Algemeen

Symboliek in de
Japanse tuin
Al wat is en al wat niet is…
De liefde voor onze hobby gaat ver. Eenmaal bezeten door de Koi, leggen we een vijver aan die tegemoet
komt aan al de wensen die onze juwelen behoeven. We schaffen een expensief filter aan en verdiepen
ons in fora en lectuur tot de wederhelft ons eraan herinnert dat ook zij nog enige aandacht behoeft.
We zorgen ervoor dat onze vissen de juiste voedingstoffen binnenkrijgen en geraken, zonder dat we
het zelf direct doorhebben, meer en meer verweven met de Japanse cultuur en al haar gebruiken.
We zetten een bonsai of een Japanse lantaarn op de rand van de vijver en creëren al doende een
wereld voor onze Koi en stiekem ook voor onszelf. Het geeft ons de mogelijkheid ons temidden van de
dagelijkse hectiek te verliezen in de sierlijkheid en mystiek van een Japanse tuin. De tuin versterkt de
kleur van de Koi en de Koi versterkt de soberheid van de tuin. We wanen ons als één met deze wereld
die wij zo benijden.
TEKST TIEBO JACOBS, ANJA BERLIE POSTMA FOTO DENNIS BARTEN, MARTIN DE JONG, LIEWE J. ZANDER

Ishi-wo-tatsu
Een Japanse tuin is echter meer dan alleen een ver-
zameling van elementen die wij ‘mooi’ vinden. De
Japanse tuinarchitectuur herbergt een schat aan
kennis, geschiedenis en symboliek, waarin alles er
eigenlijk toe doet. Daar waar in Koi Wijzer 30 reeds
de beginselen van de Japanse tuin werden uitge-
licht, zal ik, teneinde je een indruk te geven van
de diepere symboliek die in een Japans microland-
schap verborgen ligt, trachten om enkele symbolen
uit de Japanse tuinkunst uiteen te zetten. Hierin ge- BOVEN: Bij een tsukubai
kun je geest en lichaam
steund door een expert op dit gebied, afkomstig uit symbolisch reinigen.
eigen land en luisterend naar de naam Anja Berlie
Postma. Postma is ishi-wo-tatsu, hetgeen zoveel be-
tekend als ‘tuinenbouwer’. Je zult geïntrigeerd raken
door de diepgang van haar verhaal en geïnspireerd
worden door de illustraties bij dit artikel. Opdat je
jezelf in eigen tuin in nóg paardijselijkere sferen
zult wanen. Het reikt je tevens enige handvaten aan
om zelf een authentieke Japanse tuin te creëren.

Koi Wijzer 98
 Algemeen

De beleving van Anja

Ongeveer 20 jaar geleden kwam ik voor het eerst in
aanraking met het fenomeen van de Japanse tuin.
Ik bewoonde mijn eerste eigen huis, en had daar
zowel een voor- als een achtertuin aangelegd. Na
enige tijd belde er een Japanse vrouw bij mij aan.
Zij vroeg me of ik de tuin zelf had aangelegd. Ik
antwoordde hierop bevestigend, waarop zij vroeg
of ik wel wist dat ik een Japanse tuin had gemaakt!
Wel, ik had er tot op dat moment nog nooit van
gehoord! Daar Japanners vinden dat elk talent dat
iemand bezit uit moet worden gedragen - of dat nu
is in de vorm van houtbewerking, bonsai vormen
of tuinen maken - heeft deze Japanse dame mij ge-
stimuleerd in het ontwikkelen en aanleggen van
Japanse tuinen. Wat ooit begon met een grote on-
wetendheid maar - ondanks alles - een groot gevoel
voor Japanse tuinen, is in 20 jaar tijd uitgegroeid
tot een soort diepe kennis die zó bij mij hoort, dat
ik mij geen leven meer zonder de Japanse tuin kan
voorstellen.

Uiteraard zijn mijn tuinen van 20 jaar geleden dui-

delijk anders dan de tuinen die ik nu ontwerp. Im-
mers, zoals er in het beleven van mijn leven groei
zit, is die groei ook terug te vinden in de ontwer-
pen van mijn Japanse tuinen. Mijn kroonstuk is een
grote Japanse theetuin met koivijvers in Zutphen:
Ryokan de Bronsbergen, een bekend wellness cen-
tre in oosterse stijl. Inmiddels werk ik alweer 12 jaar
samen met een vast hoveniersbedrijf en zijn we ver-
bonden aan SONO Japanse tuinen BV. In de loop
van de jaren zijn de mensen die deze tuinen aan-
leggen gewend geraakt aan de ‘andere’ manier van
kijken. Ondanks dat het niet altijd eenvoudig is om
een mooie Japanse tuin te creëren, is het eindresul-
taat altijd weer verbluffend en hebben de nieuwe
eigenaren van een Japanse tuin een ‘persoonlijke
beleving’ aangeschaft!

