TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 297

Pritineli Begzde Nr Divan ve Divandaki ifreli Yazlar

Diwan of Begzade Nuri of Prishtina and Cypher-writings in His Diwan

Esra EGZ

ZET Pritineli Begzde Nr, XVIII. yzyl airlerindendir. Aslen Pritineli olan fakat mrnn muhtemelen uzun bir blmn stanbulda geirmek durumunda kalan airin samimi ve sade bir slubu vardr. Kaynaklarda air hakknda pek fazla bilgi bulunmasa da, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi ve Millet Ktphanesinde birer yazma nshas bulunan orta byklkte bir Divana sahiptir. Divan, hem ierdii iirler, hem de lugazlar blmnde ve Divann son varanda bulunan ifreli yazlar asndan dikkat ekicidir. Bu makalede Divanndan yola klarak, edebiyat tarihlerinde hakknda bilgi bulunmayan airin edeb kiilii ve hayat hakknda bilgi verilmeye allacak ve Divandaki ifreli yazlarn zmleri yaplacaktr. ANAHTAR KELMELER Pritineli Begzade Nuri, XVIII. yzyl divan iiri, klasik Trk edebiyat, hat eitleri, ifreli yaz. ABSTRACT Begzade Nuri of Prishtina is one of the diwan poets in XVIIIth century. Nuri of Prishtina, who is hail from Prishtina but probably lives in Istanbul for a long time of his life, posseses clear and natural literary style. Though not much information is found about him, he has a medium-sized Diwan, whose two copies are in Millet Ktphanesi and stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi. The Diwan is important for including either poems or cypherwritings which can be seen in the chapter of lugaz and the last folio of Diwan. In this article, it will be given information about Nuri of Prishtinas life in light of his Diwan and cypherwritings in the Diwan will be solved. KEY WORDS Nuri of Prishtina, XVIIIth-century diwan poetry, classical Turkish literature, Ottoman calligraphic scripts, cypher-writing.

Ar. Gr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm.

298 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

 XVIII. yzyln pek tannmayan bir airi olan Pritineli Begzade Nrnin hayat hakknda bilgi bulabildiimiz kaynaklar son derece snrldr. Tuhfe-i Nailde onun H. 1200/ M. 1785 tarihinde hayatta olduu belirtildikten sonra, Divanndan alnan Himmetinle dest-gr ol prim smil Dede Dergehine sdk u ihls-la etdim iltic beyti verilir. Ayrca Divann biri Millet Ktphanesi (Ali Emir Efendi, nr. 470), dieri stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi (nr. 348)nde olmak zere iki nshasnn olduu belirtilir.1 Yazma Divanlar Katalogunda ise airin oluna gnderdii slamboldan oluma firistde manzum kimedir balkl manzum mektubundan hareketle, onun stanbulda bulunduu ve H. 1200/ M. 1785 tarihlerinde hayatta olduu belirtilir. Ardndan Tuhfe-i Nailde geen beyit burada da verilir ve airin smail Dedeye bal bir dervi olduu ifade edilir.2 Kaynaklarda verilen bilgi son derece snrl olduu iin, airin hayat hakknda bilgi edinebilmek iin Divanndan yola kmamz gerekecektir.3 airin gerek Begzde Nr-i Pritinev olarak tannmas gerek genel olarak Divan bize onun Pritineli olduu bilgisini verir.4 Divannda yer alan baz tarih manzumelerine bakarak airin 1730-1745 tarihleri arasnda domu olabilecei tahmininde bulunmak mmkndr. Yine tarih manzumeleri ve manzum mektuplardan rendiimiz kadaryla yedi yanda vefat eden Zleyha adl bir kz ile Rid ve mer Skb adl iki olu olduu ortaya kar.5 airin ald eitim
1

