y 2 dubine teita povrina A1 i A2.
Ver. XI/06 Str. II-19

Hidraulika

Otvorena korita

Izjednaavanjem promjene koliine gibanja i sila (impulsa) se dobiva

2 lA1 (v2 v1 ) l ( A2 A1 )v 2 + A1v12 A2 v 2 = gA2 y 2 gA1 y1

...(2.50)

te uvrtavanjem izraza za w (kako je l = wt) nakon sreivanja se dobiva:

wA1 (v 2 v1 ) A1v1 (v 2 v1 ) = gA2 y 2 gA1 y1

odnosno:

...(2.51)

A1 (v 2 v1 )(w v1 ) = gA2 y 2 gA1 y1

Uvrtavanjem ponovo jednadbe za w dobiva se:
A2 A1 y1 y2 A2 A1

...(2.52)

(w v1 )2 = g A2
ili konano:

A2 y 2 A1 y1 A = gy 2 2 A1 A2 A1 A1

...(2.53)

y1 A2 y2 ...(2.54) w = v1 gy 2 A1 A2 A1 Dobiveni izraz za apsolutnu brzinu propagacije ela strmog vala se sastoji od brzine osnovnog toka (v1) i relativne brzine vodnog vala c A2 A1
w = v1 c

...(2.55)

Pri tome je relativna brzina vodnog vala

A2 A1 y1 y2 A2 A1

c = gy 2

A2 A1

...(2.56)

to je ujedno i brzina propagacije vala na mirnoj vodi. Jednadba kontinuiteta (2.48) i dinamika (2.54) omoguuju proraun visine i brzine strmog vala a rjeavaju se iterativno. Ako se promatra pravokutni kanal jedinine irine (B=1) vrijedi A1=y1; A2= y2, 1=y1/2 i 2=y2/2 relativna brzina je definirana izrazom: gy 2 ( y1 + y 2 ) ...(2.57) c= 2 y1 Brzina propagacije elementarnog vala na mirnoj vodi u pravokutnom kanalu se dobiva iz jednadbe (2.57) kada se uvrsti y1 = y 2 = y (y dubina vode po kojoj se val propagira)

c = gy

...(2.58)

Ver. XI/06

Str. II-20

Hidraulika

Otvorena korita

pri emu se predznak + koristi za raunanje brzine nizvodnog a predznak za brzinu uzvodnog vala.
Visina ela pozitivnog vala (hv) se moe izraunati ako se poznaje prirast protoke Q. Jednadba kontinuiteta se moe pisati u obliku:

Q = Bhv w
odnosno:
hv = Q q = Bw w

(hv

= y 2 y1 )

...(2.59)

...(2.60)

Na osnovu poznatog izraza za brzinu propagacije vala u pravokutnom kanalu je visina vala definirana izrazom: q ...(2.61) hv = gy 2 ( y1 + y 2 ) v1 + 2 y1 Ova jednadba se najlake rjeava iterativno.
2.3.5.2 Odbijanje (refleksija) strmih valova

Pod odbijanjem (refleksijom) strmih valova podrazumijeva se nestacionarno strujanje koje nastaje kad val naie na neku prepreku. U sluaju da prepreka potpuno zaustavi kretanje vode (npr. kad val naie na potpuno zatvorenu vertikalnu ustavu) javlja se potpuna refleksija. U sluaju kad je ustava djelomino otvorena, javlja se djelomina refleksija.
Djelomina refleksija

Promatrat e se pravokutni kanal irine B kroz koji protjee voda u jednolikom reimu. Naglim poveanjem protoka za Q na uzvodnom kraju kanala izazvan je pozitivni nizvodni val visine hv. Za poremeeno stanje je dubina vode y+hv a brzina strujanja v=(q+q)/(y+hv). Kad val naie na prepreku (ustavu) on se od nje odbije.

Slika 2.15 Djelomina refleksija vala (Usvojena je pretpostavka da je Q mali pa je brzinska visina sa uzvodne strane zanemarena u izrazu za brzinu nizvodno od ustave v = 2 gy .)