Rust, eenvoud, balans en ruimte

Oorspronkelijk waren de Japanse tuinen een afspie-
geling van een bepaalde maatschappelijke periode.
In de tegenwoordige tijd meer van de lifestyle van de
eigenaar. Evenals kleding, sieraden, een huis en een
auto vertelt de inrichting van een tuin veel over de
persoonlijkheid van de eigenaar. Een Japanse tuin is BOVEN: Rust, eenvoud,
vaak de blauwdruk van een compleet landschap. > balans en ruimte.

Koi Wijzer 99

Niet letterlijk genomen uiteraard, echter de essentie
ervan blijft onaangetast. Het creëren van een Japan-
se tuin is een vorm van kunst. RUST, EENVOUD,
BALANS en RUIMTE, dat zijn de kenmerken van
een Japanse tuin. Om al wat telt in de Japanse tuin
hier uiteen te zetten, gaat een brug te ver. Liever
nemen we de mogelijkheid om je voor te gaan in
slechts enkele metaforische elementen, die garant
staan voor een waardige representatie van de sym-
boliek in de Japanse tuin. Hoewel er een schat aan
symbolen bestaat in de vorm van planten en men-
selijke creaties of tradities, vormen stenen de basis
van de Japanse tuin. Zij zijn het dan ook die de bo-
ventoon voeren in dit artikel.
Steentje bijdragen
Stenen zijn dus de basis van een Japanse tuin. Ken je
een tuin zonder stenen? Wij ook niet. De basis dus.
Als de basis al niet klopt, dan kun je de rest ook ver-
geten. Stenen laten zien waar géén balans is. Waar
de balans ontbreekt, waar energie wegvloeit. Daar
waar evenwicht heerst, blijft energie behouden of
wordt ze zelfs gevoed. Dat is de overeenkomst tus-
sen de Japanse tuin en de emoties en gevoelens die
wij mensen kennen. Wanneer heeft alles zijn juiste
plek gekregen, wanneer staat alles in onderlinge ba-
lans, waar zit beweging of staat alles stil, op welke
plek is nog ruimte? Je begrijpt het al. De kunst van
het plaatsen van stenen, teneinde de vier eerder
genoemde basiselementen te laten voortbestaan,
heeft meer voeten in de aarde dan men in eerste
instantie zou denken. Eenduidige richtlijnen om tot
Koi Wijzer 100
LINKS: De mate waarin
tobi-ishi uit elkaar liggen,
geven de snelheid weer
waarop het pad moet
worden belopen.
een welslagen te komen zijn er niet. Het gaat om
een gevoel, de rust en de balans die moet worden
uitgestraald.
“Stenen laten letterlijk zien waar
géén balans is.”
Hoe kun je aan dat alles op een duidelijke en een-
voudige manier vormgeven? Wel, door het gewoon
te doen! Wat in ieder geval kan worden gesteld, is
dat er altijd gebruik dient te worden gemaakt van
ongelijkbenige driehoeken bij het plaatsen van
de stenen. Duidelijkere richtlijnen zijn echter niet
voorhanden. Er zijn mensen die de tuinen van Anja
herkennen aan de manier waarop zij haar stenen
plaatst. Een zen-meester heeft haar ooit eens uit-
gelegd dat elk wezen en elke materie een eigen
unieke uitstraling heeft. Zo ook stenen, en om die
uitstraling gaat het in de tuin.
Hierdoor wordt van belang waar een steen in de
tuin wordt gepositioneerd. Hoe leg je de steen zo
neer dat deze een onderdeel wordt van het geheel?
Dat alles met andere woorden in balans is? Een
delicate zaak. Immers, een slechte compositie van
de stenen brengt ongeluk aan de ontwerper! De
stenen die Anja gebruikt zijn altijd stenen die van
oorsprong uit de regio komen, zoals bijvoorbeeld
maaskeien. Een traditionele Japanse ishi-wo-tatsu
gebruikt eveneens uitsluitend stenen die aan de
 KOI ABC
Baiken-monor: hekwerk;
Bonseki: miniatuurlandschap;
Hashi: brug;
Ishi-Wo-Tatsu: bouwen van een
tuin;
Ischodorro: lichtlantaarn, mag al-
leen daar staan waar het nodig is;
Kamjima: schildpaddeneiland;
Mizu: water;
Ri-gyo-seki: karpersteen bij begin
van waterval;
Roij: theetuin;
Soto-koshikake: buitenwachtruim-
te voor de gasten;
Sukiya stijl: fijn modern aange-
legde tuin;
Tsubontwa: kleine, ingesloten tuin;
Tsukubai: waterbassin;
Tsurujima: kraanvogeleiland;
Wabi: rustige sfeer.
Koi Wijzer 101
Algemeen
streek zijn gebonden. Stenen staan voor oudheid en
geven ook direct een gevoel van leeftijd in een tuin,
ook al is deze pas kort geleden aangelegd.
Steensgewijs
Meditatie is een aandachtstechniek. De boeddhis-
tische monnik doet dit zittend, staand of lopend.
In Japan wordt veel gemediteerd, en wel door de
aandacht op uiterlijke voorwerpen te richten. On-
der andere door middel van het harken van grind en
- jawel - het voeren van Koi. Op deze manier kan
men inzicht krijgen in de eigen, innerlijke wereld.
De Japanse tuinen zijn zo een middel tot bezinning.
Elke Japanse tuin bevat de essenties van elementen
uit de natuur en de daarbij behorende symboliek,
die hun oorsprong hebben in de menselijke emotie.
Deze symboliek van menselijke emoties is in een
theetuin met koivijver het duidelijkst aanwezig. Het
begint al in de zogenaamde wachtruimtes, waar je
als bezoeker geacht wordt je geestelijk voor te be-
reiden op de theeceremonie die komen gaat.
Dit doe je door te gaan zitten en te genieten van
de ruimte om je heen. Aan het begin en/ of aan het
einde van een Japanse theetuin staat een Japans wa-
terbekken, een tsukubai, waarin je geest en lichaam
symbolisch kunt reinigen om je open te stellen voor
het ritueel dat komen gaat. Het is een grote, uitge-
holde steen met een krachtige en rustieke uitstra-
ling. Letterlijk betekent tsukubai ‘een plaats waar
men bukt’. De Japanners vinden dat je met veel res-
pect en bewondering de natuur moet beleven.
“De opzet van een theetuin geeft de
spirituele tocht weer van de boed-
dhistische monniken uit de oudheid
op weg naar het eindpunt.”
De ingang van het theehuis is laag gehouden, zodat
deze alleen gebogen kan worden betreden. Dit om
de nederigheid der mensheid ten opzichte van de
natuur te beklemtonen. De opzet van een theetuin
geeft de spirituele tocht weer van de boeddhistische
monniken uit de oudheid, die de heilige berg beklim-
men om zo tot het eindpunt te komen: de top >

