Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Bahagian 1: Keselamatan Umum Makmal 1.1 Peraturan Umum Makmal Objektif peraturan ini adalah bagi memastikan operasi makmal berjalan lancar dengan mengutamakan keselamatan diri, orang lain dan persekitaran. Peraturan yang disarankan merupakan langkah awal pencegahan kemalangan di dalam makmal. 1.1.1 Kot makmal dan kasut bertutup mesti dipakai semasa berada di dalam makmal. Pemakaian sebarang jenis selipar dalam makmal adalah dilarang. 1.1.2 Rambut yang panjang perlu diikat dengan kemas. Tudung hendaklah dikemaskan dan dimasukkan ke dalam kot makmal. 1.13 Makan, minum, merokok, menyimpan makanan dan memakai kosmetik tidak dibenarkan di dalam makmal.

1.1.4 Dilarang meletak makanan dan minuman di dalam peti sejuk makmal. 1.1.5 Alat perlindungan peribadi perlu dipakai di dalam makmal. 1.1.6 Dilarang memakai kanta sentuh di dalam makmal. 1.1.7 Sarung tangan yang sesuai perlu dipakai dalam semua prosedur yang melibatkan bersentuhan secara langsung. 1.1.8 Baca dan fahami prosedur amali sebelum memulakan amali. 1.1.9 Penggunaan alat-alat radas perlu mendapat keterangan yang lengkap daripada pensyarah atau kakitangan makmal terlebih dahulu.Laporkan sebarang kerosakan alat dengan segera kepada kakitangan makmal. 1.1.10 Laporkan sebarang kejadian, insiden atau kemalangan dengan segera kepada pegawai insiden/ kakitangan makmal/ penyelia. 1.1.11 Penunu Bunsen perlu dinyala menggunakan pemetik api. Elakkan penggunaan kertas dan mancis. 1.1.12 Penggunaan sumber api secara terbuka perlu diberi perhatian dan jangan ditinggalkan begitu sahaja. Pastikan tiada pelarut mudah terbakar berhampiran dengan api. 1.1.13 Pastikan gas, bahan api dan elektrik telah ditutup sebelum meninggalkan makmal.

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

1.1.14 Meja kerja mestilah dikemaskan sebelum meninggalkan makmal. 1.1.15Buang sisa amali ke dalam bekas berlabel yang disediakan. Sisa tidak boleh dibuang ke dalam sinki. Sebarang sisa atau benda yang berpotensi menyala atau berbara tidak boleh dibuang ke dalam tong sampah. 1.1.16Pelajar yang bekerja di luar waktu pejabat perlu mengisi borang kebenaran bekerja luar waktu pejabat. Lakukan kerja di makmal dengan minima dua orang.

1.2 Keselamatan Biologi 1.2.1 Pendahuluan Keselamatan Biologi merujuk kepada tindakan pencegahan, pengawalan dan pembendungan yang perlu dilakukan terhadap bahan biologi bagi menghalang pencemaran dari bahan terinfeksi. Tahap Keselamatan Biologi merujuk kepada pembendungan bahan biologi untuk mengasingkan agen biologi bahaya. Pengkelasan pembendungan bahan biologi terdiri daripada Tahap Keselamatan Biologi 1 hingga tahap 4. Penyelidikan bahan biologi di Universiti merangkumi pelbagai organisma dan mikroorganisma. Pengguna perlu memahami terlebih dahulu Tahap Keselamatan Biologi yang sesuai bagi mengawal keselamatan dan kesihatan kepada persekitaran dan pengguna. Pematuhan terhadap peraturan, prosedur dan amalan yang selamat dalam makmal biologi merupakan tanggungjawab bersama untuk melindungi diri dan orang lain daripada dijangkiti atau terdedah kepada biohazard. 1.2.2 Peraturan Keselamatan Biologi 1.2.2.1 1.2.2.2 Mematuhi Peraturan Keselamatan Umum. Pastikan tanda amaran biohazard yang diletakkan di pintu menerangkan jenis mikroorganisma yang digunakan. Teknik aseptik perlu digunakan setiap kali mengendalikan kerja yang berkaitan dengan bahan biologi. Pastikan penggunaan picagari hanya untuk kerja-kerja penyuntikan dan pengambilan cecair daripada haiwan makmal. Radas yang mengandungi mikroorganisma atau bahan kimia retak atau pecah, perlu dilaporkan kepada penyelia atau kakitangan makmal dengan segera.

1.2.2.3

1.2.2.4

1.2.2.5

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

1.2.3 Pengkelasan Mikroorganisma Mikroorganisma dikelaskan berdasarkan bahaya jangkitan mengikut Kumpulan Risiko seperti berikut: i) Kumpulan Risiko 1 Mikroorganisma dalam kumpulan ini berisiko rendah terhadap individu dan komuniti. Ia tidak akan menyebabkan penyakit kepada manusia. ii) Kumpulan Risiko 2 Mikroorganisma yang berisiko sederhana terhadap individu dan komuniti. Secara umumnya patogen bahaya kepada manusia dan haiwan. Walaubagaimanapun, risiko dapat dikawal jika dikendalikan dengan betul. Rawatan yang berkesan dengan prosedur pencegahan tersedia dan risiko penyebaran jangkitan terhad mengurangkan jangkitan yang serius. iii) Kumpulan Risiko 3 Mikroorganisma berisiko tinggi terhadap individu atau rendah terhadap komuniti. Pada amnya patogen bahaya kepada manusia dan haiwan tetapi tidak merebak dari individu yang mengalami jangkitan kepada yang lain. Rawatan yang berkesan dengan prosedur pencegahan yang betul mengurangkan jangkitan yang serius. iv) Kumpulan Risiko 4 Mikroorganisma berisiko tinggi terhadap individu dan komuniti. Patogen yang bahaya kepada manusia atau haiwan dan dapat dipindahkan daripada satu individu kepada yang lain secara langsung atau tidak langsung. 1.2.4 Pengkelasan dan Penggunaan Makmal Makmal dikelaskan mengikut kerja-kerja yang dijalankan berkaitan kumpulan risiko mikroorganisma seperti berikut : i) Makmal Asas Makmal yang melakukan kerja berkaitan dengan mikroorganisma Kumpulan Risiko 1. Contohnya, makmal pengajaran biologi. ii) Makmal Diagnostik Makmal pengajaran/penyelidikan dan kesihatan awam yang melakukan kerja diagnostik berkaitan dengan mikroorganisma Kumpulan Risiko 2.

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

iii) Makmal Tertutup Makmal penyelidikan khas yang mempunyai penghadang antara bilik. Melakukan kerja diagnostik khas berkaitan dengan mikroorganisma Kumpulan Risiko 3. iv) Makmal Tertutup Maksimum Makmal penyelidikan patogen berbahaya yang mempunyai penghadang dan tidak berhubung antara bilik. Menjalankan kerja berkaitan dengan mikroorganisma Kumpulan Risiko 4. Lambang biohazard antarabangsa hendaklah diletakkan pada pintu makmal yang menjalankan kerja dengan mikroorganisma dalam Kumpulan Risiko 2, 3 dan 4. Apabila bekerja di dalam kategori makmal tertutup dan makmal tertutup maksimum, peraturan berikut hendaklah dipatuhi: Pakaian makmal hendaklah dari jenis wrap-around, coverall, head covering (yang tidak berbutang hadapan). Penutup kasut atau kasut khas hendaklah dipakai. Pakaian makmal tidak dibenarkan dipakai di luar makmal dan hendaklah disteril sebelum dicuci. Alat pernafasan hendaklah dipakai di dalam bilik yang mengandungi haiwan terjangkit.

1.2.5 Peralatan Keselamatan Biologi Alat keselamatan biologi seperti Kabinet Keselamatan Biologi (Tahap II), Autoklaf dan Kabinet Laminar Flow diperlukan untuk makmal penyelidikan dan pengajaran yang melibatkan penggunaan bahan biologi.Kemudahan prasarana makmal, alat keselamatan biologi dan alat pelindungan peribadi diperlukan bagi mengurangkan risiko pendedahan kepada pencemaran alam sekitar dan pengguna makmal.Protokol yang betul merupakan tindakan pencegahan khusus kepada agen yang berpotensi menghasilkan kesan bahaya kepada pengguna makmal. Kabinet Keselamatan Biologi Tahap II, Autoklaf dan Kabinet Laminar Flow merupakan alat keselamatan biologi bagi memenuhi keperluan penyelidikan semasa dengan kelengkapan prasarana dan alat. 1.2.5.1 Kabinet Keselamatan Biologi Kabinet Keselamatan Biologi merupakan alat yang berfungsi menyediakan ruang kerja dengan sistem pengudaraan terkawal. Aerosol yang terhasil dari bahan kajian disedut ke sistem pembuangan dan ditapis oleh penapis High Efficiency Particulate Air (HEPA) sebelum beredar ke ruang kerja dan persekitaran. Kabinet keselamatan biologi perlu diuji dan diperakui serta perlu dikendalikan sesuai dengan cadangan pengeluar.