Mehmet Nil Tuman, Tuhfe-i Nil: Divan airlerinin Muhtasar Biyografileri, C. II, haz. Ceml Kurnaz- Mustafa Tat, Ankara 2001, s. 1112. stanbul Ktphanelerindeki Trke Yazma Divanlar Katalogu, C. III, fasikl II, stanbul 1967, s. 852-853. Bu makalede ele alnan iirlerin tamamnda Pritineli Nr Divan ve ncelenmesi balkl tezdeki iir ve beyit numaralar kullanlmtr. Bkz. Esra Egz, Pritineli Nr Divan ve ncelenmesi, SBE Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2009. air, vatannn Pritine olduunu Divannda yle ifade etmektedir: Vatanm Pritinede var nie ahbb- sadk/ Cmlenin dinle szn eyle mrvvet Rid (m.k. 1/18) ve Eyledik Pritineden n hicret/ Meskenim oldu diyr- gurbet (m.k. 4/12). Ayrca Divanda airin Pritineyi ve Pritinenin gzellerini vd beyitler de bulunmaktadr (bkz. g. 333/6, g. 353/6, kt. 3). Divanda ikinci srada yer alan tarih manzumesi, airin kz Zleyhann lm iin yazlm olup Merhme Zleyhnn veftna trihdir baln tar ve H. 1188 ylna tarihlenir. Al-

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 299

hakknda kesin bir bilgimiz bulunmamakla beraber, Divanndaki baz beyitler onun dzenli bir eitim almad izlenimini vermektedir: P-i stdda henz biz ders-i sarfdan almadk Marifet kesb etdiim yok itimd eyle bana (g. 1/3) Mekteb-i lemde asl marifet kesb etmedim Bildiim ihlsdr ancak hakkat b-riy (g. 1/5) Ders almamz geri kavid-i ulmdan Gencne-i esrra hidyet ile knz (g. 173/3) Aslen Pritineli olan air, byk ihtimalle iledii bir sutan tr stanbulda ikamet etmek zorunda kalmtr.6 ekdiim kendi kusrum eseri Kimsenin yok bu hussda haberi Edemem kimseye isnd kat Kimsenin medhali yokdur asl7 (manzum kaime 4/28-29) airin lm tarihi bilinmemektedir. Ancak Divandaki son tarih manzumesi delletiyle 1785ten sonra ldn sylemek mmkndr. Pritineli Nrnin iki nshas tespit edilen8 Eser-i hme-i muhabbet-i Begzde ismini verdii ve gayet sade bir dille kaleme ald bir Divan butnc sradaki tarih manzumesi ise airin olu Skbn doumu iin yazlmtr ve Trih-i vildet-i olum mer Skb baln tamaktadr. H. 1200 tarihini verir. air olu Rid iinse bir manzum mektup kaleme almtr. Baz ariv belgelerinde de bu konuda bilgiler mevcuttur. Bir belgede Pritine ayanndan Nureddinin mcazattan korkarak firar ettiinden bahsedilir. Bahsedilen kiinin Pritineli Begzade Nureddin olmas ihtimal dhilindedir. Bkz. BOA, Cevdet Maliye, Dosya no: 709, Gmlek no: 28938. Beyit, metinde Kimsenin yokdur medhali asl eklindedir; fakat bu ekli vezne uymad iin Kimsenin medhali yokdur asl eklinde yazlmtr.

300 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

lunmaktadr. Deyimler asndan zengin olan bu eserde, samimi ve akc bir slup benimsenmitir. Divandaki iirlerde ounlukla aruzun Filtn Filtn Filtn Filn vezninin tercih edildii grlr. Pritineli Nr Divannda 5 kaside, 393 gazel9, 7 mesnevi, 21 kta, 42 beyit, 2 msra, 2 muhammes, 2 tahmis ve 5 mseddes bulunmaktadr. Kasidelerden biri airin pri olan smail Dedeye, biri de airin ismini vermedii hmisine yazlmtr.10 Geriye kalan kasidelerden biri kane bir mahiyet tar, dier ikisi ise musiki terimleri ile yazlm kr- ntk tarznda iki kasidedir.11 Pritineli Nr Divan, gazeller asndan daha zengindir. Divanda yer alan gazellerin bir ksm hikem tarzda yazlmtr. Ayrca lirik ve kane olanlar da oktur. airin hikem tarzda yazd gazellerde Koca Rgb Paann etkisi grlr. kane iirlerinde ise Fuzul, Necat, eyhlislam Yahya, Nedim, Bk, Usul gibi airlerin etkisindedir. O, bu tarz iirlerinde ounlukla ayrlk temasn iler. Genel olarak Divanna baktmzda, Pritineli Nrnin iirlerinde tamamen kendi hayatn anlattn grrz. Bu yn ile ele alacak olursak air, ayrlk temi ile aslnda memleketi olan Pritineden ve orada yaayan ailesi ve dostlarndan ayr kaln anlatmtr diyebiliriz. Pritineli Nr Divannda iki mtekerrir muhammes ve be mtekerrir mseddes bulunmaktadr. air, Hz. Ali iin bir muhammes ve bir mseddes yazmtr. Ayrca pek ok iirinde vatan zlemini dile getiren Pritineli Nr, Divannda yer alan mseddeslerden birini btnyle vatan konusuna ayrmtr:

10

11

Bu nshalar Nadir Eserler Ktphanesi Trke Yazmalar Blm nr. 348 ve Millet Ktphanesi Ali Emir (Manzum) Blm nr. 470te kaytldr. Nshalarndan Millet Ktphanesinde bulunan 87, niversite Ktphanesinde bulunan ise 81 varaktr. Buna gazel nazm ekli ile yazlm lugazlar ve Divann sonunda ayr olarak yer alan be gazel de dhildir. Tezin Gazeller blmnde incelenen iir says ise 387dir. Tezde airin hmisine yazlan kaside 4. srada, smail Dede iin yazlan kaside ise 5. srada bulunmaktadr. Bkz. Esra Egz, Pritineli Nr Divan ve ncelenmesi, SBE Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2009, s. 205-207. lk kaside kne mahiyettedir. kinci ve nc sradaki kasidelerse musiki terimleri ile yazlmtr. Bk. a.e., s. 199-204.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 301

Ne aceb dil-ke olur ky- dil-r-y vatan evk-engz-i hayldir bana mev-y vatan Etdi tenvr dil-i frkat-kei man-y vatan imdi bildik ne imi hubb- mezy-y vatan Snemi mahzen-i evk eyledi sevd-y vatan emi n-mahrem-i hb etdi tem-y vatan (ms. 3/1) Ayrca Divanda airin manzum kaime olarak adlandrd drt manzum mektup bulunmaktadr. Bunlardan biri, airin, olu Ride gnderdii t ierikli bir mektuptur.12 Pritineli Nr bu manzum mektupta oluna ilim tahsil etmesi yolunda tavsiyelerde bulunur. Divann dikkat eken bir blm de lugazlar blmdr. Divanda be adet lugaz yer almaktadr.13 Bu lugazlarn cevaplar, eserin Millet Ktphanesinde bulunan nshasnda ecer harflerle ifrelenerek verilmitir. lk lugaz aadaki gibidir: Nedir ol mstakm ehl-i sadet Amel eyler onunla ehl-i hcet Komaz h kimseye ede hynet Dili onun beyn eder sadkat Lisn ikidir zhirde amm Biri matlb olan eyler m Okumaz geri ol shib-rakamdr Mermn arz eder ehl-i keremdir Ba birdir dii yzden ziyde Gezer elden ele gh fesdda

12 13

Bkz. a.e., s. 500-503. Bkz. a.e., s. 495-500.

302 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Srr zencrini dvne-s Hilf etmez sahh ger olsa h Cd olsa ba onun bedenden Kalrsn Nriy sen de iinden14 Bu lugazn cevab, edeb alanda en ok istifade edilen ifreli yazlardan biri olan ecer yazyla aadaki ekildeki yazlmtr15:

ecer yazda ebced sistemindeki sekiz kelime, yani ebced, hevvez, hutt, kelemen, safes, karaet, daz kelimeleri esas alnr. Bu ifreli yazda ecer harflerin sandaki izgi says kelimenin srasn, solundaki izgi says ise o sradaki kelimenin harf srasn gstermektedir. Yukardaki ifreyi en sadan balayarak okuyacak olursak, ilk olarak sada alt, solda ise bir izgi bulunduunu grrz. Burada altnc kelime olan karaetin ilk harfi olan kaf kastedilmektedir. Daha sonra srasyla drdnc kelimenin drdnc harfi olan nun, nc kelimenin ikinci harfi olan t, birinci kelimenin birinci harfi olan elif ve altnc kelimenin ikinci harfi olan r harfi verilmitir. Bu harfleri yan yana getirdiimizde lugazn cevab olan kantar kelimesi ortaya kar. kinci lugaz yledir: Ol ne mesneddir kud etmez ana ehl-i ur Sahn- hande cy- i girye bir aceb beyt-i huzr
Lugazn nesre evirisi: htiyac olanlarn onunla i grdkleri kutlu ve dosdoru olan ey nedir? O hi kimseye ihanet etmez ve onun dili hep doruluunu beyan eder. Grnte dili ikidir; ama bunlardan biri her zaman talep edileni ima eder. O okumaz ama rakam sahibidir; maksadn belli eden bir kerem sahibidir. Ba bir tanedir; ama dileri yzden oktur; kimi zaman elden ele gezer ve lemi fesada verir. Divane gibi zincirini srkler; ama asla gerei saptrmaz. Ey Nuri, eer onun ba bedeninden ayrlrsa, sen de iinden geri kalrsn. Ordu techizat, yiyecek, iecek vs. konulardaki kullanlarnn dnda ecer hattn, bizim kltr ve edeb hayatmzda en ok yeri bulunan bir ifre alfabe olduunu tahmin ediyoruz. Edeb rneklerde bilhassa lugaz (bilmece)lerin medll (dellet ettii mn, karlk, cevap) yer yer bu alfabeyle yazlmtr. mil elebiolu, Kltr ve Edebiyatmzda ifre Alfabeleri, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1998, s. 509.

14

15

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 303

Yek stnla tarh- zb resm-i dil-ke hem d p Nak ile ekser mzeyyen bazs ekl-i kusr Gh karr eyler geh hem cn ile oynar dil Cn kar gh dernundan onun eyler ubr Ol makm- muhterem snnet desem yokdur hat Ekser peygambern ol merkezi etdi mrr Enbiy v evliynn mesned-i mergbudur Ol makma lyk olmudur demek cy-i srr Lk ol mesnedde h demle Havv olmad Anda hem kim olanlar eylemez kibr gurr Nriy bilmez misin ol kasr- syi nedir Sen de yellerle saf kesb etdiin eyle hutr16 Bu lugazn zm de aadaki gibi verilmitir:

Yine ayn yolu izlersek, burada da drdnc kelimenin birinci harfi kef, drdnc kelimenin nc harfi mim, nc kelimenin nc harfi yedir. Bu harfleri birletirdiimizde lugazn cevab olan gemi kelimesine ularz.

16

Lugazn nesre evirisi: uur sahibi insanlarn oturmad o makam nedir? Oras hem glme hem de alama yeri olan garip bir huzur evidir. Bir stunlu ve iki ayakl, gnl eken resimlerle ssl gzel bir yer. Onlarn ou resimlerle sslenmitir, kimisi de kasr eklindedir. Ey gnl o, bazen durur bazen de canla oynar, bazen onun iinden can kp gider. O saygn makam, snnettir desem hata etmi olmam; nk ou peygamber o makam gemitir. Oras peygamberlerin ve velilerin rabet ettii bir yerdir; o makama sevin yeri desek yeridir. Fakat demle Havva o yerde bulunmad; orada oturanlar kibre ve gurura kaplmazlar. Ey Nuri o huzur yeri nedir bilmiyor musun? Sen de orada rzgrlarla mutlu olduunu hatrla.

304 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

nc lugaz yledir: Ol ne ahs- bl-acebdir kim ayn Nutk eder insn gibi ol b-zebn Sylesen indinde onun sz eer B-muhb syleir sohbet eder Her lisnda sylesen syler kelm Tercemn gibi eder arz- merm Lk ol sz sohbet-i dem deil Muttasl kim anlanr lem deil Kula sar gibidir anlamaz Nerm ile olan kelm dinlemez Bir edebsiz deme benzer sz Klb- b-rh gibi grmez gz Haltiyt etdirme ana el-hazer etm edersen b-edebdir redd eder Kimseden havf eylemez ol b-edeb An sen syletmee olma sebeb Pdih ger hm ile etse hitb B-tevakkuf redd eder fil-hl cevb ster-isen sylesin Nr sana Yek nid et iidince sen ana17
Lugazn nesre evirisi: Dili olmad halde insan gibi konuan o garip ahs nedir? Onun yannda sz sylersek, phesiz o da seninle konuup sohbet eder. Hangi dilde konuursan, o da o dilde konuur ve tercman gibi meramn anlatr. Fakat onun szleri insan szleri olmad gibi, anlalr bir lem de deildir. Kula sar gibidir anlamaz, yumuaklkla sylenen sz dinlemez. Edepsiz bir adam gibi sz-