Ver. XI/06

Str. II-21

Hidraulika

Otvorena korita

Pretpostavit e se da se poloaj ustave nije promijenio pa se poveani protok Q (odnosno q) dijeli na dva dijela: - poveanje proticaja Qu kroz ustavu uslijed poveanja dubine ispred ustave iznosi
Qu = Bcc a 2 g ( y + hv + hvl ) 2 gy

...(2.62)

refleksija vala tj. formiranje indirektnog vala. Promjena proticaja na mjestu odbijenog vala iznosi Q1<0. Vrijedi relacija Q = Qu + Q1 to zapravo znai da je poetni (dolazni) prirast protoka Q podijelio na poveanje protoka ispod ustave (Qu) te je dolo do smanjenja protoka uzvodno od ustave Q1.

Pri tome je: Q1 =Bw1hv1 < 0 (jer je w1 < 0) ...(2.63)

Veliina w1 se dobiva iz jednadbe brzine irenja vala ( usvajajui predznak -) i uvrtavajui umjesto y, y+hv a umjesto brzine v0:
v= q + q y + hv

...(2.64)

Dobiva se:
w1 = v gy 2 ( y1 + y 2 ) 2 y1

...(2.65)

pri emu je: y1=y+hv y2=y+hv+hv1

Potpuna refleksija nastaje u sluaju kad je ustava potpuno zatvorena.

vo = 0 w = c

U ovom sluaju, obzirom da je v = 0 (tj. w=c) za osnovni val vrijedi slijedea relacija:
Q = Bhv c = Bhv gy 2 ( y1 + y 2 ) 2 y1

...(2.66)

Za odbijeni val vrijedi relacija:

Q Q1 = Q = Bhvl c1 = Bhv1 h+h v g ( y + hv + hv +1 ) ( y + hv + hv1 + y + hv ) 2( y + hv )

...(2.67)

Ver. XI/06

Str. II-22

Hidraulika

Otvorena korita

Slika 2.16 Potpuna refleksija vala

2.3.5.3 Princip superpozicije strmih valova

Na strme valove se moe primijeniti princip superpozicije. Ako se dva vala kreu jedan prema drugom, nakon sraza formirat e se dva nova vala koji putuju u suprotnom smjeru. Parametri vala se mogu dobiti ako se primjeni jednadba kontinuiteta i dinamika jednadba.

Slika 2.17 Superpozicija strmih valova

Usvojit e se da se okvir giba brzinom c prema lijevo (uzvodno) pa je ulazna brzina vL + c a izlazna v + c.

Ver. XI/06

Str. II-23

Hidraulika

Otvorena korita

Jednadba kontinuiteta je tada: (v L + c L ) y L = (v + c L ) y

(v D + c D ) y D = (v c D ) y
( yL ) 2 y 2 =

...(2.68)

a dinamika:
2 yL (vL + cL )(vL v) g 2y y 2 ( yD ) 2 = D (vD + cD )(v vD ) g Pri tome su vD, yD, vL, yL i g poznate veliine dok su y, cD, cL, i v nepoznanice.

...(2.69)

Na ovaj nain je formiran sistem od etiri jednadbe sa etiri nepoznanice, rjeenjem kojeg se dobivaju nepoznate vrijednosti.
Prag u koritu

Nailaskom vala na prag u koritu formiraju se dva vala, jedan uzvodno i jedan nizvodno. I u ovom sluaju se rjeenje moe nai primjenom jednadbe kontinuiteta i dinamike jednadbe.

Slika 2.18 Prelaz strmog vala preko praga

2.3.5.4 Deformacija vala

Svi navedeni tipovi valova neposredno nakon generiranja imaju strmo elo vala. Pozitivni val zadrava strmo elo vala dok se negativni val relativno brzo deformira.

Slika 2.19 Promjena oblika negativnog vala

Ver. XI/06

Str. II-24

Hidraulika

Otvorena korita

Deformacija negativnog vala se tumai principom superpozicije elementarnih valova ija je relativna brzina:

c = gy
pri emu je y dubina vode po kojoj se val propagira.

...(2.70)

Kod pozitivnog vala je brzina elementarnog vala uvijek manja od brzine idueg elementarnog vala jer idui val ima poveanu dubinu pa mu je i brzina vea. Kako svaki generirani val ima veu brzinu od prethodnog on sustigne ranije generirane. Na taj nain pozitivni val zadrava svoj oblik nepromijenjen srazmjerno dugo.
Negativni val se izduuje jer se prva elementarna promjena propagira najbre radi najveih dubina. Svaki daljnji elementarni negativni val ima manju brzinu propagacije uslijed toga to dubina vode opada, tako da se poetak vala propagira bre od kraja vala. Iz tog razloga se negativni val vrlo brzo mijenja, bilo da je uzvodnog ili nizvodnog tipa.