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

1.2.5.2 Autoklaf Fungsi alat autoklaf adalah penting dalam operasi pensterilan bahan-bahan kajian dan sisa bahan penyelidikan yang perlu bebas dari kontaminasi mikrob. Autoklaf yang diperolehi perlu memenuhi ciri keselamatan dan mematuhi penguatkuasaan. Autoklaf merupakan pengandung tekanan tak berapi yang berpotensi mendatang bahaya kerana kerosakannya boleh menyebabkan letupan.Rekabentuk, pemilikan dan penggunaan autoklaf adalah tertakluk dibawah undang-undang berikut: a. b. c. Factories and Machinery (Steam Boilers And Unfired Pressure Vessel) Regulations, 1970. Factories and Machinery (Notification Of Fitness And Inspections) Regulations, 1970. Factories and Machinery (Certificates Of Competency-Examinations)1970.

1.2.5.3 Kabinet Laminar Flow Kabinet laminar flow merupakan ruang kerja yang direkabentuk untuk menghalang kontaminasi pada bahan kajian. Udara akan melalui penapis High Efficiency Particulate Air (HEPA) dan dikeluarkan secara perlahan dengan arah pengaliran secara lurus. Proses pensterilan dilakukan dengan menggunakan Lampu Germicidal Ultra Violet (UV-C) yang dilakukan sebelum memulakan proses penyediaan media. 1.2.6 Pensterilan Pensterilan bahan-bahan kajian dilakukan untuk memastikan bebas mikrob dan mengelak dari kontaminasi merupakan langkah pertama sebelum meneruskan kerja-kerja makmal.Manakala, diperingkat akhir pensterilan diperlukan lagi bagi memastikan bahan dan peralatan yang digunakan tidak mengkontaminasi persekitaran.

1.3 Keselamatan Kimia 1.3.1 Pendahuluan Bahan kimia amat berguna kepada manusia, walaupun ada diantaranya berbahaya kepada kehidupan. Bagi menjamin keselamatan pengguna dan persekitaran, pengetahuan dan pemahaman mengenai cara pengendalian dan sifat bahan kimia adalah perlu bagi mengatasi hazard kimia. Cara pengendalian dengan selamat dan betul terhadap bahan kimia yang digunakan dapat mengatasi bahaya pendedahan terhadap bahan kimia tersebut. Pengendalian di sini bermaksud, penghantaran, penyimpanan, penggunaan di dalam makmal dan pembuangan sisa bahan kimia.

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Risalah Data Keselamatan Bahan (MSDS) perlu dirujuk sebelum memulakan kerja yang melibatkan bahan kimia. Baca semua label dengan teliti terlebih dahulu sebelum menggunakan sesuatu bahan kimia. 1.3.2 Peraturan Keselamatan Kimia 1.3.2.1 1.3.2.2 1.3.2.3 1.3.2.4 1.3.2.5 1.3.2.6 1.3.2.7 Mematuhi Peraturan Umum Keselamatan Makmal. Alat pelindung mata keselamatan perlu dipakai semasa bekerja dengan bahan kimia. Elakkan sentuhan secara langsung dengan sebarang bahan kimia. Berhati-hati semasa membawa dan mengendali bahan kimia di dalam makmal. Larutan bahan kimia tidak boleh dipipet menggunakan mulut. Kendalikan semua bahan kimia meruap dan beracun di dalam kebuk wasap. Botol atau bekas bahan kimia tidak boleh ditinggalkan di dalam kebuk wasap selepas digunakan. Apabila melakukan sebarang pencairan, sentiasa masukkan larutan yang pekat ke dalam larutan yang cair bukan sebaliknya dan mesti dilakukan di dalam kebuk wasap. Labelkan semua larutan dan bahan kimia yang disediakan.

1.3.2.8

1.3.2.9

1.3.2.10 Gunakan bahan kimia mengikut keperluan sahaja, tentukan kuantiti yang diperlukan dari botol stok. 1.3.2.11 Bahan kimia yang berlebihan tidak boleh dituang semula ke dalam botol asal. 1.3.2.12 Segala lebihan bahan kimia mestilah dibuang ke dalam botol sisa mengikut pengkelasan sisa terjadual.

1.4 Keselamatan Sinaran Mengion 1.4.1 Pengenalan Sinaran mengion/radiasi mengion adalah sinaran zarah atau gelombang bertenaga yang mempunyai potensi untuk mengion atom/molekul melalui interaksi atom.Ia adalah fungsi tenaga bagi setiap zarah/gelombang dan bukannya fungsi bilangan zarah atau gelombang yang hadir. Dalam

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

pengendalian bahan radioaktif dan bahan mengion, langkah keselamatan awal ialah mematuhi segala peraturan yang ditetapkan oleh Lembaga Perlesenan Tenaga Atom (Atomic Energy Licensing Board-AELB).AELB ditubuhkan bagi mengawalselia segala aktiviti yang berkaitan penggunaan bahan radioaktif dan sinaran serta menggubal dan menguatkuasakan segala peraturan berkaitan akta Perlesenan Tenaga Atom 1984 (Akta 304).Akta ini telah dikuatkuasakan pada 1 Februari 1984. Manusia tidak dapat mengelak dari menerima kesan sinaran sama ada dari punca tabii atau buatan. Dua kesan utama sinaran terhadap manusia adalah: i. Kesan Stokastik bersifat kebarangkalian dan tidak mempunyai aras ambang. Setiap aras dos dianggap boleh mendatangkan kesan. Kesan ini dapat dilihat dalam jangka masa tertentu sama ada beberapa tahun atau generasi berikutnya. Kesan ini juga boleh bersifat somatik. Kesan deterministik mempunyai nilai satu ambang. Kesan ini boleh dilihat serta merta sekiranya mangsa menerima dos sama atau melebihi nilai ambang.

ii.

1.4.2 Peraturan Keselamatan Sinaran 1.4.2.1 Prosedur Kendalian Keadaan Biasa i. Mematuhi Peraturan Umum Keselamatan Makmal. ii. Perancangan kerja perlu dilakukan bagi memastikan dos yang diterima serendah mungkin dan tidak melebihi had. iii. Setiap kerja mesti dilakukan di atas bekas yang beralas di dalam bilik yang ditetapkan. iv. Semua peralatan atau bekas kaca perlu dilabel dengan jelas tanda amaran radioaktif. v. Sarung tangan yang sesuai perlu digunakan. vi. Konsep masa, jarak dan perisai perlu diamalkan untuk mengurangkan dos dedahan. vii. Bekerja dalam bilik wasap jika menggunakan bahan radioaktif berlabel mudah meruap. viii. Simpan semula sumber sinaran selepas kerja selesai ditempat yang ditetapkan. ix. Gunakan meter tinjau untuk memastikan tiada pencemaran berlaku pada tangan, pakaian, kasut dan kawasan tempat kerja. x. Kot makmal hendaklah diletakkan ditempat yang disediakan.

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

1.4.2.2 Prosedur kendalian biasa radas penyinaran. i. Baca dan fahami manual dan prosedur penggunaan operasi radas penyinaran. ii. Memakai peralatan perlindungan peribadi dan menggunakan pengesan/pemonitor sinaran semasa mengendalikan radas sinaran. iii. Minimumkan masa kerja dalam bilik sinaran.