van de berg, het theehuis! Lopend over de stapste-
nen, tobi-ishi, waarbij je je bewust moet zijn van
iedere stap, bewandel je symbolisch gezien je eigen
leven, want ook daarin wordt je geacht de genomen
stappen bewust te nemen, keuzes te maken. De
mate waarin de stenen uiteenliggen, geven de snel-
heid weer waarop het pad moet worden belopen.
Aldus wordt de bezoeker erop gewezen waar hij de
omgeving langer op zich moet laten inwerken.
Een plotselinge bui-
in de rivier bij een poort
springt een goudkarper op.
Tsunoda Chirkurei (1856-1929)
Voor tobi-ishi kan men het beste zwerfkeien ge-
bruiken daar deze, naast hun authentieke en ruige
voorkomen, hard zijn en niet snel door mos wor-
den overgroeid. Mos maakt de stenen glad, waar-
door een ongeluk in een klein hoekje zit. Het
meest gebruikte alternatief is de flagstone. Een
veelal toegankelijker alternatief, met eveneens een
zeer natuurruig uiterlijk, is de omgekeerde grintte-
gel. Grinttegels zijn alom voorhanden en kunnen
samen ook een magnifiek terras vormen. Aan het
begin of eind van een dergelijk levenspad, vlonder
of terras worden al eeuwen stenen gelegd die in-
gevolge het boeddhisme voor een wezen staan dat
gestadig over de tuin waakt. Deze stenen worden
Koi Wijzer 102
LINKS: Een berg,
omringd door een zee
van water…
ook wel wachterstenen genoemd. Beperkingen in
het rondwaren van een Japanse tuin worden duide-
lijk aan de hand van tome-ishi. Dit zijn stenen met
een zwart touwtje eromheen geknoopt. Tome-ishi
vertellen de bezoeker van de tuin dat een verdere
doorgang niet gewenst is. Voorbij de steen bevindt
zich privéterrein van de eigenaar van de tuin.
De heilige vis
De symboliek van dieren wordt veelvuldig in de
tuin gebruikt. Dit varieert van schildpad- en kraan-
vogeleilanden tot de springende karpersteen aan
het begin van een waterval. Hoewel in beperkte
mate, nemen dieren een zeer bijzondere plaats in
binnen de traditionele en moderne Japanse tuinen.
De schilpad wordt symbolisch gebruikt voor schild-
paddeneilanden in koivijvers, en geven het respect
voor ouderdom weer. De kraanvogeleilanden staan
voorts symbool voor eeuwige trouw. Om het simpe-
le feit dat een kraanvogelpaar levenslang bij elkaar
blijft, tot de dood hen scheidt.
Dan nog even aandacht voor een specifiek stenen
ornament. Een ornament waar onze hobby om
draait: de karpersteen. In China en Japan wordt de
Koi als een heilige vis gezien. De karper staat voor
kracht, wijsheid, doorzettingsvermogen en geluk.
De mythe gaat dat er aan de bron van een rivier -
achter een hemelshoge waterval - een grote, zwarte
draak leefde. Deze zwarte draak terroriseerde de
gehele wereld. Ondanks vele pogingen slaagde nie-
mand erin deze geradicaliseerde draak te vernieti-
gen. Maar op een gegeven moment doorkliefde een
grote karper het water van de rivier. En hij bleek