Negativni val brzo mijenja svoj oblik tako da elo vala nema strmu formu. Negativni val se moe prikazati kao neprekidni slijed elementarnih valova ija brzina ovisi o odgovarajuoj dubini vode i lokalnoj brzini.

w = gy v

...(2.71)

Pri tome se brzina v kontinuirano mijenja od brzine v2 neporemeenog vala do brzine v1 koja se uspostavlja nakon prolaska vala.

Slika 2.20 Deformacija negativnog vala

Ako se val podijeli na niz elementarnih valova kao to je prikazano na slici, jednadba kontinuiteta poprima oblik: ...(2.72) Sreivanjem izraza, te nakon zanemarivanja lanova nieg reda veliine dobiva se:

( y + dy )(v + dv ) yv + wdy = 0

Ver. XI/06

Str. II-25

Hidraulika

Otvorena korita

(w + v )dy = ydv
Obzirom da je w = gy v gornja jednadba poprima oblik:

...(2.73)

gy dy = ydv ...(2.74) odnosno: dy dv = ...(2.75) y g koja se moe integrirati u granicama od y2 do y, odnosno od v2 do v tako da se konano dobije brzina toka u profilu vala (v): v = v 2 + 2 gy 2 2 gy ...(2.76)
Uvoenjem jednadbe (2.76) u jednadbu brzine vala ( jednadba 2.71) dobiva se brzina vala u bilo kojoj toci profila vala. w = 3 gy 2 gy 2 v 2 ...(2.77) pri emu su y2 i v2 parametri osnovnog - neporemeenog toka a y je trenutna dubina na nekom profilu. Duljina negativnog vala mijenja se od =0 u trenutku t=0 do

= (w2 w1 ) t
u trenutku t.
2.3.5.5 Pozitivni nizvodni val

...(2.78)

Dosad smo promatrali irenje valova u mirnom reimu. U sluaju kad se elo vala propagira u silovitom strujanju oblik vala se bitno mijenja. Na slici 2.21 je prikazan oblik ela vala za sluaj pozitivnog nizvodnog vala u mirnom i silovitom reimu. a) mirni reim b) siloviti reim

Slika 2.21 Oblik pozitivnog nizvodnog vala u mirnom i silovitom reimu

Ver. XI/06

Str. II-26

Hidraulika 2.3.5.6 Pozitivni uzvodni val

Otvorena korita

Brzina pozitivnog vala koji se kree uzvodno je manja nego kad se val propagira na mirnoj vodi i definirana je izrazom: w = c v1 ...(2.79)

Ako je osnovni tok u mirnom reimu, tada je relativna brzina propagacije vala c uvijek vea od osnovne brzine toka (c>v1) pa se val moe se pomicati i uzvodno i nizvodno. Ako je osnovni tok silovit tada mogu nastati tri sluaja: a) c > v1 b) c = v1 c) c < v1
w>0 w=0 w<0

val se iri uzvodno

w = c gh = 0 c = gh 1 = c gh = Fr = 1

a) Da bi se val mogao kretati uzvodno energija u nizvodnom profilu preostala nakon disipacije u vodnom skoku, mora zajedno sa disipiranom energijom biti vea od energije u uzvodnom profilu. Takav pozitivni val je dakle pomini vodni skok koji e se pomicati uzvodno sve dok se ne izjednae energija u nizvodnom profilu i disipirana energija s jedne strane i uzvodna energija s druge strane. Ako je nizvodna energija vea i od energije na poetku silovitog strujanja, pomini vodni skok e potopiti siloviti reim u cijelosti i propagirat e se dalje po mirnom reimu sve dok se ne uspostavi ravnotea.

Slika 2.22 Pozitivni uzvodni val u silovitom reimu

Kada bi val bio u silovitom reimu i kad bi iza vala bilo silovito teenja tada po krivulji specifine energije nebi moglo ii s podruja manje prema veoj energiji.
b) U sluaju ravnotee w=c-v1=0 se formira stojni pozitivni val uzvodno na silovitom reimu koji je opisan jednadbom:

Ver. XI/06

Str. II-27

Hidraulika
gy 2 ( y1 + y 2 ) 2 y1

Otvorena korita

c=

...(2.80)

Iz gornje jednadbe se uvrtavanjem c = v1 moe izluiti y2

y2 =
2 y1 1 + 1 + 8 v1 2 gy1

...(2.81)