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Bahagian 2: Peralatan Pelindungan Peribadi (PPE) Peralatan Pelindungan Peribadi atau Personel Protective Equipment (PPE) adalah peralatan keselamatan yang perlu dipakai dan digunakan ketika melakukan kerja-kerja pengendalian di dalam makmal. Ianya penting untuk mengelakkan berlaku kecederaan pada anggota tubuh dan kesihatan sewaktu bekerja. Beberapa jenis PPE terdiri daripada: i) ii) iii) iv) v) vi) vii) alat pelindungan mata alat pelindungan muka alat pelindungan pendengaran alat pelindungan pernafasan alat pelindungan tubuh alat pelindungan tangan alat pelindungan kaki

2.1 Alat Pelindungan Mata Terdapat 3 jenis peralatan perlindungan mata yang biasa digunakan iaitu kaca mata keselamatan (Safety Glasses), Goggle, dan juga kaca mata keselamatan untuk laser. 2.2.1 Kaca Mata Keselamatan (Safety Glasses)

Kacamata keselamatan atau safety glasses digunakan untuk melindungi mata. Sesetengah model diperbuat dari bahan yang dapat menahan jenis sinaran UV dan terdapat pelindung pada bahagian kanan dan kiri bingkai. Kacamata digunakan ketika mengendalikan bahan kimia. 2.1.2 Goggle

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Goggle memberi perlindungan seluruh kawasan mata. Goggle melindungi mata dari impak, habuk dan percikan bahan kimia dan wasap yang datang dari semua arah.Terdapat bingkai pada kiri dan kanan yang melindungi mata dan permukaan kulit di bahagian tepi mata.Goggle lebih tahan hentakan dan boleh digunakan oleh pengguna berkaca mata. 2.1.3 Kaca Mata Keselamatan Laser (Laser Safety Goggle)

Kaca mata yang diperbuat khas ini digunakan untuk melindungi mata dari sinaran pancaran laser dan direka khas supaya dapat melindungi mata dari panjang gelombang tertentu. Pemilihan kacamata adalah berdasarkan peralatan dan persekitaran kerja. Pancaran laser boleh menyebabkan kerosakan kekal pada mata. 2.2 Alat Pelindungan Muka Tiga jenis peralatan keselamatan bagi perlindungan muka yang biasa digunakan ialah pelindung wajah (face shield), topeng muka pembedahan (Surgical Face Mask) dan topeng muka N95. 2.2.1 Pelindung Muka (Face Shield)

Pelindung muka atau face shield memberikan pelindungan menyeluruh di bahagian muka dan digunakan ketika pengimpalan logam, mengendalikan bahan kimia yang menghasilkan percikan atau partikel melayang. Walau bagaimanapun, pelindung muka ini tidak dapat melindungi mata dari sinaran UV. Oleh itu, alat ini hendaklah dipakai bersama-sama safety glasses atau goggle.

10

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

2.2.2 Topeng Muka Pembedahan (Surgical Face Mask)

Topeng muka berfungsi untuk melindungi hidung dan mulut dari zat berbau menyengat dan debu. Topeng muka ini hanya dapat menapis zarah-zarah bersaiz besar di udara tetapi tidak dapat memberi pelindungan terhadap wasap bahan kimia dan kebanyakan aerosol biologi seperti virus dan bakteria. Fungsi utama adalah untuk mencegah sebarang zarah biologi dari mulut dan hidung disebarkan oleh pemakai ke persekitaran. 2.2.3 Topeng Muka N95

Topeng muka jenis ini adalah untuk menapis zarah-zarah melebihi 5 micrometer seperti bakteria, spora, kulat dan zat-zat pepejal dan cecair. Abjad N merujuk kepada sifat penapis yang tidak tahan terhadap minyak (non-oil resistant), dan 95 merujuk kepada tahap kecekapan menapis iaitu minimum 95% cekap. Jenis penapis adalah bergantung terhadap ketahanan iaitu R-tahan minyak (oilresistant) dan P- diyakini tahan terhadap minyak (oil-proof). 2.3 Alat Pelindungan Pernafasan 2.3.1 Alat Pernafasan (Respirator)

11

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Alat pernafasan atau respirator hanya digunakan apabila alat kawalan kejuruteraan seperti kebuk wasap tidak dapat digunakan ketika mengendalikan bahan kimia tertentu. Ia direka khas untuk melindungi sistem pernafasan dari dedahan terhadap bahan kimia yang hadir dalam bentuk gas atau zarah-zarah kecil dalam kadar kepekatan yang terhad. Jenis respirator yang dipilih untuk digunakan adalah berdasarkan seperti berikut; a. b. menapis udara dengan menyahkan gas dan wasap berbahaya membekalkan pengudaraan

2.4 Alat Pelindungan Tangan Alat pelindungan tangan dapat melindungi tangan daripada sentuhan secara langsung terhadap bahan kimia, bahan biologi atau bahan-bahan pada suhu terlampau yang menyebabkan kerengsaan atau rasa terbakar pada kulit. Melalui pemakaian sarung tangan yang sesuai, risiko pendedahan secara langsung dapat dikurangkan. Pemilihan jenis sarung tangan adalah berdasarkan kesesuaian kerja yang akan dilakukan serta saiz yang bersesuaian dengan pengguna. Jenis-jenis sarung tangan yang biasa digunakan adalah: i) sarung tangan getah (Latex) ii) sarung tangan Neoprene iii) sarung tangan jenis nitril iv) sarung tangan jenis butil v) sarung tangan jenis kulit vi) sarung tangan padded cloth vii) sarung tangan kriogenik 2.4.1 Sarung tangan getah (Latex)

Sarung tangan jenis getah (latex) dapat melindungi tangan dari mikroorganisma dan bahan kimia tertentu. Sarung tangan ini hanya sesuai digunakan untuk sekali pakai sahaja.

12

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

2.4.2 Sarung Tangan Neoprene

Sarung tangan ini diperbuat dari getah sintetik yang melindungi tangan dari cecair hidraulik, gasolin, alkohol, asid organik dan alkali. 2.4.3 Sarung Tangan Jenis Nitril

Sarung tangan yang diperbuat dari polimer memberi pelindungan dari larutan berklorin, minyak, gris, asid dan alkohol tetapi tidak dapat melindungi dari agen pengoksidaan yang kuat, keton dan asetat. 2.4.4 Sarung Tangan Jenis Butil

Diperbuat dari getah sintetik dan memberi pelindungan terhadap pelbagai jenis bahan kimia seperti bahan peroksida, asid mengkakis, alkali kuat, alkohol, aldehid, keton dan ester.

13

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

2.4.5 Sarung Tangan Jenis Kulit

Sarung tangan jenis ini dapat melindungi kulit dari permukaan kasar, percikan api dan objek keras. 2.4.6 Sarung Tangan Padded Cloth

Sarung tangan jenis ini dapat melindungi tangan dari hujung tajam, pecahan kaca, kotoran dan getaran. Sesuai digunakan untuk mengendalikan bahan sejuk atau dalam cuaca sejuk. 2.4.7 Sarung Tangan Kriogenik

Sarung tangan kriogenik ini digunakan untuk pengendalian bahan kriogenik pada suhu sejuk lampau seperti cecair nitrogen, oksigen, argon.

14

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

2.5 Kot Keselamatan Makmal

Kot keselamatan makmal dipakai bagi melindungi diri dan pakaian dari sentuhan secara langsung terhadap bahan kimia dan biologi melalui percikan mahupun tumpahan.Kot keselamatan makmal tidak boleh dipakai di luar makmal.Ciri-ciri pemakaian kot makmal yang sesuai adalah; a. b. c. d. e. f. selesa dipakai diperbuat dari bahan kain yang cukup tebal berwarna terang (putih) panjang lengan hendaklah meliputi pergelangan tangan dan panjang sehingga ke aras lutut. berkancing atau berbutang dan mudah ditanggalkan ukuran sesuai dan tidak terlalu kecil atau terlalu besar.

Terdapat beberapa jenis kot keselamatan makmal.Ia bergantung kepada penggunaan dan jenis kendalian yang dilakukan. 2.5.1 Kot Keselamatan Makmal Radioaktif

15

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Kot keselamatan makmal berlengan panjang yang meliputi pergelangan tangan.Berkancing dan mudah ditanggalkan.Kot makmal radioaktif hendaklah digunakan hanya di dalam makmal radioaktif.Ia sentiasa diperiksa dengan alat meter tinjau untuk memastikan tiada pencemaran. Kot makmal hendaklah ditinggalkan di tempat yang disediakan dan sekiranya ada pencemaran, ia hendaklah dilupuskan bersama bahan radioaktif yang lain. 2.5.2 Kot Keselamatan Makmal Biologi dan Kimia

Kot keselamatan yang diperbuat dari 100% kapas bagi mengelakkan risiko kebakaran.Kot makmal yang diperbuat dari campuran kapas dan poliester adalah kurang daya tahan kebakaran. 2.5.3 Kot keselamatan Makmal Bilik Bersih

Kot makmal bilik bersih (Cleanroom Bunnysuits) digunakan untuk memastikan kebersihan bilik bersih dan hanya digunakan di dalam bilik bersih. Kot makmal hendaklah sentiasa ditukar dan dicuci selepas digunakan untuk memastikan kebersihan. Ketika mengendalikan bahan mengkakis, apron yang diperbuat dari plastik atau getah hendaklah dipakai bersama.