zelfs in staat om tegen de waterval op te zwemmen.
Eenmaal bovenaan gekomen, veranderde de karper
in een witte draak. De witte draak bleek na een he-
vige strijd in staat om de zwarte draak te verslaan.
Vanaf dat moment, zo gaat het verhaal, is de karper
voor zowel Chinezen als Japanners een heilige vis
en wordt deze gebeurtenis herdacht door een steen
in de vorm van een opspringende karper aan het
begin van een waterval te plaatsen. Deze karper-
stenen worden ook wel ri-gyo-seki genoemd. Dit
verklaart tevens de naam ‘Kumonryu, wat letterlijk
’drakenvis’ betekent. Deze naam is afgeleid van de
genoemde mythe, omdat deze variëteit de metafo-
rische kleuren zwart en wit bezit. Al naar gelang de
watersamenstelling is de Kumonryu bovendien erg
veranderlijk van kleur, wat de mythische schoon-
heid van deze Koi alleen maar benadrukt.
Gevoel
Elke Japanse tuin draagt zijn eigen symboliek mee,
waarbij elke andere combinatie weer tot andere
betekenissen kan leiden. De Japanse tuin herbergt
onnoemelijk veel symbolen, en dan hebben we het
nog niet eens gehad over de symboliek van hout,
grint, planten, Japanse ornamenten en menselijke
creaties en tradities. Tot slot willen we u graag nog
een waarschuwing meegeven indien u in uw tuin
Japanse symbolieken wilt implementeren. Bevan-
gen door de opgedane kennis bestaat namelijk het
gevaar - en dat is reeds duizend en één keer be-
wezen - te overdóen. De kunst van het weglaten
- less is more - is dan ook een zeer belangrijke pijler
in de Japanse tuinkunst en houdt verband met een
Koi Wijzer 103
Een winterkoninkje,
hipt over de stenen brug.
Stilte overal.
Matsune Toyojo (1888-1964)
LINKS: Een karpersteen
op het dak van het
wereldberoemde
sneeuwkasteel in
Himeji, Japan.
minstens even belangrijke pijler van de oosterse fi-
losofieën: het loslaten.
Te veel symboliek op een te kleine ruimte zal er-
toe leiden dat ieder element moet toegeven aan
het charisma dat het uitstraalt. Het moet een tuin
blijven met enige symboliek in objecten en niet an-
dersom. Om toch enigszins tegemoet te komen aan
de hebzucht van de mens is het aan te raden om
een Japans scherm of een bamboe te plaatsen, om
zo hoeken te creëren die je in eerste instantie niet
kunt zien. Plaats hier een lantaarn, een Boeddha of
een boodschap die u anderen wilt meegeven of zelf
wilt blijven ervaren. Nieuwsgierigheid wordt dan
gewekt en uw tuin blijft een avontuur.
“Het moet een tuin blijven met eni-
ge symboliek in objecten en niet
andersom.”
Matigheid dient dus te worden betracht teneinde de
balans, rust en sereniteit, die zo kenmerkend zijn
voor een Japanse tuin, niet uit het oog te verliezen.
Dit evenwicht is soms zó subtiel, dat alleen een ge-
oefend oog het ziet. Echter, het is bovenal een ge-
voel. Jouw gevoel! Een gevoel van welbehagen, van
sereniteit, van rust. Van besef van nietigheid, dank-
baarheid voor al wat je bezit en niet bezit Het schuilt
in de kleine dingen, zoals ook in ons leven, waarin
niets zwart is en niets wit; waarin alles er eigenlijk
toe doet; waarin al wat is en al wat niet is… <<