Dobivena jednadba predstavlja konjugirane (spregnute) dubine vodnog skoka, pa je prema tome vodni skok stojni pozitivni (uzvodni) val na silovitom reimu.
c) Trei sluaj uz uvijet w=c-v1<0 tj. c<v1 (to znai da je brzina irenja vala c manja od brzine v1 pa se val ne moe iriti u smjeru suprotnom od strujanja) govori da se nikakav poremeaj valne naravi ne moe prenijeti uzvodno kroz silovit reim strujanja sve dok njegova energija ne poraste dovoljno da nastaju c>v1 2.3.6 Lom brane

Brane su hidrotehniki objekti koji slue za zadravanje velikih koliina vode tj. za formiranje akumulacija potrebnih u sustavima vodoopskrbe i energetike. Visoke brane zadravaju vrlo velike koliine vode koje mogu, u sluaju naglog ruenja ili preljevanja, izazvati formiranje poplavnog vala velike razorne moi te ugroziti stanovnitvo i izgraene objekte nizvodno od brane. Ruenje velikih brana spominje se i kroz povijest. Neki povjesniari doputaju pretpostavku da je i Biblijska pria o potopu imala vezu s ruenjem neke prirodne brane u Mezopotamiji (Stoji,1997) Poplave izazvane prolomima brana nisu previe este, ali mogu imati katastrofalne posljedice naroito zbog toga to nizvodno od brana obino ima naselja koja se koriste upravo vodom iz uzvodnih akumulacija. U SAD ja poznata takva katastrofa bila 12.oujka 1928. god. na brani St. Francis u Kaliforniji. Rije je o masivnoj betonskoj 60 m visokoj brani koja je naglo popustila. Katastrofalne posljedice bile su 400 poginulih ljudi i teta od 4 milijuna dolara. Posebno dramatine bile su posljedice poputanja lijevog boka 66,5 m visoke brane Malpasset u blizini Frejusa u Francuskoj, to se dogodilo 2.prosinca 1959. Masa vode od 25 x 106 m3 devastirala je cijelu nizvodnu dolinu rijeke Reyron i do temelja razorila grad Frejus, uzrokujui smrt 421 ovjeka. Poputanje te brane bio je isto geoloko geomehanike prirode uzrokovano najvjerojatnije slabou temeljnog stijenskog masiva na lijevom boku (Bonacci, 1994). Lomovi visokih brana mogu nastati iz vie uzroka a najei su: a) tehnikih greaka - preljevanje preko krune brane uslijed poddimenzioniranih preljeva - procjeivanja kroz nasutu branu - poputanje tla u temelju b) elementarnih nepogoda (potresi, veliki odroni,...) c) namjerno ruenje

Ver. XI/06

Str. II-28

Hidraulika

Otvorena korita

Obzirom da ruenje brane u ratnim uvjetima moe biti strateki vano (primjer ruenja brana u Njemakoj u II svjetskom ratu i Perue u Hrvatskoj) potrebno je unaprijed znati posljedice ruenja. Za svaku veliku branu se prije izgradnje zahtijeva provoenje ispitivanja o posljedicama loma brane na okolinu. Lom brane moe biti: a) trenutni potpuni b) trenutni djelomini c) postepeni potpuni d) postepeni djelomini Trenutni potpuni lom brane pretstavlja sluaj kad se cijela brana u potpunosti srui u vrlo kratkom vremenu praktiki trenutno. Ovakav scenario ruenja brane daje najvei i najbri poplavni val pa se takav val usvaja kao najnepovoljniji iako je to za nasute brane relativno mala vjerojatnost. Kod nasutih brana moe doi do procurivanja vode kroz tijelo brane ili preljevanja preko krune. Na mjestu na kojem je dolo do teenja vode kroz tijelo brane se zbog energije vode javlja progresivna erozija koja formira otvor u nasipu tzv.breu (eng:BREACH). Kroz breu mogu istjecati znaane koliine vode a takovi sluajevi loma brane se tretiraju kao trenutno ili postepeno djelomino ruenje brane ovisno o brzini formiranja bree. Lom brane uzrokuje pojavu pozitivnog vodnog vala koji se nizvodno od brane propagira bilo po suhom koritu ili po nekom osnovnom toku. Uzvodno od brane iri se negativni val koji prazni akumulaciju. Odreivanje parametara irenja poplavnih valova nakon loma brane je vrlo sloeno zbog nepravilne geometrije korita, gibanja po suhom, sloenosti reima strujanja (mogui je i mirni i siloviti reim teenja) kao i niza drugih imbenika. Zbog navedenih razloga moe se rei da je modeliranje poplavnog vala jedno od najsloenijih hidrotehnikih pojava. Prostiranje valova nakon loma brane se moe modelirati fizikalnim i numerikim modelima. Dosad su se uglavnom koristili fizikalni modeli jer se sloeniji sluajevi mogu na odgovarajui nain simulirat jedino izgradnjom fizikalnog modela i simulacijom loma brane u laboratorijskim uvjetima. Razvojem raunarske tehnike i numeriki modeli postaju sve kompleksniji i pogodniji za simuliranje loma. U okviru ovog teaja e se pokazati samo jednostavno (najjednostavnije) analitiko rjeenje na osnovu pretpostavke da je brana na horizontalnoj podlozi, akumulacija je beskonana i pravokutnog oblika a lom brane trenutan i potpun. Ovo je krajnje shematiziran sluaj ruenja brane, a daje se zbog injenice da je to jedno od rijetkih analitikih rjeenja kojim se moe modelirati lom brane.