16

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

2.6 Alat Pelindung Kaki Kasut bertutup yang meliputi seluruh bahagian kaki dipakai bagi melindungi bahagian kaki dari tumpahan bahan kimia atau biologi, alat kaca pecah dan debu. Pemakaian selipar dan sandal adalah dilarang sama sekali bagi mengelakkan sebarang kecederaan sekiranya berlaku kemalangan. Kasut bertumit tinggi menyukarkan pergerakan dan meningkatkan risiko kemalangan. 2.6.1 Kasut Keselamatan Konduktif (Conductive Safety Shoes)

Kasut keselamatan konduktif memberi perlindungan terhadap bahaya elektrik statik yang terkumpul.Kasut ini tidak boleh dipakai ketika bekerja di kawasan berhampiran litar elektrik terbuka. 2.6.2 Kasut Keselamatan Non-Konduktif (Non-Conductive Safety Shoes)

Dapat melindungi kaki dari renjatan elektrik ketika berada di kawasan litar terbuka sehingga 600 volts dalam keadaan kering dan digunakan sebagai penebat. 2.6.3 Kasut Keselamatan Bilik Bersih

17

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Kasut keselamatan bilik bersih (clean room) hanya disedia dan digunakan di bilik bersih. Ia adalah untuk memastikan kebersihan dan mengelakkkan pencemaran di bawa masuk ke dalam bilik bersih. Diperbuat dari PVC dan bahan anti-statik untuk mengelakkan risiko kemalangan. Mudah dibersihkan dan dinyahkuman. 2.6.4 Kasut Tahan Kimia

Terdapat beberapa jenis kasut yang boleh digunakan untuk melindungi dari terkena tumpahan bahan kimia. 2.6.4.1 Kasut yang diperbuat dari latex (getah) Melindungi kaki terhadap bahan kimia tertentu dan permukaan licin. 2.6.4.2 Kasut yang diperbuat dari butil Memberi pelindungan terhadap keton, aldehid, alkohol, asid dan bes. 2.6.4.3 Kasut yang diperbuat dari vinil Tahan terhadap bahan pelarut, asid, bes. 2.6.4.4 Kasut yang diperbuat dari nitril Kasut jenis ini tahan terhadap lemak haiwan, oleo dan bahan kimia. 2.7 Topi Keselamatan (Safety Helmets)

18

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Topi keselamatan digunakan untuk melindungi bahagian kepala khususnya di tapak pembinaan dan ketika melakukan kerja yang melibatkan objek melayang seperti di bengkel. Diperbuat dari bahan yang dapat menyerap hentakan. Topi keselamatan dibahagikan kepada 3 kelas berdasarkan tahap ketahanan. 2.7.1 Topi Keselamatan Kelas A Digunakan untuk melindungi kepala dari objek jatuh dan melindungi dari arus elektrik sehingga 2.200 volt. 2.7.2 Topi Keselamatan Kelas B Digunakan untuk melindungi kepala dari objek jatuh dan melindungi dari arus elektrik sehingga 20.000 volt. 2.7.3 Topi Keselamatan Kelas C Digunakan untuk melindungi kepala dari objek jatuh tetapi tidak melindungi dari arus elektrik dan bahan kimia.

2.8 Alat Pelindungan Pendengaran Pendedahan terhadap bunyi bising yang melampau akan menyebabkan kerosakan kekal atau sementara deria pendengaran dan boleh mengakibatkan tekanan fizikal dan fisiologi.Had pendengaran manusia adalah tidak melebihi 80 desibel.Kebanyakan bunyi bising adalah dihasilkan dari mesin dan jentera yang terdapat di persekitaran kerja. Terdapat 3 jenis alat pelindungan telinga. Kecekapan menapis bunyi bising adalah bergantung kepada nilai Kadar Pengurangan Bising (NRR). NRR merujuk kepada kemampuan mengurangkan bunyi yang diterima. 2.8.1 Penyumbat telinga busa (Foam Earplug)

Penyumbat telinga yang diperbuat dari kapas berlilin dapat melindungi telinga dari bunyi bising. Noise Reduction Rating (NRR : 19 28 dB), bergantung kepada muatan busa ke telinga. 2.8.2 Penyumbat Telinga Silikon (Silicone Earplug)

19

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Penyumbat telinga bentuk bebola dapat menempati ruang luar saluran telinga.NRR:25 Db.Bagi bunyi yang sangat bising(melebihi 104dB) perlindungan berganda adalah disarankan. Palam telinga digunakan bersama penyumbat telinga. 2.8.3 Penutup Salur Telinga (Ear Canal Caps)

Alat ini mempunyai ciri dan fungsi yang serupa dengan penyumbat telinga, lebih mudah digunakan dan muat pada semua saiz telinga.NRR : 18dB

20

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Bahagian 3: Simbol dan Papan Tanda Keselamatan 3.1 Pengenalan Simbol dan papan tanda keselamatan di makmal adalah sangat penting bagi memudahkan pengguna mengenalpasti jenis bahaya serta hazard yang ada di kawasan kerja serta secara tidak langsung dapat mengurangkan risiko berlakunya kemalangan. Occupational Safety and Health Act (OSHA) telah pun mengeluarkan simbol-simbol piawai yang seragam untuk digunakan di seluruh negara . Setiap simbol mempunyai maksud yang tersendiri. 3.2 Pengkelasan Bahan Berbahaya Secara umumnya bahan berbahaya dibahagikan kepada 9 kelas utama iaitu: i) Kelas 1 : Bahan Peledak ii) Kelas 2: Gas iii) Kelas 3: Cecair Mudah Terbakar iv) Kelas 4: Pepejal Mudah Terbakar v) Kelas 5: Bahan Pengoksida dan Peroksida Organik vi) Kelas 6: Bahan Toksik dan Bahan Berjangkit vii) Kelas 7: Bahan Radioaktif viii) Kelas 8: Bahan Mengkakis ix) Kelas 9: Bahan dan Artikel Berbahaya Lain. 3.2.1 Kelas 1 Bahan Peledak

Bahan ini merupakan bahan kimia yang berbahaya dan harus dikendalikan dengan berhati-hati. Penstoran bahan kimia di dalam kumpulan ini hendaklah di simpan di ruang yang berasingan daripada bahan lain dan mempunyai suhu yang stabil. Bahan kimia di dalam kumpulan ini mudah meletup sekiranya berlaku gegaran, geseran, ketukan serta terdapat percikan api dan juga haba. Antara contoh bahan kimia yang tergolong di dalam kumpulan ini adalah seperti ammonium nitrat.

21

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

3.2.2

Kelas 2 Gas

Terdapat 3 subkelas gas iaitu gas mudah terbakar, gas tidak mudah terbakar dan juga gas beracun. Gas yang digunakan di dalam makmal biasanya diisi di dalam silinder besi waja pada tekanan yang tinggi. Oleh itu, silinder gas di dalam makmal perlu berada dalam kedudukan tegak dan dirantai untuk memastikan keselamatan pengguna di makmal. Penstoran gas termampat memerlukan bilik yang mempunyai pengudaraan yang baik dan berasingan daripada bahan atau gas lain yang boleh menghasilkan tindak balas bagi mengelakkan sebarang kebakaran berlaku. 3.2.3 Kelas 3 Cecair Mudah Terbakar

Bahan kimia di dalam kumpulan ini menghasilkan wap yang mudah terbakar pada suhu rendah daripada 61C (142F). Terdapat 3 subkelas yang diasingkan mengikut takat kilat iaitu: i) ii) iii) Cecair dengan takat kilat kurang daripada 18C (0F) Cecair dengan takat kilat antara 18C (0F) hingga 23C (73F) Cecair dengan takat kilat antara 23C (73F) hingga 61C (142F)

Penstoran dan pengendalian bahan kimia di dalam kumpulan ini perlulah mengikut subkelas di atas bagi mengelakkan sebarang kebakaran berlaku. Pengguna perlu menggunakan bahan ini di tempat yang jauh daripada percikan api dan juga haba.