17

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 305

Bu lugazn cevab aadaki ekilde ifrelenmitir:

Yine ifreli yazya sadan sola doru baktmzda, beinci kelimenin drdnc harfi sad, birinci kelimenin drdnc harfi dal, birinci kelimenin birinci harfi elif, nc kelimenin nc harfi ye, altnc kelimenin birinci harfi kaf, birinci kelimenin ikinci harfi be, ikinci kelimenin birinci harfi hedir. Yani bu ifrede sad-y kubbe cevab gizlenmitir. Drdnc lugaz yledir: Nedir ol kim eli yok aya yok Ser--p gvdesinde hem gz ok Tam virsen de toymaz karn bir dem Su versen ok an da kay eder hem Tahammlsz kabl etmez gdy Gznden ya akar etmez nidy Gd virmezsen ol ahs- zafe Misl olur onun cismi nahfe Riyzet-ke olursa bir nie n Kurur cisminde kalmaz olsa da kan iek dkm gibidir yz onun Nazar etme saylmaz gz onun

ler syler; l gibidir, gz hibir eyi grmez. Ona sakn mnasebetsiz szler syletme; svp saysan da, edepsiz olduu iin bunlarn hepsini geri evirip, karlk verir. O edepsiz, hi kimseden korkmaz, sen sakn onun konumasna vesile olma. Padiah bile fkeyle ona seslense, hi durmadan ona hemen karlk verir. stersen Nuri sana onu sylesin, sen onu duyunca tek bir kez syle.

306 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Ana thir deme var ise cnn Mazallh ier vaktiyle kann18 Bu lugazn cevab yle ifrelenmitir:

Burada verilen ifrede de beinci kelimenin ilk harfi sin, ikinci kelimenin ikinci harfi vav, drdnc kelimenin drdnc harfi nun, drdnc kelimenin ilk harfi kef, altnc kelimenin ikinci harfi r ortaya kar. Yani lugazn cevab sngerdir. Bu ifreli yazlarn yan sra Divanda baz harflerin ya da kelimelerin stlerinin krmz ile izildii de grlr. Mesela lugazlarn cevab ayn zamanda iirde kullanlan kelimelerin ilgili harfleri iaretlenerek de gsterilmitir. Aada snger kelimesini oluturan harflerin zerinin krmz ile izildii grlmektedir:

Beinci ve son lugaz ise yledir: Nedir ol dilber-i smn-endm Buldu lemde aceb hret-i tm

18

Lugazn nesre evirisi: Eli aya olmayan, ama gvdesinin tamamnda ok fazla gz olan o ey nedir? Yemek versen de karn bir an bile doymaz, oka su verdiindeyse kusar. Tahammlszdr, yiyecei kabul etmez, gznden ya aksa da barp armaz. O zayf kimseye yiyecek vermezsen, iyice zayflar. Bir sre riyazet ekerse, vcudunda kan kalmaz, kurur. Onun yz iek dkm gibidir, bouna bakma gzleri saylmayacak kadar oktur. Cann varsa ona temizdir deme, Allah esirgesin zaman gelince senin kann bile ier.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 307

Asln sorma onun nesli Acem Isfahndan gelip oldu hem-dem Gl gibi nz ile Rma geldi Acemdir an herkes bildi Hsn ile geri suyun buldurdu Tlibe kendisini aldrd R-siyh k birdir amm Sarlr boynuna gh hayf Nefes olu demege oldu sez Suyu grdke olur ive-nm Halkn aznda gezer b-re Ol sebeble yanar amm nra Bezm-i lfetde mushib hem-dem mtizc etmede ekser dem Bir ayak zre gezer hidmetde Nriy hem-dem olur hcetde19