Ver. XI/06

Str. II-29

Hidraulika

Otvorena korita

Slika 2.23 Oblik vodnog lica kod proloma brane

Rjeenje se zasniva na aproksimaciji oblika vala profilom negativnog vala koji nastaje uzvodno od brane. Brzina negativnog vala je u promatranoj toci sa dubinom y uz pretpostavku da voda u akumulaciji miruje (v2=0) definirana jednadbom:

w = 3 gy 2 gy 2
Kako se razmatra negativni val, odgovarajua apscisa je :
x = wt

...(2.82)

...(2.83)

pri emu je t vrijeme proteklo od trenutka loma brane. Uvrtavanjem jednadbe brzine propagacije (jednadba 2.82) u jednadbu za prevaljeni put (2.83) se dobiva jednadba oblika vodnog lica:

x = 2t gy 2 3t gy
odnosno u bezdimenzionalnom obliku:
x t gy 2 = 23 y y2

...(2.84)

...(2.85)

Ovaj izraz predstavlja jednadbu vodnog lica u bilo kojem trenutku t nakon loma brane. Vodno lice u sluaju loma brane ima oblik parabole.

Ver. XI/06

Str. II-30

Hidraulika

Otvorena korita

Slika 2.24 Usporedba analitikog izraza i izmjerenog vodnog lica nakon loma brane

Ovaj izraz za profil vodnog lica nakon loma brane je dao Saint-Venant, a Schoklitsch je proveo eksperimente koji pokazuju da se teoretsko rjeenje podudata sa izmjerenim vrijednostima na fizikalnom modelu. Brzina propagacije negativnog vala uzvodno kroz akumulaciju se na osnovu prikazanog izvoda moe dobiva kod se u izraz za brzinu negativnog vala ...(2.82) uvrsti y=y2 i v2=0.

w2 = gy 2

...(2.86)

to se odlino podudara sa mjerenjima. Brzina propagacije ela vala nizvodno od brane se dobiva ako se u brzinu negativnog vala uvrsti y = 0 i v2 = 0.

w1 = 2 gy 2

...(2.87)

Ovaj izraz se znatno razlikuje od izmjerenih vrijednosti. Propagacija ela vala je sloena pojava te se ne moe obuhvatiti pojednostavljenim izrazima. Odstupanje izmeu prikazanih izraza i izmjerenih vrijednosti je logino jer su izrazi izvedeni pod uvjetom ravnotee sila koje nastaju promjenom koliine gibanja postojee tekuine i ne vode rauna kako o raspodjeli brzina u vertikalnom smjeru, tako ni o silama otpora. Dubina vode u profilu brane tj. kad x = 0 iznosi: 4 ...(2.88) yb = y 2 9 a brzina vode: 2 ...(2.89) vb = gy 2 3 Iz jednadbe se vidi da brzina vode ne ovisi o vremenu. Mnoei brzinu i dubinu vode dobiva se vrijednost protoka po jedinici irine:
qb =

8 3/ 2 g y2 27

...(2.90)

Ver. XI/06

Str. II-31

Hidraulika Popis literature: Bonacci, O., Poplave, Hrvatska vodoprivreda br 21/22 srpanj 1994. Stoji P., Hidrotehnike graevine, FGZ, Split 1995

Otvorena korita

Ver. XI/06

Str. II-32