22

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

3.2.4 Kelas 4 Pepejal Mudah Terbakar Hazard dalam Kelas 4 terbahagi kepada tiga subkelas iaitu:
i) Kelas 4.1: Pepejal Mudah Terbakar

Bahan kimia dalam subkelas ini merupakan pepejal yang sangat mudah terbakar walaupun tanpa sumber api. Faktor lain seperti geseran dan haba yang wujud semasa proses pemindahan bahan tersebut dari satu bekas ke bekas yang lain juga boleh menyebabkan berlakunya kebakaran serta-merta. Contoh pepejal yang mudah terbakar ialah logam natrium, kalium, hidrida dan produk nitroselulosa.
ii) Kelas 4.2 : Bahan Mungkin Terbakar Secara Spontan

Cecair atau pepejal piroforik yang terdedah kepada oksigen, air atau lembapan udara selama 5 minit boleh menyebabkan berlakunya letupan dan terbakar secara spontan walaupun bahan tersebut dalam kuantiti yang sedikit dan tanpa sumber api. Bahan-bahan piroforik mempunyai suhu pengautocucuhan di bawah suhu bilik yang apabila terdedah dengan udara atau air dengan mudahnya boleh menyebabkan kebakaran secara spontan. Contoh bahan bagi subkelas ini ialah logam natrium, pentaboran, karbon teraktif, fosforus, dan Raney Nikel (bahan pemangkin diperbuat daripada aloi, aluminium dan nikel).

23

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

iii) Kelas 4.3 : Bahan Membebaskan Gas Mudah Terbakar Apabila Bersentuhan Dengan Air

Suatu bahan yang apabila terkena pada air secara spontannya boleh terbakar atau mengeluarkan gas yang mudah terbakar serta beracun pada kadar yang lebih besar daripada 1 liter/ kilogram bahan/ jam. Contoh bahan dalam kumpulan ini ialah logam natrium, kalsium hidrida, kalsium karbida, barium dan serbuk aluminium. Penstoran bagi Kelas 4 ini perlulah disimpan mengikut pengkelasan hazard bahan kimia yang telah ditetapkan. Antara langkah berjaga-jaga yang perlu diambil semasa mengendalikan bahan-bahan kimia dalam Kelas 4 ini ialah: i) jauhkan bahan tersebut dari percikan api dan sumber haba. ii) jangan sesekali memanaskan bahan tersebut dalam keadaan api terbuka dan hendaklah dilakukan di dalam kebuk wasap serta menggunakan steam bath, water bath atau oil bath. 3.2.5 Kelas 5 Bahan Pengoksida dan Peroksida Organik i) Bahan Pengoksida

Bahan pengoksida merupakan suatu bahan yang boleh menghasilkan oksigen melalui proses pengoksidaan sehingga menyebabkan kebakaran dan merebak pada bahan-bahan lain dan dikenali sebagai agen pengoksida. Bahan pengoksida sangat tidak serasi dengan bahan kimia

24

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

dari Kelas 3 dan 4. Bahan pengoksida perlu disimpan berasingan daripada pepejal atau cecair mudah terbakar. ii) Peroksida Organik

Bahan-bahan organik yang mengandungi struktur bivalen (-O-O-) hasil terbitan hidrogen peroksida ,satu atau kedua-dua atom hidrogen telah diganti oleh radikal organik. Peroksida organik mempunyai sifat terma yang tidak stabil menyebabkan berlaku proses penguraian eksotermik apabila terkena haba atau cecair mudah terbakar. Antara ciri-ciri bahan organik dalam subkelas ini ialah: a) bahan boleh terurai menyebabkan letupan b) boleh terbakar dengan cepat c) sensitif kepada geseran d) menghasilkan tindak balas berbahaya dengan bahan-bahan lain e) boleh menyebabkan kerosakan pada mata Contoh bahan kimia dalam subkelas ini ialah hidrogen peroksida, ferum nitrat, litium nitrat, plumbum perklorat, benzoil peroksida serta pepejal dan cecair peroksida organik yang lain. Penstoran bagi bahan kimia perlu disimpan di tempat berasingan dengan bahan mudah terbakar atau cecair yang mempunyai takat kilat yang rendah. Bilik penstoran perlu mempunyai sistem pengudaraan yang baik dan dingin bagi mengelakkan berlakunya penguraian bahan. 3.2.6 Kelas 6 Bahan Toksik & Bahan Berjangkit Hazard Kelas 6 terbahagi kepada dua subkelas yang lain iaitu: i) Kelas 6.1 Bahan Bertoksik

25

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Bahan kimia di dalam subkelas ini termasuklah bahan bertoksik, beracun dan berbahaya. Antara contoh bahan kimia ialah logam bromida, bromoaseton, bromobenzil sianida dan gas pemedih mata. Elakkan daripada terkena sentuhan pada anggota badan kerana boleh menyebabkan kerosakan teruk atau parah. Tempat penstoran bagi bahan kimia beracun perlulah berasingan daripada asid dan bahan pengoksida yang kuat serta mempunyai pengudaraan yang baik. Bahan toksik yang mudah meruap perlu disimpan di dalam peti penyimpanan pada suhu (-200C) untuk mengelakkan proses penyejatan berlaku. Bekas bahan kimia yang telah dibuka perlu ditutup semula dengan ketat dan dipita (seal) bagi mengelakkan kebocoran.

iii) Kelas 6.2 Bahan Berjangkit

Bahan berjangkit adalah satu bahan yang berkemungkinan atau membawa patogen. Patogen ialah bendasing yang boleh menyebabkan penyakit pada manusia atau haiwan. Contohcontoh patogen termasuklah bakteria, virus, kulat dan ejen-ejen berjangkit yang lain. Contoh bahan bagi subkelas ini ialah sisa perubatan, sisa biologi, bahan-bahan forensik dan produk penjagaan kesihatan terpakai.

26

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

3.2.7 Kelas 7 Bahan Radioaktif

Bahan radioaktif bermaksud bahan pepejal, cecair dan gas yang boleh mengeluarkan sinaran mengion secara spontan seperti sinaran alfa, beta dan gamma. Bahan ini boleh didapati sama ada dalam bentuk punca terkedap dan punca tidak terkedap: i) Punca terkedap (Sealed sources) adalah suatu punca sinaran yang terdiri daripada bahan radioaktif yang disatukan dengan kukuh dalam bahan yang pejal dan tidak aktif atau dikedapkan dalam satu bekas tidak aktif yang mempunyai kekuatan untuk mencegah penyerakan isi kandungannya.

ii) Punca tidak terkedap (Unsealed sources) adalah bahan radioaktif dalam bentuk yang boleh terserak sama ada dalam bentuk cecair, pepejal dan gas. Contoh bahan radioaktif adalah seperti uranium, thorium, radium dan tritium. Bahan radioaktif ini sangat berbahaya dan boleh menyebabkan gangguan pada sistem biologi organisma hidup terutamanya manusia. Pendedahan radiasi pada tahap yang tinggi boleh menyebabkan kematian dan kemusnahan pada peringkat selular. Pengendalian yang selamat terhadap bahan ini adalah menggunakan PPE (Personal Protective Equipment) yang sesuai seperti kot makmal radioaktif, sarung tangan dan cermin mata keselamatan. 3.2.8 Kelas 8 Bahan Mengkakis

Bahan mengkakis bermaksud bahan yang boleh menyebabkan kerosakan yang dapat dilihat atau perubahan kekal pada permukaan tisu kulit dan permukaan logam. Klasifikasi bahan kimia yang

27

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

mudah mengkakis adalah asid kuat, bes kuat dan agen dehidrasi. Bahan mengkakis boleh menyebabkan kerosakan pada tisu kulit dan juga mata melalui sentuhan secara langsung. Pengguna yang tertelan bahan kimia jenis ini boleh menyebabkan kerosakan pada salur pernafasan dan gastrointestinal. Contohnya Asid Hidroklorik, Asid Sulfurik, Natrium Hidroksida dan Hidrogen Peroksida. Pengendalian yang selamat terhadap bahan ini adalah menggunakan PPE yang sesuai seperti kot makmal, sarung tangan jenis nitril, topeng muka dan cermin mata keselamatan. Pengendalian bahan kimia jenis ini juga perlu dilakukan di dalam kebuk wasap. 3.2.9 Kelas 9 Bahan dan Artikel Berbahaya Lain