19

Lugazn nesre evirisi: Btn dnyada byk hret bulan o gm bedenli gzel nedir? Onun asln sorma; ama nesli Acemdir, Isfahandan gelip bize dost olmutur. Gl gibi naz ile Anadoluya gelen o gzelin ranl olduunu herkes bilir. O, gzelliiyle suyunu buldurup isteklilere kendini satn aldrd. Onun yz kara bir tanedir; ama ne yazk ki o da zaman zaman gelip o gzelin boynuna sarlr. Ona nefes olu desek yeridir; o, suyu grd zaman ive gsterip grnmeye balar. Ne are ki, halkn aznda gezer durur ve bu sebeple atelere yanar. O, dost meclislerinin sohbet arkadadr, ou insan onunla anlap uyuur. Ey Nuri, o hizmet etmek iin bir ayak stnde gezer ve ihtiya olduunda bize arkada olur.

308 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Cevap ise aadaki ekilde ifrelenmitir:

Burada da verilen harflerin, drdnc kelimenin drdnc harfi olan nun, birinci kelimenin birinci harfi olan elif, altnc kelimenin ikinci harfi olan r, drdnc kelimenin birinci harfi olan kef, nc kelimenin nc harfi olan ye, drdnc kelimenin ikinci harfi olan lam ve ikinci kelimenin birinci harfi olan he olduunu grrz. Harfleri birletirdiimizde karmza kan kelime ise, lugazn cevab olan nargiledir. Divanda yer alan tek ifreli yaz, hatt- ecer olarak bilinen yaz deildir. Bunun yan sra yine Millet Ktphanesinde bulunan nshann 87b numaral sayfasnda deiik ifre yaznn bulunduu grlr. Her yaznn da ifresi zldnde mstensih Ali Begin ismi ortaya kar. Mstensih ayn zamanda bu ifrelerin zlmesi iin gereken ipularn da bize vermitir. Aada Divann Millet Ktphanesindeki nshasnn mstensihi olan Ali Begin ismi hatt- ecer ile yazlmtr:

st satrda ecer harfleri zmlemek iin gereken ebced sistemindeki kelimelerin verildiini grrz. Burada da beinci kelimenin ikinci harfi ayn, drdnc kelimenin ikinci harfi lam, nc kelimenin nc harfi ye, birinci kelimenin ikinci harfi be, drdnc kelimenin birinci harfi kef vardr. ifrenin zm sonucunda ortaya kan Ali Beg ad, mstensih tarafndan Arap harfleri ile de yazlmtr.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 309

Divanda kullanlan bir baka ifreleme yntemi ise hatt- rumzdur.20

Burada ifreli yaz, sa alt ksmda bulunmaktadr. Bu ifreleme ynteminde saylarn zerinde birtakm harekelerin olduu grlr. Bu ifrede saylar, kelimenin harf sistemindeki srasn ve stlerindeki harekeler de o kelimenin hangi harfinin alnacan gsterir. Yalnz bu harf sistemi daha nceki gibi ebced deildir. Burada ebucid, hevuzh, tayukil, menusi, fesukr, etush, zeduzg (?) eklinde devam eden farkl bir sistem kullanlmtr. Bu ifreyi zerken nce verilen numaradaki kelimeye, sonra da o kelimedeki harekelere bakmamz gerekir. Yukarda verilen ifreyi bu dorultuda zecek olursak, ilk olarak en sada 4 saysnn verildiini ve bu saynn zerine de cezm iaretinin konulduunu grrz. Bu, bize drdnc kelimede cezm ile okunan harfi esas almamz gerektiini gsterir. Bu harf ayndr. Daha sonra srasyla nc kelimede cezm ile okunan lam, nc kelimede tre ile okunan ye, birinci kelimede tre ile okunan be ve nc kelimede esre ile okunan kef harflerini alrz. Harfleri birletirdiimizde ortaya Ali Beg ismi kar. Divanda bulunan nc ve son ifreli yaz ise hatt- kemsal denen yaz eididir.