Bahan yang berbahaya kepada alam sekitar bermaksud bahan yang boleh menyebabkan risiko pencemaran terhadap tanah, air dan udara. Bahan berbahaya kepada alam sekitar boleh menyebabkan kemusnahan terhadap hidupan akuatik dan perlu dilupuskan mengikut peraturan pelupusan yang telah ditetapkan. Contoh bahan kimia bagi kelas ini ialah ammonium hidroksida, benzene klorida dan logam berat (Plumbum dan Kromium). 3.3 Simbol Berbahaya Simbol berbahaya ini kebiasaannya didapati pada label botol atau bekas bahan kimia. Simbol ini membawa maksud jenis bahaya atau hazard jika menggunakan bahan kimia tersebut. Terdapat 9 jenis simbol yang biasa digunakan dalam pengkelasan bahan berbahaya. Jenis-jenis Simbol Berbahaya 3.3.1 Mudah Meletup

28

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Simbol ini bermaksud bahan tersebut mudah meletup apabila terkena geseran atau haba. Elakkan daripada terkena geseran, ketukan, gegaran, percikan api dan haba. 3.3.2 Mudah Terbakar

Simbol ini bermaksud bahan tersebut mudah terbakar dan merupakan hazard bagi bahan kimia Kelas 3. Elakkan daripada geseran, ketukan, gegaran, percikan api dan haba. PPE yang lengkap seperti topeng muka, cermin mata keselamatan, kot makmal dan sarung tangan hendaklah dipakai semasa mengendalikan bahan kimia ini. 3.3.3 Sangat Mudah Terbakar

F+

Simbol ini bermaksud bahan tersebut sangat mudah terbakar dan merupakan hazard bagi bahan kimia Kelas 4. Jauhkan bahan tersebut dari percikan api dan sumber haba. PPE yang lengkap seperti cermin mata keselamatan, kot makmal dan sarung tangan hendaklah dipakai semasa mengendalikan bahan kimia ini. 3.3.4 Pengoksidaan

Simbol ini bermaksud bahan tersebut mudah teroksida dan boleh menyebabkan api kebakaran semakin merebak dan merupakan hazard bagi bahan kimia Kelas 5. Elakkan bahan tersebut dari terkena bahan mudah terbakar kerana boleh mengakibatkan pencucuhan dan seterusnya berlaku

29

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

kebakaran. Bahan ini menyebabkan kebakaran sukar dipadamkan. PPE yang lengkap seperti topeng muka, cermin mata keselamatan, kot makmal dan sarung tangan hendaklah dipakai semasa mengendalikan bahan kimia ini. 3.3.5 Toksik dan Sangat Toksik

T+

Simbol ini bermaksud bahan tersebut sama ada bertoksik atau sangat bertoksik dan jika tertelan, terhidu atau terserap melalui kulit boleh menyebabkan kematian dan merupakan hazard bagi bahan kimia Kelas 6. Elakkan dari terkena anggota badan kerana boleh menyebabkan kerosakan teruk atau parah. Perhatian khusus perlu diberi kepada bahan-bahan yang berisiko karsinogenik, teratogenik atau mutagenik. PPE yang lengkap seperti topeng muka, cermin mata keselamatan, kot makmal dan sarung tangan hendaklah dipakai semasa mengendalikan bahan kimia ini. 3.3.6 Memudaratkan

Xn

Simbol ini bermaksud jika terkena boleh memudaratkan anggota badan dan merupakan hazard bagi bahan kimia Kelas 6. Elakkan daripada sentuhan secara langsung. Perhatian khusus perlu diambil bagi bahan yang disyaki mempunyai kesan karsinogenik, mutagenik atau toksik. PPE yang lengkap seperti topeng muka, cermin mata keselamatan, kot makmal dan sarung tangan hendaklah dipakai semasa mengendalikan bahan kimia ini.

30

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

3.3.7 Merengsa

Xi

Simbol ini bermaksud jika terkena boleh merengsa pada anggota badan seperti kulit menjadi kemerahan atau melecet namun tidak mengkakis dan merupakan hazard bagi bahan kimia Kelas 8. Elakkan daripada terkena mata dan kulit serta menghidu wap bahan kimia ini. PPE yang lengkap seperti topeng muka, cermin mata keselamatan, kot makmal dan sarung tangan hendaklah dipakai semasa mengendalikan bahan kimia ini. 3.3.8 Mengkakis

Simbol ini bermaksud bahan tersebut boleh mengkakis dan memusnahkan tisu-tisu badan dan merupakan hazard bagi bahan kimia Kelas 8. Elakkan daripada sentuhan secara langsung dan menghidu wap bahan kimia ini. PPE yang lengkap seperti topeng muka, cermin mata keselamatan, kot makmal dan sarung tangan hendaklah dipakai semasa mengendalikan bahan kimia ini. 3.3.9 Berbahaya Kepada Alam Sekitar

Simbol ini bermaksud bahan tersebut memberi kesan kepada pencemaran alam sekitar dan merupakan hazard bagi bahan kimia Kelas 9. Elakkan bahan ini daripada memasuki sistem

31

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

pembuangan, tanah atau alam sekitar. Tahap pencemaran bergantung kepada risiko jenis bahan yang digunakan. PPE yang lengkap seperti topeng muka, cermin mata keselamatan, kot makmal dan sarung tangan hendaklah dipakai semasa mengendalikan bahan kimia ini. 3.4 Simbol-simbol Lain i) Hazard Sinaran Radiasi Terion/ Radioaktif

Simbol ini merupakan makluman tentang kawasan kerja yang melibatkan sinaran terion. Hanya pengguna yang terlatih dibenarkan memasuki kawasan ini. ii) Hazard Sinaran Tidak Terion

Simbol ini merupakan makluman tentang kawasan kerja yang melibatkan sinaran tidak terion. iii) Hazard Kriogenik

Kriogenik ialah suatu bahan yang mempunyai suhu sangat rendah di bawah 150 C. Cecair kriogenik yang biasa digunakan ialah cecair nitrogen, oksigen dan helium. Cecair kriogenik biasanya tidak berbau dan tidak berwarna. Cecair kriogenik boleh mengakibatkan kerosakan kekal tisu badan sama seperti kemalangan kebakaran sejuk. Semasa mengendalikan bahan ini, pengguna hendaklah memakai PPE yang lengkap terutamanya goggle dan sarung tangan kriogenik.

32

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

iv) Hazard Laser

Simbol keselamatan laser ini digunakan bagi memaklumkan tentang hazard laser. Pendedahan laser secara tidak terkawal boleh menyebabkan kecederaan kekal pada mata. Laser yang berkuasa sederhana dan tinggi adalah sangat berbahaya kerana boleh membakar retina mata atau kulit. Semasa mengendalikan bahan ini, pengguna hendaklah memakai PPE yang lengkap terutamanya kaca mata keselamatan laser. v) Hazard Haba (Pemanasan)

Simbol ini menerangkan mengenai peralatan yang melibatkan pemanasan seperti oven, waterbath, hotplate dan sebagainya. vi) Simbol Awas

Simbol ini merupakan amaran supaya berhati-hati terhadap risiko kemalangan yang pelbagai.

33

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Bahagian 4: Peralatan Keselamatan Makmal Jenis-jenis Peralatan Keselamatan 4.1 Pembilas Mata Keselamatan (Eye Wash)

Alat ini digunakan untuk membilas mata apabila terkena percikan bahan kimia atau bendasing yang boleh memudaratkan mata. Alat ini merupakan keselamatan asas yang perlu ada di dalam makmal dan pengguna makmal perlu tahu bagaimana cara menggunakan pembilas mata ini. Terdapat beberapa jenis pembilas mata, seperti pembilas mata mudah alih (mobile), pembilas mata yang disangkutkan pada sinki dan pembilas mata yang disertakan bersama pancuran air keselamatan (safety shower). 4.2 Selimut Kebakaran

Alat ini digunakan untuk memadamkan api pada badan mangsa semasa kebakaran. Cara menggunakan selimut kebakaran ini adalah dengan membalut badan mangsa dengan selimut dan menggulingkan mangsa yang terbakar di atas tanah/lantai. Selimut ini berfungsi mengurangkan bekalan oksigen pembakaran supaya kebakaran badan mangsa dapat dipadamkan. 4.3 Peti Pertolongan Cemas

34

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Peti pertolongan cemas adalah sebuah bekas yang dilengkapkan dengan bahan asas bantu kecederaan. Di dalam peti pertolongan ini terdapat ubat-ubatan untuk kegunaan luaran sahaja. Peti ini seharusnya berada pada keadaan yang mudah dilihat dan dicapai. Ubatan atau perkakasan di dalam peti pertolongan cemas ini perlu berkeadaan baik dan tidak luput tarikh. 4.4 Pancuran Air Keselamatan (Safety Shower)

Pancuran air keselamatan digunakan untuk menyingkirkan tumpahan bahan kimia dan radioaktif dari tubuh mangsa. Alat ini perlu ada di dalam makmal yang menggunakan bahan kimia dan radioaktif. Aliran air mestilah deras dan banyak bagi menyingkirkan tumpahan bahan kimia dan radioaktif. 4.5 Alat Pemadam Api

Alat pemadam api ini digunakan dalam bantu mula untuk mengawal kebakaran. Alat ini mempunyai beberapa jenis, antaranya jenis busa (foam), jenis serbuk ABC, jenis CO2, jenis air dan jenis tekanan. Penggunaannya adalah bergantung kepada punca kebakaran. Pengguna harus tahu punca kebakaran supaya api dapat dikawal sebelum merebak menjadi besar. i) Pemadam Api Jenis Busa (Foam) (Sumber Api: Kayu, Kertas, Tekstil,Cecair)

35

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

ii) Pemadam Api Jenis Serbuk ABC (Sumber Api : Semua jenis kecuali peralatan elektrik) iii) Pemadam Api Jenis Air (Sumber Api:Kayu, Kertas, Tekstil) iv) Pemadam Api Jenis Tekanan (Sumber Api:Semua Jenis) 4.6 Kit Kawalan Tumpahan (Spillage Kit)

Alat ini merupakan satu set lengkap pengawalan tumpahan bahan kimia di ruang kerja/makmal. Set ini perlu digunakan serta merta jika berlaku tumpahan bahan kimia. Set ini dilengkapi dengan bahan yang boleh menyerap tumpahan bahan kimia dengan cepat dan seterusnya meminimakan pencemaran. Perkakasan dalam set ini adalah seperti sarung tangan getah, pad tumpahan, granul (natural, asid dan alkali). 4.7 Kebuk Wasap

Terdapat empat jenis kebuk wasap iaitu kebuk wasap umum, kebuk wasap perklorik, kebuk wasap hidroklorik dan kebuk wasap radioaktif. Kesemua jenis kebuk wasap ini mempunyai fizikal yang sama cuma

36

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

berbeza dari segi binaan kejuruteraan sahaja. Kebuk wasap ini perlu digunakan oleh pengguna makmal ketika mengendalikan bahan kimia atau bahan radioaktif berbahaya yang meruap bagi menggelakkan kebocoran gas berbahaya dalam makmal. Kebuk wasap ini perlu diselenggara sebaiknya bagi memastikan sedutan dan pengaliran gas ke luar makmal adalah baik. 4.8 Bekas Sisa 4.8.1 Bekas Sisa Kaca

Kotak sisa kaca digunakan untuk mengumpulkan sisa bahan kaca yang pecah bagi mengelakkan kemalangan di dalam makmal. Apabila kotak khas ini telah penuh, sisanya perlu dilupuskan mengikut jadual pelupusan sisa kaca yang ditetapkan. 4.8.2 Tong Sisa Biohazard

Tong sisa ini digunakan untuk mengumpulkan sisa bahan biohazard bagi mengelakkan pencemaran biohazard di dalam makmal. Sisa perlu dilupuskan mengikut jadual pelupusan biohazard yang ditetapkan dengan pengendalian yang betul.

37

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

4.8.3 Tong Sisa Radioaktif

Tong sisa radioaktif digunakan untuk mengumpulkan sisa radioaktif dan bahan tercemar radioaktif sebelum dilupuskan mengikut peraturan yang telah ditetapkan. 4.9 Alat Pengesan Kebakaran Alat pengesan kebakaran ini digunakan untuk mengesan asap dan haba yang tinggi di dalam bangunan. Alat ini ditempatkan di atas siling di kebanyakan koridor bangunan dan di dalam makmal. Alat ini akan menghantar isyarat kepada panel keselamatan bangunan jika mengesan kehadiran asap dan haba yang tinggi. Seterusnya panel keselamatan akan membunyikan loceng kebakaran secara automatik sebagai isyarat kepada semua pengguna di dalam bangunan untuk pengungsian bangunan. Alat pengesan kebakaran terbahagi kepada 3 jenis iaitu: i) Alat Pengesan Asap

ii) Alat Pengesan Haba

iii) Alat Pengesan Haba dan Asap

38

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

4.10 Simbol simbol Peralatan Keselamatan i) Simbol Alat Pemadam Api

ii)

Simbol Selimut Kebakaran

iii)

Simbol Pembilas Mata Keselamatan

iv)

Pancuran Air Keselamatan

39

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Bahagian 5: Tindakan Kecemasan 5.1 Kejadian Kebakaran Kebakaran terjadi apabila terdapat tiga unsur penting iaitu punca haba, bahan api dan oksigen yang dikenali sebagai segi tiga kebakaran. Oleh yang demikian,pelajar seharusnya berhati-hati dalam mengendalikan amali bagi mengelakkan kejadian kebakaran daripada berlaku. 5.1.1 Langkah mencegah kebakaran : Antara langkah pencegahan kebakaran adalah seperti berikut: i) ii) iii) iv) v) vi) vii) Membuat perancangan kerja. Meminimumkan penggunaan bahan yang mudah terbakar. Menyimpan bahan yang mudah terbakar di tempat selamat yang telah dikhaskan. Memastikan penggunaan alat elektrik dipadamkan selepas penggunaan. Melaporkan sebarang kerosakan dengan segera kepada kakitangan di makmal atau pegawai insiden. Memastikan api yang digunakan bagi tujuan eksperimen dalam keadaan terkawal. Memastikan peralatan yang mudah terbakar tidak berdekatan dengan sumber haba atau api.

5.1.2 Tindakan Jika Berlaku Kebakaran Apabila kedengaran loceng kebakaran berbunyi iaitu sebagai isyarat berlaku kebakaran, semua kakitangan/pelajar/kontraktor/pembekal/pelawat hendaklah: i) ii) iii) iv) vi) v) vi) vii) ix) x) xi) Hentikan semua kerja serta merta. Matikan semua kuasa elektrik. Tutup gas dan semua bahan yang mudah terbakar dari terdedah. Tutup semua tingkap dan pintu. Keluar melalui laluan selamat dan jangan gunakan lif. Jangan berlari. Jangan tolak menolak antara satu sama lain. Jangan sengaja buat bising. Jangan berpatah balik untuk mengambil barang-barang yang tertinggal. Berkumpul ditempat yang telah ditetapkan (assembly point). Bekerjasama dan ikut arahan pegawai insiden atau pengawal keselamatan.

5.1.3 Panduan Menyelamatkan Diri Jika Terperangkap Dalam Asap Dalam sesuatu kebakaran, asap bergerak mendahului api. Asap merupakan ancaman kerana ia panas, menyesakkan pernafasan, beracun dan menghalang pandangan untuk menyelamatkan diri.

40

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

Sebagai panduan menyelamatkan diri dari asap kebakaran, perkara-perkara berikut perlu diberi perhatian; i) bergerak keluar ke tempat selamat dengan merendahkan diri seperti merangkak sambil ii) bernafas pendek-pendek melalui hidung hingga sampai ke tempat selamat. iii) jika boleh, tutup hidung dengan tuala atau kain basah. iv) gunakan belakang tapak tangan untuk meraba jalan menyusur dinding hingga bertemu pintu keluar. 5.1.4 Panduan Menyelamatkan Diri Jika Terperangkap Di Dalam Bangunan Terbakar Jika anda terperangkap di dalam bangunan yang terbakar, anda hendaklah bertindak seperti berikut; i) Tutup semua pintu di antara anda dengan api bagi menghalang api merebak dengan cepat. ii) Sumbat semua celah pintu dan lubang angin dengan kain atau sebagainya bagi mengurangkan asap dan bahang. iii) Pergi ke tingkap untuk meminta bantuan dengan mengibar kain berwarna cerah atau lampu picit. iv) Jangan terjun dari tingkap, tunggu pasukan BOMBA atau pasukan penyelamat tiba.