20

Bu yaz eidinin tertibi ve ifresinin nasl zlecei Prof. Dr. mil elebiolu tarafndan gsterilmise de, elebiolu bu yaznn trn yanl olarak hatt- kemsal olarak adlandrmtr. Asl hatt- kemsal ise makalede anlatlmam ve ifresinin zm de gsterilmemitir. Dolaysyla sz konusu makalede hatt- kemsal olarak adlandrlan yaz eidi aslnda hatt- rumz olmaldr. bkz. mil elebiolu, Kltr ve Edebiyatmzda ifre Alfabeleri, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1998, s. 512.

310 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Bu yazda ise ifreli bir kelime dizgesi vardr. ifre bulunurken Kem sal o hattun leh der sa/ Harf-i menkte-r becyi da eklinde bir beyitten oluan bu dizgenin ilk msra esas alnr.21 Bu sz dizgesinde harfler ift ift gruplandrlmtr ve hepsi noktasz harflerden olumutur. Zaten beytin ikinci msranda, noktal harflerin deimeyerek aynen yazlaca sylenmitir. Yazlmak istenen kelimedeki harflerin yerine, o harfin yanndaki harf yazlr. Fakat istenilen harf, dizgede bulunmuyorsa, yani noktal bir harfse, o harf deitirilmeden aynen alnp yazlr. Bu bilgiler dorultusunda yukardaki ifreli yazya baktmzda sin, he, ye, be ve mim harfleriyle sehi bem gibi yazlan kelimede, sin harfinin yanndaki ayn, he harfinin yanndaki lam alnr, ye ve be harfleri noktal harfler olduklar iin aynen yazlrlar ve son olarak da mim harfinin yanndaki kef harfi alnr. Bylelikle ortaya Ali Beg ismi kar. Sonu Klasik Trk edebiyatnda byk airlerin yetitii son asr olarak nitelendirilen XVIII. yzyl, bir taraftan hikem tarz ve Sebk-i Hindnin, bir taraftan da mahallleme akmnn etkili olduu bir dnemdir. Bir XVIII. yzyl airi olan Pritineli Nrde de zellikle hikem tarzn etkisi grlr. ok sayda lirik, kne iirleri olsa da, o asl hnerini hikem iirlerinde gstermitir. iirleri, kendi deyimiyle arz- hl niteliinde olduu iin son derece samimi ve gerekidir. airin eitli nazm ekilleriyle yazd 480 manzumeden oluan Divannn Millet Ktphanesinde bulunan nshas, ierdii ifreli yazlar ynyle de dikkat ekicidir. Divanda bulunan lugazlarn cevaplarnn hatt- ecer ile ifrelenerek verilmesinin yan sra, mstensih Ali Begin kendi adn hatt- ecer, hatt- rumz ve hatt- kemsal ile ifreleyerek yazmas, pek ok alanda kullanlan ifreli yazlarn edebiyatmzdaki yansmalarn grmemize imkn tanm ve Trk kltr mirasnn orijinal bir ynn gzler nne sermitir.

21

Ayrntl bilgi iin bkz. F. Steingass, A Comprehensive Persian-English Dictionary, stanbul 2005, s. 1050 ve Sir James W. Redhouse, Turkish and English Lexicon, stanbul 2006, s. 1572.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 311

KAYNAKLAR BOA, Cevdet Maliye, Dosya no: 709, Gmlek no: 28938. elebiolu, mil, Kltr ve Edebiyatmzda ifre Alfabeleri, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1998, s. 505-518. Egz, Esra, Pritineli Nr Divan ve ncelenmesi, SBE Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2009. stanbul Ktphanelerindeki Trke Yazma Divanlar Katalogu, C. III, fasikl II, stanbul 1967. Pritineli Nr, Dvn- Begzde Nr, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi TY, nr. 348. Pritineli Nr, Dvn- Begzde Nr, Millet Ktphanesi, Ali Emir (Manzum), nr. 470. Redhouse, Sir James W., Turkish and English Lexicon, stanbul 2006. Steingass, F., A Comprehensive Persian-English Dictionary, stanbul 2005. Tuman, Mehmet Nil, Tuhfe-i Nil: Divan airlerinin Muhtasar Biyografileri, C. II, haz. Ceml Kurnaz- Mustafa Tat, Ankara 2001.