Nota : Talian kecemasan : Pusat kawalan Keselamatan UKM Balai Bomba dan Penyelamat Bandar Baru Bangi

: 999 : 03-8921 4444 : 03-8925 4444

5.2 Garis Panduan Kemudahan Peti Pertolongan Cemas Pertolongan cemas adalah bantuan pertama atau rawatan awal yang diberikan kepada mangsa sebelum diberikan rawatan yang selanjutnya. Tujuan pertolongan cemas antaranya adalah untuk mengurangkan kesakitan, menyelamatkan nyawa dan menghalang kecederaan bertambah teruk. Antara kandungan Peti Pertolongan Cemas ialah: i) ii) iii) iv) v) vi) vii) viii) pembalut saiz kecil yang steril pembalut saiz sederhana yang steril pembalut saiz besar yang steril pembalut luka bertekanan no.15 anduh segi tiga pembalut gulung 2 in. pembalut berpelekat kapas yang disteril oz 41

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

ix) x) xi) xii) xiii) xiv) xv) xvi) xvii) xviii)

splin cecair pencuci mata pad mata steril cecair pencuci luka pembalut getah atau pembalut bertekanan gunting pembalut kain krep bergulung pelekat pembedahan sarung tangan getah pelitup muka CPR

5.3 Renjatan Elektrik Renjatan elektrik adalah sangat berbahaya. Arus elektrik boleh mengalir menerusi bahan pengalir termasuk air. Oleh yang demikian, kawasan amali hendaklah kering semasa menjalankan amali yang melibatkan sumber elektrik. Tindakan jika mangsa masih terlekat pada punca arus elektrik ialah: i) ii) iii) iv) v) vi) menjerit meminta pertolongan matikan suis punca elektrik jangan tarik mangsa menggunakan tangan anda jauhkan mangsa dari punca arus elektrik menggunakan bahan penebat seperti kayu atau plastik periksa pernafasan dan denyutan nadi laporkan kepada pegawai insiden untuk tindakan seterusnya

5.4 Kecederaan Di Tempat Kerja Setiap pengguna makmal mempunyai risiko untuk mendapat kecederaan dalam menjalankan ujikaji. Namun, kecederaan di tempat kerja dapat di elakkan jika pengguna makmal mengikut peraturan yang telah ditetapkan. Antara kecederaan yang mungkin berlaku ialah : 5.4.1 Pengsan Pengsan ialah keadaan seseorang yang dalam keadaan tidak sedar diri. Orang yang pengsan akan sedar kembali apabila darah mengalir kembali ke kepala. Tanda-tanda orang yang hampir pengsan ialah: i) ii) iii) pucat nadi menjadi lemah, cepat dan tidak sama denyutannya pening dan lemah badan. 42

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

iv)

pernafasan menjadi lemah dan perlahan

Tindakan rawatan bagi orang yang pengsan ialah: i) ii) iii) iv) 5.4.2 Luka Luka merupakan kecederaan yang menyebabkan darah mengalir keluar dari tubuh. Luka juga akan memungkinkan pencemaran dalaman seperti terkena kotoran dan dijangkiti bakteria. Tindakan yang perlu dilakukan apabila berlaku kecederaan (luka) ialah: i) ii) iii) iv) v) buang kotoran yang terdapat pada luka dengan cermat. pergi ke kawasan yang selesa. tinggikan bahagian yang luka. cuci dan balut dengan kemas. dapatkan rawatan yang selanjutnya sekiranya kecederaan berada dalam keadaan serius. memberi ruang yang selesa kepada mangsa dengan meminta orang ramai agar tidak mengerumuni mangsa baringkan mangsa longgarkan pakaian mangsa pada bahagian leher, dada dan pinggang minta rakan untuk menghubungi pegawai insiden atau kakitangan dalam makmal

5.5 Tanda Arah Keselamatan i)

Apabila berlaku kebakaran, pengguna makmal hendaklah keluar menggunakan pintu kecemasan.

ii)

Tanda arah untuk menuju ke pintu kecemasan

43

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

5.6 Tumpahan Bahan Kimia Tumpahan bermaksud sesuatu yang keluar dari bekasnya secara tidak sengaja. Bahan kimia yang tertumpah mungkin dalam bentuk cecair ataupun pepejal dan memerlukan tindakan untuk mengawal punca tumpahan. Sesuatu bahan kimia tersebut dikatakan berbahaya jika bahan kimia tersebut mendatangkan kerosakan fizikal, kesihatan manusia, alam sekitar dan harta benda seperti : i) ii) iii) iv) 5.6.1 mudah terbakar menghasilkan wap dan habuk yang berbahaya mengakis beracun Tindakan Jika Berlaku Tumpahan Bahan Kimia 5.6.1.1 Jika terpercik pada bahagian mata; i) Segera ke pembilas mata keselamatan (eye wash) ii) Alirkan air ke dalam mata selama 15 hingga 20 minit iii) Jika mangsa menggunakan kanta sentuh, tanggalkan kanta sentuh dengan segera iv) Pegang kelopak mata dengan jari bagi membolehkan mata terbuka v) Gerakkan bebola mata supaya air dapat mengalir keseluruhan mata vi) Biarkan mata terbuka selepas selesai dibilas. vii) Balut mata yang tercedera dengan kain kasa steril (sterile gauze) viii) Laporkan kepada pegawai insiden ix) Dapatkan rawatan dari pegawai perubatan. 5.6.i.2 Jika tumpahan mengenai bahagian tubuh; i) Alirkan air selama 20 minit di bahagian yang terkena bahan kimia untuk mengelakkan dari kerosakan pada tisu. ii) Tanggalkan pakaian yang terjerap bahan kimia. iii) Jika bahagian tersebut melecur, cuci bahagian tersebut dengan bahan peneutral : Jika asid Gunakan larutan beralkali contohnya losyen natrium bikarbonat berkepekatan 5% Jika alkali gunakan larutan berasid contohnya asid sitrik cair atau cuka makan. iv) Laporkan kepada pegawai insiden. v) Dapatkan rawatan dari pegawai perubatan

44

Nota Panduan Keselamatan Makmal Fakulti Sains dan Teknologi

5.6.i.3

Dedahan atau tertelan bahan kimia i) Kejadian ini berlaku akibat dari kelalaian seseorang yang tidak mematuhi peraturan ii) Tindakan yang perlu dilakukan adalah berbeza mengikut jenis bahan kimia. Oleh yang demikian, setiap tindakan kecemasan bahan kimia tersebut perlu dirujuk kepada MSDS setiap bahan kimia.

5.7

Tindakan Jika Terkena Patogen Pengguna yang mengendalikan patogen mestilah mendapatkan imunisasi terlebih dahulu. Jika pengguna jatuh sakit, dapatkan rawatan dengan segera dan memaklumkan patogen yang digunakan.

5.8

Tindakan Jika Terkena Tumpahan Bahan Radioaktif i) ii) iii) iv) v) vi) Monitor kawasan dengan meter tinjau bagi memastikan kawasan yang tercemar Laporkan kepada penyelia sinaran atau Pegawai Perlindungan Sinaran (RPO) Sekiranya boleh, kumpulkan bahan radioaktif yang tertumpah ke dalam bekas lain menggunakan bahan penyerap bagi (cecair) atau penyepit atau penyeduk (pepejal atau serbuk) Lakukan kerja pembersihan dengan pantas untuk mengurangkan pendedahan Elakkan sentuhan langsung dengan bahan radioaktif yang tertumpah Cuci kawasan tercemar dengan bahan pencuci, sabun, atau larutan 1% asid sitrik, ulangi basuhan sehingga tiada lagi pencemaran. Bahan pencair seperti NaHCO3 atau pita pelekat digunakan jika masih terdapat pencemaran. Cuci peralatan yang telah digunakan untuk membersihkan kawasan pencemaran dengan bahan pencair seperti NaHCO3.

vii)

45